spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:05 Page 1
S P A C E R O W N I K
S P A C E R O W N I K
POLESIE
POLESIE
CZWARTEK
18 PAy
DZIERNIKA 2007 r.
TEKST:
I NIE TYLKO...
I NIE TYLKO...
RYSZARD BONISA
AWSKI
JOANNA PODOLSKA
REDAKCJA:
JOANNA PODOLSKA
FOTOEDYTORZY:
DARIUSZ KULESZA
TOMASZ STAC
CZAK
PROJEKT GRAFICZNY:
MACIEJ KAA
KUS
SKA
AD:
STEFAN BRAJTER
KOREKTA:
ZESPÓA

BEZPA
ATNY DODATEK
DO  GAZETY WYBORCZEJ
Na zdjęciu:
Willa Leona Allarta
przy ul. Wróblewskiego 38
A
ÓDy

Sponsor:
Patronat medialny:
TOMASZ STAC
CZAK
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:05 Page 2
SPACEROWNIK REKLAMA
2 | |
1
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:06 Page 3
A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO... SPACEROWNIK
| 3
o już ostatni z tradycyjnych  Spacerowników przygotowywanych przez nas dla miłośników A
odzi. Specjalny numer ukaże się
nie w czwartek, ale w sobotę 27 paz
dziernika! Opiszemy w nim zabytki Starego Cmentarza. Natomiast tym razem przed nami
S
p
o
t
y
k
a
m
y
s
i
ę
o
g
o
d
z
.
1
4
p
r
z
e
d
U
n
i
w
e
r
s
y
t
e
c
k
i
m
S
z
p
i
t
a
l
e
m
K
l
i
n
i
c
z
n
y
m
n
r
5
n
a
p
l
a
c
u
H
a
l
l
e
r
a
.
Tkolejny spacer po Polesiu. Spotykamy się o godz. 14 przed Uniwersyteckim Szpitalem Klinicznym nr 5 na placu Hallera.
Postanowiliśmy obejrzeć z Państwem najpiękniejszą ulicę A
odzi  Gdańską i jej okolice. Obejrzymy dawną dzielnicę Wiązową
i dotrzemy aż do starej fabryki Francuzów przy ul. Wróblewskiego.
Zapraszamy do poznawania A
odzi razem z nami. Prosimy też o wszelkie uzupełnienia. Może znacie państwo jakieś anegdoty związane z opi-
sywanymi przez nas miejscami, z ich mieszkańcami. Czekamy na nie i wszelkie uwagi (także krytyczne).
RYSZARD BONISA
AWSKI, JOANNA PODOLSKA
Listy z dopiskiem  Spacerownik
prosimy kierować na adres:
 Gazeta Wyborcza , ul. Sienkiewicza 72, 90-318 A
ódz

e-mail: [e-mail]
DZIELNICA WI
ZOWA
sięgi, msze polowe i inne uroczystości przycią-
gały tu ogromne tłumy. Gośćmi i obserwatora-
mi tych zajęć byli znani dowódcy Wojska Pol-
skiego, a wśród nich słynny gen. Józef Haller,
po jednej z takich wizyt Rada Miejska A
odzi
podjęła uchwałę o nazwaniu placu imieniem
generała. W tym czasie od strony ul. Towaro-
wej powstał stadion sportowy należący do woj-
ska. Po 1949 r. na placu zaczęto budować bloki
dla oficerów, a póz
niej także koszary i budyn-
ki dydaktyczne dla Wojskowej Akademii Me-
dycznej. Wąski, niezabudowany fragment na-
zwano placem 9 Maja i postawiono na nim dwa,
zapomniane już pomniki: Braterstwa Broni i
 utrwalaczy władzy ludowej wywodzących
się ze zbrodniczych formacji UBP i KBW. Ten
drugi na początku lat 70. XX w. został przenie-
siony na teren szkoły milicyjnej przy ul. Pół-
nocnej. Natomiast pierwszy wywieziono w
1992 r. do Muzeum Wojska Polskiego w War-
szawie. Jego forma była bardzo prosta, składał
się z dwu czołgów T-34 z wymalowanymi na
wieżyczkach orłem i gwiazdą.
Wojskowa Akademia Medyczna działała w A
o-
W
o
j
s
k
o
w
a
A
k
a
d
e
m
i
a
M
e
d
y
c
z
n
a
d
z
i
a
ł
a
ł
a
w
A

o
-
dzi w latach 1957-2003. kształciła oficerów
d
z
i
w
l
a
t
a
c
h
1
9
5
7
-
2
0
0
3
.
k
s
z
t
a
ł
c
i
ł
a
o
f
i
c
e
r
ó
w
służby zdrowia: lekarzy, stomatologów, farma-
s
ł
u
ż
b
y
z
d
r
o
w
i
a
:
l
e
k
a
r
z
y
,
s
t
o
m
a
t
o
l
o
g
ó
w
,
f
a
r
m
a
-
ceutów i psychologów dla potrzeb wojska. Wy-
c
e
u
t
ó
w
i
p
s
y
c
h
o
l
o
g
ó
w
d
l
a
p
o
t
r
z
e
b
w
o
j
s
k
a
.
W
y
-
Przed tym budynkiem stały kiedyś dwa czołgi T-34, jeden z gwiazdą, drugi z orłem
kształciła około 6 tys. lekarzy. Po przemianach
k
s
z
t
a
ł
c
i
ł
a
o
k
o
ł
o
6
t
y
s
.
l
e
k
a
r
z
y
.
P
o
p
r
z
e
m
i
a
n
a
c
h
ustrojowych w 1999 r. zaczęto przyjmować na
u
s
t
r
o
j
o
w
y
c
h
w
1
9
9
9
r
.
z
a
c
z
ę
t
o
p
r
z
y
j
m
o
w
a
ć
n
a
s
t
u
d
i
a
o
s
o
b
y
c
y
w
i
l
n
e
.
W
2
0
0
3
r
.
W
A
M
f
o
r
m
a
l
-
% Zaczynamy na placu Hallera przed budynkiem zabudowanych pól, od strony miasta graniczył studia osoby cywilne. W 2003 r. WAM formal-
n
i
e
p
r
z
e
s
t
a
ł
i
s
t
n
i
e
ć
,
a
l
e
j
e
j
d
z
i
a
ł
a
l
n
o
ś
ć
j
e
s
t
k
o
n
-
Szpitala Klinicznego nr 5 Uniwersytetu Medycznego. z ul. Leszno (dziś Żeligowskiego), a kończył się nie przestał istnieć, ale jej działalność jest kon-
t
y
n
u
o
w
a
n
a
p
r
z
e
z
w
y
d
z
i
a
ł
w
o
j
s
k
o
w
o
-
l
e
k
a
r
s
k
i
na granicy lasu, przeciętego po 1902 r. torami tynuowana przez wydział wojskowo-lekarski
1
U
n
i
w
e
r
s
y
t
e
t
u
M
e
d
y
c
z
n
e
g
o
w
A

o
d
z
i
,
k
t
ó
r
y
w
+ Plac Hallera(kiedyś pl. 9 Maja) - powstał w la- kolei kaliskiej. Ponieważ w najbliższym sąsiedz- Uniwersytetu Medycznego w A
odzi, który w
p
r
o
g
r
a
m
i
e
n
a
u
c
z
a
n
i
a
u
w
z
g
l
ę
d
n
i
a
s
p
e
c
y
f
i
k
ę
p
o
-
tach 70. XIX w. po wcześniejszym dołączeniu twie znajdowała się działka Fryderyka Sellina, programie nauczania uwzględnia specyfikę po-
t
r
z
e
b
m
e
d
y
c
z
n
y
c
h
s
ł
u
ż
b
m
u
n
d
u
r
o
w
y
c
h
.
do A
odzi terenów tzw. dzielnicy Wiązowej, któ- to plac nazwano  Zelinówką . Przez długi okres trzeb medycznych służb mundurowych.
ra obejmowała obszar od ul. Wólczańskiej do był to teren dziecięcych zabaw i wojskowych
2
lasu miejskiego. Przedłużone ulice wybiegają- ćwiczeń. Nic więc dziwnego, że w jego pobliżu + W dawnym budynku WAM jest teraz Uni-
ce z centrum miasta; Zielona, Andrzeja, Bene- powstały rosyjskie koszary, które w latach wersytecki Szpital Kliniczny nr 5 im. gen. dyw.
dykta połączyły ul. Piotrkowską z oazami zie- pierwszej wojny światowej zajęli Niemcy, a po prof. Bolesława Szareckiego (ul. Żeligowskiego
leni i szybko zostały zabudowane różnymi fa- 1918 r.  Dzieci A
odzi , czyli żołnierze 28 Pułku 23/25).
brykami i kamienicami. Pomiędzy ul. Bene- Strzelców Kaniowskich. Rozległy plac stał się
dykta (dziś 6 Sierpnia) i Nowo-Cegielnianą (dziś naszym łódzkim polem marsowym. Ćwicze- % Na tyłach placu Hallera znajduje się dawny Woj-
%uu
Więckowskiego) pozostał spory fragment nie- nia musztry, parady, uroczyste składanie przy- skowy Klub Sportowy Orzeł.
1 1
JOANNA PODOLSKA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:06 Page 4
SPACEROWNIK A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO...
4 | |
3
+ Stadion po- % Skręcamy w ul. Legionów.
wstał w tym miej-
scu (ul. 6 Sierpnia ULICA LEGIONÓW
71) już przed II Nazywała się w przeszłości ul. Konstanty-
wojną światową. nowską oraz 11 Listopada, a w latach PRL-u
Po wojnie działał ul. Obrońców Stalingradu. Wybiega z placu
tu Garnizonowy Wolności w kierunku zachodnim, a od 1910 r.
Wojskowy Klub jeżdżą po niej tramwaje podmiejskie. Najbar-
Sportowy Orzeł, dziej reprezentacyjny budynek w tej części
administrowany ulicy to hotel Reymont.
przez wojsko, a
5
potem przez + Hotel Reymont (ul. Legionów 81) to dawny
WAM. Obecnie hotel Garnizonowy. Działa w tym miejscu od
istnieje klub nawiązujący do tych tradycji. 1959 r., ale budynek pochodzi z lat 30. i jest
Funkcjonuje tam jedyny tor żużlowy w A
o- przykładem póz
nego modernizmu. Kiedyś
dzi, strzelnica małokalibrowa, a także basen i mieściły się tutaj różne instytucje wojskowe.
hala sportowa. Wejście zdobi trójdzielny portyk, a strop głów-
nego holu ma  kryształową dekorację. Hotel
%Skręcamy w ul. Zieloną i docieramy do niewiel- ma 73 pokoje, klimatyzowaną salę konferen-
kiej uliczki noszącej imię 28 Pułku Strzelców Ka- cyjną na 80 miejsc. Mieszcząca się tutaj restau-
niowskich. Po lewej stronie (nr 31) widzimy bardzo racja  Art-Deco serwuje dania kuchni staro-
ładny budynek z początku ubiegłego stulecia, po polskiej, a jej ściany ozdobione są kopiami ob-
Cerkiew pw. św. Aleksego
prawej nieco ukryty w głębi nowy kościół. razów Tamary A
empickiej, dobrze oddające
charakter stylu.
4
+ Kościół św. Ma- bulastych hełmów i wieżyczek, w architektu-
teusza Ewangelisty %W wysokim budynku prz ul. Legionów 83 działa rze pozostało wiele orientalnych elementów.
(ul. 28 Pułku Strzel- Prokuratura Wojskowa, mieści się też m.in. Świato- Do głównego budynku przylegają niższe anek-
ców Kaniowskich wy Związek Żołnierzy AK. Skręcamy w ul. św. Je- sy i krużganki. Charakterystyczne są dekora-
20) należy do naj- rzego. cyjne kolumny z podwójnym łukiem. Po za-
młodszych w A
o- kończeniu I wojny światowej rozebrano wyso-
6
dzi. Parafia erygo- + Oryginalny budynek z czerwonej cegły, to kie dachy i wieżyczki. Niemal niezmienione
wana była w 1989 r., kościół garnizonowy pw. św. Jerzego (ul. św. Je- pozostało natomiast wnętrze. W ołtarzu głów-
a budowę zaczęto rzego 7a). Architekturą nawiązuje do budyn- nym zachowała się część dawnego ikonostasu.
w 1994 r. Kościół za- ków cerkwi rosyjskich, które powstawały pod Po przekształceniu cerkwi w rzymskoka-
projektowali Jerzy koniec XIX wieku. Nie ma jednak charaktery- tolicki kościół garnizonowy świętego Jerze-
Gonera i Lidia Zy- stycznych bańkowatych hełmów. Zdjęto je, go nadal służył żołnierzom. W kruchcie znaj-
siak. Powstała trzy- gdy dawną cerkiew przekształcano w kościół dują się tablice pamiątkowe dedykowane żoł-
nawowa bryła garnizonowy. nierzom, którzy oddali życie na różnych fron-
oparta na rzucie Świątynię wybudowano w 1896 r. dla po- tach. Przed kościołem stoi pomnik papieża
prostokąta. Świąty- trzeb 37 Jekatierynburskiego Pułku Piechoty, Jana Pawła II.
nia jest połączona który stacjonował w A
odzi. Nosiła pierwotnie
7
z budynkiem społecznym. Została poświęcona imię świętego Aleksego Metropolity Moskiew- +Przy ul Jerzego 12/14 ulokowało się wiele pra-
5 maja 1999 r. i konsekrowana 19 września 2005 skiego. Wśród fundatorów byli łódzcy fabry- cowni artystycznych. Przestrzeń udostępnia
przez arcybiskupa Władysława Ziółka. kanci, m.in. Karol Scheibler, Juliusz Heinzel, Urząd Miasta. Tu powstają dzieła młodych twór-
Izrael Poznański. Projekt wykonał Franciszek ców, koncerty, wydarzenia artystyczne. Do naj-
% Wracamy do ul. Żeligowskiego. Chełmiński. Budynek zbudowano na wzór in- ważniejszych należą Otwarte Pracownie, cy-
nych cerkwi garnizonowych obszaru peters- kliczna impreza, podczas której łodzianie ma-
burskiego. Od początku łączyła dwie funkcje: ją okazję zobaczyć nad czym aktualnie pracu-
ULICA ŻELIGOWSKIEGO miejsca modlitwy i ujeżdżalni. Stąd właśnie ją artyści. Pomysłodawcą był Dariusz Fiet, któ-
To dawna ul. Leszno, która podobno nazywa- dziwny wygląd wnętrza: szeroka wysoka na- ry również swoje studio - wypełnione wspa-
ła się początkowo Leśna. Pod koniec XIX w. wa w kształcie prostokąta. Mimo usunięcia ce- niałymi obrazami - ma przy ul. Jerzego.
powstały przy niej różne budynki fabryczne
oraz carskie koszary. M.in. nr 22- Falzmann
i Preiser - farbiarnia i apretura, nr 23 - Rabi-
nowicz i Bachrach - farbiarnia i apretura, nr
39 - Mosze Bachrach - wykończalnia, nr 50 -
Majer Rappaport - wykończalnia. Pod nr 7
znajdują się dawne koszary, w których mieści
się obecnie m.in. Katedra Anestezjologii i In-
tensywnej Terapii, Zakład Medycyny Ratun-
kowej i Medycyny Katastrof, a także mało
znane, a jedyne w kraju, Muzeum Polskiej
Wojskowej Służby Zdrowia (dziś Muzeum
Uniwersytetu Medycznego). Zgromadzono
w nim dużo niezwykłych eksponatów - są tu:
starodruki medyczne, mundury wojskowych
lekarzy, sprzęt medyczny, pamiątki po wybit-
nych lekarzach, odznaki pułkowe itp.
Kościół pw. św. Jerzego obecnie W pracowni Dariusza Fieta przy ul. Jerzego
1
MAA
GORZATA KUJAWKA
Z ARCHIWUM CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ W A
ODZI
JOANNA PODOLSKA
DARIUSZ KULESZA
MAA
GORZATA KUJAWKA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:06 Page 5
A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO... SPACEROWNIK
| 5
GDAC
SKA I OKOLICE
% Należy zwrócić uwagę na narożną kamienicę czasów carskich do 1956 r.. Są tu ciekawe zbio-
(Legionów/Gdańska) ze względu na bardzo cieka- ry militariów: broń, części umundurowania, a
wą płaskorzez
bę. także pamiątki patriotyczne, m.in. związane z
postaciami Tadeusza Kościuszki, Józefa Pił-
sudskiego. Przy muzeum działają Grupy Re-
konstrukcji Historycznej. Filią muzeum jest
Oddział Radogoszcz Muzeum Martyrologii i
Jedna z kamienic przy ul. Mielczarskiego
Walki przy ulicy Zgierskiej 147.
8
+Ulica Mielczarskiego stała się kanwą scenariu-
sza, książki Marka Millera  Pierwszy milion,
czyli chłopcy z Mielczarskiego i filmu w reży-
serii Waldemara Dzikiego. Film co prawda roz-
grywa się w scenerii warszawskiej Pragi, ale po-
winien być kręcony właśnie tutaj, bo te okolice
A
ódzkie prządki w wyobraz
ni artysty
opisał Miller. Jest to opowieść o trzech młodych
chłopcach, którzy snują marzenia o wielkiej
9
przyszłości i wielkich pieniądzach. Zaczynają +Narożna kamienica (ul. Legionów 32) zosta-
w latach 70. od spekulacji na makulaturze, któ- ła wzniesiona pod koniec XIX w. W 1920 r. bu-
rą w punktach skupu wymieniają na& papier dynek należał do Towarzystwa Akcyjnego I.
toaletowy. Już ten pierwszy biznes przynosi im K. Poznańskiego, w najwyższej części fasady
niezłe dochody i szacunek w okolicy. W latach płaskorzez
ba przedstawiająca prządkę z ko-
90. chłopcy wypływają na szersze wody i na łowrotkiem.
Muzeum w dawnym carskim więzieniu
giełdzie zarabiają ogromne sumy. Narażają się
też giełdowym rekinom. Czy pieniądze przy- %Zatrzymamy się na dłużej przy carskim więzieniu.
niosą im szczęście? Nietrudno dopatrzeć się tu- Muzeum Tradycji Niepodległościowych przy
10
taj analogii z  Ziemią obiecaną Reymonta. +Budynek przy dzisiejszej ul. Gdańskiej 13 ul. Gdańskiej 13 (www.muzeumtradycji.pl)jest
pierwotnie został wybudowany na potrzeby czynne w poniedziałki, wtorki i czwartki w godz.
MAREK MILLER, dziennikarz, reportażysta, pisarz, carskiego więzienia. Powstał w latach 1883-1885 9-17, środy w godz. 10-18, piątek - nieczynne,
M
A
R
E
K
M
I
L
L
E
R
,
d
z
i
e
n
n
i
k
a
r
z
,
r
e
p
o
r
t
a
ż
y
s
t
a
,
p
i
s
a
r
z
,
założyciel Laboratorium Reportażu. Urodził się według projektu Hilarego Majewskiego. Była sobota i niedziela w godz. 10 -15. Bilety: 2 zł
z
a
ł
o
ż
y
c
i
e
l
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
u
m
R
e
p
o
r
t
a
ż
u
.
U
r
o
d
z
i
ł
s
i
ę
w A
odzi w 1951 r. Pracował w łódzkiej Szkole to tzw.  A
odzinskaja Tiurma . Wysoki cegla- i 1 zł (ulgowy), wstęp bezpłatny - w czwartki.
w
A

