Marzena Lizurej
Wprowadzenie do teorii queer
Wraz z rozwojem ruchu kobiecego, kiedy druga fala feminizmu uświadomiła olbrzymiej grupie
kobiet ich społeczne i kulturowe upośledzenie w patriarchalnie zorganizowanym świecie i nakazała
domagać się równouprawnienia, pojawiła się również potrzeba naukowego badania tego fenomentu
nierówności. W latach sześćdziesiatych [1] rozpoczęto na uczelniach prowadzenie kursów women s
studies, które z czasem przekształciły się w gender studies. W odróżnieniu od
"czystofeministycznych" studiów kobiecych, zajmują się one w ogóle kulturowym nacechowaniem
płci (pokazują również w jaki sposób mężczyz
ni są uciskani przez patriarchalną kulturę). Gender
oznacza rodzaj i odnosi się do tzw. płci społeczno-kulturowej, w odróżnieniu od płci biologicznej
(sex). Przedmiotem zainteresowania studiów gender jest zwłaszcza sposób, w jaki fenomen płci
funkcjonuje w nauce, sztuce i praktyce społecznej; jak jest definiowany i jakie są społeczne skutki
związanych z tym stereotypów.
Równocześnie w latach siedemdziesiątych do głosu doszły mniejszości seksualne, które od dawna
walczyły o swoje prawa, ale dopiero na fali ruchów emancypacyjnych tamtych czasów zaczęły
stanowić poważną siłę polityczną. (Stonewall 1969). Dzięki nim, a także dzięki lesbijkom biorącym
czynny udział w ruchu kobiecym, genderowi naukowcy i naukowczynie zaczęli się zastanawiać
również nad fenomenem seksualności, zwłaszcza seksualności wymykającej się społecznym
normom i nakazom. Wtedy też zaczęły powstawać pierwsze kursy gay and lesbian studies.
Na początku takie kategorie jak płeć, męskość, kobiecość, tożsamość płciowa, tożsamość seksualna
traktowane były esencjonalnie, dopiero dzięki teorii queer zdano sobie sprawę z ich płynnego,
niejednoznacznego charakteru. Zauważono ich zmienność w zależności od różnych czynników
kulturowych i przychylono się do tezy o konstruktywistycznym sposobie istnienia płci i
seksualności.
Teoria queer (tłumaczona przez nas jako teoria odmienności lub teoria odmieńców) pojawiła się na
początku lat dziewięćdziesiątych. Na początku była rodzajem zajęć na kursach gay & lesbian
studies, ale szybko stała się samodzielną dyscypliną. Jej głównym zadaniem jest krytyka binarnie
pojmowanego świata, który oparty jest na restrykcyjnych normach i wynikających z nich
zwalczających się opozycjach. W tym świecie męskość jest zawsze przeciwieństwem kobiecości, a
homoseksualność - heteroseksualności, nie ma miejsca na realne istnienie jednostek, które swoją
egzystencją podkreślają niejednoznaczność tych kategorii i podlegają represji zarówno przez
heteronormatywne, jak i homonormatywne środowiska (transseksualisci, transgenderowcy,
poligamisci, sado/masochisci, biseksualisci itd.).
Za główną teoretyczkę teorii queer uważa się amerykańską filozofkę Judith Butler. Korzystając z
teorii Michela Foucaulta oraz francuskich i amerykańskich feministek (m.in. Lucy Irigaray,
Monique Wittig i Gayle S. Rubin), Butler zaprezentowała krytykę wszelkich tożsamości płciowych
i seksualnych, które są uważane za naturalne czy normalne. Zasadniczą kategorią, na której opiera
się teoria queer jest subwersja. Według Butler subwersja polega na "cytowaniu języka wbrew jego
pierwotnej intencji" [2] (chodzi o używanie tych samych rekwizytów co zwykle, po to, by odwrócić
porządek rzeczy). Odnosi się ona zarówno do słów, jak i do zachowań. Doskonałym przykładem
tego typu przeniesienia znaczenia jest angielskie słowo queer. Do lat dziewięćdziesiątych
dwudziestego wieku miało ono raczej pejoratywne znaczenie. Określało dziwaka, cudaka,
ekscentryka [3], a w stosunku do homoseksualistów było używane jako obelga, ale od czasu gdy
działacze i działaczki walczący o prawa mniejszości seksualnych oraz teoretyczki i teoretycy
kultury zaczęli go używać jako pozytywnego określenia osób o nienormatywnej seksualności,
zmieniło ono barwę znaczeniową. Tożsamość queer od samego początku była afirmatywna (Queer
Nation 1990, "we are here, we are queer, get used to it"), niejednoznaczna, przyjmowana przez
tych, którym nie wystarczały wąskie ramy homo czy heteroseksualności. Jako tożsamość
konstruowana, dyskursywna i niestabilna stała się tożsamościa odmieńców i co może się wydawać
paradoksalne istnieje ona poza normą, więc jako queer może określać się każdy, kto nie uznaje
zasadności preferowania obowiązującej normatywnej seksualności [4].
