spacer5.qxd 2007-06-12 12:33 Page 1
S P A C E R O W N I K
S P A C E R O W N I K
POLESIE
POLESIE
CZWARTEK
21 CZERWCA 2007 r.
I KAROLEW
I KAROLEW
TEKSTY:
RYSZARD BONISA
AWSKI
JOANNAPODOLSKA
PROJEKT GRAFICZNY:
MACIEJ KAA
KUS
ZDJ
CIA:
RADOSA
AW JÓy
WIAK
MAA
GORZATA KUJAWKA
DARIUSZ KULESZA
TOMASZ STAC
CZAK
MARCIN WOJCIECHOWSKI
SKA
AD I MAPY:
STEFAN BRAJTER
KOREKTA:
ZESPÓA

REDAKCJA:
JOANNA PODOLSKA
BEZPA
ATNY DODATEK
DO  GAZETY WYBORCZEJ
Na zdjęciu:
Fragment willi Teodora Milscha
z ul. Kopernika 46.
Piszemy o niej na s. 7
A
ÓDy

Patronat medialny:
spacer5.qxd 2007-06-12 12:55 Page 2
SPACEROWNIK POLESIE I KAROLEW
2 | |
o już ostatni  Spacerownik" przed wakacjami. Tym razem pokażemy kawałek Polesia i Karolewa, dotrzemy aż na granicę Retkini.
TNa trasie mamy wiele ciekawych i mało znanych obiektów. Będziemy w dwóch największych parkach. Odwiedzimy - a raczej
zerkniemy z zewnątrz - na ogród botaniczny i do rezerwatu przyrody na Polesiu konstantynowskim. Podejrzymy zwierzęta w zoo.
Niedzielny spacer opisaną przez nas trasą zaczynamy o godz. 12 (!) przed kościołem ewangelicko-reformowanym przy
ul. Radwańskiej 37, róg Żeromskiego. Po południu w A
odzi dzieje się wiele atrakcyjnych imprez, w których warto uczestniczyć. Poza
tym w południe będziemy mogli wejść do świątyni łódzkich kalwinów, który na ogół jest zamknięty. Zapraszamy do zwiedzania A
odzi
razem z nami w najbliższą niedzielę, a także z przyjaciółmi i znajomymi tropem naszego przewodnika w każdy inny dzień, przez cały
rok. W A
odzi naprawdę jest co oglądać!
RYSZARD BONISA
AWSKI I JOANNA PODOLSKA
Cały czas \czekamy na Państwa uwagi i uzupełnienia.
Może znacie jakieś szczegóły na temat budynków, o których piszemy,
jakieś ciekawostki o ludziach, którzy w nich mieszkali? Prosimy kierować je na adres:
 Gazeta Wyborcza , ul. Sienkiewicza 72, 90-318 A
ódz
, e-mail: [e-mail]
OD PAC
SKIEJDO  MILSZEJ
% Zaczynamy spacer przy kościele ewangelic- Modlitwy Braci Herrnhutów (braci moraw- Obecnie nabożeństwa są co niedzielę o godz. 10.30.
ko-reformowanym przy rogu ul. Żeromskiego skich) przy ul. św. Andrzeja 12 i tam spotykali Warto wiedzieć, że cmentarz ewangelicko-refor-
i ul. Radwańskiej. Dojazd tramwajami nr 15 się aż do 1908 r., gdy przy ul. Radwańskiej wy- mowany przy ul. Rejtana 12 jest fragmentem
i 46, autobusami nr 55 i 77. budowany został dom zborowy. Było tam rów- dawnego dużego cmentarza protestanckiego,
nież mieszkanie dla nauczyciela i duchowne- między ul. Piękną i Felsztyńskiego, który został
1
Kościół ewangelicko-reformowany przy go przyjeżdżającego do A
odzi. Od 1922 roku zlikwidowany po wojnie.
+
ul. Radwańskiej 37 skupia wyznawców kalwi- administratorem kościoła był ks. Ludwik Za-
nizmu. W A
odzi należy do niego 120 osób. Świą- uner, który doprowadził do wybudowania %Po przeciwnej stronie ulicy widać kompleks
tynia zwraca uwagę klasycznym portykiem obecnego budynku. Fundusze zbierano wśród budynków Politechniki A
ódzkiej.
z sześcioma kolumnami. Przypomina łudząco parafian, nie tylko w A
odzi, ale również w in-
kalwiński kościół w Wilnie, który zaprojekto- nych zborach w Polsce, a także w Bazylei. Pie-
wał w latach 30. XIX w. Karol Podczaszyński. niądze na kościół dał magistrat A
odzi oraz kil- POLESIE
Dzieje parafii ewangelicko-reformowanej ka firm, w tym Elektrownia A
ódzka i Pabianic-
w A
odzi sięgają 1888 r. Wtedy wierni zwrócili kie Zakłady Chemiczne. Formalnie dzielnica Polesie powstała w 1954 r.
się z prośbą, aby w A
odzi były odprawiane na- 17 czerwca 1928 roku położono kamień wę- na terenie słabo zurbanizowanym, obejmują-
bożeństwa przez duchownego kościoła refor- gielny pod przyszłą świątynię. Już jesienią te- cym m.in. dawne wsie Karolew i Retkinia, któ-
mowanego. Proboszcz z parafii ewangelicko- go samego roku budynek był oszklony i pokry- re były otoczone lasami. Ale niektórzy przesu-
-augsburskiej Św. Trójcy z Nowego Rynku (dziś ty dachem. W 1932 roku kościół został poświę- wają datę jej narodzin o sto lat wstecz.
pl. Wolności), wyraził zgodę, żeby odbywały cony. Jak pisze Natalia Małachowska na stro- W 1859 roku wytyczono na zachód od
się w jego kościele. Tak się stało. Raz na kwar- nie internetowej zboru  był jeszcze nieotynko- ul. Wólczańskiej - a właśnie ten rejon jest dziś
tał odprawiane były nabożeństwa, przy czym wany, brakowało ławek, organów i dzwonów. uznawany za wschodnią granicę Polesia - kil-
dwa w języku czeskim, jedno po niemiecku Na uroczystość przyniesiono więc z sali zbo- ka ulic. O tym, że były tam tereny leśne,
i jedno po polsku. Dziesięć lat póz
niej ewan- rowej ławki i fisharmonię. Wydrukowano ty- świadczą dawne nazwy: Podleśna, Lipowa,
gelicy reformowani wynajęli salę w Domu siąc ozdobnych zaproszeń. Dokumentacja A
ąkowa, ale także np. Zielony czy też Wiązo-
z tej uroczystości (podobnie jak z położenia ka- wy Rynek (dziś plac Barlickiego, wtedy miej-
mienia węgielnego) zachowała się do dziś sce, gdzie rosły wiązy). O dzikości terenu
w postaci tableau z 24 opisanymi fotograma- świadczy też wygląd wielu ulic w tej okolicy:
mi i, oprawiona w ozdobne ramy, wisi na ścia- biegną pod kątem, skręcają lub nagle się ury-
nie sali parafialnej . Kościelne ławy fundowa- wają, tak jest m.in. z obecną ul. Skłodowskiej-
li parafianie, jeszcze teraz sÄ… na nich tabliczki -Curie czy A
ąkową - to miedze dawnych pól.
z nazwiskami. W obrębie Polesia są też wielkie tereny zielo-
Przy parafii działał chór, biblioteka, szkół- ne - zarówno park Na Zdrowiu, jak niewielki
ka niedzielna. W 1940 r. hitlerowcy podporząd- fragment dawnego lasu, przekształcony na
kowali kościół administracji Kraju Warty. Pa- początku XX w. w park miejski. Sama nazwa
stor Jerzy Jelen został zabrany do Dachau,  Polesie pojawiła się w 1916 na określenie
gdzie zmarł w grudniu 1942 r. Po wojnie zbór terenu, który na początku I wojny światowej
był zdziesiątkowany, brakowało funduszy na został wytrzebiony przez mieszkańców A
odzi
remont kościoła, który dewastowali też chuli- na opał. W latach 30. w miejscu  po lesie po-
gani. Dopiero pod koniec lat 70. rozpoczął się wstało osiedle mieszkaniowe im. Montwiłła
remont, uporządkowano otoczenie kościoła Mireckiego. W latach 50. granica Polesia ze
i plebani, założono ogród. Wnętrze świątyni Śródmieściem biegła wzdłuż ul. Piotrkowskiej,
też nabrało nowego charakteru. W latach 80. w 1960 r. przesunięto ją na ul Wólczańską.
znacznie powiększono dom parafialny, powsta- I tak tradycyjnie do dziś przebiega linia dele-
ły m.in. pokoje gościnne, pokój zebrań Kole- gatury A
ódz
-Polesie.
Kościół ewangelicko-reformowany gium Kościelnego, kancelaria.
1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:34 Page 3
POLESIE I KAROLEW SPACEROWNIK
| | 3
W 1939 Polacy i Żydzi dostali zakaz wstępu
UL. ŻEROMSKIEGO do parku, który wkrótce został przekształco-
ny w centrum imprez nazistowskich, głównie
nazywała się kiedyś Pańska, bo jednym dla młodzieży niemieckiej. W czasie okupa-
z pierwszych właścicieli posesji i budynków cji park miał imię Hitlerjugend. Tuż po woj-
był Eljasz Pański, fabrykant. Dopiero w 1926 r., nie w środkowej części, w miejscu zniszczo-
po śmierci Stefana Żeromskiego, łódzcy radni nego przez hitlerowców pomnika Moniusz-
nadali jej imię pisarza. ki, stanął pomnik Wdzięczności połączony
z cmentarzem żołnierzy radzieckich. Pomnik
został wysadzony w 1945 r. na znak protestu
2
Fabryka przy ul. Żeromskiego 116 należała wobec zamordowania łódzkiej studentki
+
do Szai Rosenblatta. Powstała na ogromnym przez czerwonoarmistów, ale natychmiast
placu między dzisiejszymi ulicami Stefanow- postawiony od nowa.
skiego, Żwirki, Żeromskiego i Radwańską. Sza-
ja Rosenblatt rozpoczął działalność w przemy-
śle w 1855 r., od wyrobów wełnianych, po wznie-
sieniu fabryki przerzucił się na produkcję ba-
wełny. Pierwszy budynek postawił przy ul. Ka-
rola (Żwirki), a w niedługim czasie rozwinął za-
budowę w kierunku ul. Radwańskiej. Składały
się na nią: przędzalnia, tkalnia z szedowym da-
chem, bielnik, farbiarnia i apretura. Rosenblatt
przejął też pobliską przędzalnię braci Trilling
i Izydora Datinera. W jego przedsiębiorstwie Spacer po parkowych alejkach, początek XX w.
wszystkie urządzenia były zmechanizowane,
dwie ogromne maszyny parowe oraz niewielka W styczniu 1957 roku w parku powstał Miej-
elektrownia obsługiwały całą fabrykę. Pracowa- Urokliwy staw z altaną ski Klub Tenisowy, dwa lata póz
niej budynek klu-
ło w niej 2900 osób. Pierwsza wojna światowa bowy. Kilkanaście lat temu w pobliżu al. Mickie-
przyniosła firmie ogromne zniszczenia, odbu- wicza, w naturalnym jarze, wybudowano tor ro-
dowano ją jednak po kilku latach. werowy do jazdy terenowej. Wnętrze wzgórza
Podczas II wojny światowej hitlerowcy pod- mieści dwukondygnacyjne schrony wybudowa-
porządkowali produkcję potrzebom wojennym, ne przez Niemców w czasie II wojny światowej.
część hal przeznaczyli na magazyny, a w jed- Poza urodą park Poniatowskiego ma też
nym z budynków urządzili obóz dla jeńców. Na wielkie zalety przyrodnicze, rośnie tam około
terenie fabryki uwięziono także zakładników 20 drzew uznanych za pomniki przyrody. Ma-
aresztowanych przed 11 listopada 1939 r. Na jed- lownicze skupiny drzew stanowiÄ… otoczenie
nym z budynków wisi pamiątkowa tablica. dla cmentarzy wojennych z 1945 r. i dla zabyt-
Po 1945 r. w obrabowanych budynkach znala- kowej szkoły przemysłowej.
zła schronienie Politechnika A
ódzka, która stop- Park im. Poniatowskiego był plenerem wie-
niowo adaptowała fabryczne mury do potrzeb dy- lu filmów. Kręcono tam m.in.  Stawkę większą
daktycznych. Znaczna część dawnych hal fabrycz- niż życie i  Krzyżaków . W ostatnich latach al-
nych została wyburzona i zastąpiona nowymi. tanka na stawie to jedno z ulubionych miejsc wy-
Posadzka w parkowej altance korzystywanych jako sceneria zdjęć ślubnych.
