Bezpieczeństwo
Pierwsza pomoc
Rany
Można powiedzieć, że różnego rodzaju rany i zranienia stanowią nieodłączną część naszego
życia. A im szybciej i intensywniej żyjemy, tym bardziej jesteśmy narażeni na wszelkie urazy
w miejscu pracy, podczas uprawiania sportu lub po prostu w domu.
ytuacjom takim towarzyszą najczęściej silnie zaopatrywane szwem pierwotnym (natychmiast).
Maja Grzanka
Swyrażone emocje, bardziej wrażliwe osoby Powstające blizny są zwykle niewielkie.
mogą tracić panowanie nad sobą. Jednak naj- Rany kłute zadawane są długimi przedmiotami
lepszą i najskuteczniejszą metodą postępowania o ostrym zakończeniu, takimi jak: nóż, sztylet, igła,
przy zranieniu jest zachowanie spokoju oraz wy- dłuto, widły, bagnet itp. Mogą być bardzo głębokie,
korzystanie własnej wiedzy i umiejętności. Przede ale brzegi są zwykle blisko siebie, nie zieją; rana
wszystkim należy ocenić, czy dana rana nadaje się zajmuje niewielką powierzchnię, ale ryzyko zaka-
do opatrzenia na miejscu, czy też poszkodowany żenia jest duże. Szczególnie niebezpieczne są rany
wymaga fachowej pomocy medycznej (np. założe- kłute klatki piersiowej i brzucha  ich powikłaniem
nia szwów). W tym wypadku należy niezwłocznie może być odma lub tamponada serca. Jeżeli w ra-
przetransportować go do szpitala lub, w wypadku nie wciąż znajduje się ciało obce, to nie należy go
cięższych obrażeń, wezwać pogotowie ratunkowe. wyjmować, lecz umocować w taki sposób, aby nie
Rany dzielimy na poszczególne rodzaje w zależ- powodowało dalszych obrażeń, oraz zabezpieczyć
ności od czynnika, który je wywołał, na: mecha- je, gdyż przypadkowe usunięcie grozi trudnym do
niczne (inaczej urazowe), termiczne (wywołane zatamowania krwotokiem. Jeśli jednak przedmioty
zbyt wysoką lub zbyt niską temperaturą) oraz utrudniają oddychanie, resuscytację lub transport
chemiczne (wywołane np. działaniem stężonych poszkodowanego, należy je usunąć. Szczególnie
kwasów lub zasad, a także innych substancji niewskazane jest usuwanie przedmiotów z ucha,
chemicznych). nosa i oka. W przypadku ciała obcego w oku należy
zasłonić także drugie (pozwoli to zminimalizować
RANY MECHANICZNE ruchy uszkodzonego oka).
Ze względu na mechanizm urazu rany te dzielimy Rany szarpane związane są z narzędziami
na: cięte, kłute, szarpane, miażdżone, kąsane będącymi w ruchu lub przedmiotami o tępych
i postrzałowe. Każdy rodzaj ran ma charaktery-
styczny wygląd oraz unikalne cechy odróżniające
je od pozostałych. Trzeba jednak zaznaczyć, że
nierzadko rany powstają w wyniku zadziałania
kilku czynników i trudno je dopasować do kon-
kretnego rodzaju.
Rany cięte powstają zwykle w wyniku kontaktu
z ostrym przedmiotem, takim jak: nóż, blacha
czy szkło. Mają gładkie, rozchodzące się rozległe
brzegi. Głębokość jest trudna do ustalenia, zależy
od tego, jakim narzędziem została ona zadana.
Ranom ciętym towarzyszy zazwyczaj bardzo silne
krwawienie  przy rozległych ranach istnieje niebez-
pieczeństwo utraty dużej ilości krwi oraz powstania
wstrząsu, ale wypływająca krew wypłukuje z rany
bakterie i ewentualne ciała obce, więc ryzyko zaka-
żenia jest stosunkowo niewielkie, a rany mogą być Zastosowanie ucisku
32 Promotor 7-8/07
fot. M. Grzanka
Bezpieczeństwo
Wstrząs  objawy i reakcja
Wstrząs stanowi bezpośrednie zagro- " spadek ciśnienia krwi spowodowany ułożeniu na wznak i uniesieniu nóg
żenie dla życia chorego. Występuje zmniejszeniem objętości krwi krą- nad poziom głowy na wysokość około
w momencie dysproporcji między zapo- żącej, 30-40 cm. Gdy poszkodowany jest nie-
trzebowaniem a zaopatrzeniem w tlen " szybki i słaby puls spowodowany przytomny, należy go ułożyć w pozycji
poszczególnych narządów na skutek zmniejszonym przepływem krwi bezpiecznej.