o
d
z
i
w
1
9
5
1
r
.
P
r
a
c
o
w
a
ł
w
ł
ó
d
z
k
i
e
j
S
z
k
o
l
e
Filmowej, wydawał czasopismo  Bestseller . ny mur osłaniał duże podwórko z szubienicą
F
i
l
m
o
w
e
j
,
w
y
d
a
w
a
ł
c
z
a
s
o
p
i
s
m
o

B
e
s
t
s
e
l
l
e
r

.
11
Autor bądz
współautor kilku książek, m.in.:  Kto i główny budynek więzienny. Znajdowała się +W podwórku posesji przy ul. Gdańskiej 18 pod
A
u
t
o
r
b
ą
d
z

w
s
p
ó
ł
a
u
t
o
r
k
i
l
k
u
k
s
i
ą
ż
e
k
,
m
.
i
n
.
:

K
t
o
tu wpuścił dziennikarzy? (1983),  Filmówka w nim część administracyjna oraz cele z okna- koniec XIX w. powstała niewielka synagoga. Jej
t
u
w
p
u
ś
c
i
ł
d
z
i
e
n
n
i
k
a
r
z
y
?

(
1
9
8
3
)
,

F
i
l
m
ó
w
k
a

(1992),  Arystokracja (1993). mi wychodzącymi na dziedziniec. W latach projekt wykonał Gustaw Landau-Gutenteger .
(
1
9
9
2
)
,

A
r
y
s
t
o
k
r
a
c
j
a

(
1
9
9
3
)
.
1885-1914 było to więzienie ogólne, choć od Budynek, zbudowany na planie prostokąta, miał
% Skręcamy w ul. Gdańską, jedną z najpiękniej- 1908 r. stała się więzieniem tylko dla polskich arkadowe okna, fasadę zwieńczoną trójkątnym
szych w A
odzi. działaczy niepodległościowych i społecznych. tympanonem, neorenesansowe dekoracje. To
Wydawano wiele wyroków śmierci, wykony- dość okazała forma jak na budynek ukryty w
wanych na miejscu przez znanego z nazwiska głębi posesji. 7 sierpnia 1899 r. Gubernator Piotr-
ULICA GDAC
SKA kata Fremla. W 1900 r. dwa miesiące spędził kowski wydał zezwolenie na otwarcie domu mo-
Gdyby odnowić wszystkie kamienice przy ul. tam Józef Piłsudski, aresztowany za druk  Ro- dlitwy dla 100 osób. Do synagogi przychodzili
Gdańskiej nie powstydziłaby się jej żadna eu- botnika na ul. Wschodniej. W czasie I wojny bogatsi kupcy. Fabrykanci, urzędnicy, głównie
ropejska stolica. Pierwotnie nosiła nazwę światowej było to więzienie niemieckich władz mieszkańcy okolicznych domów. Nieruchomość
Długa, w 1920 - na cześć odzyskania Pomo- okupacyjnych, natomiast w okresie między- przechodziła wielokrotnie z rąk do rąk, tak sa-
rza - dostała nowe imię. Zaczyna się przy ul. wojennym - więzienie prewencyjno-śledcze. mo jak należąca do niej synagoga. Już w czasie
Ogrodowej famułami (domamy dla robotni- W 1939 r. budynek przejęło gestapo. Więzio- I wojny światowej stała się miejscem silnie zwią-
ków) należącymi do fabryki Poznańskiego. no tu działaczki polskich organizacji konspira- zanym z ruchem syjonistycznym. Nazywano ją
Zresztą rodzina żydowskich fabrykantów na- cyjnych. W latach 1945-1954 nadal funkcjono-  Ohel Jakow (Namiot Jakuba). Członkowie sy-
znaczyła ją w sposób szczególny. Przy Gdań- wało w tym miejscu więzienie kobiece - pod za- nagogi głosili hasło odbudowy Kraju i odrodze-
skiej są dwa pałace wybudowane dla synów rządem Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. nia języka hebrajskiego, dlatego wspierali m.in.
Izraela. W 1960 r. utworzono w nim Muzeum hebrajską szkołę, a także sierociniec
Ale interesujące na Gdańskiej są nie tylko pa- Historii Ruchu Rewolucyjnego, prze- w Helenówku, którym kierował
łace i wille fabrykanckie (których jest kilka), kształcone w 1990 r. na Muzeum Chaim Mordechaj Rumkow-
ale szereg wspaniałych kamienic z ładnymi Tradycji Niepodległościowych. ski (przyszły Przełożony Star-
detalami. Będąc w okolicy warto popatrzeć Muzeum ma w swoich zbio- szeństwa Żydów łódzkiego get-
na kryjące się gdzieś nad oknami smoki i gry- rach ponad 45 tys. eksponatów ta). Wedle oceny władz miejsco-
fy, nietoperze czy roślinne ozdoby. związanych z dziejami A
odzi, regio- wej organizacji syjonistycznej
Właściwie powinniśmy opisywać każdy dom nu łódzkiego i Polski, a także z lo- synagoga była wzorową insty-
i podwórko, bo niemal każdy ma interesującą sami obywateli polskich róż- tucją narodowo-żydowską.
historię i ciekawych mieszkańców. Musimy nych narodowości. Bogato udo- W czasie wojny  Ohel Jakow"
jednak z konieczności skupić się na najważ- kumentowane są walki żołnie- został zniszczony przez Niemców, po-
niejszych miejscach. rzy polskich na wszystkich frontach II wojny dobnie jak inne łódzkie synagogi. Dziś
%uu
światowej, a także martyrologia Polaków od nie ma po nim śladu.
1 1
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:07 Page 6
SPACEROWNIK A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO...
6 | |
%Możemy na chwilę skręcić w ul. Próchnika, któ-
rą zamykają budynki mieszkalne (bardzo dziwnie łą-
czy się ul. Próchnika z ul. Lipową).
Pałac Karola Poznańskiego przy ul. Gdańskiej 32 od strony ogrodu
Styk ulic Lipowej i Próchnika 14
+ Przy ul. Gdańskiej 32 mieści się obecnie Aka-
demia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewi-
12
+ W budynku przy ul. Próchnika 43 (wówczas czów, tuż po wojnie uczyli się tam również stu-
była to ul. Zawadzka) działało żydowskie gimna- denci szkoły teatralnej. Pierwszym właścicie-
zjum męskie o profilu humanistycznym. Zosta- lem pałacu był Karol Poznański, syn Izraela,
ło założone przez poetę Icchaka Kacenelsona, jeden z dyrektorów spółki akcyjnej wyrobów
podobnie jak prywatna szkoła hebrajska przy bawełnianych. Był doktorem chemii. W firmie
ul. Zawadzkiej 4. Jej kierownikiem administra- zajmował się głównie stroną techniczną pro-
cyjnym był brat poety Berl Kacenelson. dukcji. Jego żoną była Felicja z Osserów, po-
chodząca również z rodziny fabrykanckiej. Ich
ICCHAK KACENELSON dom powstał w latach 1904-1908 według pro- Narożna fasada pałacu
I
C
C
H
A
K
K
A
C
E
N
E
L
S
O
N
(1886-1944), poeta, pi- jektu znanego architekta Adolfa Zeligsona. To
(
1
8
8
6
-
1
9
4
4
)
,
p
o
e
t
a
,
p
i
-
sarz i tłumacz. Ze wzglę- bardzo efektowny budynek, w jego architek-
s
a
r
z
i
t
ł
u
m
a
c
z
.
Z
e
w
z
g
l
ę
-
du na sytuację materialną turze można dostrzec motywy zaczerpnięte z
d
u
n
a
s
y
t
u
a
c
j
ę
m
a
t
e
r
i
a
l
n
ą
rodziny nie mógł konty- różnych stylów, głównie włoskiego renesansu
r
o
d
z
i
n
y
n
i
e
m
ó
g
ł
k
o
n
t
y
-
nuować nauki i zaczął i baroku, a nawet elementy secesyjne. Czego
n
u
o
w
a
ć
n
a
u
k
i
i
z
a
c
z
ą
ł
pracę w fabryce włókien- tam nie ma: ozdobne wykusze, balustrady, de-
p
r
a
c
ę
w
f
a
b
r
y
c
e
w
ł
ó
k
i
e
n
-
niczej. Jego utwory publi- koracyjne fryzy, a w narożniku półokrągły ry-
n
i
c
z
e
j
.
J
e
g
o
u
t
w
o
r
y
p
u
b
l
i
-
kowały jednak pisma he- zalit przykryty kopułą. Równie eleganckie i
k
o
w
a
ł
y
j
e
d
n
a
k
p
i
s
m
a
h
e
-
brajskie i żydowskie. Po odbyciu służby wojsko- zróżnicowane stylowo jest wnętrze rezyden-
b
r
a
j
s
k
i
e
i
ż
y
d
o
w
s
k
i
e
.
P
o
o
d
b
y
c
i
u
s
ł
u
ż
b
y
w
o
j
s
k
o
-
wej wrócił do A
odzi i otworzył prywatną szkołę cji. Pierwotnie był tam piękny rokokowy salon
w
e
j
w
r
ó
c
i
ł
d
o
A

o
d
z
i
i
o
t
w
o
r
z
y
ł
p
r
y
w
a
t
n
ą
s
z
k
o
ł
ę
hebrajską i gimnazjum męskie. Będąc nauczycie- ze złoconą sztukaterią, kominkiem i ogrom-
h
e
b
r
a
j
s
k
ą
i
g
i
m
n
a
z
j
u
m
m
ę
s
k
i
e
.
B
ę
d
ą
c
n
a
u
c
z
y
c
i
e
-
lem aktywnie pracował na polu literatury. Był nym lustrem, a także efektowne gabinety, gdzie
l
e
m
a
k
t
y
w
n
i
e
p
r
a
c
o
w
a
ł
n
a
p
o
l
u
l
i
t
e
r
a
t
u
r
y
.
B
y
ł
poetą i dramaturgiem, pisał utwory dla dzieci, ściany wyłożone były jedwabiem. Do dziś za-
p
o
e
t
ą
i
d
r
a
m
a
t
u
r
g
i
e
m
,
p
i
s
a
ł
u
t
w
o
r
y
d
l
a
d
z
i
e
c
i
,
Detale z południowej elewacji
tłumaczył (m.in. pieśni Heinego). Ale wyłącznie chował się oryginalny układ wnętrza, a nawet
t
ł
u
m
a
c
z
y
ł
(
m
.
i
n
.
p
i
e
ś
n
i
H
e
i
n
e
g
o
)
.
A
l
e
w
y
ł
ą
c
z
n
i
e
po hebrajsku i w jidysz (tylko jeden jego utwór częściowo wyposażenie: marmurowe komin-
p
o
h
e
b
r
a
j
s
k
u
i
w
j
i
d
y
s
z
(
t
y
l
k
o
j
e
d
e
n
j
e
g
o
u
t
w
ó
r
pt.  Odwrót został przełożony na polski w 1923 ki, cenne witraże, wspaniałe żyrandole. Nie
p
t
.