% Idziemy w kierunku parku im. Poniatowskie-
3
go. Skręcamy w dużą alejkę parkową, która pro- +
Park Poniatowskiego (szczegółowy plan % Wracamy do ul. Żeromskiego i dochodzimy
wadzi nas do cmentarza żołnierzy radzieckich. na stronie 4) powstał w 1903 r. na miejscu dawne- do dawnej szkoły przemysłowej.
go lasu, pomiędzy ul. Pańską i torami kolei kali-
skiej. Jego twórcą był Teodor Chrząński
z Warszawy. Z założenia miało to być miejsce re-
kreacyjne, planowano też wjazd na teren powoza-
mi, dlatego aleje są tak szerokie. Wycięto drzewa
leśne, wsadzono prawie 100 tys. krzewów i roślin
niskich. Piękny krajobrazowy park był połącze-
niem romantycznego, dzikiego parku angielskie-
go i zaplanowanego parku francuskiego. W 1910
roku został ogrodzony, w czasie I wojny światowej
zniszczony, hodowano tam nawet ziemniaki. ImiÄ™
księcia Józefa Poniatowskiego nosi od 1917 r., wkrót-
Cmentarz żołnierzy radzieckich ce potem w zachodniej części utworzono stawy
rozdzielone alejkami i mostkami, woda i zieleń by-
ły tłem dla białej altany wybudowanej na cyplu,
powstały też boiska i korty tenisowe. W parku sta-
nęła też willa dla prezydenta A
odzi, teraz jest tam
Szkoła Towarzystwa Oświatowego  Edukacja .
Stopniowo jednak uszczuplano zadrzewiony te-
ren. Powstał szpital wojskowy i kościół Matki
Boskiej Zwycięskiej. W 1938 r. w centralnej czę-
ści stanął pomnik Stanisława Moniuszki, znisz-
%uu
Detal z jednego z grobów czony przez hitlerowców na początku wojny. A
ódzki urzędnik przy wejściu do parku
1 1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:34 Page 4
SPACEROWNIK POLESIE I KAROLEW
4 | |
5
Park im. księcia Józefa Poniatowskiego Powojenna Norbelana to wcześniejsza
+
fabryka wyrobów wełnianych Karola Eiserta.
W 1864 r. przy ul. Piotrkowskiej 135 Karol
Eisert założył ręczną wytwórnię kortów i weł-
nianych chustek, zatrudniał około 130 robot-
ników. W 1905 r. znacznie powiększył produk-
cję i przeniósł ją do nowej fabryki zbudowanej
pomiędzy ul. Karola (obecnie Żwirki) i Pańską
(obecnie Żeromskiego). Produkowano tam
przędzę wełnianą, sukno i tkaniny półwełnia-
ne, zatrudniano 1050 osób. Po zniszczeniach z
okresu I wojny światowej utworzono w 1921 r.
Spółkę Akcyjną z kapitałem 9 mln zł i stopnio-
wo rozwijano pro-
dukcjÄ™. Po 1945 r. za-
kład upaństwowiono
i nazwano imieniem
Norberta Barlickie-
go, działacza PPS,
który stracił życie w
Auschwitz. Od jego
imienia wzięła się na-
zwa Norbelana. Fa-
bryka pracowała do Hotel Qubus
4
Budynek Zespołu Szkół przy ul. Żeromskie- Oprócz sal wykładowych szkoła miała sale gimna- 1994 r. W 2003 roku
+
go 115 ma ponad sto lat. W czasach PRL mieścił styczne i rekreacyjne, pawilony specjalistyczne, m.in. nabywca budynków przeznaczył je do wybu-
się tam Zespół Szkół Włókienniczych, a na po- tkalnię, farbiarnię i drukarnię, oraz bibliotekę. Obok rzenia. Na miejscu dawnej fabryki z czerwonej
czątku ubiegłego stulecia A
ódzka Szkoła Ręko- stały dwa domy mieszkalne - dla dyrektora szkoły cegły stanął hotel Qubus (al. Mickiewicza 7).
dzielniczo-Przemysłowa. Była ona kontynuacją i dla nauczycieli. W okresie międzywojennym była Hotel ma nietypowy kształt, powstał na planie
Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, która funkcjo- to Państwowa Szkoła Techniczno-Przemysłowa. Zo- półokręgu. Ma sześć pięter i 78 pokoi. Dawny
nowała od 1869 r. przy Nowym Rynku (dzisiej- stała wówczas rozbudowana według projektów Ka- kompleks fabryczny stojący za nim został
szym placu Wolności). W 1903 roku dokonano zimierza Stebelskiego i Wiesława Lisowskiego. Po wyburzony, choć można było go uratować.
reformy szkoły i przeniesiono ją do nowej sie- wojnie funkcjonowały tam szkoły kształcące kadry Gdyby ktoś chciał...
dziby przy ul. Żeromskiego (wówczas Pańskiej). zakładów włókienniczych. Nadal skupia kilka szkół:
Budynek zaprojektował Piotr Brukalski, m.in. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 19
a sygnował Otto Gehlig. Prace budowlane, i Wyższą Szkołę Pedagogiczną.
które prowadziła łódzka firma Nestler i Fer-
renbach, ruszyły na początku XX stulecia i %Z tego miejsca patrząc w kierunku wschod-
trwały do 1903 roku. To wówczas największy nim, doskonale widać, co zostało z dawnej Nor-
i najnowocześniejszy gmach szkolny w A
odzi. belany. Aż serce się kraje, gdy pomyślimy, że
Działały tam warsztaty mechaniczne, świet- jeszcze niedawno stała tam potężna fabryka
nie wyposażone laboratorium chemiczne. z czerwonej cegły.
Jeszcze niedawno stała tu Norbelana
abryki w centrum miasta to atrakcja A
o-
dzi. Znawcy przemysłowej architektury
Fz podziwem mówią o XIX-wiecznych bu-
dowlach i kompleksach urbanistycznych  zie-
mi obiecanej . Z zazdrością zachwalają, że
w A
odzi uchowały się skarby, które w innych
częściach Europy zostały zniszczone. I faktycz-
nie tak duże nagromadzenie fabryk nie ma so-
bie równych w Polsce ani w Europie. Niestety,
nie zawsze dostrzegają to włodarze A
odzi i
akceptują barbarzyńskie burzenie fabryk. Tak
było z Norbelaną. A przecież dla wizerunku
A
odzi, dla podkreślenia jej charakteru, po-
zostawienie takich obiektów w centrum
miasta miałoby ogromne znaczenie. Fabry-
ka została wyburzona za zgodą konserwa-
tora zabytków. To smutne, bo poprzemysło-
wa architektura jest tym, co wyróżnia A
ódz

spośród innych miast świata. Nie mamy
i nie będziemy mieć starożytnych piramid,
gotyckich katedr ani renesansowych pała-
Przedwojenna Szkoła Techniczno-Przemysłowa przy ul. Żeromskiego ców. Dbajmy więc o to, co jeszcze zostało!
1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:34 Page 5
POLESIE I KAROLEW SPACEROWNIK
| | 5
% Przed nami duże dwupoziomowe skrzyżowa- Okręgu Korpusu IV im. gen. Felicjana Sławoja Dopiero w 1950 r.
nie ul. Żeromskiego z łódzką trasą W-Z. Przecho- Składkowskiego. W okresie okupacji szpital zo- dobudowano wie-
dzimy nad wiaduktem w kierunku szpitala. stał zajęty przez Wehrmacht, polskich żołnierzy żę. Autorem pro-
przeniesiono wówczas do prowizorycznego szpi- jektu świątyni był
tala w budynku szkoły włókienniczej. Po wojnie Józef Kaban.
A
ÓDZKA TRASA W-Z gmach szpitala przekazano wojsku, przez wiele Zwracamy uwagę
lat był kliniką Wojskowej Akademii Medycznej, nie tylko na mozai-
główna arteria ko- która nosiła imię gen. prof. med. Bolesława Sza- kowy obraz Matki
munikacyjna łącząca reckiego. Po likwidacji uczelni stworzono tam Boskiej Często-
zachodnie i wschod- Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 noszący chowskiej podaro- Plebania przed kościołem
nie obszary miasta, bardzo długą nazwę: im. Wojskowej Akademii wany przez papie- Matki Boskiej Zwycięskiej
powstała w połowie Medycznej Uniwersytetu Medycznego w A
odzi, ża Jana Pawła II,
lat 70. Pamiątkowa jest to także Centralny Szpital Weteranów. ale także pomnik katyński dedykowany pamię-
tablica przypominajÄ…ca o tym wydarzeniu wi- ci zamordowanych w Kozielsku, Ostaszkowie,
si w podziemiach przy skrzyżowaniu ul. Piotr- Na zapleczu szpitala, blisko ul. A
ąkowej, podczas Starobielsku i innych obozach. Warto też zauwa-
kowskiej i alei: Mickiewicza i Piłsudskiego. epidemii dyfterytu w 1906 r. założono Miejski żyć starą drewnianą plebanię.
Tak naprawdę łączy ona dwa duże łódzkie Szpital Zakaz
ny dla Dzieci. Mieścił się w drew-
osiedla: Widzew i Retkinię. nianym domu wynajętym od prywatnego właści- %Za kościołem stoi nowoczesny gmach Opus
ciela. W 1915 r. szpital zlikwidowano. Film i budynki dawnej Wytwórni Filmów Fa-
bularnych.
6
Szpital przy ul. Żeromskiego 113 niemal od %Po drugiej stronie ulicy widać odnowione
+
8
zarania był w rękach wojska. budynki fabryczne i willę, w której ulokował się Od łódzkiej wytwórni filmowej przy ul. A
Ä…-
+
W 1897 r. przy ul. Pańskiej powstał wielood- Fortis Bank. My skręcamy w kierunku kościoła kowej 29 rozpoczęła się historia powojennej ki-
działowy szpital Rosyjskiego Czerwonego Matki Boskiej Zwycięskiej. nematografii w Polsce. Tu powstało około 600
Krzyża przeznaczony dla robotników fabrycz- filmów kinowych, od pierwszego, do którego
7
nych. Składał się z wielu pawilonów i był usy- +
O kościele Matki Boskiej Zwycięskiej zdjęcia zaczęły się już w grudniu 1945 r. - były
tuowany w sÄ…siedztwie lasu. W latach I wojny (ul. A
ąkowa 42) pisaliśmy szerzej w po- to  Zakazane piosenki Leonarda Buczkow-
światowej przejęty przez wojsko, po 1918 r. tak- przednim  Spacerowniku . To sanktuarium skiego. Potem powstawały kolejne, m.in.  Staw-
że pozostawał w rękach armii. maryjne, skąd wyruszają co roku pielgrzym- ka większa niż życie ,  Faraon ,  Krzyżacy ,
W 1936 r. na miejscu starych pawilonów szpi- ki na Jasną Górę. Kościół jest wotum dzięk-  Potop , a w ostatnich latach m.in.  Psy i  Mło-
talnych powstał okazały i bardzo nowocześnie czynnym za cud nad Wisłą. Budowę rozpo- de wilki . W A
odzi nakręcono też grubo ponad
wyposażony Szpital Wojskowy Dowództwa częto 1926 r., a zakończono w 1938 r. tysiąc odcinków seriali telewizyjnych.