W sferze aktów subwersji sztandarowym zjawiskiem okazuje się drag - praktyka przedstawień, w
których anatomiczni mężczyz
ni występują na scenie jako kobiety (drag queen), a anatomiczne
kobiety jako mężczyz
ni (drag king). Drag zachowują się zawsze w taki sposób, aby przerysować
uznane kulturowo cechy inscenizowanej płci. Cała ta sytuacja demaskuje hegemonię mechanizmów
społecznych, które narzucają pewne normy zachowań, określając je jako naturalne. "Imitując płeć,
drag domyślnie ujawniają imitującą strukturę płci (gender), która równie dobrze mogłaby być
przypadkowa" [5]. Butler pisze o życiu społecznym i seksualnym jako teatrze, w którym wszyscy
odgrywają role, jednak te role są określone, przyznane na zasadzie przymusu. Ciągłe powtarzanie
gestów i zachowań, nadanych odgórnie lub częściowo dobrowolnie wybranych, Butler nazywa
performatywnością. (nawiązując do teorii aktów mowy Austina) Performatyw jest modelem
zachowania, który ujawnia istnienie skonstruowanej dychotomii płciowej, stanowiącej podstawę
regulacji heteronormatywnych. "Ponieważ matryca heteroseksualna określa role gender jako
komplementarne i naturalizuje je poprzez pociąg seksualny do przeciwnej płci, subwersja
oznaczałaby deregulację atrybutów płciowych w taki sposób, aby istniało niedopasowanie
pomiędzy sex i gender, tak żeby nastąpiła proliferacja tożsamości płciowych. Jest to możliwe
dlatego, że ideały płciowe są jedynie ideałami i nikt nie może ich powtórzyć dokładnie" [6]. Drag
parodiuje społeczne normy seksualności i płciowości, i ukazuje, że to, co jest uznawane za
naturalne, stanowi tylko skonstruowaną i znaturalizowaną normę społeczną.
Butler jednoznacznie denaturalizuje płeć. Jej zdaniem "przyjęcie binarnego systemu płciowości
odzwierciedla niejawne przekonanie, iż istnieje mimetyczny związek płciowości z płcią, a zatem
płeć odbija się w płciowości lub też ją w pewien sposób ogranicza. Kiedy jednak skonstruowana w
ten sposób płciowość pojmowana jest jako radykalnie niezależna od płci, to staje się swobodnym,
sztucznym tworem, z takim skutkiem, że słowa "mężczyzna" i "męskie" mogą równie dobrze
oznaczać ciało kobiety jak i mężczyzny - i na odwrót" [8]. Według niej nie tylko gender, ale także
seks jest kategoria kulturową. Nie umiemy myśleć o naszej biologiczności bez ograniczeń
kulturowych. (Chętnie pomijamy fakty, które nie pasują do naszego kulturowego wyobrażenia
płciowości, np. osoby, które maja inne hromosomy niż XX i XY, mówimy też o nienaturalnym
charakterze pożądania ukierunkowanego na tę samą płeć, choć mamy dowody na zachowania
homoseksualne zwierząt, to kultura decyduje o tym, co uznajemy za "naturalne"). Wzorce płciowe
są konstruowane przez kulturę, a pojedyncze jednostki muszą je realizować pod groz
bą
wykluczenia społecznego. W parodii drag płeć staje się figurą, sceniczną grą, iluzją. Drag jest
imitacją imitacji (np. imitacją kobiety, która imituje implikowany oryginał kobiety).