O
d
w
r
ó
t

z
o
s
t
a
ł
p
r
z
e
ł
o
ż
o
n
y
n
a
p
o
l
s
k
i
w
1
9
2
3
r.). Należał do grupy artystów  Jung jidysz . Od wszystkie pomieszczenia są jednak dostępne
r
.
)
.
N
a
l
e
ż
a
ł
d
o
g
r
u
p
y
a
r
t
y
s
t
ó
w

J
u
n
g
j
i
d
y
s
z

.
O
d
1918 r. był prezesem Związku Literatów i Dzien- dla zwiedzających. Z tyłu budynku zachował
1
9
1
8
r
.
b
y
ł
p
r
e
z
e
s
e
m
Z
w
i
ą
z
k
u
L
i
t
e
r
a
t
ó
w
i
D
z
i
e
n
-
nikarzy Żydów w A
odzi. Współtworzył też he- się ogród, dziś niestety dość zaniedbany, nie
n
i
k
a
r
z
y
Ż
y
d
ó
w
w
A

o
d
z
i
.
W
s
p
ó
ł
t
w
o
r
z
y
ł
t
e
ż
h
e
-
brajską scenę w A
odzi. W czasie wojny trafił do przetrwała natomiast oranżeria.
b
r
a
j
s
k
ą
s
c
e
n
ę
w
A

o
d
z
i
.
W
c
z
a
s
i
e
w
o
j
n
y
t
r
a
f
i
ł
d
o
warszawskiego getta. Jego żona i dwóch synów
w
a
r
s
z
a
w
s
k
i
e
g
o
g
e
t
t
a
.
J
e
g
o
ż
o
n
a
i
d
w
ó
c
h
s
y
n
ó
w
zginęli w Treblince, on ze starszym synem zosta-
z
g
i
n
ę
l
i
w
T
r
e
b
l
i
n
c
e
,
o
n
z
e
s
t
a
r
s
z
y
m
s
y
n
e
m
z
o
s
t
a
-
li wywiezieni najpierw do obozu dla internowa-
l
i
w
y
w
i
e
z
i
e
n
i
n
a
j
p
i
e
r
w
d
o
o
b
o
z
u
d
l
a
i
n
t
e
r
n
o
w
a
-
nych w Vittel w środkowej Francji, gdzie napisał
n
y
c
h
w
V
i
t
t
e
l
w
ś
r
o
d
k
o
w
e
j
F
r
a
n
c
j
i
,
g
d
z
i
e
n
a
p
i
s
a
ł
wstrząsający poemat  Pieśń o zamordowanym
w
s
t
r
z
ą
s
a
j
ą
c
y
p
o
e
m
a
t

P
i
e
ś
ń
o
z
a
m
o
r
d
o
w
a
n
y
m
żydowskim narodzie , potem do obozu w Dran-
ż
y
d
o
w
s
k
i
m
n
a
r
o
d
z
i
e

,
p
o
t
e
m
d
o
o
b
o
z
u
w
D
r
a
n
-
cy. Zginął w komorze gazowej w Auschwitz-Bir-
c
y
.
Z
g
i
n
ą
ł
w
k
o
m
o
r
z
e
g
a
z
o
w
e
j
w
A
u
s
c
h
w
i
t
z
-
B
i
r
-
kenau 1 maja 1944 r.
k
e
n
a
u
1
m
a
j
a
1
9
4
4
r
.
13
+W latach 1914-1916 przy ul. Gdańskiej 29 znaj-
dował się szpital dla rannych żołnierzy polskich
prowadzony przez Marię Wocalewską. W 1920
r. Jadwiga i Zofia Wocalewskie współorgani-
zowały harcerski szpital dla rannych żołnie-
rzy polskich, który początkowo mieścił się w
tym budynku, póz
niej został przeniesiony na
Witraż z klatki schodowej Wieżyczka przy budynkach gospodarczych
ulicę Kilińskiego 73.
1
TOMASZ STAC
CZAK
MAA
GORZATA KUJAWKA
MAA
GORZATA KUJAWKA
TOMASZ STAC
CZAK
TOMASZ STAC
CZAK
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:07 Page 7
A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO... SPACEROWNIK
| 7
-
b
y
ł
p
r
z
e
d
w
o
j
n
ą
m
a
k
l
e
r
e
m
g
i
e
ł
d
y
z
b
o
ż
o
w
o
-
t
o
-
% Możemy skręcić na chwilę w prawo w ul. 1 Maja. - był przed wojną maklerem giełdy zbożowo-to-
warowej. W 1937 lub 1938 r. gmach został ku-
w
a
r
o
w
e
j
.
W
1
9
3
7
l
u
b
1
9
3
8
r
.
g
m
a
c
h
z
o
s
t
a
ł
k
u
-
15
p
i
o
n
y
z
e
s
k
ł
a
d
k
o
w
y
c
h
p
i
e
n
i
ę
d
z
y
o
d
p
o
p
r
z
e
d
n
i
c
h
+Przy pasażu Szulca 5 m. 13 (dziś al. 1 Maja) - piony ze składkowych pieniędzy od poprzednich
w
ł
a
ś
c
i
c
i
e
l
i
w
ł
a
ś
n
i
e
n
a
p
o
t
r
z
e
b
y
g
i
e
ł
d
y
.
S
p
r
z
e
-
w zwyczajnej kamienicy Samuela Cohna mie- właścicieli właśnie na potrzeby giełdy. Sprze-
d
a
w
c
a
m
i
b
y
ł
y
w
ó
w
c
z
a
s
t
r
z
y
o
s
o
b
y
o
t
r
z
e
c
h
r
ó
ż
-
ściło się drugie mieszkanie Tuwimów, do któ- dawcami były wówczas trzy osoby o trzech róż-
n
y
c
h
n
a
z
w
i
s
k
a
c
h
,
a
l
e
n
i
e
b
y
ł
o
j
u
ż
w
ś
r
ó
d
n
i
c
h
K
i
p
-
rego wprowadzili się w końcu 1896 r. Zajmo- nych nazwiskach, ale nie było już wśród nich Kip-
p
e
r
ó
w
.
W
ł
o
s
k
i
e
l
o
s
y
j
e
d
n
e
g
o
z
w
ł
a
ś
c
i
c
i
e
l
i
p
o
-
wali teraz trzy pokoje z kuchnią, na trzecim perów. Włoskie losy jednego z właścicieli po-
t
w
i
e
r
d
z
i
ł
t
e
ż
S
t
a
n
i
s
ł
a
w
T
y
s
z
k
i
e
w
i
c
z
,
k
t
ó
r
y
w
y
-
piętrze prawej oficyny. 22 sierpnia 1899 r. przy- twierdził też Stanisław Tyszkiewicz, który wy-
z
n
a
ł
,
ż
e
w
ł
a
ś
n
i
e
w
t
y
m
d
o
m
u
p
r
z
y
s
z
e
d
ł
n
a
ś
w
i
a
t
szła tu na świat siostra Juliana - Irena (przy- znał, że właśnie w tym domu przyszedł na świat
w
1
9
2
1
r
.
szła poetka i tłumaczka, przełożyła m.in.  Ku- w 1921 r.
-
P
i
e
r
w
s
z
e
p
i
ę
t
r
o
z
a
j
m
o
w
a
ł
a
w
ó
w
c
z
a
s
r
o
d
z
i
n
a
busia Puchatka Milne'a. - Pierwsze piętro zajmowała wówczas rodzina
Neumanów, a Klara Neumanowa to była Bieder-
N
e
u
m
a
n
ó
w
,
a
K
l
a
r
a
N
e
u
m
a
n
o
w
a
t
o
b
y
ł
a
B
i
e
d
e
r
-
m
a
n
ó
w
n
a
z
d
o
m
u
,
c
i
o
t
k
a
m
o
j
e
j
m
a
m
y
-
o
p
o
w
i
a
-
%Wracamy do ul. Gdańskiej i idziemy w stronę ul. manówna z domu, ciotka mojej mamy - opowia- Sala neoplastyczna w Muzeum Sztuki
d
a
ł
.
T
a
k
i
c
h
ł
ó
d
z
k
i
c
h
h
i
s
t
o
r
i
i
j
e
s
t
n
a
p
e
w
n
o
w
i
ę
c
e
j
.
Więckowskiego. dał. Takich łódzkich historii jest na pewno więcej.
Prosimy, podzielcie się z nami swoimi wspomnie- Historii i Sztuki, mieszczącym się wówczas w
P
r
o
s
i
m
y
,
p
o
d
z
i
e
l
c
i
e
s
i
ę
z
n
a
m
i
s
w
o
i
m
i
w
s
p
o
m
n
i
e
-
niami. Czekamy na listy i fotografie. budynku ratusza, otwarto galerię sztuki no-
n
i
a
m
i
.
C
z
e
k
a
m
y
n
a
l
i
s
t
y
i
f
o
t
o
g
r
a
f
i
e
.
woczesnej, którą uznawaje się za jedną z pierw-
17
+ Neorenesansowy pałac Maurycego Poznań- szych w świecie stałych muzealnych ekspozy-
skiego i jego żony Sary Silberstein (ul. Więckow- cji sztuki awangardowej. W czasie wojny wie-
skiego 36), był wzorowany na budynku biblio- le eksponatów zaginęło, ale w 1946 r. zebrano
teki św. Marka Sansovina w Wenecji. Projekt to, co udało się uratować, i ulokowano we wnę-
wykonał Adolf Zeligson. Prace przy reprezen- trzach dawnej rezydencji fabrykanckiej. Po-
tacyjnym gmachu ukończono w 1896 r.. Pier- nownie podjęto też trud gromadzenia dzieł
wotnie do budynku należał wspaniały ogród sztuki współczesnej. Dzięki temu w A
odzi uda-
sięgający aż do ul. Pańskiej (dzisiejszej Żerom- ło się stworzyć unikalny zbiór dzieł prezentu-
skiego). Teren wokół pałacu został już dawno jących różne tendencje w sztuce XX wieku.
zabudowany, a z dawnego wystroju wnętrza W A
odzi można obejrzeć dzieła wspania-
przetrwała tylko klatka schodowa, witraże i łych artystów: Marca Chagalla i Maxa Ernsta,
Podpory pod balkonem pałacu Kipperów
marmurowe schody, ale z zewnątrz budynek Paula Klee i Fernanda Legera, Kurta Schwit-
prawie nie zmienił się od ponad stulecia. Tyl- tersa czy Josepha Beuysa. Polską sztukę re-
16
+Narożny pałac Kipperów przy ul. Gdańskiej ko rzez
by, które stały kiedyś na dachu, moż- prezentują m.in. prace Witkacego, Jerzego No-
38 ma prawie 120 lat. Przed wojną działała na dziś oglądać na... podwórku. Po wojnie pa- wosielskiego, Tadeusza Kantora, Magdaleny
w nim giełda zbożowo-towarowa, dziś mieści łac Maurycego Poznańskiego stał się siedzibą Abakanowicz i Mirosława Bałki. Do najcen-
się tam Inspekcja Handlowa i specjalistyczne łódzkiego Muzeum Sztuki, którego najwięk- niejszych dzieł należą niewątpliwie kompozy-
laboratorium kontroli produktów włókienni- szą dumą jest Międzynarodowa Kolekcja Sztu- cje Władysława Strzemińskiego oraz rzez
by
czych. W ostatnich latach budynek został wy- ki Nowoczesnej. Uchodzi ona za najobszer- Katarzyny Kobro, której prace zachowały się
remontowany. niejszy i najbardziej reprezentatywny zbiór tylko w A
odzi. Artystka uważana jest dziś za
Dwukondygnacyjny budynek zaprojekto- sztuki nowoczesnej w tej części Europy. jedną z najwybitniejszych przedstawicielek
wał w 1883 r. Ignacy Markiewicz. To typowy Kolekcja zaczęła powstawać już w 1929 r. z sztuki awangardowej.
dla A
odzi XIX-wieczny pałac miejski. Pełnił z inicjatywy grupy a.r., którą stworzyli malarze Muzeum Sztuki w A
odzi posiada też dzie-
pewnością funkcje mieszkalne, ale może by- i poeci: Władysław Strzemiński, Katarzyna ła sztuki dawnej, ale ta część ekspozycji jest
ły w nim także biura czy kantor. Budynek za- Kobro, Henryk Stażewski, Jan Brzękowski, dość skromna. Niestety, XIX-wieczne wnętrza
chował się w dobrym stanie. W elewacji moż- Julian Przyboś. Obrazy zaczęły napływać do nie pozwalają na odpowiednią ekspozycję sztu-
na dostrzec sporo ciekawych elementów ar- A
odzi w 1930 r. od artystów tej miary co Jean ki nowoczesnej. Wkrótce ma zostać otwarta
chitektonicznych: półkolumny ustawione na Arp, Sonia Delaunay, Fernand Leger, Pablo nowa przestrzeń wystawiennicza muzeum w
cokołach wokół skrajnych otworów okiennych Picasso i inni. W 1931 r. grupa a.r. przekazała dawnej fabryce I. K. Poznańskiego na terenie
podtrzymują trójkątne naczółki. Nad wejściem je miastu w depozyt. W Miejskim Muzeum Manufaktury.
od ul. Gdańskiej przetrwał daszek na metalo-
wych wspornikach z ozdobną dekoracją ro-
ślinną. W narożniku balkon z tralkową balu-
stradą. Od strony południowej altana z joński-
mi półkolumnami. Za budynkiem zachował
się spory jak na ten punkt A
odzi ogród, który
od ulicy oddziela wysoki parkan. Na ceglanym
cokole widać bardzo piękną kutą balustradę.
Pierwszymi właścicielami pałacu byli bracia Ka-
P
i
e
r
w
s
z
y
m
i
w
ł
a
ś
c
i
c
i
e
l
a
m
i
p
a
ł
a
c
u
b
y
l
i
b
r
a
c
i
a
K
a
-
rol i Markus Kipperowie.
r
o
l
i
M
a
r
k
u
s
K
i
p
p
e
r
o
w
i
e
.
Czytelnicy  Gazety pomogli nam dwa lata temu
C
z
y
t
e
l
n
i
c
y