Najpierw wytwórnia działała w ramach
przedsiębiorstwa Film Polski. Obok filmów fa-
bularnych powstawały tu dokumenty, reporta-
że, filmy propagandowe i oświatowe. W 1949 r.wy-
odrębniły się trzy jednostki: Wytwórnia Filmów
Fabularnych i Wytwórnia Filmów Oświatowych
w A
odzi oraz Wytwórnia Filmów Dokumental-
nych w Warszawie. To do A
odzi przyjeżdżały
gwiazdy kina, w stołówce wytwórni zawsze moż-
na było spotkać znanych aktorów, w łódzkich
plenerach i studiach kręcono filmy, których ak-
cja działa się w różnych zakątkach Polski i świa-
ta. Była to wtedy naprawdę  Hollyłódz
 !
W 1953 r. powstał w A
odzi pierwszy barw-
ny film -  Przygoda na Mariensztacie . Z ko-
lei pierwsze filmy telewizyjne wyprodukowa-
no w 1965 r. W najlepszym okresie (lata 70.)
rocznie powstawało w A
odzi około 15 filmów
kinowych i 50-60 odcinków telewizyjnych.
W latach 90. zaczÄ…Å‚ siÄ™ kryzys. Po raz pierw-
szy w 1992 r. wytwórnia nie przyniosła zysku.
Hale przy ul. A
ąkowej zaczęły pustoszeć, by-
Å‚y podnajmowane innym firmom. Nie pomo-
gło przekształcenie wytwórni w A
ódzkie Cen-
trum Filmowe. W maju 1998 r. Komitet Kine-
matografii postawił firmę w stan likwidacji.
Z dawnego centrum filmowego przetrwały set-
ki rekwizytów i kostiumów, które grały w pol-
skich produkcjach, a dziÅ› sÄ… ozdobÄ… przedsta-
wień i przebraniem na kostiumowych balach.
I hale. Na szczęście nie do końca kino zniknę-
ło z tego miejsca, jak niektórzy złowieszczo
prorokowali. W dawnych halach filmowych -
największych w Polsce - nadal pracują filmow-
cy. Kręcone są reklamówki, klipy i... teletur-
nieje. Ale coraz częściej znowu powstają tu
%uu
Szpital Czerwonego Krzyża w końcu XIX w. Dziś jest tam szpital wojskowy polskie fabuły.
1 1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:35 Page 6
SPACEROWNIK POLESIE I KAROLEW
6 | |
9
W 2003 roku przed gmachem starej wy-
+
twórni oddany został biurowiec Opus Film. Wła-
ściciel jest producentem filmów reklamowych,
ale też fabularnych, w tym obsypanego wielo-
ma nagrodami  Ediego w reżyserii Piotra
Trzaskalskiego czy  Z odzysku SÅ‚awomira Fa-
bickiego. Gmach zaprojektował krakowski ar-
chitekt Romuald Loegler - ma kształt litery L.
Został wykonany ze szkła z dodatkiem drew-
na i betonu. Konstrukcja zapewnia dostęp świa-
tła do wszystkich pomieszczeń, mimo że aż
trzema ścianami przylega do innych obiektów.
Przymocowane na zewnÄ…trz szklane ekrany -
niebieskie, szare i zielone - dodajÄ… mu lekko-
ści. Budynek jest bardzo nowoczesny, zwłasz-
cza nocą, gdy są zapalone światła, prezentuje
siÄ™ bardzo ciekawie. Czytelnicy  Gazety wy-
bierali dla niego nazwÄ™. Zaproponowali Lu-
miére Center. - Ta nazwa nawiÄ…zuje do poczÄ…t-
ków światowego kina, a przy okazji podkreśla
to, co w naszym budynku istotne: jego oświe-
tlenie (z francuskiego lumiere - światło). Pasu- Od strony wschodniej zdobiły go duże we-
je jak ulał - uzasadniał wybór prezes Opusa randy, a nad dachem wznosiła się wielobocz-
Piotr Dzięcioł. Ale pomysł wyraz
nie się nie na wieżyczka z czterema oknami. Gazowe
przyjÄ…Å‚. Natomiast A
ódz
zyskała piękny i waż- lampy oświetlały wnętrza i stoliki stojące
ny obiekt. Na dole w kawiarni podawana jest w ogródku oraz kręgielnię i przystań dla łódek.
dobra kawa, a w galerii Opusu są ciekawe wy- W 1886 r. browar Milscha przeszedł w ręce Ro-
stawy fotografii. berta Schnerra, który wykorzystał swoje 20-let-
nie doświadczenie w warzeniu piwa i rozwinął
produkcję przerwaną (na kilka miesięcy) w 1900 r.
pożarem zakładu. W tym samym roku doprowa-
dzono do ogrodu linię tramwajową, przedłużo-
ną póz
niej do stacji kolejowej A
ódz
Kaliska, ale
Hotel Focus przy ul. A
ąkowej 23 był to już schyłek powodzenia  Leśniczówki .
Nowy nabywca przebudował wnętrze bu-
dynku frontowego na hotel Sporting, teraz no-
si on już nowe imię - Focus. Zachowano wyso-
kość dawnych pomieszczeń przemysłowych
Nowoczesny gmach Opus Film i odrestaurowano elewacjÄ™ frontowÄ… budynku.
W środku jest 116 pokoi oraz sale konferencyjne.
%Idziemy w kierunku ul. Kopernika. Po lewej
stronie hotel Focus, który powstał niedawno % Dochodzimy do ulicy Kopernika, która przed woj-
w odnowionej fabryce Kindermana. ną przez starych łodzian nazywana była ulicą Milszą.
10 11
Juliusz Kinderman był synem znanego Ulica Milsza (Milscha), czyli dzisiejsza ul. Ko-
+ +
przemysłowca Franciszka, właściciela duże- pernika, była w XIX w. peryferyjną, piaszczy-
go zakładu wyrobów wełnianych przy ul. An- stą drogą, która prowadziła z centrum A
odzi
drzeja Struga 61/63 (obecnie zakłady cukier- do miejskiego lasu i do znajdującego się tuż za Tak wyglądała  Leśniczówka Milscha
nicze  Optima ) i zasiadał w zarządzie tej fir- ulicą A
Ä…kowÄ… - browaru Teodora Milscha. Na-
my. W 1892 r. stworzył równolegle własny zwa ulicy pochodziła od jego nazwiska i uży- Atmosferę tego miejsca z 1896 r. przedsta-
zakład produkujący tkaniny bawełniane, po- wano jej przez kilkadziesiąt lat. Właściciel bro- wił sugestywnie Władysław Reymont w  Zie-
czątkowo przy ul. Wólczańskiej 89, a od 1897 r. waru wykorzystał fragment lasu z niewielkimi mi obiecanej :
w nowym gmachu przy ul. A
Ä…kowej 23. stawami do utworzenia ogrodu ze znanÄ… re-
W 1905 r. w głębi posesji wzniesiono dużą tkal- stauracją  Leśniczówka . Zimą wyrąbywano Kilkaset drzew i drzewek o liściach pożółkłych
nię z szedowym dachem oraz lokalną elek- ze stawów lód służący do schładzania piwa po- i spieczonych rzucało mizerny cień na wydep-
trownię, farbiarnię i wykańczalnię. Frontowy dawanego od wiosny do jesieni w restauracji. tane trawniki i alejki dymiące tumanami ku-
budynek otrzymał imponującą formę, która Poza smacznym piwem wytwarzanym w bro- rzu, który opadał na drzewa i na setki białych
nawiązywała potężnymi wieżami z krenela- warze, można było posmakować także różnych stołów, i na tłumy przy nich rozsiadłe, rozko-
żem do budownictwa obronnego. Elewację trunków i dań serwowanych przez wykwint- szujące się piwem /.../. Wojskowa orkiestra
ożywiono lizenami rozdzielającymi okna od ną kuchnię. Kolejni właściciele terenu dokła- na estradzie grała sentymentalnego walca,
parteru do najwyższej kondygnacji. Na rekla- dali wielu starań, aby przypodobać się zamoż- a w głównym budynku restauracyjnym, oto-
mowych winietkach (u góry strony) budynek niejszej klienteli, którą kuszono potańcówka- czonym werandami, tańczono z zapałem /.../
posiada trzy wieże, być może właściciel zakła- mi i koncertami znanych łódzkich orkiestr, wielu niecierpliwych tańczyło na werandzie
dał jego rozbudowę. w przerwach podziwiano występy iluzjonistów i na trawnikach przy akompaniamencie strza-
Po 1945 r. fabryka została upaństwowiona i no- i śpiewaków, a szczęśliwcy mogli liczyć na wy- łów w strzelnicy i głuchym turkocie wyrzu-
siła imię I Dywizji Kościuszkowskiej. Produkcja granie loteryjnych fantów. Drewniany budynek canych w kręgielni kul i głosów trąbek dzie-
została przerwana około 1996 r., część pomiesz-  Leśniczówki prezentował się okazale, miał cinnych. Na małej sadzawce, o martwej, zaro-
czeń przeznaczono na hurtownie i magazyny. dwie kondygnacje i mieszkalne poddasze. piałej wodzie, kołysało się kilka łódek /.../
1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:35 Page 7
POLESIE I KAROLEW SPACEROWNIK
| | 7
Po uruchomieniu dworca kolejowego
A
ódz
Kaliska, ogród przecięty został ulicą, SECESJA
a drzewa ustąpiły miejsca fabrykom i kamie-
nicom. Drewniana restauracja przemieniła to jedna z nazw stylu ogarniającego świat u schył-
się w dom mieszkalny i trwała jeszcze przez ku XIX w. Tak jak wszelkie nowinki nie ominęła
kilkanaście lat wśród resztek zieleni odgra- też A
odzi, zagościła tu na początku XX stulecia
dzających ją od zakładów tytoniowych. Dziś i do dziś można dostrzec jej elementy w łódzkiej
nie ma po niej śladu. architekturze. Secesja zrywała z szablonem neo-
stylów i odrzucała akademickie kanony na rzecz
% Narożny budynek przy ul. Kopernika i A
ą- miękkiej, płynnej linii, fakturalnych kontrastów,
kowej ma wspaniałe neorenesansowe detale. Willa z ul. Karolewskiej 1, róg A
Ä…kowej mieszania tworzyw budowlanych, asymetrii itp.