Matryca heteroseksualna zakłada konieczność istnienia dwóch komplementarnie uzupełniających
się jakości: męskości i kobiecości. Nie wyobraża sobie takiego modelu seksualności, w którym te
jakości nie wystąpią obok siebie. Jednak w praktyce, chociażby w praktyce związku
jednopłciowego ta binarność zostaje zachwiana. Ponieważ mówimy o męskich kobietach i
kobiecych mężczyznach, podważamy jednoznaczność tożsamości opartej na systemie
komplementarnym.
Innymi problemami podejmowanymi przez teoretyków i teoretyczki queer jest na przykład: sposób
istnienia normy, jej historyczna zmienność (inspirowana filozofia Foucaulta teoria władzy-wiedzy),
wpływ jaki wywiera ona na jednostki. Teorie zachowań homospołecznych (Eve Kosofski-
Sedwick), dyskusje z psychoanalizą (Lacan, Freud), analiza dyskursu homofobii i mowy
nienawiści. Queer stawia wiele pytań, obala mity uznawane za oczywistość, pokazuje represyjny
charakter normy i pozwala wszystkim odmieńcom (nie tylko seksualnym) schronić się pod
parasolem płynnej tożsamości.
Przypisy
[1] Pierwsze kursy były najprawdopodobniej były prowadzone w roku 1966 w: New Orleans Free
School, University of Chicago oraz Barnard College. W Anglii w roku 1968 odbywały się zajęcia
womenP
s studies na Anti-Uniwersity. Pierwszy oficjalnie zaakceptowany program womenP
s
studies był realizowany na stanowym uniwersytecie San Diego w 1970 r.
[2] D. K. Balejko, Queer, czyli na przekór "Furia Pierwsza. Zeszyty Gender Studies", s. 20.
[3] W dwutomowym słowniku angielsko-polskim (J. Stanisławski, Wielki słownik angielsko-polski
z suplementem, Warszawa 1989, t. 2, s. 129) znajdziemy następujące tłumaczenie słowa queer - "1.
dziwny; cudaczny; dziwaczny; ekscentryczny; pot a ~ customer dziwa-k/czka; ~ in the head
niespełna rozumu; nienormalny, zbzikowany; sl in Queer Street w tarapatach 2. nieswój;
niedysponowany; to feel ~ a) mieć zawrót głowy b) kiepsko się czuć (...) 3. podejrzany; (o
monecie) fałszywy 4. sl pod gazem; wstawiony". Pojawiające się w tym kontekście określenie
homoseksualisty nie może być pozytywne.
[4] O queer theory po polsku pisali m.in.: J. Mizielińska, Poza kategoriami... Kilka uwag na temat
teorii i praktyki queer, "Furia Pierwsza. Zeszyty Gender Studies", s. 6 - 16, D. K. Balejko, Queer,
czyli na przekór, "Furia Pierwsza. Zeszyty Gender Studies", s 17 - 27, T. Basiuk, Queerowanie po
polsku, "Furia Pierwsza. Zeszyty Gender Studies", s. 28 - 36. Warto też zwrócić uwagę na teksty:
G. Ritz, Dyskurs płci w ujęciu porównawczym, w: Idem, Nić w labiryncie pożądania. Gender i płeć
w literaturze polskiej od romantyzmu do postmodernizmu, tł. B. Drąg, A. Kopacki, M.
A
ukasiewicz, Warszawa 2002; J. Culer, Tożsamość, identyfikacja i podmiot, w: Idem, Teoria
literatury, tł. M. Bassaj, Warszawa 1998, s. 125-150.
[5] J. Butler, Gender Trouble. Feminism and Subversion of Identity, New York 1990, s. 137,
(tłumaczenie moje -ML).
[6] T. Jarymowicz, Queer theory - krótkie wprowadzenie, www.nic-tak-samo.uni.wroc.pl
[7] D. K. Balejko, Androgyne contra heteronormatyw. "Orlando" Virginii Woolf i teoria Judith
Butler, referat wygłoszony we Wrocławiu dnia 14.03.2002.
[8] J. Butler, cyt za: D. K. Balejko, Androgyne contra heteronormatyw, op. cit.