G
a
z
e
t
y

p
o
m
o
g
l
i
n
a
m
d
w
a
l
a
t
a
t
e
m
u
rozwikłać zagadkę, kim byli Kipperowie.
r
o
z
w
i
k
ł
a
ć
z
a
g
a
d
k
ę
,
k
i
m
b
y
l
i
K
i
p
p
e
r
o
w
i
e
.
Prowadzili oni przy ulicy Długiej 40 dom komiso-
P
r
o
w
a
d
z
i
l
i
o
n
i
p
r
z
y
u
l
i
c
y
D
ł
u
g
i
e
j
4
0
d
o
m
k
o
m
i
s
o
-
wo - handlowy modnych towarów i galanteryj -
w
o
-
h
a
n
d
l
o
w
y
m
o
d
n
y
c
h
t
o
w
a
r
ó
w
i
g
a
l
a
n
t
e
r
y
j
-
tak podaje kalendarz  Czas" na rok 1900 - wyja-
t
a
k
p
o
d
a
j
e
k
a
l
e
n
d
a
r
z

C
z
a
s
"
n
a
r
o
k
1
9
0
0
-
w
y
j
a
-
śnił nam Radomir Dziubich, historyk. - Ponadto
ś
n
i
ł
n
a
m
R
a
d
o
m
i
r
D
z
i
u
b
i
c
h
,
h
i
s
t
o
r
y
k
.
-
P
o
n
a
d
t
o
Karol Kipper był właścicielem tkalni ręcznej wy-
K
a
r
o
l
K
i
p
p
e
r
b
y
ł
w
ł
a
ś
c
i
c
i
e
l
e
m
t
k
a
l
n
i
r
ę
c
z
n
e
j
w
y
-
robów wełnianych przy ulicy Cegielnianej 271 a
r
o
b
ó
w
w
e
ł
n
i
a
n
y
c
h
p
r
z
y
u
l
i
c
y
C
e
g
i
e
l
n
i
a
n
e
j
2
7
1
a
(to dzisiejsza ul. Więckowskiego).
(
t
o
d
z
i
s
i
e
j
s
z
a
u
l
.
W
i
ę
c
k
o
w
s
k
i
e
g
o
)
.
W sprawie pałacu przy ul. Gdańskiej 38 dzwonił
W
s
p
r
a
w
i
e
p
a
ł
a
c
u
p
r
z
y
u
l
.
G
d
a
ń
s
k
i
e
j
3
8
d
z
w
o
n
i
ł
Dawny pałac Maurycego Poznańskiego to dziś enklawa sztuki współczesnej %uu
do nas również Jan Kulla, którego ojciec - Antoni
d
o
n
a
s
r
ó
w
n
i
e
ż
J
a
n
K
u
l
l
a
,
k
t
ó
r
e
g
o
o
j
c
i
e
c
-
A
n
t
o
n
i
1 1
DARIUSZ KULESZA
JOANNA PODOLSKA
DARIUSZ KULESZA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:07 Page 8
SPACEROWNIK A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO...
8 | |
%Na chwilę odbijamy w ul. Więckowskiego i do-
chodzimy do budynku I LO.
Budynek I LO im. Mikołaja Kopernika
18
+W ładnym budynku przy ul. Więckowskie-
go 41 mieści się słynne I LO im. Mikołaja Koper- Fasada pałacu przy ul. Gdańskiej 42 i jej detale
nika, jedna z najlepszych łódzkich szkół. Po-
wstała w 1906 r. Założyło je Towarzystwo Po- nych amorków, a nad bal-
pierania Szkół Średnich  Uczelnia . Początko- konem - ku zaskoczeniu
wo było to Gimnazjum Polskie i mieściło się w konserwatorów - pojawił
kamienicy przy ul. Wólczańskiej 55. Dopiero się wizerunek szatana. Są
po czterech latach uczniowie przenieśli się na też znakomite kariatydy.
ul. Więckowskiego (wtedy Nowo-Cegielnianą). Na dachu zamontowano
Budynek - bardzo piękny - został wzniesiony i cztery gazony. Jeden z nich
ofiarowany przez przemysłowca Edwarda Hei- jest oryginalny, trzy trze-
mana-Jareckiego. W 1919 r. szkoła została upań- ba było odtworzyć.
stwowiona, w ten sposób powstała pierwsza
20
państwowa szkoła średnia w A
odzi, która przy- +Dawna fabryka Eiserta i Schweikerta przy ul.
jęła imię słynnego astronoma. Do 1963 r. uczy- Gdańskiej 47 błyskawicznie przekształciła się
li się tam sami chłopcy, potem zaczęto przyj- w nowoczesne centrum biurowe. W halach, gdzie
mować dziewczęta. Znanymi absolwentami I jeszcze nie tak dawno produkowano pończo-
LO są m.in. parlamentarzysta europejski Ja- chy i koronki, pojawiły się komputery. To cen-
cek Saryusz-Wolski, sędzia Anna Wesołowska, trum Tecum, gdzie działają różne firmy. Pod ko-
znana z popularnego programu w telewizji, czy niec XIX w. działka między ul. Gdańską a Że-
Anita Werner, dziennikarka TVN. romskiego należała do Rudolfa Kellera. W okre-
sie międzywojennym stała tam fabryka wstą-
%I znowu wracamy na ul. Gdańską żek, tasiemek i koronek Eiserta. Po II wojnie
światowej do hal wprowadziły się państwowe
19 Willa Kellera przy ul. Gdańskiej 49
+Kamienica przy ul. zakłady przemysłu pasmanteryjnego, znane od
Gdańskiej 42 należy nie- 1970 r. jako Lenora. Funkcjonowały tam tkalnie,
wątpliwie do najpięk- farbiarnie, plecionkarnie i inne hale produkcyj-
niejszych w A
odzi. Gdy- ne. W ostatnich latach część pofabrycznych po- ULICA ZIELONA
by stała przy ul. Piotr- mieszczeń zajmowały magazyny. Nazywała się tak już w latach sześćdziesią-
kowskiej byłaby chlubą tych XIX w. Choć po włączeniu w granice
21
A
odzi. To perełka łódz- +Wciąż jednak nie wiadomo, co będzie z prze- A
odzi przyległych wsi były jeszcze dwie ulice
kiej architektury, wpi- pięknym zabytkowym pałacykiem przy ul. noszące taką  kolorową nazwę - na Bału-
sana do rejestru zabyt- Gdańskiej 49. Miasto odstąpiło od prawa pier- tach i Radogoszczu - to właśnie ta, położona
ków. Niedawno została wokupu. Nowymi właścicielami są Anglicy, w centrum, przetrwała do dziś. W 1934 r.
odnowiona. Kamienica należała do przemy- ale na razie pozostaje tajemnicą jaką funkcję przemianowano ją co prawda na Legionów,
słowca Michała Kippera. Przed wojną było 11 przewidują dla obiektu. ale po wojnie wrócono do tradycyjnej nazwy,
lokatorów, po wojnie mieszkał tam m.in. Kiej- Zabytkowa willa powstała w 1890 r. Auto- do której łodzianie przywykli.
stut Bacewicz, wykładowca Akademii Mu- rem projektu był miejski architekt Hilary Ma- Zielona była przedłużeniem Dzielnej (dziś Na-
zycznej (dziś patron tej uczelni). Teraz w jewski. Eklektyczny budynek nawiązuje sty- rutowicza). Prowadziła najpierw do Zielone-
kamienicy mieszka 40 rodzin. lem do francuskiego renesansu. Był domem go Rynku (teraz Barlickiego), a potem została
Na pierwszym piętrze okna zdobią twarze Rudolfa Kellera, a póz
niej Emila Eiserta. W cza- przedłużona aż do parku na Zdrowiu. Dziś
przypominające wizerunek Chrystusa. Na sach PRL mieścił się tam żłobek. Trzykondy- przechodzi w ulice Legionów i Kasprzaka.
drugim piętrze są odnowione twarze pulch- gnacyjny gmach stoi w niewielkim ogrodzie.
1
MARCIN WOJCIECHOWSKI
TOMASZ STAC
CZAK
TOMASZ GAŚ
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:08 Page 9
A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO... SPACEROWNIK
| 9
DZIELNICA WI
ZOWA
To dawne tereny rolnicze położone na zachód
od ul. Wólczańskiej, sięgające do lasu miej-
skiego, rozparcelowane żywiołowo po
1860 r. i połączone siecią ulic z ul. Piotrkow-
ską. Przedłużono wtedy ul. Południową
(Próchnika), Nowo-Cegielnianą (Więckow-
skiego), Dzielną (Zielona), Przejazd (Andrzeja)
i Milsza (Kopernika). Przecinały je biegnące
równolegle do ul. Wólczańskiej ulice: Długa
(Gdańska), Pańska (Żeromskiego), Lipowa,
Leszno (Żeligowskiego) i in. Dysonansem w
Przedszkole nr 208 ma siedzibę w bardzo
tym układzie prostokątnych ulic były we-
zaniedbanej kamienicy przy ul. Gdańskiej 84
wnętrzne podziały parceli budowlanych po-
prowadzone śladem skośnych miedz rozdzie-
25
lających zagony rolne. Po uruchomieniu kolei +Przed wojną w
kaliskiej układ ulic został jeszcze bardziej roz- narożnej kamieni-
budowany, a w ich przebiegu widać wyraz
nie cy (ul. Gdańska 90)
układ dawnych pól, stąd  krzywe ulice: mieściło się gimna-
1 Maja, Więckowskiego, 6 Sierpnia. zjum humanistycz-
ne Romany Konop-
czyńskiej Sobolew-
Secesyjna willa Bennicha i jej detale
% Jeszcze inne budynki w tej okolicy przyciągają skiej. Szkołę tę
uwagę, ale na razie skręcamy w ul. Zieloną. ukończyła między
24
+Willa Reinhardta Bennicha (ul. Gdańska 89) innymi Zofia
22
+Zielony Rynek czyli plac Norberta Barlickie- została zaprojektowana przez Dawida Lande Hertz, najbliższa
go - pierwotnie Wiązowy Rynek, rozległy plac w 1903 r. Właściciel był synem znanego prze- współpracownica
utworzony w nowej części miasta, w tzw. Dziel- mysłowca Karola Bennicha, który rozpoczął Jerzego Giedroy-
nicy Wiązowej. działalność ca, współtwórczyni Instytutu Literackiego
Starzy łodzianie nadal nazywają to miej- przemysłową w Paryżu. Przed drugą wojną światową znaj-
sce Zielonym Rynkiem, ale dla młodszego po- w 1864 r. od dowała się tu Szkoła Podstawowa nr 126 prze-
kolenia to już plac Barlickiego. ręcznej tkalni znaczona dla dzieci żydowskich. Nauka od-
Kiedyś Nowe Miasto, czyli pierwotna osada wełny przy ul. bywała się w języku polskim, a program na-
przemysłowej A
odzi, kończyła się na ulicy Dziel- Piotrkowskiej uczania odpowiadał programowi państwo-
nej. Część zachodnia już w latach sześćdziesią- 105. Póz
niej wych szkół podstawowych.
tych XIX wieku nazywana była Zieloną, bo pro- przeniósł pro-
26
wadziła do Zielonego Rynku. Tam zjeżdżali się dukcję na ul. +Kolejna piękna willa (ul. Gdańska 107) zo-
chłopi z podłódzkich wsi z warzywami i owo- Wólczańską 2 i A
ąkową 11. Po śmierci ojca fir- stała zbudowana w 1911 r. przez Towarzy-
cami. Rynek nadal jest i spełnia taką samą rolę. mę prowadzili jego synowie Gustaw, Emil, stwo Oświetlenia Elektrycznego z 1886 r. z
Można tam kupić kwiaty i świeże warzywa, Oskar, Karol i Reinhardt. Willa posiada boga- przeznaczeniem dla dyrektora elektrowni
ziemniaki, ale też kapcie, ubrania czy miotły. to dekorowaną fasadę, okna o zróżnicowa- miejskiej. Interesująco rozplanowana bry-
Jak mówią niektórzy:  od mydła do powidła . nych kształtach, fantazyjne kraty, piękny wy- ła budynku jest wzbogacona wieżyczką i
Tylko w niewielkim stopniu przez sto lat kusz i jasne, gładkie detale kontrastujące z stromym dachem. Skromnie dekorowana
zmieniło się otoczenie rynku. Ostatnio na placu szarym żłobkowanym tynkiem. Jak przysta- elewacja jest przykładem schyłkowego okre-
otwarto nowe hale targowe. ło na secesyjną su secesji "zgeometryzowanej". Piękną ozdo-
budowlę znala- bą klatki schodowej jest duży witraż ze sce-
NORBERT BARLICKI, patron placu, na którym jest zło się w niej ną myśliwską. Wczesną wiosną przed bu-
N
O
R
B
E
R
T
B
A
R
L
I
C
K
I
,
p
a
t
r
o
n
p
l
a
c
u
,
n
a
k
t
ó
r
y
m
j
e
s
t
targowisko, był międzywojennym publicystą sporo orna- dynkiem rozkwita okazała magnolia. W la-
t
a
r
g
o
w
i
s
k
o
,
b
y
ł
m
i
ę
d
z
y
w
o
j
e
n
n
y
m
p
u
b
l
i
c
y
s
t
ą
i prawnikiem, działaczem PPS. mentów roślin- tach powojennych mieścił się tu pałac ślu-
i
p
r
a
w
n
i
k
i
e
m
,
d
z
i
a
ł
a
c
z
e
m
P
P
S
.
nych - wijące bów, a od 1994 r. willę przekazano Katedrze
% Z pl. Barlickiego ul. Małą dochodzimy do ul. się korzenie, li- Badań Niemcoznawczych UA
.
6 Sierpnia i ponownie skręcamy w ul. Gdańską. ście bluszczu,
kwiaty kaszta-
23
+Przy ul. Gdańskiej 75 stoi niewielki budy- nowca - oraz
nek  to dawna żydowska mykwa (rytualna sowich głów, które stanowią główny motyw
łaz
nia). Kilkanaście lat temu gmach został od- plastyczny. Asymetria pojawia się w wielko-
remontowany i użytkuje go Kolegium Języ- ści i różnorodności okien. Nad wykuszem
ków Obcych Uniwersytetu A
ódzkiego. Nieste- pierwszego piętra jest data budowy domu -
ty od dawna cały budynek jest pomazany, po- rok 1904, a na górze potężny nietoperz, któ-
bazgrany i zniszczony. Wygląda okropnie. Zro- ry nadaje willi dość upiorny charakter. We
bili to wandale, którzy mażą całą A
ódz
, ale wnętrzu zachowały się nieliczne elementy
%uu
obecni użytkownicy nie postarali się, by przy- pierwotnego wystroju.
najmniej częściowo budynek uratować. Mo-
że należy postawić wokół niego mur? Może po
prostu raz jeszcze go pomalować i otoczyć
większą ochroną? W tym stanie na pewno nie
jest dobrą wizytówką A
odzi ani największej
łódzkiej uczelni.
Willa należała do łódzkiej elektrowni
1 1
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
TOMASZ GAŚ
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:08 Page 10
SPACEROWNIK A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO...
10 | |
nach, składa się z części administracyjnej,
czytelni i zaplecza magazynowego. Projekt A
APA Z CZASÓW KOPERNIKA
gmachu wykonał Jerzy Wierzbicki, ale w 1967
i w 1972 r. bibliotekę znacznie rozbudowano.
Od 1990 r. przywrócono bibliotece imię Mar-
szałka J. Piłsudskiego, wcześniej przez wie-
le lat patronował jej Ludwik Waryński. Waż-
ną częścią księgozbioru jest dział regionalny,
w którym możemy zapoznać się z książkami
i artykułami poświęconymi A
odzi i wojewódz-
twu.
Dom Reinholda Wyssa Biblioteka im. Marszałka Józefa Piłsudskiego
27 29
+Narożny dom Rein- +Kamienica przy ul. Gdańskiej 106 jako pierw- Najstarszym zabytkiem A
odzi jest od niedaw-
holda Wyssa (ul. sza w A
odzi została w 1927 r. podłączona do na& piętnastowieczna cegła z odciskiem łapy
Gdańska 109/111), po miejskiej sieci kanalizacyjnej. psa przywieziona z Fromborka. Została wmuro-
1930 r. przeszedł na wana w ścianę kamienicy przy ul. Kopernika 5.
30
własność Diecezji +Przy ul. Kopernika 5, w sąsiedztwie biblio- To inicjatywa łódzkiego artysty Zbigniewa Ja-
A
ódzkiej, która umie- teki, jest kolejny ciekawy obiekt, który ostatnio neczka, którą podchwyciły władze miasta.
ściła w nim Instytut odzyskał urodę. Stało się to dzięki... papiero- - Pomyślałem, że niektórym łódzkim ulicom
Akcji Katolickiej, re- wi toaletowemu. Budynek powstał w 1912 r. warto nadać specjalne metryki. Skoro mamy
dakcję tygodnika Należał do producenta koronek Wevera, któ- ulicę Mikołaja Kopernika to jest okazja, by na
 Słowo Katolickie ry miał obok fabrykę i spełniał funkcje biuro- niej pojawiło się coś naprawdę związane
oraz Kasę Pożyczek wo-mieszkalne. W czasach PRL było tam za- z astronomem. A ponieważ jestem prezesem
Bezprocentowych kładowe przedszkole Lenory, potem przez Towarzystwa Miłośników Fromborka, gdzie
 Caritas . Po II woj- wiele lat budynek niszczał. W końcu kupił go Kopernik żył ponad 30 lat i został pochowany,
nie światowej budy- właściciel firmy  Lewandowski , producent to właśnie stamtąd pochodzi nasza cegła. Kto
nek zabrano Kościo- środków higienicznych. Zakład produkcyjny wie, może faktycznie Kopernik zawiesił kiedyś
łowi. Był tu żłobek mieści się we Włocławku, ale jego biuro funk- na niej oko - tłumaczył artysta.
i przedszkole, a póz
niej przychodnia lekar- cjonuje w A
odzi. Po generalnym, bardzo sta- 1 kwietnia 2005 r. burmistrz Fromborka przy-
ska. Od 1995 r. znów jest tu siedziba Caritas rannym remoncie, odzyskaliśmy kolejny pięk- wiózł specjalny certyfikat zaświadczający, że
Archidiecezji A
ódzkiej, Dom Dziennego Po- ny zabytek. cegła faktycznie pochodzi z XV wieku i została
bytu i świetlica środowiskowa. Codziennie wy- wydobyta podczas prac archeologicznych na
dawane jest 300 posiłków (tzw. zupy z wkład- Wzgórzu Katedralnym we Fromborku.
ką). Działa też biuro wolontariatu zarówno dla Nie bez kozery umieszczenie cegły na ulicy Ko-
tych, którzy chcą pomagać innym, jak i tych, pernika odbyło się w Prima Aprilis. - To rodzaj
którzy potrzebują pomocy. fałszywego zabytku, z czego oczywiście zdaje-
my sobie sprawę, ale planujemy stworzyć
28
+Miejska i Wojewódzka Biblioteka Publiczna szlak takich specjalnych pseudozabytkowych
im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (ul. Gdań- atrakcji turystycznych A
odzi - wyjaśniała nam
ska 102) świętuje właśnie 90 lat. Kiedy w 1917 r. Justyna Jedlińska z Biura Promocji UMA
.
powołano Towarzystwo Biblioteki Publicz- Następna w kolejności miała być ulica Gdań-
nej w A
odzi, największą jego potrzebą było ska. - To zabawa, która może wydawać się tro-
zdobycie właściwego lokum. Początkowo wy- chę irracjonalna, ale można spojrzeć na to
korzystywano lokal przy ul. Piotrkowskiej z drugiej strony: A
ódz
zyska ciekawe i auten-
150, a póz
niej przerobiony budynek przemy- tyczne zabytki - dodaje pomysłodawca.
słowy Kindermannów, przy ul. Andrzeja 14.
Jednak szybko rosnący księgozbiór oraz roz-
31
wijające się czytelnictwo zmusiły Zarząd Mia- +Teatr Studyjny (ul. Kopernika 8) powstał w la-
sta do wzniesienia odpowiedniego, nowocze- tach 80. ubiegłego wieku jako scena eksperty-
snego gmachu. Na rozległej działce przy fa- mentalna pod nazwą Teatr Studyjny '83". Szczy-
bryce Wevera w 1938 r. wkopano kamień wę- ty popularności święcił w latach 90. zdobywa-
gielny i do wybuchu wojny wzniesiono ścia- jąc liczne nagrody i wyróżnienia. Kilka lat te-
ny budynku. Prace wznowiono po wyzwole- mu przekazany PWSFTViT, by młodzi akto-
niu i już w 1949 r. łodzianie mogli korzystać rzy mogli tam zdobywać szlify i niestety tylko
z bibliotecznego księgozbioru. Prosta, mo- Odnowiony budynek przy ul. Kopernika 5
z rzadka można tam obejrzeć jakiś spektakl.
dernistyczna bryła budynku, z frontonem od A szkoda, bo swego czasu było to kultowe miej-
ul. Gdańskiej wspartym na gładkich kolum- % Po drugiej stronie Teatr Studyjny. sce dla fanów teatru w A
odzi.
1
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:10 Page 11
A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO... SPACEROWNIK
| 11
35
+Od 1953 r. w budynku przy ul. Wólczańskiej
111 mieści się Komenda Wojewódzka Państwowej
Staży Pożarnej w A
odzi. Budynek został wznie-
siony w latach 1891-1900 według projektu Anto-
niego Begale. Znajdowała się tam fabryka powo-
zów E. Bergera. Od 1900 r. był tu zakład powroz
-
niczy S. Markiewicza, a po 1935 r. teren warsz-
tatów samochodowych straży pożarnej. Teraz
ma tu swą siedzibę Jednostka Ratowniczo-Ga-
śnicza nr 3 Komendy Miejskiej Państwowej Stra-
ży Pożarnej w A
odzi. W lipcu 2003 r. rozpoczął
się generalny remont jednostki. Na
budynku znajduje się stara tabli-
ca pamiątkowa, a obok gmachu
stoi w stary wóz
bojowy -
sikawka
parowa
z pocz.
XX w.
Widok z lotu ptaka na ul. Kopernika, w środku dawna fabryka Wevera
%Możemy przejść pasażem Rynkowskiej do al.
I JUŻ WÓLCZAC
SKA
Kościuszki, ale my idziemy dalej.
32
A
N
N
A
R
Y
N
K
O
W
S
K
A
(
1
9
0
3
-
1
9
8
4
)
-
ł
o
d
z
i
a
n
k
a
,
+Narożna działka przy ul. Kopernika 1/3 (ul. Wól- W narożnej wieżyczce z kopułą mieściło się kie- ANNA RYNKOWSKA (1903-1984) - łodzianka,
h
i
s
t
o
r
y
k
,
a
r
c
h
i
w
i
s
t
a
,
z
n
a
w
c
a
A