Pełnymi garściami jej twórcy czerpali motywy ze
12
Willa przy ul. Kopernika 46 należała naj- świata organicznego, ze sztuki Wschodu, sięgali
+
prawdopodobniej do Teodora Milscha, właści- do folkloru i do form geometrycznych. Osiągnięto
ciela browaru oraz  Leśniczówki . Neorene- wówczas niezwykłą jedność stylową wszystkich
sansowy budynek z przeszkloną werandą zbu- elementów architektonicznych z wystrojem
dowano w 1882 r., według projektu Edwarda wnętrz, obiciami mebli, witrażami, kominkami
Kreuzberga. Po 1918 r. willa była siedzibą Ce- i sprzętami codziennego użytku. Wyrafinowanym
chu Rzez
ników. Dziś, niestety, budynek jest kształtom krzywych linii podporządkowano detale
bardzo zniszczony, a po remoncie mógłby być wykonane z lanego żelaza, ceramiki, szkła
prawdziwym architektonicznym cacuszkiem. i z drewna.
Od dwóch lat działa tam Keja Pub, gdzie można Secesja zawitała do A
odzi w okresie korzystnej
posłuchać piosenek żeglarskich. sytuacji gospodarczej, dynamicznie rozwijające
się miasto osiągnęło wtedy ponad 300 tys.
mieszkańców i przeżywało lata intensywnej roz-
budowy. Mieszczańskie kamienice, wille i pałace
fabrykantów, budynki użyteczności publicznej
Dom Ryszarda Schimmela w zbliżeniu oraz gmachy przemysłowe uwalniano spod gor-
setu form historycznych, zastępując go modnymi,
 miękkimi dekoracjami. Oczywiście nie wszyscy
inwestorzy akceptowali secesyjne pomysły archi-
tektów i wybierali bardziej pompatyczne rozwią-
zania z dawnych lat, podnoszÄ…ce w ich mniema-
niu prestiż i podkreślające pozycję rodziny. Zda-
rzały się także przypadki kompilowania dawnych
i nowych dekoracji oraz detali architektonicznych,
co jest częstym przypadkiem w A
odzi.
Ulica Milscha na początku XX w. Twórcami secesyjnej architektury byli pochodzący
z A
odzi: Dawid Lande, Gustaw Landau-Gutente-
% Przechodzimy ulicę Kopernika (jeszcze tu wró- ger, Franciszek Chełmiński, a także wybitni archi-
cimy) i kierujemy siÄ™ ul. A
ąkową na zachód. Na tekci krajowi i zagraniczni, wystarczy wymienić
rogu ulicy Karolewskiej stoi jeden z Å‚adniejszych Augusta Furhjelma, Ludwika Panczakiewicza, Kar-
zabytków łódzkiej secesji. Detal z fasady la Seidla czy Karola Herrnringa.
13
Jesteśmy przed domem Ryszarda Schimmela
+
14
(ul. Karolewska 1). Pierwotny plan tego budyn- Willa Roberta Nestlera przy ul. A
Ä…kowej 13
+
ku nie przewidywał secesyjnej dekoracji, zo- wzniesiona została około 1903 r. i również ma
stały one dodane podczas budowy, pod wpły- secesyjne ozdoby elewacji. Robert Nestler był
wem nowych trendów pojawiających się w ar- przedsiębiorcą budowlanym, jego firma wzno-
chitekturze. To jeden z najwcześniejszych siła większość najważniejszych gmachów mia-
w Polsce przykładów secesji. Budynek powstał sta. Początkowo mieściła się przy ul. Podleśnej
w 1899 roku według projektu Franciszka Cheł- 17, po 1912 r. przeniesiona została na ul. Karo-
mińskiego. Pojawiają się w nim wszystkie cha- lewską 41 (tam, gdzie teraz jest Urząd Celny).
rakterystyczne cechy nowego stylu: niesyme- W willi i ogrodzie przedsiębiorcy dziś buszu-
tryczne elewacje, miękkie wykroje okien, zróż- ją przedszkolaki. Budynek ma ładne secesyjne
nicowana faktura tynku, bogate dekoracje ro- dekoracje roślinne, są też symbole rzemiosła:
ślinne. Bardzo ciekawa jest ryglowa konstruk- kielnia, obcęgi i trójkąt.
cja o płynnych liniach w szczycie budynku. We
wnętrzu zachowały się elementy pierwotnego
wystroju: sztukaterie roślinne m.in. w formie
liści i korzeni jabłoni, kasztanowca, ostów i iry-
sów, a także piece kaflowe i witraż w oknie klat-
ki schodowej. Dziś mieści sie tam Cech Rze-
miosł Metalowych, Optycznych i Elektrotech-
nicznych w A
odzi.
% Idziemy dalej ulicÄ… A
Ä…kowÄ…, po lewej stro-
nie ogród, a w nim ładne budynki, m.in. ukryta,
%uu
przytulona do dużej kamienicy willa Nestlera. Fragment secesyjnej metalowej kraty Sowa z elewacji domu Nestlera
1 1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:35 Page 8
SPACEROWNIK POLESIE I KAROLEW
8 | |
Winieta reklamowa fabryk Karola Bennicha
% Mijamy elegancki biu- % Po drugiej stronie ulicy sÄ… budynki nazna-
rowiec przy ul. A
ąkowej czone dramatyczną historią II wojny światowej.
11, w którym urzęduje dy-
16
rekcja Tower Building, W latach międzywojennych przy ul. A
Ä…ko-
+
bank, a od niedawna także wej 4 funkcjonowała fabryka wełnianych tka-
restauracja Czarna Owca. nin wzorzystych Barucha Gliksmana. W okre-
sie okupacji w opróżnionych z maszyn murach Kościół artystów, dawniej mariawicki
15
Karol Bennich w 1865 r. uruchomił ręczną fabrycznych urządzono główny obóz przesie-
+
wytwórnię kortu, chustek wełnianych i serwet dleńczy dla Polaków. Istniał od 1940 r. do koń- Środowisk Twórczych, którym kieruje ks. Wal-
przy ul. Piotrkowskiej 105, zatrudniał 170 robot- ca wojny, przebywało w nim od 500 do 1000 demar Sondka. Świątynia jest nazywana ko-
ników. W 1900 r. utworzono Spółkę Akcyjną Ma- osób. Tu dokonywano rejestracji przesiedleń- ściołem artystów. Nie bez przyczyny. Funkcjo-
nufaktura Wełniana Karol Bennich, a w 1905 r. ców, prowadzono wstępną selekcję rasową, nuje tam galeria, organizowane są koncerty,
produkcja została przeniesiona do nowego bu- rozdzielano rodziny i przesyłano do innych spektakle teatralne. Niedzielne msze św. sku-
dynku przy ul. A
ąkowej 11. Okazały gmach fabry- obozów rozsianych w okolicy. Część osób tra- piają twórców, którzy czynnie uczestniczą
ki Bennicha stoi w głębi posesji, prostopadle do fiała stąd na ul. Sporną do budynków dawne- w liturgii - aktorzy, śpiewacy, muzycy ozdabia-
ulicy. W podwórzu go klasztoru Bernardynów, w których umiesz- ją nabożeństwa swoją twórczością. Najwięk-
zbudowano także czono ekspozyturę Głównego Urzędu ds. Ra- szym wydarzeniem jest coroczny Festiwal Kul-
kilka mniejszych sy i Osadnictwa, innych wysyłano na roboty tury Chrześcijańskiej.
budynków, mieści- do Niemiec lub na teren Generalnej Guberni.
ły się w nich: przę- Do 1944 r. usunięto w A
odzi ok. 47 tys. miesz- %Nieco dalej, na skrzyżowaniu z ulicą Lipową
dzalnia i tkalnia kańców, w tym ponad 4 tys. z osiedla Montwił- stał kiedyś szpital baptystów.
wełny, farbiarnia i ła Mireckiego. O tragicznych dniach okupacji
wykańczalnia. przypomina głaz z tablicą stojący przy ulicy.
Wskutek zniszczeń
wojennych zakład
został postawiony
w stan likwidacji,
jego pomieszcze-
nia wynajmowano
różnym przedsię- Zwieńczenie kamienicy
biorcom. W okre- przy ul. A
Ä…kowej 11
sie okupacji produk-
cję włókienniczą zastąpiono produkcją lamp
elektronicznych, przy tej pracy wykorzystywa- Szpital baptystów przy ul. Skłodowskiej-Curie
no polskich młodocianych robotników przymu-
18
sowych. Przed wyzwoleniem wyposażenie i ob- W 1905 r. przy ówczesnej ul. Podleśnej 15/17
+
sługę ewakuowano na Zachód. Po 1945 r. utwo- (ul. Skłodowskiej-Curie) powstała lecznica chi-
rzono tu zakład wyrobów wełnianych im. M. Ka- rurgiczna i ginekologiczno-położnicza pod na-
sprzaka. Od 1993 r. budynki dostosowano do ce- Tablica w miejscu dawnego obozu dla Polaków zwą  Betleem należąca do znanych lekarzy:
lów biurowych i wystawienniczych, nie zmienia- F. Langego, E. Mittelstaedta, A. Tochtermana,
jąc szczęśliwie ich zewnętrznego wyglądu. W % Skręcamy w ul. Skłodowskiej-Curie. J. Wattena i innych. Została wkrótce przejęta
dawnej fabryce ulokowała się m.in. Tower Po prawej stronie kościół z czerwonej cegły. przez Kościół Chrześcijan Baptystów. W okre-
Building Gallery, w której or- sie międzywojennym był jednym z najlepiej wy-
17
ganizowane są wystawy Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP przy posażonych szpitali specjalistycznych w A
odzi.
+
sztuki współczesnej, kon- ul. Skłodowskiej-Curie 22 był wybudowany W latach okupacji powstał tam szpital kobiecy,
certy i spektakle. Od nie- w 1908 r. jako kościół pw. Przenajświętszego wyłącznie dla Niemek. Po wyzwoleniu budynek
dawna przy wejściu wisi ta- Sakramentu i użytkowany do 1930 roku przez przejęty przez miasto, do 1979 r. mieściła się
bliczka informująca, że tu mariawitów. Potem stał się kościołem rzym- w nim Klinika Ginekologiczno-Położnicza
funkcjonuje Agencja Konsu- skokatolickim. Od 1993 roku działa przy nim im. Marii Skłodowskiej-Curie Akademii Medycz-
larna Francji. Archidiecezjalny Ośrodek Duszpasterstwa nej. Obecnie jest tam przychodnia zdrowia.
1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:35 Page 9
POLESIE I KAROLEW SPACEROWNIK
| | 9
% Po tej samej stronie ul. Skłodowskiej-Curie, Budynek lecznicy powstał w 1891 r., a jego wła-
tuż przed ul. Żeromskiego, stoi przepiękna willa ścicielem był Hugo Warrikoff i Alfred Kwa-
z ogrodem. śniewski. To oni założyli tam pierwszą w Pol-
sce lecznicÄ™ dla zwierzÄ…t i angielskÄ… kuz
niÄ™
wzorcową. Zwieńczenie budynku ozdobiono
figurÄ… konia z blachy cynkowej. Podobno me-
talowa figura dotarła do A
odzi z Rygi, gdzie
można zobaczyć jej sobowtóra. W latach 90.
koń została zdjęty, bo blacha cynkowa, z jakiej
został wykonany, przerdzewiała. Przez pięć
lat nie było pieniędzy na remont. Figura wró-
ciła triumfalnie na swoje miejsce w 1996 r. Dla
wielu Å‚odzian jest obok beczek Grohmana i po-
mnika Tadeusza Kościuszki najbardziej rozpo-
Willa Zieglera, dziÅ› siedziba A
TN W środku willi zachowały się cenne witraże znawalnym łódzkim zabytkiem. Na budynku
wisi też tablica dedykowana twórcy lecznicy.
19
Zespół willowy Oskara Zieglera przy ul. Ma- Kiedy katedra została przeniesiona do budyn-
+
rii Skłodowskiej-Curie 11 powstawał w latach ku przy ul. Kopcińskiego, właśnie A
TN wy- % Idziemy ulicą Kopernika, przy której stoi
1895-1913. Pierwszym właścicielem był Izydor dzierżawiło obiekt od Uniwersytetu A
ódzkie- mnóstwo pięknych kamienic, a z tyłu fabryki.
Meyer, do 1913 roku należał do Oskara i Aman- go. W ostatnich latach naukowcy wspaniale od- W czasie wojny w wielu z nich - ze względu na
dy Ziegler, stąd też tradycyjna nazwa obiektu. restaurowali willę, w środku zachowało się wie- bliskość dworca - mieściły się obozy dla Pola-
Właśnie w tym okresie budynek został prze- le oryginalnych elementów wystroju, m.in. bo- ków. W narożnym budynku w czasach PRL-u
budowany według projektu Henryka Brzozow- azerie, kominki, bardzo ciekawe witraże. była słynna restauracja Kolejowa, dziś nosi wy-
skiego i zyskał dzisiejszy kształt. Dodano dru- szukaną nazwę Iberia.
gie piętro i przykryto je mansardowym da- %Skręcamy w prawo w ulicę Żeromskiego
21
chem. Jednocześnie - jak piszą w swojej książ- i zaraz jeszcze raz w prawo w ul. Kopernika. Fabryka przędzy fantazyjnej, taśm i sznuro-
+
ce o pałacach  ziemi obiecanej Małgorzata Po drugiej stronie mijamy dawne kino Przed- wadeł Emila Wickeprzy ul. Kopernika 36 zosta-
Laurentowicz-Granas i Joanna Manżett-Ku- wiośnie (ul. Żeromskiego 74). Z daleka widzimy ła założona w 1880 r. W latach okupacji znajdo-
biak - czterospadowym łamanym dachem przy- słynnego łódzkiego konia z lecznicy Warrikoffa. wał się tutaj oraz w pałacu obóz przesiedleń-
kryto podwyższoną wieżyczkę. Willi nadano w ten czy dla polskich dzieci. Część z nich poddano
20
sposób formę posecesyjnego modernizmu. Rumaka z budynku lecznicy dla zwierząt germanizacji, inne wysłano do pracy na tere-
+
przy ul. Kopernika 22 rozsławił w poemacie nie Niemiec. Budynek frontowy teraz zajmuje
 Kwiaty polskie Julian Tuwim, który w okre- Zespół Ekonomiczno-Administracyjny Szkół.
sie międzywojennym mieszkał w sąsiedztwie.
22
Od 1885 r. przy ul. Kopernika 37 ist-
+
Tak. Z okna widać było konia niała pracownia ozdób sztukateryjnych
Metalowego. Stał bez jez
dz
ca Hermana Guenzla, w której wyko-
I dawno nęcił mnie, wałkonia, nywano gipsowe ozdoby do łódz-
By wskoczyć - i galopem z miejsca (...) kich kamienic i pałaców. Firma
Więc się zbuntujmy i ożyjmy, zatrudniała 34 robotników.
Rumaku weterynaryjny, W niewielkim ogródku do dziś
I wzlećmy nad ten Kominogród znajduje się skromny budynek
W pełen astralnych zwierząt ogród! mieszkalny Guenzla ozdobiony
Lecz stał jak wryty. Zziąbł i przemókł. rzez
bÄ… kobiety.
Dym gryzł go w oczy, żarła rdza,
23
A nie odwrócił nawet łba, Przy ul. Kopernika 38 była
+
Zabytkowe wnętrze po generalnym remoncie Nawet nie zarżał. przed wojną przędzalnia wełny
Trudno. Nie mógł. zgrzebnej Otto Wevera i Emila Reula.
- Całość sprawia wrażenie raczej założenia Powstała w 1894 r., zatrudniała
dworskiego niż miejskiej siedzibyi składa 55 osób. W latach okupacji po-
się z parterowej kordegardy, bramy wjaz- wstał w tym miejscu obóz prze-
dowej, budynków gospodar- siedleńczy. Dziś można tam ku-
czych, stajni i parterowej pić odżywki dla sportowców.
wozowni - czytamy w książ- Frontowa kamienica ma ciekawą
ce wydanej przez Towarzy- dekoracjÄ™ elewacji.
stwo Opieki nad Zabytkami.
24
W 1926 r. budynek wraz Budynek dawnej żeńskiej Szkoły
+
z całym terenem kupili Handlowej przy ul. Kopernika 41, wznie-
Marta i Alfons Gregor, siony około 1915 r. Po wojnie służył szkol-
mieszkali tam do końca nictwu zawodowemu, teraz mieści się tu
wojny. W 1945 roku do Zespół Szkół Kolejowych.
opuszczonych pomieszczeń
wprowadziła się Katedra Ba-
dań Czwartorzędu UA
. Przez
wiele lat pracował tam m.in.
prof. Jan Dylik, który już
w okresie przedwojennym
organizował A
ódzkie Towa-
%uu
rzystwo Naukowe. Detal z budynku przy ul. Kopernika 41
1 1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:36 Page 10
SPACEROWNIK REKLAMA
10 | |
Auto-Szkoła Zygmunt Wota
Auto-Szkoła Zygmunt Wota powstała w lutym 1989 r. - jako pierwszy prywatny ośrodek szko- W tym roku poszerzyliśmy swoją ofertę o prawo jazdy kat. B1 - przeznaczone dla osób najmłod-
lenia kierowców na terenie województwa łódzkiego. szych - 16 latków.
Jej powstanie dało początek nowemu wymiarowi szkolenia - nauki bezstresowej, przy wykorzy- Specjalizujemy się również w szkoleniu na zawodowe prawo jazdy kat. C, CE, D.
staniu nowoczesnych technik oraz dobrego sprzętu. W związku z rozpoczęciem sezonu motocyklowego zapraszamy także na kursy prawa jazdy kat. A1 i A.
Inicjatorem jak i również kontynuatorem działalności Auto-Szkoły Szkolimy już na nowych motocyklach marki HONDA CBS 250 i YAMAHA XBR.
od samego początku był Zygmunt Wota. Od początku istnienia przeszkoliliśmy ponad 20 tysięcy kierowców bezpiecznie
poruszajÄ…cych siÄ™ na naszych drogach.
Nadrzędnym celem było stworzenie szkoły o bardzo wysokim poziomie szkolenia, zaspokaja- Cieszymy się zaufaniem klientów, świadczy o tym ilość osób zgłaszających się
jącym w pełni oczekiwania klientów. do naszej szkoły celem rozpoczęcia nauki jazdy oraz fakt, że szkolimy już także
dzieci naszych pierwszych kursantów.
Elementem niezbędnym do uzyskania tej marki byli i są oczywiście pracownicy. W procesie szkolenia kierowców posługujemy sięnowoczesnymi technikami ,
Auto-Szkoła może poszczycić się swoimi wykładowcami i instruktorami, są to przy użyciu nowych pojazdów spełniających wszelkie wymogi egzaminacyjne.
osoby dobrze wykształcone współpracujące z Auto-Szkołą od kilkunastu lat. Posiadamy własny, w pełni wyposażony plac manewrowy przeznaczony
dla wszystkich kategorii prawa jazdy.
Auto-Szkoła od kilku lat prężnie rozwija się, swoją działalność rozszerzyliśmy
o szkolenie w zakresie transportu drogowego taksówką oraz wózki widłowe.
Współpracujemy z różnymi instytucjami państwowymi realizując unijne projekty.
Auto-Szkoła Z. Wota bierze udział w różnych imprezach charytatywnych, propagując bezpieczną jazdę.
Szczycimy się tym, że jako jedyny ośrodek szkolenia kierowców w A
odzi posiadamy uprawnienia
do szkolenia na wszystkie kategorie prawa jazdy.
AUTO - SZKOA
A WOTA 94-014 A
ódz
, ul. Nawrot 46
tel. [phone], tel./fax: [phone]
1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:55 Page 11
POLESIE I KAROLEW SPACEROWNIK
| | 11
25
Kolejny budynek przy ul. Kopernika 40 rów-
+
nież zwraca uwagę detalami architektury. Ma
fasadę z żółtej klinkierowej cegły. Po obu stro-
nach półokrągłego wykusza można dostrzec
dwa elementy z symboliką masońską. Czy to
oznacza, że właściciel domu bądz
architekt na-
leżeli do masonerii? Niewykluczone, choć mo-
że jest to najzwyklejsza dekoracja elewacji, bez
wątpienia warta zauważenia. Fabryka na ty-
łach budynku należała do rodziny Teepe, po-
wstała w 1903 r., produkowano tu rury gazowe,
wodociągowe i kanalizacyjne, a także kalory-
fery. Obecnie we frontowym domu mieści się
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna.
Dawny Monopol Tytoniowy przy ul. Kopernika 62
29
Fabryka Chustek Wełnianych Karola Kret- robów Wełnianych Karola Kretschmera,
+
Cyrkiel i ekierka na domu rodziny Teepe schmera powstała przy ul. Kopernika 60 już która spaliła się w II RP. W okresie między-
w 1867 r. Potem w latach 1889-1927 była tam fa- wojennym działał tu Polski Monopol Tyto-
26
Kilka tygodni temu został rozebrany i prze- bryka gliz przędzalniczych Ludwika Toepffe- niowy. Było to po roku 1926, gdy sanacyjny
+
niesiony do Centralnego Muzeum Włókien- ra. W 1927 r. kolejna zmiana - powstała tam fa- rząd wprowadził monopol państwowy,
nictwa drewniany dom z ul. Kopernika 42 (stał bryka pudełek tekturowych zatrudniająca 110 przejmując wszystkie fabryki papierosów.
w podwórku). Ma on dołączyć do kilku innych robotników na potrzeby Państwowego Mono- Po wojnie nadal królowały tu papierosy.
obiektów tworzących skansen architektury polu Tytoniowego. Obecnie A
ódzka Wytwórnia Papierosów
drewnianej. Niewykluczone, że tutaj działał jest w upadłości. A tam, gdzie produkowa-
30
w 1906 r. szpital zakaz
ny dla dzieci. W XIX wieku na tyłach budynków przy no  klubowe i  giewonty powstają lofty.
+
ul. Kopernika 62 mieściła się Fabryka Wy- Buduje je firma Arche.
% Przechodzimy ul. A
Ä…kowÄ…. KiedyÅ› po obu jej
stronach rozciągał się ogród Milscha ze słynną
 Leśniczówką , potem należący do Roberta
Schnerra. Po prawej stał jego browar  A
ódz
".
NAKAROLEWIE
27
Przy ul. Kopernika 50 pod koniec XIX w. był
+
też niewielki browar Jakuba Szerera, gdzie wy- %Idziemy dalej ul. Kopernika aż do al. Włókniarzy/Jana Pawła II. Kiedyś ulica Milsza kończyła się
twarzano piwo, wodę sodową i ocet. Przy na- na Towarowej, a ul. Karolewską przejeżdżało się do dworca kolei żelaznej, a dalej do wsi Karolew.
stępnej posesji (ul. Kopernika 56/58) w 1918 r. W pewnym sensie tak jest do dziś. Przekraczamy wielopasmową aleję, by zatrzymać się przed dwor-
ulokowała się fabryka maszyn elektrycznych cem A
ódz
Kaliska.
 Elektrobudowa zatrudniająca blisko 150 osób.
28
Od 1890 r. przy ul. Kopernika 55 działała
+
mechaniczna tkalnia sukna, przędzalnia i apre-
tura Fryderyka Abla, zatrudniał w niej 367 ro-
botników. Po 1920 r. budynki wykorzystywa-
ne były przez Mozesa Lipszyca, który urucho-
mił tu tkalnię wyrobów jedwabnych. W okre-
sie okupacji w murach fabrycznych znajdował
się obóz przesiedleńczy dla Polaków. Po woj-
nie budynek przeszedł na własność UA
- dzia-
łało tam studium wojskowe, teraz pedagogika.