o
d
z
i
.
J
e
s
t
czańska 83) należała do Ernesta Wevera dyś obserwatorium astronomiczne. Po wojnie historyk, archiwista, znawca A
odzi. Jest
a
u
t
o
r
k
ą
w
i
e
l
u
p
u
b
l
i
k
a
c
j
i
d
o
t
y
c
z
ą
c
y
c
h
d
z
i
e
j
ó
w
- producenta taśm i koronek. Fabrykawybudowa- były tam różne szkoły, terasz uczą się tam stu- autorką wielu publikacji dotyczących dziejów
A

o
d
z
i
i
r
e
g
i
o
n
u
,
w
t
y
m
p
i
o
n
i
e
r
s
k
i
e
j
m
o
n
o
g
r
a
f
i
i
na została w latach 80. XIX w. według projektu denci polonistyki i anglistyki. A
odzi i regionu, w tym pionierskiej monografii

U
l
i
c
a
P
i
o
t
r
k
o
w
s
k
a

.
Edwarda Creutzburga, a potem rozbudowana;  Ulica Piotrkowska .
w architekturze wyraz
ne są elementy secesyjne.
36
W latach 30. XX w. budynek stał się siedzibą no- +Docieramy do dawnej skręcalni Oskara Miksa
wej firmy  E. Wever, dzierżawca Gustaw Patberg (ul. Wólczańska 121/123) - dziś jest to budynek
i Spółka . Potem utworzono tu Zjednoczone Fa- szkolny.
bryki Tasiem i Wstążek Patberg i Triebe. Po woj-
nie przez kilka lat działały Zakłady Przemysłu Pa- %Przejście przez al. Mickiewicza jest możliwe tyl-
smanteryjnego  Lenora . Od jakiegoś czasu bu- ko przy al. Kościuszki. Skręcamy w lewo, ale zaraz
dynek jest własnością prywatną. Kilka lat temu wracamy na ul. Wólczańską. Najpierw po lewej stro-
działało tu słynne Forum Fabricum. Teraz po- nie (ul. Wólczańska 124) firma Print, potem smukła
wstają w tym miejscu nowoczesne biura. sylwetka secesyjnej fabryki.
33 37
+W narożnym budynku mieści się XXI LO im. +Fabryka Wyrobów Wełnianych i Bawełnianych
Bolesława Prusa (ul. Kopernika 2), a popołu- Adolfa Daubego(ul. Wólczańska 128/134) została
dniami działa tu jedna z pierwszych w A
odzi założona w 1863 r. przy ul. Piotrkowskiej 171/173
szkół języków obcych. Uwagę przechodniów i z biegiem lat była powiększana w stronę ul.
przyciąga graffiti na fasadzie. Wśród różnych Wólczańskiej. Po przedłużeniu al. Kościuszki ta
elementów wyraz
nie widać twarz patrona długa posesja została przecięta w połowie. Wcze-
szkoły - autora  Lalki . śniej stare budynki fabryczne stojące bliżej ul.
Piotrkowskiej zostały rozebrane, a na ich miej-
%Skręcamy w ul. Wólczańską. Przy ul. Wólczańskiej scu wyrosły domy mieszkalne. Przetrwały bu-
95 przyciąga uwagę reklama z napisem: Gabinet Astro- dynki wzniesione po 1890 r. pomiędzy dzisiej-
Wieżyczka na budynku dawnego gimnazjum
logiczny z zachętą: astrologicznie kojarzymy pary. szą al. Kościuszki a Wólczańską 128. Oglądany
od tej strony gmach ma oryginalną sylwetkę na-
34
+Od strony ul. Wólczańskiej jest wejście na wiązującą do secesji, a jednocześnie w śmiały
teren Wydziału Filologicznego UA
(ul. Wólczań- sposób zapowiadającą modernizm. Zbudowa-
ska 82, główne wejście od al. Kościuszki 65). Bu- ny został przed 1914 r., czyli u schyłku secesji.
dynek powstał w latach 1908-1910 dla Gimna- Zachował charakterystyczny dla tego stylu kon-
zjum Niemieckiego. Zaprojektował go berliń- trast tynkowanych i ceglanych części elewacji,
ski architekt Karl Herrnring w stylu moderni- brak symetrii, linearność ozdobnego szczytu
stycznym, ale można dostrzec także secesyjne oraz rytmicznie rozmieszczone duże okna prze-
motywy, m.in. zróżnicowane pod względem dzielone potężnymi przyporami. W okresie po-
kształtu i wielkości okna. Warto też zwrócić uwa- wojennym zakład produkował pasmanterię i
gę na symboliczne detale: nad wejściem do bu- wyroby dziewiarskie. Teraz działają na jego te-
dynku mamy pszczołę (symbol pracowitości) renie różne firmy, m.in. sklep Biedronka.
i sowę (atrybut mądrości). Z kolei od strony ul.
Marabuty widoczne od ul. Zamenhofa %uu
Zamenhofa widać płaskorzez
bę z marabutami. %Zbliżamy się do ul. Żwirki.
1 1
STEFAN BRAJTER
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:11 Page 12
SPACEROWNIK A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO...
12 | |
Zabudowania wzdłuż ul. Karola (obecnie ul. Żwirki), po lewej  przędzalnia Haeblera
38
+W 1895 r. Emil Haebler utworzył na narożnej czelnym lekarzem był dr Aleksander Kummat.
działce przy ul. Wólczańskiej i Karola (obecnie Po 1945 r. szpital został przejęty przez Zarząd
Żwirki) niewielką przędzalnię bawełny. Prosty Miasta i zyskał nowego patrona dr. Mikołaja Pi-
budynek, z wieżą klatki schodowej był wyko- rogowa (XIX-wieczny chirurg i anatom rosyj-
rzystywany tylko w części, firma przed 1914 r. ski). Póz
niej został znacznie rozbudowany i mie- Dawna fabryka Zygmunta Richtera
zakupiła tereny fabryczne przy ul. Dąbrowskie- ściła się w nim Klinika Chirurgiczna AM.
43
go i w Piotrkowie Trybunalskim. W dokumen- +Mijamy budynki fabryczne należące kiedyś
W
s
z
p
i
t
a
l
u
i
m
.
P
i
r
o
g
o
w
a
o
d
tach przedstawiana była jako Spółka Akcyjna W szpitalu im. Pirogowa od do Zygmunta Richtera (Radwańska 30). W tej
w
i
e
l
u
l
a
t
p
r
a
c
u
j
e
M
A
R
E
K
E
D
E
L
-
z kapitałem belgijskim i siedzibą w Brukseli, a wielu lat pracuje MAREK EDEL- fabryce produkowano przędzę i odbywały się
M
A
N
,
b
o
h
a
t
e
r
p
o
w
s
t
a
n
i
a
w
g
e
t
-
zasiadający w zarządzie Haeblerowie posiada- MAN, bohater powstania w get- procesy wykończalnicze. Zakład zatrudniał
c
i
e
w
a
r
s
z
a
w
s
k
i
m
,
d
z
i
a
ł
a
c
z
o
p
o
-
li tytuł baronów. W latach międzywojennych cie warszawskim, działacz opo- w 1897 r. 213 robotników, byli oni objęci bez-
z
y
c
y
j
n
y
.
U
h
o
n
o
r
o
w
a
n
y
m
e
d
a
l
e
m
budynek był wykorzystywany jako tkalnia wy- zycyjny. Uhonorowany medalem płatną pomocą lekarską i ubezpieczeniem. W
O
r
ł
a
B
i
a
ł
e
g
o
,
h
o
n
o
r
o
w
y
o
b
y
w
a
-
robów wełnianych  Purlana , znajdowała się Orła Białego, honorowy obywa- dawnej fabryce Richtera działa m.in. Tawer-
t
e
l
A