Regulacja rzeki Karolewki przy dworcu A
ódz
Kaliska. Od tego miejsca w maju 1925 r.
%uu
Dawna fabryka, obecnie gmach pedagogiki UA
rozpoczęła się budowa kanalizacji miejskiej w A
odzi. W tle fabryka Plichala
1 1
ZE ZBIORÓW ZAKA
ADU WODOCI
GÓW I KANALIZACJI W A
ODZI
spacer5.qxd 2007-06-12 12:56 Page 12
SPACEROWNIK POLESIE I KAROLEW
12 | |
KAROLEW
Karolew to dawna podłódzka wieś, niegdyś ma-
jątek Karola Lubowidzkiego, stąd wzięła się jej
nazwa. W XIX w. powstała tu kolonia zamiesz-
kała głównie przez Niemców. Przy ul. Wileńskiej
znajduje się szkoła wybudowana na miejscu
dawnego cmentarza ewangelickiego. Po wybu-
dowaniu dworca kaliskiego i parcelacji majÄ…tku
powstało w tej okolicy kilka fabryk, a Karolew
stał się przedmieściem A
odzi. Znaczna część Ka
8 cegielni i małą fabrykę chustek jedwabnych.
W paz
dzierniku 1906 r. wschodnia część Karole-
wa została włączona w granice miasta, ale przez
Wiadukty przy dworcu Kaliskim i droga wiodąca do Karolewa, początek XX w. długie lata, mimo rozwijającego się przemysłu, ta
okolica była bardzo zaniedbana. W gazecie  Roz-
31
Dworzec A
ódz
Kaliska należał do najpięk- nie był nawet wpisany do rejestru zabytków, wój można było przeczytać :  ... w całym Karo-
+
niejszych budynków użytkowych w A
odzi. Sta- przed wyburzeniem. Tak A
ódz
straciła jeden lewie nie ma ani jednej latarni, listy i depesze nie
nął na terenie lasu miejskiego na początku XX w., z ciekawszych obiektów. W jego miejscu w 1994 r. dochodzą, nie ma ani jednej szkoły z wyjątkiem
ale już w 1862 r. powstał komitet budowy kolei postawiono nowoczesną bryłę, która w żaden od dawna istniejącej szkoły niemieckiej, powrót
żelaznej z Wrocławia do Warszawy, przecina- sposób nie może zastąpić uroczego secesyjne- wieczorem z miasta zarówno przez las jako też
jącej Kalisz. Miała ona w A
odzi łączyć się z ko- go budynku, który widać na starych fotogra- szosą naokoło lasu jest niebezpieczny z powodu
leją warszawsko-wiedeńską. Jednak dopiero fiach. napadów bandytów . W 1946 r. do A
odzi we-
w 1898 r. car wyraził zgodę na realizację pro- szła pozostała część Karolewa. W latach 60. po-
jektu. Prace trwały ponad dwa lata, a otwarcie % Idziemy w kierunku ul. Karolewskiej, zanim wstało kilkadziesiąt bloków z wielkiej płyty.
ruchu na tej trasie nastąpiło w 1902 r. zejdziemy do przejścia podziemnego trzeba zwró-
Główny budynek dworca zaprojektował ar- cić uwagę na stadion A
KS.
chitekt Czesław Domaniewski. Przed wejściem Po wojnie patro-
32
znajdowały się wysokie schody, nadające mu A
ódzki Klub Sportowy (ul. Unii Lubelskiej nat nad A
ódzkim
+
monumentalny charakter. Na plac przed dwor- 2) powstał w 1908 r. Początkowo sportowcy Klubem Sporto-
cem prowadził specjalny wiadukt. trenowali na boiskach klubów niemieckich. wym objęły zakłady
Także wewnątrz budynek prezentował się W 1912 r. powstał pierwszy stadion im. Juliana Marchlew-
bardzo efektownie, jak na tamte czasy był nie- A
KS przy ulicy Srebrzyńskiej 37 skiego. Wtedy zabrano się
mal luksusowy. Dworzec miał mnóstwo ele- na terenie należącym do ro- do modernizacji stadionu:
ganckich secesyjnych detali: mosiężne wykoń- dziny Poznańskich. Już uporządkowano teren i przy-
czenia, kryształowe szyby w drzwiach. Na pe- wtedy piłkarze mieli stąpiono do jego rozbudowy. W 1969
ronach były piękne, żeliwne podpory. Secesyj- niemałe osiągnięcia. r. oddano do użytku nowe trybuny
ny wystrój był rzadkością w tego rodzaju bu- W roku 1912 r. zwycięży- na 10 tys. osób, pod którymi powsta-
downictwie. li 13 z 14 meczów, w ro- ła sala sportowa licząca 108 m. Był to je-
W sąsiedztwie budynku dworcowego po- ku następnym zdobyli den z najnowocześniejszych obiektów
stawiono warsztaty, parowozownię, wieżę ci- komplet 28 punktów. sportowych w kraju. A
KS zdobył mi-
śnień i magazyny, a także domy dla kolejarzy. W 1922 roku miasto strzostwo Polski w 1958 i 1998 r. (ostat-
wydzierżawiło klubowi nie jako A
KS-Ptak) i Puchar Polski
W listopadzie 1914 r. Niemcy ostrzeliwali teren na Polesiu konstan- w 1957 r. Niedawno prezydent A
odzi
dworzec z armat i bombardowali z aeropla- tynowskim. Na czele ko- zdecydował, że w pobliżu A
KS po-
nów. Zniszczyli wtedy m.in. wieżę ciśnień, ale mitetu budowy stadionu wstanie stadion miejski spełniający
budynek przetrwał. W 1918 r. łodzianie atako- stanął m.in. Aleksy Rżew- kryteria UEFA. Ma stanąć do 2012 roku
wali stację, na której bronili się żołnierze nie- ski - prezydent m. A
odzi, i mieścić 35 tys. wi-
mieccy. 28 września 1946 r. na stacji wydarzy- i fabrykanci Maurycy Po- dzów. Obecny
ła się katastrofa kolejowa, w której zginęło 21 znański i jego brat Ignacy obiekt zostanie
osób, a ponad 40 zostało rannych. Stary dwo- oraz Karol Gayer. Już wtedy zburzony.
rzec służył łodzianom do lat 70. Decyzja o prze- w kwietniu 1923 r. odbyły
33
budowie rejonu A
odzi Kaliskiej zapadła szyb- się na nim pierwsze zawo- Na tyłach
+
ko i nikt nie obronił cennego budynku, który dy piłkarskie. klubu - przy
al. Unii 4 - w 1976 r.
powstało kąpielisko
 Fala . Były tam cztery baseny, w tym jeden ze
sztucznÄ… falÄ… - wyjÄ…tkowa atrakcja jak na tam-
te czasy. Zespół mógł pomieścić prawie 4 tys.
osób. Niestety  Falę zamknięto już w 1992.
Przez wiele lat teren był dewastowany przez
wandali. Teraz powstaje tam największy w Pol-
sce aquapark - kompleks basenów urządzo-
nych w potężnych szklanych piramidach.
% Po drugiej stronie ul. Bandurskiego już z dale-
ka widać różowy fabryczny budynek z charakte-
Dworzec A
ódz
Kaliska na początku XX w. i współcześnie rystyczną wieżą.
1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:37 Page 13
POLESIE I KAROLEW SPACEROWNIK
| | 13
34
To dawna fabryka wyrobów trykotowychi dzia-
+
38
nych przy ul. Krzemienieckiej 2. PoczÄ…tkowo od OSIEDLE BISKUPIE NA KAROLEWIE
+
1893 r. była tam farbiarnia, po 1912 r. rozbudowa-
na o tkalnię i przędzalnię wełny oraz bawełny. Na- Aby polepszyć bardzo trudną sytuację lokalo-
leżała do Leo Plihala i jego brata Karola. Była tam wą A
odzi, władze miasta postanowiły wspie-
szyta bielizna męska, damska i dziecięca, wyro- rać działania i inicjatywy mające na celu bu-
by jedwabne, kostiumy kąpielowe. W 1920 r. pro- dowę tanich mieszkań. Efektem tych działań
dukcja obejmowała wyrób trykotaży i farbiarnię. były nowe osiedla wznoszone na obrzeżach
Firma miała oddziały w całej Polsce. Po wojnie ówczesnego miasta. Jedno z nich powstało na
utrzymano produkcjÄ™ trykotowej bielizny dla ko- terenie Karolewa, w sÄ…siedztwie fabryki Pliha-
biet. Zakład nosił nazwę  Femina . Budynki fa- la. Starsi łodzianie mówią o nim  osiedle bi-
bryczne powiększono w 1975 r. o część biurową skupie . Jego historia sięga 1928 r. i łączy się
(dzisiaj urzęduje tam Delegatura Urzędu Miasta bezpośrednio z inicjatywą łódzkiego biskupa
A
ódz
Polesie). Przez wiele lat w części dawnej fa- Wincentego Tymienieckiego. Dostrzegając Obniżając koszty budowy sięgnięto do ekspe-
bryki Plihala działał znany klub muzyczny De- tragiczne położenie wielu robotniczych rodzin rymentalnych materiałów budowlanych. Za-
kompresja (obecnie jest tam klub Music Garden). postanowił on ulżyć ich doli i utworzyć Towa- miast tradycyjnych cegieł do formowania
rzystwo Budowy Domów Robotniczych złożo- ścian użyto szlakobetonu (szlaka pochodziła
ne z łódzkich przemysłowców. Każdy z nich z fabrycznych kotłowni). Eksperymenty nie
miał opodatkować się dobrowolnie (w wyso- dały spodziewanych efektów, ściany pękały,
kości 1 zł od zatrudnionego robotnika), a ze- a kilku budynkom groziło zawalenie. Dla
brane składki powiększone o kredyty pań- wzmocnienia domy obmurowano cegłami, co
stwowe stanowiłyby fundusz budowy do- znacznie podniosło koszty. Ponieważ lata bu-
mów. Idealistyczna koncepcja biskupa Tymie- dowy osiedla zbiegły się z wielkim kryzysem
nieckiego zakładała wzniesienie w kilku eta- gospodarczym i upadłością wielu łódzkich fa-
pach osiedla złożonego z 830 domów. Zaczę- bryk, a starania o kredyty nie przyniosły spo-
to budowę. Każdy dom składał się z dwóch dziewanych rezultatów, postanowiono zakoń-
mieszkań czteroizbowych, które mogły także czyć budowę osiedla na pierwszym etapie.
stanowić dwa mieszkania samodzielne dwu- Z planowanych 130 - 140 domów wzniesiono
Dawna fabryka Leo Plihala izbowe. zaledwie 98, miały one 196 mieszkań. Dla wy-
Zakładano, że koszt budowy domu nie przekroczy gody mieszkańców wszystkie budynki miały
% Idziemy ul. Karolewską do Wileńskiej (w cza- 17 tys. zł, a mieszkańcy domów będą spłacać mie- bieżącą wodę ze studni głębinowej, zaplano-
sach PRL nosiła ona imię Małgorzaty Fornalskiej). sięczne raty w wysokości 30 zł oraz wniosą sumę wano również budowę osiedlowej pralni
Na rogu stoi szpital położniczy i kino Polesie. 3000 zł przed wprowadzeniem się do mieszkań. i świetlicy (dziś w tym miejscu stoją gara-
Te wysokie kwoty mieli za robotników wpłacić fa- że), a tam gdzie znajdowała się wieża ci-
35
W 1960 r. szpital położniczy przeprowadził brykanci, potrącając je póz
niej z wynagrodzeń. śnień powstał zielony skwer, ulubione miej-
+
się z ul. Krzemienieckiej 5 na ul. Fornalskiej 37 Niestety pomysł biskupa nie przypadł do gustu sce spotkań dawnych mieszkańców osiedla.