o
d
z
i
,
a
o
d
n
i
e
d
a
w
n
a
d
o
k
t
o
r
w nim również mechaniczna fabryka poń- tel A
odzi, a od niedawna doktor na Bellacapri, gdzie jest wiele atrakcji: komi-
h
o
n
o
r
i
s
c
a
u
s
a
U
n
i
w
e
r
s
y
t
e
t
u
M
e
d
y
c
z
n
e
g
o
.
czoch. Po wojnie zakład włókienniczy był czyn- honoris causa Uniwersytetu Medycznego. nek, shisha, telebim, bilard, karaoke.
ny do 1978 r., póz
niej przejęty przez Archiwum
41 44
Państwowe w A
odzi. Po kilkuletnim remoncie +Po lewej stronie stoi duży budynek wybu- +W sąsiedztwie zakładu, w otoczeniu ziele-
utworzono w zaadaptowanych wnętrzach ma- dowany w latach pięćdziesiątych XX w. (ul. ni, znajdował się parterowy dom mieszkalny
gazyny i pracownie naukowe archiwum. Wólczańska 202). Mieści się tam Szkoła Pod- Zygmunta Richtera (ul. Stefanowskiego 19), któ-
stawowa nr 46 im. Józefa Chełmońskiego. W tym ry w 1888 r. po wybudowaniu pałacu przy ul.
% Na przeciwległym rogu budynek przeznaczony samym budynku jest Wojewódzka Biblioteka Wólczańskiej 199 stał się budynkiem biuro-
do częściowej rozbiórki. Nieco dalej gmach należą- Pedagogiczna im. prof. Tadeusza Kotarbińskie- wym. Willa należy teraz do Chorągwi A
ódz-
cy do Politechniki A
ódzkiej. Jest tam dziekanat Wy- go i Wojewódzki Ośrodek Doskonalenia Na- kiej ZHP.
działu Biotechnologii i Nauk o Żywności. uczycieli.
%Po drugiej stronie - na terenie dawnej fabryki Ro-
39
+Wydział Biotechnologii i Nauk o Żywności PA
% Idziemy ul. Radwańską, gdzie stoją ciekawe bu- senblatta - wysokie budynki PA
: Wydział Inżynierii
(ul. Wólczańska 171/173, wejście też od ul. Ste- dynki z terenami zielonymi na miejscu oficyn. i Marketingu Tekstyliów (pisaliśmy o tym wcześniej
fanowskiego 4/10), gdzie znajduje się popier- w pierwszym  Spacerowniku po Polesiu, podobnie
42
sie Bohdana Stefanowskiego, pierwszego rek- +Willa przy ul. Radwańskiej 29, należąca teraz jak o kościele ewangelicko reformowanym. Idziemy
tora PA
, odsłonięte w 1983 r., wykonane przez do PA
, pochodzi z 1912 r. Przez wiele lat mie- do ul. Rembielińskiego.
Krystynę Solską. W ostatnich latach w budyn- ściła się tam biblioteka. Teraz ma tam być ulo-
R
A
J
M
U
N
D
H
I
A
C
Y
N
T
R
E
M
B
I
E
L
I
C

S
K
I
ku przeprowadzono remont, odnowione au- kowany dziekanat, na razie nie zrobiono nic. RAJMUND HIACYNT REMBIELIC
SKI
j
e
s
t
b
a
r
d
z
o
w
a
ż
n
ą
p
o
s
t
a
-
le otrzymały imiona założycieli wydziału: prof. jest bardzo ważną posta-
c
i
ą
d
l
a
A

o
d
z
i
.
U
r
o
d
z
i
ł
s
i
ę
Stanisława Zagrodzkiego i prof. Jadwigi Jaku- cią dla A
odzi. Urodził się
w
1
7
7
4
r
.
D
z
i
a
ł
a
c
z
p
o
l
i
-
bowskiej. Prof. Zagrodzki był organizatorem w 1774 r. Działacz poli-
t
y
c
z
n
y
i
g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
y
,
i pierwszym dziekanem wydziału, wybitnym tyczny i gospodarczy,
p
r
a
w
n
i
k
.
W
l
a
t
a
c
h
1
8
1
6
-
polskim cukrownikiem i twórcą szkoły nauko- prawnik. W latach 1816-
1
8
3
1
p
r
e
z
e
s
K
o
m
i
s
j
i
W
o
-
wej cukrownictwa na Politechnice A
ódzkiej. 1831 prezes Komisji Wo-
j
e
w
ó
d
z
k
i
e
j
w
o
j
e
w
ó
d
z
t
w
a
Prof. Jakubowska stworzyła szkołę naukową jewódzkiej województwa
m
a
z
o
w
i
e
c
k
i
e
g
o
,
p
o
s
e
ł
n
a
mikrobiologii technicznej w A
odzi. mazowieckiego, poseł na
sejm Królestwa Polskie-
s
e
j
m
K
r
ó
l
e
s
t
w
a
P
o
l
s
k
i
e
-
g
o
,
w
1
8
2
0
r
.
m
a
r
s
z
a
ł
e
k
%Na rogu z ul. Radwańską 19 - pięknie odnowiona go, w 1820 r. marszałek
s
e
j
m
u
.
R
z
e
c
z
n
i
k
r
o
z
w
o
j
u
kamienica, na parterze apteka 24 godziny. Nie idzie- sejmu. Rzecznik rozwoju
p
r
z
e
m
y
s
ł
u
k
r
a
j
o
w
e
g
o
,
my dalej ul. Wólczańską, ale zwracamy uwagę, na dwa przemysłu krajowego,
t
w
ó
r
c
a
p
r
o
j
e
k
t
u
s
t
w
o
r
z
e
n
i
a
p
r
z
e
m
y
s
ł
u
w
ł
ó
-
ważne budynki po drugiej stronie ul. Radwańskiej. twórca projektu stworzenia przemysłu włó-
kienniczego w rejonie A
odzi. Zmarł w 1841 r.
k
i
e
n
n
i
c
z
e
g
o
w
r
e
j
o
n
i
e
A

o
d
z
i
.
Z
m
a
r
ł
w
1
8
4
1
r
.
40
w
s
w
o
i
m
m
a
j
ą
t
k
u
w
m
i
e
j
s
c
o
w
o
ś
c
i
J
e
d
w
a
b
n
e
.
+Szpital im. Pirogowa (ul. Wólczańska 191/195). w swoim majątku w miejscowości Jedwabne.
O
d
l
a
t
m
i
ł
o
ś
n
i
c
y
A

o
d
z
i
z
a
b
i
e
g
a
j
ą
,
b
y
u
h
o
n
o
r
o
-
W 1927 r. Ewangelickie Towarzystwo Filantro- Od lat miłośnicy A
odzi zabiegają, by uhonoro-
w
a
ć
g
o
p
o
m
n
i
k
i
e
m
.
U
l
i
c
z
k
a
j
e
g
o
i
m
i
e
n
i
a
j
e
s
t
pijne ufundowało szpital chirurgiczny św. Ja- wać go pomnikiem. Uliczka jego imienia jest
j
e
d
n
ą
z
n
a
j
b
a
r
d
z
i
e
j
p
r
o
d
u
k
c
y
j
n
y
c
h
.
P
o
j
e
d
n
e
j
na. Został oddany do użytku w 1930 r., przyjmo- jedną z najbardziej produkcyjnych. Po jednej
stronie są domy, po drugiej działają fabryki.
s
t
r
o
n
i
e
s
ą
d
o
m
y
,
p
o
d
r
u
g
i
e
j
d
z
i
a
ł
a
j
ą
f
a
b
r
y
k
i
.
wał rocznie ok. 740 chorych, ordynatorem i na- Tu będzie niedługo dziekanat
1
TOMASZ STAC
CZAK
Z ARCHIWUM CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ W A
ODZI
TOMASZ STAC
CZAK
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:11 Page 13
A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO... SPACEROWNIK
| 13
OD ALBRECHTA DO ALLARTA
Budynek Multibanku
stauracja. Rzez
nia posiadała własną giełdę
s
t
a
u
r
a
c
j
a
.
R
z
e
z

n
i
a
p
o
s
i
a
d
a
ł
a
w
ł
a
s
n
ą
g
i
e
ł
d
ę
mięsną. Wyposażona była w najnowocześniej-
m
i
ę
s
n
ą
.
W
y
p
o
s
a
ż
o
n
a
b
y
ł
a
w
n
a
j
n
o
w
o
c
z
e
ś
n
i
e
j
-
sze ówczesne urządzenia do uboju, utylizator-
s
z
e
ó
w
c
z
e
s
n
e
u
r
z
ą
d
z
e
n
i
a
d
o
u
b
o
j
u
,
u
t
y
l
i
z
a
t
o
r
-
nię odpadków, sieć gazową i własną elek-
n
i
ę
o
d
p
a
d
k
ó
w
,
s
i
e
ć
g
a
z
o
w
ą
i
w
ł
a
s
n
ą
e
l
e
k
-
trownię. Do 1914 r. eksploatowało ją Towa-
t
r
o
w
n
i
ę
.
D
o
1
9
1
4
r
.
e
k
s
p
l
o
a
t
o
w
a
ł
o
j
ą
T
o
w
a
-
rzystwo Akcyjne Rzez
ni Miejskich w Rosji, po
r
z
y
s
t
w
o
A
k
c
y
j
n
e
R
z
e
z

n
i
M
i
e
j
s
k
i
c
h
w
R
o
s
j
i
,
p
o
Manufaktura Gampego i Albrechta na starej rycinie
1918 r. rzez
nia przeszła pod zarząd prywat-
1
9
1
8
r
.
r
z
e
z

n
i
a
p
r
z
e
s
z
ł
a
p
o
d
z
a
r
z
ą
d
p
r
y
w
a
t
-
ny. W 1903 r. na jej terenie zorganizowano
n
y
.
W
1
9
0
3
r
.
n
a
j
e
j
t
e
r
e
n
i
e
z
o
r
g
a
n
i
z
o
w
a
n
o
45
w
i
e
l
k
ą
W
y
s
t
a
w
ę
H
i
g
i
e
n
i
c
z
n
o
-
S
p
o
ż
y
w
c
z
ą
,
z
o
r
-
+Przy niewielkiej ul. Rembielińskiego 2/14 %Dochodząc do ul. Inżynierskiej oglądamy charak- wielką Wystawę Higieniczno-Spożywczą, zor-
g
a
n
i
z
o
w
a
n
ą
z
i
n
i
c
j
a
t
y
w
y
A

ó
d
z
k
i
e
g
o
T
o
w
a
r
z
y
-
jeszcze niedawno działały Zakłady Przemy- terystyczny budynek z czerwonej cegły. ganizowaną z inicjatywy A
ódzkiego Towarzy-
s
t
w
a
L
e
k
a
r
s
k
i
e
g
o
,
p
r
z
e
d
s
t
a
w
i
a
j
ą
c
ą
o
s
i
ą
g
n
i
ę
-
słu Bawełnianego im. St. Kunickiego  Mal- stwa Lekarskiego, przedstawiającą osiągnię-
47
c
i
a
p
r
z
e
d
s
i
ę
b
i
o
r
s
t
w
t
e
j
b
r
a
n
ż
y
z
c
a
ł
e
g
o
K
r
ó
l
e
-
tex , wcześniej funkcjonowała tu manufak- +Siedziba Multibanku to dawny budynek dy- cia przedsiębiorstw tej branży z całego Króle-
s
t
w
a
P
o
l
s
k
i
e
g
o
.
tura bawełniana Gampe i Albrecht założona rekcji rzez
ni miejskiej (ul. Inżynierska 1/3). stwa Polskiego.
w 1878 roku, w 1912 roku przekształcona na Natomiast tam, gdzie kiedyś produkowano
48
Towarzystwo Akcyjne. Zatrudniała 1300 ro- kiełbasę, wybudowano hipermarket. +Tuż przy parku im. Poniatowskiego działa
botników, obejmowała wszystkie stadia prze- zespół szkół Towarzystwa Oświatowego  Edu-
R
z
e
z

n
i
a
M
i
e
j
s
k
a
p
o
w
s
t
a
ł
a
w
1
9
0
1
r
.
B
u
d
y
n
e
k
robu bawełny, produkowała tkaniny surowe, Rzez
nia Miejska powstała w 1901 r. Budynek kacja . Towarzystwo powstało w roku 1991, wte-
w
z
n
i
e
s
i
o
n
y
w
l
a
t
a
c
h
1
8
9
6
-
1
9
0
2
w
e
d
ł
u
g
p
r
o
-
drukowane, drapane, tkaniny ubraniowe, wzniesiony w latach 1896-1902 według pro- dy uruchomiono szkołę podstawową i liceum.
j
e
k
t
u
F
e
l
i
k
s
a
N
o
w
i
c
k
i
e
g
o
p
r
z
e
z
f
i
r
m
ę
b
u
d
o
w
-
kołdry itp. Teraz na tym terenie powstaje Fa- jektu Feliksa Nowickiego przez firmę budow- Dwa lata póz
niej kupiono budynek przy ul.
l
a
n
ą