(obecna Wileńska) do adaptowanego budynku przemysłowcom i na zamieszkanie w osiedlowych W lipcu 1935 r. Towarzystwo Budowy Do-
po internacie szkoły Z.M.P. Funkcjonuje do dziś domach mogli liczyć głównie urzędnicy elektrow- mów Robotniczych Spółki Akcyjnej na Karo-
pod imieniem Maurycego Madurowicza. Jest ni, która wniosła do spółdzielni znaczny kapitał. lewie przy ul. Wileńskiej 26/28 uległo likwi-
to szpital ginekologiczno-położniczy (zajmuje Towarzystwo otrzymało charakter spółki akcyj- dacji. Obecnie już niewielu łodzian pamięta
się patologią ciąży, menopauzą, prowadzi szko- nej, a w jej zarządzie znalez
li siÄ™ znani przemy- o szlachetnej idei biskupa Tymienieckiego
łę rodzenia), ale ma też poradnie andrologicz- słowcy: K. Scheibler, A. Osser, G. Geyer, M. Bar- i niespełnionych nadziejach na poprawę ro-
ną i kardiologiczną. Połączone z budynkiem ciński, E. Ullman oraz ks. biskup W. Tymieniecki. botniczej doli.
szpitala jest kino Polesie. Tuż po wojnie odbywa-
ły się tam wykłady dla studentów medycyny.
% Dochodzimy do ul. Bandurskiego. Z daleka wi-
36
Na terenie szpitala stoi dawna willa KarolaPlihala. dać wieże kościoła, który znajduje się na grani-
+
W jej oknach zachowały się witraże z początku XX w. cy Karolewa i Retkini.
39
% Po drugiej stronie ulicy widać budynek XXVI LO. Parafia pw. Chrystusa Króla (ul. Bandur-
+
skiego 55) została erygowana 15 lutego 1983 r.
37
W połowie 1947 roku zapadła decyzja o wybu- przez biskupa Józefa Rozwadowskiego, na czę-
+
dowaniu szkoły średniej na terenie Karolewa, jesie- ści obszaru parafii Najświętszego Serca Jezu-
nią wkopano kamień węgielny, a już we wrześniu sowego. Obecnie obejmuje ona fragment osie-
1949 r. przy ul. Wileńskiej 22a otwarto VI TPD dla Retkinia oraz Karolew. Kościół został zbu-
Stopnia Podstawowego i Licealnego. W uroczy- dowany w latach 1989-2000. Poleski Ośrodek Sztuki w dawnej willi
stości wziął udział ówczesny premier rządu Józef
Cyrankiewicz. Pięć lat póz
niej powstała w tym bu- % Skręcamy w ul. Krzemieniecką w prawo.
dynku jedenastoletnia szkoła TPD im. Małgorza-
40
ty Fornalskiej. Miała 1800 uczniów i 45 nauczy- Druga willa Plihali - właścicieli fabryki
+
cieli, od 1957 nosi ona nazwę XXVI LO. Patronką (ul. Krzemieniecka 2a) wzniesiona około 1930 r.
wciąż była Małgorzata Fornalska (działaczka ko- jest dziś siedzibą Poleskiego Ośrodka Sztuki. Ota-
munistyczna, żona Bolesława Bieruta). Chlubą cza ją niewielki ogród z interesującymi gatunka-
szkoły był zespół recytatorski, a także orkiestra mi drzew, m.in. rośnie tam dąb korkowy. POS
dęta utworzona w 1974 r. Od lat 90. XX w. liceum prowadzi bardzo różnorodną i ciekawą działal-
nosi imię Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. ność. Na spotkania przyjeżdżają tam najlepsi pol-
scy pisarze, poeci, dziennikarze, ale też gwiazdy
% Idziemy dalej ulicą Wileńską. Skręcamy w kina czy estrady. Organizowane są warsztaty fil-
%uu
ul. Wyspiańskiego w osiedle biskupie. Kościół przy ul. Bandurskiego 55 mowe, teatralne, a nawet& kulinarne.
1 1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:54 Page 14
SPACEROWNIK POLESIE I KAROLEW
14 | |
45
%Musimy przedostać się na drugą stronę ulicy. występujące w Polsce (do obejrzenia w A
ódzki ogród zoologiczny(ul. Konstantynow-
+
Najbezpieczniej przejściem podziemnym. ogrodzie dendrologicznym) np. świerk po- ska 8/10) założono jeszcze przed wojną, za da-
spolity w odmianie wężowej, olsza czarna od- tę jego powstania przyjmuje się rok 1938. Zaj-
41
W 1936 r. przy ul. Krzemienieckiej 5 po- miany strzępolistnej, tulipanowiec czy pla- mował wówczas obszar 8,9 ha. Jak dowiaduje-
+
wstał szpital Polskiego Czerwonego Krzyża. tan klonolistny. W alpinarium są cztery my się ze strony internetowej (www.zoo.lodz.pl)
Uruchomiony ponownie 10 czerwca 1945 ro- sztucznie uformowane wzgórza obudowane pierwszym jego mieszkańcem był jeleń o imie-
ku. Dwa lata póz
niej, gdy oddział chirurgicz- blokami skalnymi z granitu, wapnia i pia- niu Boruta, który przywędrował do centrum
ny przeniósł się na ul. Sterlinga, tu został Od- skowca, gdzie są rośliny górskie. W ogrodzie miasta i został złapany na placu Reymonta. Po
dział Położniczo-Ginekologiczny Szpitala japońskim można obejrzeć rośliny pocho- wojnie do A
odzi trafiła znaczna część zwierząt
Okręgowego PCK. Od 1949 roku nosił on na- dzące z Japonii, Chin i innych krajów Dale- ze zniszczonego ogrodu zoologicznego we Wro-
zwę Państwowy Szpital Wojewódzki w A
odzi. kiego Wschodu, m.in. miłorząb dwuklapo- cławiu. W 1950 roku łódzkie zoo zostało niemal
Wkrótce został przejęty przez Akademię Me- wy czy chińską metasekwoję. Do ogrodu dwukrotnie powiększone. Już w latach pięć-
dycznÄ… w A
odzi. Przekazany w 1950 r. miastu, warto przychodzić w różnych porach roku. dziesiątych powstał duży skalny wybieg dla pa-
obecnie jest Kliniką Dermatologii i Wenerologii Wtedy można obejrzeć kwitnienie różnych wianów, pod koniec lat 60. pawilon dla dużych
Uniwersytetu Medycznego w A
odzi. roślin: wiosną zawilce i sasanki, latem róż- kotów, gdzie do dziś można podziwiać lwy, ty-
norodne odmiany róż, jesienią astry i wrzo- grysy i gepardy. Jest też małpiarnia, stajnia dla
%Idziemy dalej ul. Krzemieniecką. Po prawej stro- sy, a także setki innych. Integralną częścią antylop, pawilon dla różnorodnych ptaków.
42
nie Dom Pomocy Społecznej  Włókniarz", ogrodu botanicznego jest palmiarnia w par- W naszym zoo są również m.in. niedz
wie-
+
przed którym od niedawna stoi pomnik Jana Paw- ku y
ródliska (pisaliśmy o niej w drugim dzie himalajskie, malajskie i peruwiańskie,
ła II (pisaliśmy o nim w trzecim  Spacerowniku ).  Spacerowniku ). kangury, bizony, słonie, węże, pantery, ma-
Dochodzimy do rezerwatu przyrody. rabuty i pelikany. Cała różnorodność zwie-
Ogród botaniczny jest czynny od maja do końca rząt z różnych zakątków świata.
43
Ocalały fragment tzw. puszczy łódzkiej przy sierpnia codziennie w godz. 9-20 (kasy czynne do
+
ul. Krzemienieckiej jest dzisiaj ścisłym rezer- godz. 20), ceny 4 zł i 2 zł (ulgowy), karnet na sezon Od wiosny do 30 września ogród zoologiczny
watem przyrody  Polesie Konstantynowskie . 40 zł. Dojazd: autobusy nr 6, 76, 80, 99, tramwa- można zwiedzać codziennie w godz. 9-19 (kasa
To maleńki kawałek ziemi, gdzie na szczególną je nr 9, 43. Wejście od ul. Krzemienieckiej i od do godz. 18), bilety w cenie 8 zł i 4 zł (ulgowe),
uwagę zasługują kwitnące i owocujące blusz- ul. Kusocińskiego. roczna karta wstępu 80 zł
cze. Choć wejście na teren rezerwatu jest bez-
względnie zakazane, idąc wzdłuż parkanu moż-
na zajrzeć do środka i zobaczyć bluszcze oka-
lające potężne, niekiedy powalone, drzewa.
Rezerwat  Polesie Konstantynowskie
44
Po drugiej stronie ulicy, przy kanale rze-
+
ki A
ódki, rozciąga się największy w kraju
ogród botaniczny (ul. Krzemieniecka 36/38).
Znajdziemy tu ogród japoński, alpinarium,
arboretum, rośliny chronione, lecznicze i
ozdobne.
Już w latach 30., gdy powstawał Park Lu-
dowy na Zdrowiu, planowano utworzenie
na jego terenie ogrodu, ale projekt zaczęto
realizować dopiero po wojnie. W 1946 r. na
terenie szkółek miejskich (obecny teren
ogrodu) wydzielono 1,3 ha powierzchni na
ogród roślin leczniczych. W 1967 r. rozpo-
częto budowę ogrodu według projektu inż.
Henryka Tomaszewskiego, dopiero jednak
w 1973 r. udostępniono go zwiedzającym.
Obecnie A
ódzki Ogród Botaniczny zaj-
muje powierzchnię 64 ha. To wspaniałe
miejsce do odpoczynku. SÄ… tam drzewa po-
spolite, od sosny zwyczajnej, dębu szypuł-
kowego czy olchy czarnej rosnÄ…cej na
terenach podmokłych, po drzewa rzadko
1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:56 Page 15
POLESIE I KAROLEW SPACEROWNIK
| | 15
46
Park Na Zdrowiu należy do ulubionych miejsc Podczas prac budowlanych przy pomniku
+
rekreacyjnych Å‚odzian. SÄ… tam stawy, lunapark, natrafiono na szczÄ…tki pomordowanych bo-
a przede wszystkim spory teren do spacerów.To naj- jowników. Ich kości przeniesiono do wspólnej
większy łódzki park, zajmuje obszar 172 hekta- mogiły na cmentarzu na Dołach.
rów. Założony został na terenach dawnego lasu, Cześć rewolucjonistom z 1905 r. oddano już
ale praktycznie drzewa, które teraz oglądamy, w czasach II RP. Po odzyskaniu niepodległości
zostały posadzone od nowa. Niemal całą roślin- pierwszy prezydent A
odzi
ność wycięto w czasie I wojny światowej. Na Aleksy Rżewski otoczył to miej-
Zdrowiu są miejsca ustronne, zupełnie dzikie, sce opieką. Ekshumowano cia-
gdzie można stanąć oko w oko z zającem albo li- ła i złożono we wspólnym gro-
sem, ale są też fragmenty, gdzie jest sporo ludzi, bie, na którym został usypany
47
przede wszystkim lunapark, który - choć już kopiec. 1 maja 1923 r. stanęła na Osiedle Montwiłła Mireckiego
+
bardzo stary (powstał w latach 70.) - ma sporo nim siedmiometrowa betonowa
atrakcji dla najmłodszych, m.in kolejkę Jet Star kolumna z krzyżem na szczycie. Przeprowadzono to w bardzo brutalny sposób
i zamek duchów. Pod nim odbywały się robotni- na przełomie grudnia i stycznia 1939 i 1940 r.