W
e
n
d
e
i
Z
a
r
s
k
e
"
.
O
k
r
e
ś
l
a
n
a
b
y
ł
a
j
a
k
o
bryka Biznesu - 58 tys. mkw. powierzchni laną  Wende i Zarske". Określana była jako Inżynierskiej 2/4. W 1999 r. powstało tu gim-
n
a
j
w
i
ę
k
s
z
a
i
n
a
j
n
o
w
o
c
z
e
ś
n
i
e
j
s
z
a
w
K
r
ó
l
e
s
t
w
i
e
biurowej ulokowane na ponad 2 hektarach największa i najnowocześniejsza w Królestwie nazjum. Od 2004 r. szkoły noszą imię księcia
P
o
l
s
k
i
m
.
D
o
b
u
d
y
n
k
ó
w
p
r
z
y
l
e
g
a
ł
o
g
r
ó
d
i
w
z
o
-
terenu. Inwestycja przewiduje rewitalizację Polskim. Do budynków przylegał ogród i wzo- Józefa Poniatowskiego. W 2006 r. otwarta zo-
r
o
w
a
n
a
n
a
a
r
c
h
i
t
e
k
t
u
r
z
e
u
z
d
r
o
w
i
s
k
o
w
e
j
r
e
-
starej fabryki, a także wybudowanie nowych rowana na architekturze uzdrowiskowej re- stała szkoła muzyczna I stopnia.
obiektów. Inwestorem jest Krzysztof Apo-
stolidis, który ma tu hurtownię win (do nie-
go należy kamienica Secesja przy ul. Piotr-
kowskiej 89 i nowy biurowiec przy pl. Wol-
ności). W dawnej fabryce mają powstać biu-
ra klasy A, o najwyższym standardzie. Już
wiosną przyszłego roku mają być widoczne
pierwsze efekty, a całość będzie zakończo-
na w 2009 r.
%Po nieparzystej stronie ul. Rembielińskiego sto-
ją domy mieszkalne, niewielkie kamieniczki z ogro-
dami, po parzystej - fabryki.
46
+Przy ul. Rembielińskiego 20 zaskakuje ele-
gancki budynek produkcyjny z tajemniczym na-
pisem EWS. Firma EWS Sp z o.o. (czyli East
West Spinning) to przędzalnia czesankowa
wełny. Jej macierzystą firmą jest ISB Holding
AG z siedzibą w Interlacken w Szwajcarii. Spół-
ka została utworzona w połowie 1991 r. Zajmu-
je się produkcją przędzy czesankowej wełnia-
nej i mieszanek wełny z włóknami chemicz-
Teren dawnej Rzez
ni Miejskiej, w głębi budynek biurowy i wyjście na ul. Radwańską %uu
nymi.
1 1
TOMASZ STAC
CZAK
Z ARCHIWUM CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ W A
ODZI
ZE ZBIORÓW CENTRUM INFORMACJI TURYSTYCZNEJ W A
ODZI
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:12 Page 14
SPACEROWNIK A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO...
14 | |
49
+W małym budynku przy ul. Inżynierskiej 14 %Skręcamy w ul. Proletariacką. go i administracyjnego, dla jego wygody zbu-
(róg Wołowej) w lutym 1930 r. rozpoczęła dzia- dowano dwa okazałe domy jednopiętrowe (nr
łalność łódzka radiostacja - Polskie Radio A
ódz
. 40, 42), otoczone ogrodem i metalowym par-
ULICA PROLETARIACKA kanem od strony ulicy. Budynki wyróżniały
Rozpięta na dwóch stalowych masztach (o wyso- Co ciekawe ta niewielka uliczka w bardzo zin- się dodaniem skromnych dekoracji o klasycy-
R
o
z
p
i
ę
t
a
n
a
d
w
ó
c
h
s
t
a
l
o
w
y
c
h
m
a
s
z
t
a
c
h
(
o
w
y
s
o
-
kości 30 m) antena umożliwiała słuchanie audycji dustrializowanej dzielnicy przed wojną i tuż po stycznych formach (pilasty, gzymsy odcinko-
k
o
ś
c
i
3
0
m
)
a
n
t
e
n
a
u
m
o
ż
l
i
w
i
a
ł
a
s
ł
u
c
h
a
n
i
e
a
u
d
y
c
j
i
w promieniu 15 km. Początkowo przekazywano niej nazywała się ul. Hrabiowską (około 1915 r. we, boniowania i ceglana attyka nad prawym
w
p
r
o
m
i
e
n
i
u
1
5
k
m
.
P
o
c
z
ą
t
k
o
w
o
p
r
z
e
k
a
z
y
w
a
n
o
program nadawany z warszawskiego studia ra- nosiła też imię Zygmunta Krasińskiego). skrzydłem), które usunięto po 1960 r. Zgodnie
p
r
o
g
r
a
m
n
a
d
a
w
a
n
y
z
w
a
r
s
z
a
w
s
k
i
e
g
o
s
t
u
d
i
a
r
a
-
diowego, ale od 1 maja 1931 r. emitowano także z hierarchią obowiązującą w firmie, domy wyż-
d
i
o
w
e
g
o
,
a
l
e
o
d
1
m
a
j
a
1
9
3
1
r
.
e
m
i
t
o
w
a
n
o
t
a
k
ż
e
własne programy, początkowo lokalne komunika- szego personelu graniczyły z willą właścicie-
w
ł
a
s
n
e
p
r
o
g
r
a
m
y
,
p
o
c
z
ą
t
k
o
w
o
l
o
k
a
l
n
e
k
o
m
u
n
i
k
a
-
ty sportowe i ekonomiczne, a także pionierskie w % Skręcamy w ul. Wróblewskiego, która jest wciąż la zakładów. Między nimi i domami robotni-
t
y
s
p
o
r
t
o
w
e
i
e
k
o
n
o
m
i
c
z
n
e
,
a
t
a
k
ż
e
p
i
o
n
i
e
r
s
k
i
e
w
kraju koncerty życzeń, które zyskały wielką popu- częściowo brukowana. Zachowały się fragmenty ków pozostawiono niezabudowany teren. Po
k
r
a
j
u
k
o
n
c
e
r
t
y
ż
y
c
z
e
ń
,
k
t
ó
r
e
z
y
s
k
a
ł
y
w
i
e
l
k
ą
p
o
p
u
-
larność. Warto także wspomnieć o zainicjowanej starych torów. Po parzystej stronie są domy miesz- 1888 r. na tej wolnej przestrzeni wybudowano
l
a
r
n
o
ś
ć
.
W
a
r
t
o
t
a
k
ż
e
w
s
p
o
m
n
i
e
ć
o
z
a
i
n
i
c
j
o
w
a
n
e
j
przez red. Jana Piotrowskiego zbiórce pieniędzy kalne zwane familiakami. Po lewej  resztki budynków dodatkowy dom dla urzędników, z charakte-
p
r
z
e
z
r
e
d
.
J
a
n
a
P
i
o
t
r
o
w
s
k
i
e
g
o
z
b
i
ó
r
c
e
p
i
e
n
i
ę
d
z
y
na budowę domu dziecka w A
odzi. Powstała wte- fabrycznych. rystycznymi wąskimi wejściami od strony uli-
n
a
b
u
d
o
w
ę
d
o
m
u
d
z
i
e
c
k
a
w
A

o
d
z
i
.
P
o
w
s
t
a
ł
a
w
t
e
-
dy  A
ódzka Rodzina Radiowa , której wkład cy. W tylnej części posesji znajdują się komór-
d
y

A

ó
d
z
k
a
R
o
d
z
i
n
a
R
a
d
i
o
w
a

,
k
t
ó
r
e
j
w
k
ł
a
d
50
w rozwój opieki społecznej wzbudzał ogromny +W pewnym oddaleniu od centrum miasta, ki i niewielkie ogródki.
w
r
o
z
w
ó
j
o
p
i
e
k
i
s
p
o
ł
e
c
z
n
e
j
w
z
b
u
d
z
a
ł
o
g
r
o
m
n
y
podziw w całym kraju (zebrano pieniądze i wybu- przy ul. Wróblewskiego 19. znajduje się naj-
p
o
d
z
i
w
w
c
a
ł
y
m
k
r
a
j
u
(
z
e
b
r
a
n
o
p
i
e
n
i
ą
d
z
e
i
w
y
b
u
-
dowano dom dziecka przy ul. Przyszkole, który mniej znany i rzadko pokazywany turystom LEON ALLART przybył do A
odzi w 1878 r. i zaku-
d
o
w
a
n
o
d
o
m
d
z
i
e
c
k
a
p
r
z
y
u
l
.
P
r
z
y
s
z
k
o
l
e
,
k
t
ó
r
y
L
E
O
N
A
L
L
A
R
T
p
r
z
y
b
y
ł
d
o
A

o
d
z
i
w
1
8
7
8
r
.
i
z
a
k
u
-
mijaliśmy podczas spaceru po Górnej). W 1933 r. zespół domów familijnych oraz rozległa fa- pił rozległy obszar łąk, lasów i pól w południo-
m
i
j
a
l
i
ś
m
y
p
o
d
c
z
a
s
s
p
a
c
e
r
u
p
o
G
ó
r
n
e
j
)
.
W
1
9
3
3
r
.
p
i
ł
r
o
z
l
e
g
ł
y
o
b
s
z
a
r
ł
ą
k
,
l
a
s
ó
w
i
p
ó
l
w
p
o
ł
u
d
n
i
o
-
radio A
ódz
nadało pierwszą audycję na antenie bryka  Starych Francuzów . Pod tą oryginal- wo-zachodniej części A
odzi, przy granicy
r
a
d
i
o
A

ó
d
z

n
a
d
a
ł
o
p
i
e
r
w
s
z
ą
a
u
d
y
c
j
ę
n
a
a
n
t
e
n
i
e
w
o
-
z
a
c
h
o
d
n
i
e
j
c
z
ę
ś
c
i
A

o
d
z
i
,
p
r
z
y
g
r
a
n
i
c
y
ogólnopolskiej. Od 1936 r. przy ul. Radwańskiej 70 ną nazwą używaną dawniej przez łodzian, ze Starym Rokiciem. Ten niezabudowany teren
o
g
ó
l
n
o
p
o
l
s
k
i
e
j
.
O
d
1
9
3
6
r
.
p
r
z
y
u
l
.
R
a
d
w
a
ń
s
k
i
e
j
7
0
z
e
S
t
a
r
y
m
R
o
k
i
c
i
e
m
.
T
e
n
n
i
e
z
a
b
u
d
o
w
a
n
y
t
e
r
e
n
funkcjonowała własna rozgłośnia radiowa kryje się przedsiębiorstwo włókiennicze bę- należał do miasta od 1840 r., a wyłączono go
f
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
ł
a
w
ł
a
s
n
a
r
o
z
g
ł
o
ś
n
i
a
r
a
d
i
o
w
a
n
a
l
e
ż
a
ł
d
o
m
i
a
s
t
a
o
d
1
8
4
0
r
.
,
a
w
y
ł
ą
c
z
o
n
o
g
o
z niewielkimi studiami nagraniowymi, a już w dące filią Francuskiej Spółki Akcyjnej - gene- z części lasu obrębu Retkinia. Wśród drzew
z
n
i
e
w
i
e
l
k
i
m
i
s
t
u
d
i
a
m
i
n
a
g
r
a
n
i
o
w
y
m
i
,
a
j
u
ż
w
z
c
z
ę
ś
c
i
l
a
s
u
o
b
r
ę
b
u
R
e
t
k
i
n
i
a
.
W
ś
r
ó
d
d
r
z
e
w
następnym roku rozpoczęto budowę nowocze- ralnej Kompanii Przemysłu Przędzalniczego ukryta była mała osada Kąty, do której prowa-
n
a
s
t
ę
p
n
y
m
r
o
k
u
r
o
z
p
o
c
z
ę
t
o
b
u
d
o
w
ę
n
o
w
o
c
z
e
-
u
k
r
y
t
a
b
y
ł
a
m
a
ł
a
o
s
a
d
a
K
ą
t
y
,
d
o
k
t
ó
r
e
j
p
r
o
w
a
-
snego gmachu lokalnej radiostacji przy ul. Naru- Zakładów  Allart, Rousseau i S-ka z siedzi- dziła wiejska droga nazwana po latach ulicą
s
n
e
g
o
g
m
a
c
h
u
l
o
k
a
l
n
e
j
r
a
d
i
o
s
t
a
c
j
i
p
r
z
y
u
l
.
N
a
r
u
-
d
z
i
ł
a
w
i
e
j
s
k
a
d
r
o
g
a
n
a
z
w
a
n
a
p
o
l
a
t
a
c
h
u
l
i
c
ą
towicza 130 (uruchomiona 2 marca 1939 r.). bą w Roubaix. Kątną (dziś ul. Wróblewskiego).
t
o
w
i
c
z
a
1
3
0
(
u
r
u
c
h
o
m
i
o
n
a
2
m
a
r
c
a
1
9
3
9
r
.
)
.
K
ą
t
n
ą
(
d
z
i
ś
u
l
.
W
r
ó
b
l
e
w
s
k
i
e
g
o
)
.
P
o
1
8
8
8
r
.
A
l
l
a
r
t
d
o
k
u
p
i
ł
d
o
d
a
t
k
o
w
e
t
e
r
e
n
y
Pierwsze domy przeznaczone dla maj- Po 1888 r. Allart dokupił dodatkowe tereny
p
o
ł
o
ż
o
n
e
p
o
w
s
c
h
o
d
n
i
e
j
c
z
ę
ś
c
i
f
a
b
r
y
k
i
,
p
r
z
e
c
i
ę
-
Po II wojnie światowej znajdujące się między strów i wykwalifikowanych robotników zbu- położone po wschodniej części fabryki, przecię-
t
e
d
z
i
s
i
e
j
s
z
ą
u
l
i
c
ą
R
ó
ż
a
n
ą
.
N
a
t
y
m
z
w
a
r
t
y
m
o
b
-
al. Politechniki i ul. Inżynierską dwa potężne dowano na trójkątnej parceli przy końco- te dzisiejszą ulicą Różaną. Na tym zwartym ob-
s
z
a
r
z
e
p
o
w
s
t
a
ł
d
u
ż
y
z
e
s
p
ó
ł
f
a
b
r
y
c
z
n
o
-
m
i
e
s
z
-
zakłady - Gampego i Albrechta oraz Hoffrich- wym odcinku ulicy (ul. Wróblewskiego 44- szarze powstał duży zespół fabryczno - miesz-
k
a
l
n
y
p
r
z
e
c
i
ę
t
y
u
l
.
K
ą
t
n
ą
.
P
o
j
e
d
n
e
j
s
t
r
o
n
i
e
u
l
i
-
terów - zostały połączone w Państwowe Zakła- -50). Są to cztery jednakowe piętrowe budyn- kalny przecięty ul. Kątną. Po jednej stronie uli-
c
y
w
z
n
i
e
s
i
o
n
e
z
o
s
t
a
ł
y
g
ł
ó
w
n
e
b
u
d
y
n
k
i
f
a
b
r
y
c
z
-
dy Przemysłu Bawełnianego nr 6, potem były ki, założone na planie prostokątów, z wej- cy wzniesione zostały główne budynki fabrycz-
n
e
(
p
r
z
ę
d
z
a
l
n
i
e
i
f
a
r
b
i
a
r
n
i
a
)
,
a
p
o
d
r
u
g
i
e
j
n
a
j
-
znane jako ZPB im. S. Kunickiego  Maltex . W ściami umieszczonymi od strony podwórza, ne (przędzalnie i farbiarnia), a po drugiej naj-
s
t
a
r
s
z
e
b
u
d
y
n
k
i
m
i
e
s
z
k
a
l
n
e
d
l
a
p
r
a
c
o
w
n
i
k
ó
w
latach 90. przedsiębiorstwo zostało zlikwido- w ryzalitach kryjących klatki schodowe. Na starsze budynki mieszkalne dla pracowników
i
p
a
ł
a
c
f
a
b
r
y
k
a
n
t
a
.
wane. Teraz przy ul. Wołowej działają różne za- każdej kondygnacji znajdują się po cztery i pałac fabrykanta.
kłady przemysłowe i firmy różnych branż. Są mieszkania, zamieszkała jest także część stry-
51
tu m.in. korty tenisowe. Wkrótce między Wo- chowa. W tyle, za domami wybudowano ko- +W końcu lat 80. XIX w. wzniesiono, według
łową, Proletariacką i Wróblewskiego powsta- mórki i ubikację. Podwórze było ogrodzone tego samego projektu, dwa długie budynki od-
nie potężne osiedle mieszkaniowe. - od strony ulicy drewnianym płotem, a od dzielone od siebie wąskim pasem zieleni i krót-
strony Rokicia murowanym wysokim par- ką prostopadłą uliczką. Prowadziła ona do bu-
Początki fabryki Karola Hoffrichtera sięgają kanem. dynku przyzakładowej szkoły zbudowanej w
P
o
c
z
ą
t
k
i
f
a
b
r
y
k
i
K
a
r
o
l
a
H
o
f
f
r
i
c
h
t
e
r
a
s
i
ę
g
a
j
ą
1840 r., kiedy to przy ul. Piotrkowskiej 202 po- Początkowo zatrudniano w fabryce sporą 1900 r. Na terenie zakładu znajdowały się do-
1
8
4
0
r
.
,
k
i
e
d
y
t
o
p
r
z
y
u
l
.
P
i
o
t
r
k
o
w
s
k
i
e
j
2
0
2
p
o
-
wstała niewielka ręczna tkalnia Reinhardta Hof- grupę zagranicznego personelu techniczne- datkowo: ambulatorium i sklep.
w
s
t
a
ł
a
n
i
e
w
i
e
l
k
a
r
ę
c
z
n
a
t
k
a
l
n
i
a
R
e
i
n
h
a
r
d
t
a
H
o
f
-
frichtera. Z czasem powiększono ją o przędzalnię
f
r
i
c
h
t
e
r
a
.
Z
c
z
a
s
e
m
p
o
w
i
ę
k
s
z
o
n
o
j
ą
o
p
r
z
ę
d
z
a
l
n
i
ę
i zmechanizowano. Około 1893 r. synowie utwo-
i
z
m
e
c
h
a
n
i
z
o
w
a
n
o
.
O
k
o
ł
o
1
8
9
3
r
.
s
y
n
o
w
i
e
u
t
w
o
-
rzyli nowy zakład przy ul. Kątnej 15 (dziś ul. Wró-
r
z
y
l
i
n
o
w
y
z
a
k
ł
a
d
p
r
z
y
u
l
.
K
ą
t
n
e
j
1
5
(
d
z
i
ś
u
l
.
W
r
ó
-
blewskiego). Firma stopniowo się rozrastała, po-
b
l
e
w
s
k
i
e
g
o
)
.
F
i
r
m
a
s
t
o
p
n
i
o
w
o
s
i
ę
r
o
z
r
a
s
t
a
ł
a
,
p
o
-
wstawały kolejne oddziały produkcyjne i pomoc-
w
s
t
a
w
a
ł
y
k
o
l
e
j
n
e
o
d
d
z
i
a
ł
y
p
r
o
d
u
k
c
y
j
n
e
i
p
o
m
o
c
-
nicze. A
ącznie zatrudniano ok. 1100 osób, a pro-
n
i
c
z
e
.
A