Park nosi imię Marszałka Józefa Piłsudskiego, cze uroczystości, a także koń- Musieli wynieść się z domów zostawiając
choć niewielu łodzian o tym pamięta. Powstawał ja- czyły pierwszomajowe pocho- wszystkie meble, pościel, sprzęty domowe, do
ko Park Ludowy. Rozciąga się wzdłuż ul. Konstanty- dy. Pomnik został zniszczony ich mieszkań wprowadzili się Niemcy.
nowskiej, po obu jej stronach i od al. Unii Lubelskiej przez hitlerowców. Po wyzwo- W latach 70. układ urbanistyczny osiedla
po ul. Krakowską i Krzemieniecką. Plan nakreślili po leniu na tym miejscu ustawio- uznano za zabytkowy.
1922 r. Edward Ciszkiewicz, bracia Zajkowscy i Ste- no głaz. W 1975 r. w pobliżu sta-
fan Rogowicz. Wkrótce na rozległym terenie posa- nął największy łódzki pomnik. %Możemy jeszcze dotrzeć do cmentarza na Mani.
dzono ok. 300 tys. drzew, wykopano stawy, aleje ob- Idziemy ul. Srebrzyńską i skręcamy w ul. Solec.
sadzono lipami krymskimi, ciągi spacerowe - jesio- %Skręcamy w ul. Srebrzyńską i dochodzimy do
50
nami peruwiańskimi. Utworzono boiska sporto- osiedla Montwiłła Mireckiego Cmentarz katolicki pw. św. Antoniego na Ma-
+
we, strzelnicę, ogród jordanowski, ogród dendro- ni (ul. Solec 11) jest naturalnym przedłużeniem
49
logiczny, itp. W parku rośnie 18 drzew będących Zabytkowe przedwojenne osiedle im. Mon- parku, a kiedyś lasu na Zdrowiu. Są na nim gro-
+
pomnikami przyrody, m.in. dąb czerwony, wierz- twiłła Mireckiegopołożone jest w otulinie parku. by żołnierzy 1939 r., to również miejsce pochów-
ba biała, skrzydłoorzechy kaukaskie i dwie grupy Powstało pod koniec lat 20. ubiegłego wieku, gdy ku wielu sportowców i działaczy sportowych.
klonów srebrzystych. Na terenie parku są również liczba mieszkańców A
odzi przekroczyła 600 tys.
trzy kamienie pamiątkowe poświęcone: Stefano- i warunki życia ludności były coraz gorsze. Aby
wi Rogowiczowi - architektowi zieleni miejskiej, temu zaradzić, władze miejskie zaczęły wznosić MANIA
Henrykowi Dubaniewiczowi - urbaniście i żołnie- osiedle mieszkaniowe na Polesiu Konstantynow-
rzom poległym w latach II wojny światowej. skim. Bloki stanęły wzdłuż ul. Srebrzyńskiej. Jed- to dawne osiedle młyńskie. Nazwa od nazwiska
nak zbyt wysoko skalkulowany czynsz spowodo- właściciela młyna nad rzeką A
ódką i rozciagnę-
Do parku na Zdrowiu można dojechać tramwa- wał, że mieszkania nie były dostępne dla robot- ła się na okoliczne tereny. W latach 80. XIX w.
jami 9, 43 i 43 bis, autobusami 76, 6. Są też ników. Zamieszkali tam dobrze zarabiający wy- Ludwik Meyer przeniósł tu swoją fabrykę.
miejsca do parkowania. żsi urzędnicy magistraccy, prawnicy i lekarze,
a także znani artyści, m.in. Karol Hiller, Katarzy- W A
odzi znane jest powiedzonko  partyzant
48
Pomnik Czynu Rewolucyjnego znajduje się na Kobro i Władysław Strzemiński. z Mani-lasu . Tak nazywano człowieka, który ko-
+
przy ul. Konstantynowskiej i upamiętnia rewo- Osiedle reprezentuje funkcjonalizm w ar- goś udawał. O Mieczysławie Moczarze, szefie
lucjonistów poległych w A
odzi w walkach z car- chitekturze lat 20. XX w., w którym forma była łódzkiej bezpieki, mówiono po cichu, że był  par-
skim wojskiem w latach 1905-1907. Powstał w 1975 podporządkowana zaspokajaniu potrzeb ludz- tyzantem z Mani-lasu (co znaczyło, że dopisał
r. w miejscu dawnego cmentarza, gdzie grzeba- kich, do dziś uchodzi za wygodne miejsce do sobie partyzancką przeszłość). Skąd to się wzię-
no dawnych rewolucjonistów. Zaprojektował go mieszkania. Projektowali je Jerzy Berliner, Jan ło? W 1945 r. w lesie na Mani kręcono  Zakaza-
Kazimierz Karpiński, a rzez
bionÄ… podstawÄ™ wy- A
ukasik, Miruta Słońska i Witold Szereszewski. ne piosenki Leonarda Buczkowskiego. Sceny
konali Józef Zięba i Stanisław Siedlik. Monument Projekt nie został w całości zrealizowany. Z pla- z obozu partyzanckiego były kręcone w tutej-
liczy 38 m wysokości, składa się ze 144 elemen- nowanych 33 bloków stanęło tylko 20 czteropię- szych plenerach. Mieszkańcy Mani zapamiętali
tów betonowych wyrastających z granitowej plat- trowych budynków. Obok powstały sklepy, szko- aktorów krążących po ulicach. To właśnie owi
formy, znajdziemy na niej frag- ła, przedszkole, pralnia i skwer wypoczyn-  przebierańcy stali się bohaterami kpiarskiego
ment wiersza Władysława Bro- kowy. Było to pierwsze osiedle, gdzie do-  łodzianizmu .  Zakazane piosenki były pierw-
niewskiego  Pięćdziesięciu : prowadzono wodociągi i kanalizację, szym filmem fabularnym dopuszczonym na ekra-
w domach zainstalowano sieć elektrycz- ny. Danuta Szaflarska i Jerzy Duszyński stali się
To oni wolą nieugiętą ną i kuchenki gazowe. Nic dziwnego, najpopularniejszą aktorską parą lat czterdzie-
uczyli nas, jak żyć, jak bić się, że wkrótce po zajęciu A
odzi przez stych. Choć film został wstrzymany i dokręcony
jak gardzić życiem, kochać życie, Niemców mieszkańcy osiedla zosta- w zgodzie z oczekiwaniami komunistycznych no-
ażeby syn i wnuk pamiętał. li wypędzeni ze swoich domów. tabli, przez dziesięciolecia należał do ulubionych
polskich filmów. Jednak niewiele osób ma świa-
domość, że zdjęcia kręcono na łódzkiej Mani.
I na dziÅ› to tyle. Zapraszamy do ponownego
odwiedzania miejsc opisywanych przez nas
w  Spacerownikach", do pokazywania ich przy-
jaciołom i znajomym. Po wakacjach planujemy
kolejne spacery. Zostało nam jeszcze bardzo du-
żo do pokazania! Życzymy udanych wakacji!
%uu
1 1
spacer5.qxd 2007-06-12 12:41 Page 16
MIEJSCA OPISANE W NASZYM  SPACEROWNIKU
1 6 11 25
+Radwańska 37 - kościół ewan- +Żeromskiego 113 - szpital woj- +Dawna  Leśniczówka Milscha + Kopernika 40 - dom rodziny
12
gelicko-reformowany skowy +Kopernika 46 - Willa Teodora Teepe
2 7 26
+Żeromskiego 116 - dawna fa- +A
ąkowa 42 - kościół Matki Milscha, dziś Keja Pub + Kopernika 42 - miejsce po
13
bryka Rosenblatta, dziÅ› PA
Boskiej Zwycięskiej +Karolewska 1 - secesyjny dom drewnianym domu przeniesio-
3 8
+Park Poniatowskiego +A
ąkowa 29 - dawna Wytwór- Ryszarda Schimmela nym do skansenu
4 14 27
+Żeromskiego 115 - dawna nia Filmów Fabularnych +A
Ä…kowa 13 - willa Roberta Ne- + Kopernika 50 - dawny browar
9
szkoła techniczno-przemysłowa +A
Ä…kowa 29 - biurowiec Opus Film stlera Jakuba Szerera
5 10 15 28
+Mickiewicza 7 - dawna Norbe- +A
Ä…kowa 23 - dawna fabryka +A
Ä…kowa 11 - dawna fabryka + Kopernika 55 - dawna tkalnia
lana, dziÅ› hotel Qubus Kindermana, dziÅ› hotel Focus Bennicha, dziÅ› Tower Building Fryderyka Abla, dziÅ› budynek
16
+A
Ä…kowa 4 - dawna fabryka pedagogiki UA

29
Gliksmana, obóz przesiedleńczy + Kopernika 60 - dawna fabryka
17
+ Skłodowskiej-Curie 22 Toepfera
30
- Kościół Środowisk Twórczych, + Kopernika 62 - dawny Polski
dawny mariawicki Monopol Tytoniowy
18 31
+Skłodowskiej-Curie 15/17 + Dworzec A
ódz
Kaliska
32
- Betleem, szpital baptystów +Unii Lubelskiej 2 -A
ódzki Klub
19
+Skłodowskiej-Curie 11 - willa Sportowy
33
Oskara Ziegler, dziÅ› A
TN +KÄ…pielsko  Fala , dziÅ›
20
+Kopernika 22 - Lecznica dla aquapark w budowie
34
zwierząt, koń Tuwima +Krzemieniecka 2 - dawna
21
+Kopernika 36 - dawna fabryka fabryka Leo Plihala, dziÅ› klub
Emila Wicke Music Garden
22 35
+Kopernika 37 - dom Hermana +Wileńska 37 - szpital
Guenzla z rzez
bą kobiety położniczy im. Madurowicza,
23
+Kopernika 38 - dawna przÄ™- kino Polesie
36
dzalnia Wevera i Reula +Wileńska 37 - willa Karola Plihala
24 37
+Kopernika 41 - dawna żeńska +Wileńska 22a - XXVI LO
38
szkoła handlowa +Osiedle Biskupie
39
+ Bandurskiego 55 - kościół p.w.
Chrystusa Króla
40
+ Krzemieniecka 2a - dawna
willa Plihala, dziÅ› POS
41
+ Krzemieniecka 5 - dawny
szpital PCK, dziÅ› klinika
dermatologii
42
+ Krzemieniecka 7/9 - DPS
 Włókniarz
43
+Rezerwat przyrody  Polesie
Konstantynowskie
44
+ Krzemieniecka 36/38 - Ogród
Botaniczny
45
+ Konstantynowska 8/10 - ZOO
46
+ Park na Zdrowiu
47
+ Lunapark
48
+Pomnik Czynu Rewolucyjnego
49
+Osiedle im. Montwiłła
Mireckiego
50
+ Solec 11 - cmentarz katolicki
p.w. św. Antoniego na Mani
Co w A
odzi trzeba zobaczyć w wakacje?
Zaproponuj najciekawsze miejsca.
Szczegóły na www.lodz.gazeta.pl
ZAPRASZAMY DO POZNAWANIA A
ODZI!
1