ą
c
z
n
i
e
z
a
t
r
u
d
n
i
a
n
o
o
k
.
1
1
0
0
o
s
ó
b
,
a
p
r
o
-
dukcja obejmowała cały cykl przerobu bawełny.
d
u
k
c
j
a
o
b
e
j
m
o
w
a
ł
a
c
a
ł
y
c
y
k
l
p
r
z
e
r
o
b
u
b
a
w
e
ł
n
y
.
Wytwarzano przędzę bawełnianą, tkaniny druko-
W
y
t
w
a
r
z
a
n
o
p
r
z
ę
d
z
ę
b
a
w
e
ł
n
i
a
n
ą
,
t
k
a
n
i
n
y
d
r
u
k
o
-
wane, tapicerskie, techniczne - bawełniane, a tak-
w
a
n
e
,
t
a
p
i
c
e
r
s
k
i
e
,
t
e
c
h
n
i
c
z
n
e
-
b
a
w
e
ł
n
i
a
n
e
,
a
t
a
k
-
że półjedwabne. Na 12 ha powstało potężne
ż
e
p
ó
ł
j
e
d
w
a
b
n
e
.
N
a
1
2
h
a
p
o
w
s
t
a
ł
o
p
o
t
ę
ż
n
e
przedsiębiorstwo. Po wojnie teren, gdzie kiedyś
p
r
z
e
d
s
i
ę
b
i
o
r
s
t
w
o
.
P
o
w
o
j
n
i
e
t
e
r
e
n
,
g
d
z
i
e
k
i
e
d
y
ś
były łąki (a miała powstać willa fabrykanta) za-
b
y
ł
y
ł
ą
k
i
(
a
m
i
a
ł
a
p
o
w
s
t
a
ć
w
i
l
l
a
f
a
b
r
y
k
a
n
t
a
)
z
a
-
jęło osiedle akademików PA
i szeroka jezdnia. A
j
ę
ł
o
o
s
i
e
d
l
e
a
k
a
d
e
m
i
k
ó
w
P
A

i
s
z
e
r
o
k
a
j
e
z
d
n
i
a
.
A
tereny fabryczne przeszły w ręce miasta,
t
e
r
e
n
y
f
a
b
r
y
c
z
n
e
p
r
z
e
s
z
ł
y
w
r
ę
c
e
m
i
a
s
t
a
,
w ostatnim okresie nazywały się ZPB  Maltex .
w
o
s
t
a
t
n
i
m
o
k
r
e
s
i
e
n
a
z
y
w
a
ł
y
s
i
ę
Z
P
B

M
a
l
t
e
x

.
Domy familijne przy ul. Wróblewskiego
1
JOANNA PODOLSKA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:12 Page 15
A
ÓDy
- POLESIE I NIE TYLKO... SPACEROWNIK
| 15
Wszystkie budynki pozbawione były zewnętrz-
nego wystroju, a monotonię tynkowanych, sza-
rych ścian rozbijały prostokąty otworów okien-
nych, powtarzające specyficzny dla tego osied-
la układ zdwojonych, wąskich wejść. Żadne z
domów familijnych w naszym mieście nie po-
siadają tak charakterystycznych wejść. Bardzo
podobne budynki są we Francji i Belgii, moż-
na zatem przyjąć, że Allart przeniósł na łódz-
ki grunt model typowych domów robotniczych
obowiązujący w jego ojczyz
nie.
Willa Allarta od południowej strony Dekoracje nad głównym wejściem
W efekcie wieloletnich prac budowlanych, na
zielonym terenie osady Kąty wyrósł zespół fa-
bryczno-mieszkalny, o uporządkowanej, geome-
trycznej strukturze, która nie pozostawała bez
wpływu na życie zatrudnionych tu robotników.
52
+Willa Leona Allarta należała do zakładów
 Leon Allart & Rosseau et Co (ul. Wróblew-
skiego 38). Wzniesiona około roku 1885, prze-
budowana w roku 1926 dla dyrektora Ernesta
Faladina według projektu Henryka Goldber-
ga. To bardzo piękny budynek, ciekawie za-
Witraże z klatki schodowej Detal metalowej balustrady
komponowany. Zachował się w dość dobrym
stanie, choć wymaga renowacji, która właśnie
się rozpoczęła. W środku przetrwała piękna niała balustrada i witraże wykonane przez kra- %Po drugiej stronie resztki zakładów  Polmerino ,
klatka schodowa, hol z dużymi obrazami, wspa- kowską firmę Żeleńskiego. w tej chwili teren budowy osiedla mieszkaniowego.
Już wyburzono większość budynków.
Szyld dawnych zakładów  Polmerino
52
+W miejscu, gdzie kiedyś znajdowały się za-
kłady Allarta ( w czasach PRL -  Polmerino )
polsko-hiszpańska firma Urbanica buduje osie-
dle wg projektu Autorskiej Pracowni Architek-
tury Kuryłowicz & Associates, które ma się na-
zywać Park Polesie. Na prawie 10 ha powierzch-
ni ma powstać 1500 mieszkań. Budynki będą
cztero- i pięciokondygnacyjne. W każdym znaj-
Teren dawych zakładów  Polmerino obecnie...
dą się windy i garaże. W pierwszym etapie po-
wstanie sześć domów, a w nich prawie 200
mieszkań. W kolejnych etapach zabudowania
będą powstawały wzdłuż ul. Wróblewskiego, a
następnie w głębi kwartału. Osiedle obejmie
prawie cały teren między ul. Wołową, Proleta-
riacką i Wróblewskiego.
%Skręcamy w niewielką uliczkę, gdzie zostały bu-
dynki socjalne fabryki Allarta. Działa tam m.in. Agen-
cja Artystyczna Smocza Jama i Fabryka Tańca, gdzie
można się uczyć afrodance, latinodance. Przy ul. Wrób-
lewskiego 19a działają hurtownie i drukarnie. Po dru-
giej stronie ul. Wróblewskiego w głębi ul. Różanej
widać kominy i chłodnię EC-2.
To już koniec naszego dziesiątego spaceru po
A
odzi. Kolejny - za tydzień planujemy po Sta-
rym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej. Zapra-
szamy do zwiedzania A
odzi razem z nami.
Wizualizacja osiedla  Park Polesie %uu
1 1
JOANNA PODOLSKA (4)
JOANNA PODOLSKA
JOANNA PODOLSKA
APAKA
spacerownik_10.qxd 2007-10-09 13:23 Page 16
NAJWAŻNIEJSZE PUNKTY NASZEGO SPACERU
1 28
+Plac Hallera - dawny pl. + Biblioteka Publiczna im.
9 Maja Piłsudskiego  Gdańska 102
2 29
+Uniwersytecki Szpital + Kamienica  Gdańska 106
30
Kliniczny nr 5 + Willa Wevera  Kopernika 5
31
 Żeligowskiego 23/25 + Teatr Studyjny
3
+ Stadion KS Orzeł A
ódz
 Kopernika 8
32
 6 Sierpnia 71 + Fabryka Ernesta
4
+ Kościół pw. św. Wevera  Kopernika 1/3
33
Mateusza Ewangelisty + XXI LO im. B. Prusa
 28 Pułku Strzelców  Kopernika 2
34
Kaniowskich 20 + Wydział Filologiczny UA

5
+ Hotel Reymont  Wólczańska 82/al. Kościuszki 65
35
 Legionów 81 + Straż Pożarna
6
+Kościół pw. św. Jerzego  Wólczańska 111
36
 św. Jerzego 7a + Dawna skręcalnia
7
+ Pracownie artystów Oskara Miksa
 św. Jerzego 12/14  Wólczańska 121/123
8 37
+ ulica Mielczarskiego + Fabryka Adolfa
9
+Narożna kamienica  Pod Daubego  Wólczańska
prządkami 128/134
38
 Legionów 32 + Fabryka Haeblera -
10
+Dawne carskie więzienie archiwum państwowe w
- Muzeum Tradycji A
odzi  Wólczańska 152/al.
Niepodległościowych  Kościuszki 121
39
Gdańska 13 + Wydział Biotechnologii
11
+ Miejsce po synagodze i Nauk o Żywności PA

 Ohel Jakow  Gdańska 18  Wólczańska 171/173
12 40
+Dawne żydowskie + Szpital im. Pirogowa
gimnazjum męskie  Wólczańska 191/195
41
 Próchnika 43 + Wojewódzka Biblioteka
13
+ Dawny szpital dla Pedagogiczna
żołnierzy  Gdańska 29  Wólczańska 202
14 42
+ Pałac K. Poznańskiego + Willa PA
 Radwańska
- Akademia Muzyczna 29
43
 Gdańska 32 + Fabryka Zygmunta
15
+ Kamienica S. Cohna Richtera
 1 Maja 5  Radwańska 30
16 44
+ Pałac Kipperów + Willa
 Gdańska 38 Zygmunta Richtera
17
+ Pałac M. Poznańskiego - Chorągiew A
ódzka ZHP
- Muzeum Sztuki  Stefanowskiego 19
45
 Więckowskiego 36 + Manufaktura
18
+ I LO im. Kopernika Gampe i Albrecht,
 Więckowskiego 41 przyszła Fabryka Biznesu
19
+ Kamienica Michała  Rembielińskiego 2/14/al.
Kippera  Gdańska 42 Politechniki
20 46
+ Fabryka Emila Eiserta + Przędzalnia czesankowa
 Gdańska 47 EWS  Rembielińskiego 20
21 47
+ Willa Rudolfa Kellera  + Biura dawnej rzez
ni,
Gdańska 49 dziś Multibank
22
+ Zielony Rynek, plac  Inżynierska 1/3
48
Norberta Barlickiego + Szkoły Towarzystwa
23
+ Dawna mykwa, dziś Oświatowego  Edukacja
Kolegium Języków Obcych  Inżynierska 2/4
49
 Gdańska 75 + Pierwsza łódzka
24
+ Willa Reihardta radiostacja  Wołowa 2
50
Bennicha  Gdańska 89 +Domy familijne fabryki
25
+ Gimnazjum Allarta  Wróblewskiego
51
Sobolewskiej  Gdańska 90 + Domy socjalne
26
+ Willa łódzkiej elektrowni  Wróblewskiego 17 i 17a
52
 Gdańska 107 + Willa Allarta
27
+ Dom Reinholda Wyssa  Wróblewskiego 38
53
 Gdańska 109/111 + Przyszły Park Polesie