ostrej niewydolności krążenia. Najczęst- i tachykardią, Ułożenie przeciwwstrząsowe nie po-
szą przyczyną wstrząsu jest niedobór " pocenie się i hipotermia  wynika ze winno być stosowane przy urazach czasz-
krwi spowodowany krwotokiem. skurczu naczyń skórnych i urucho- kowo-mózgowych, duszności, nagłych
Ze względu na złożoną patofizjologię mienia czynności gruczołów poto- bólach w klatce piersiowej i nadbrzuszu
trudno ustalić objawy charakterystycz- wych, oraz podejrzeniu urazu kręgosłupa!
ne dla wstrząsu. Prawidłowe lub pod- " niska produkcja moczu spowodowana Nie należy podawać choremu żadnych
wyższone ciśnienie tętnicze krwi nie skurczem naczyń nerkowych, leków ani płynów doustnie. Jedynie we
wyklucza rozwijającego się wstrząsu, " hiperwentylacja, wstrząsie anafilaktycznym można sa-
podobnie jak brak cech centralizacji " pragnienie i suchość w ustach (duże modzielnie podać choremu adrenalinę
krążenia czy sinicy. Generalnie podej- zapotrzebowanie na płyn), (alergicy, którzy doświadczyli raz w życiu
rzenie wstrząsu można wysunąć jedynie " zmęczenie, wstrząsu anafilaktycznego, z reguły noszą
na podstawie dysfunkcji narządów spo- " wstrząs anafilaktyczny (spowodowany lek przy sobie w strzykawce gotowej do
wodowanej niedotlenieniem, z których kontaktem z alergenem, np. jadem użycia), a we wstrząsie hipowolemicz-
w warunkach pozaszpitalnych zastoso- pszczelim), nym, spowodowanym krwawieniem
" dodatkowo objawia się miejscowymi
wanie mogą mieć: zewnętrznym, należy spróbować zatamo-
obrzękami, często w okolicach twarzy
" zaburzenia świadomości, wać lub ograniczyć krwawienie.
oraz trudnościami z oddychaniem
" znaczne osłabienie, Wykonywane czynności nie mogą
z powodu opuchlizny gardła.
" niepokój, zaburzenia świadomości jednak w żaden sposób opóz
nić we-
związane z niedokrwieniem i niedo- Poszkodowanego należy ułożyć w po- zwania wykwalifikowanej pomocy lub
zycji antywstrząsowej. Polega ona na
tlenieniem mózgu, przewiezienia chorego do szpitala.
krawędziach, zakrzywionymi lub kanciastymi ude- typu ran są rozleglejsze, rany często są zakażone
rzającymi w skórę pod kątem mniejszym niż prosty. i zachodzi konieczność zakładania tzw. szwów
Głównym czynnikiem uszkadzającym jest napięcie. odroczonych (polegają na stopniowym zbliżaniu
Powodują zazwyczaj powstanie płata uszkodzonych do siebie brzegów rany z jednoczesną kontrolą
tkanek, brzegi są poszarpane, nierówne. Rana zaj- stopnia gojenia oraz likwidacją infekcji).
muje większą powierzchnię, widoczne są ubytki Rany miażdżone powstają w wyniku bezpo-
tkanek. Krwawienie nie jest tak intensywne jak średniego działania siły (kamień, młotek) na po-
w przypadku rany ciętej, ale przy rozległych ranach wierzchnię skóry pod kątem prostym, powodując
może wystąpić utrata dużej ilości krwi prowadząca jej zmiażdżenie i uszkodzenie tkanek leżących
do rozwoju wstrząsu. Ryzyko zakażenia rany jest poniżej. Są wypełnione krwią, także skrzepłą, czę-
Przydatne linki:
duże, blizny powstające w wyniku gojenia się tego sto zawierają ciała obce, takie jak: grudki ziemi,
www. prc.krakow.pl
 strona Polskiej
Rady Resuscytacji
www.quickclot.pl
 informacje o nowo-
czesnych opatrunkach
www.ratmed.pl
 portal internetowy
z dostępnym progra-
mem ratowniczym na
telefon komórkowy
www.malta.katowice.pl
 witryna internetowa
Maltańskiej Służby
Medycznej o. Katowice
www.pck.org.pl
 oficjalna witryna
internetowa Polskiego
Czerwonego Krzyża
www.reago.pl
 Centrum Treningu
i Symulacji Ratunkowych Tamowanie krwawienia Stabilizacja opatrunku
34 Promotor 7-8/07
Bezpieczeństwo
fragmenty ubrania, metalu, plastiku, włosy itp. Dominującym
czynnikiem uszkadzającym jest zgniecenie. Rany miażdżone
mają nieregularny kształt, często gwiaz
dzisty, brzegi rany
mogą być zmacerowane, nie krwawią obficie. Otaczające
tkanki mogą być niedokrwione, obrzmiałe, może też wystę-
pować martwica. Wskaz
nik zakażenia w takich przypadkach
jest wysoki, a blizny powstałe po wygojeniu rany mogą być
duże. Ważnym powikłaniem ran miażdżonych jest wstrząs
pourazowy, występujący stosunkowo często. Należy także
ocenić ryzyko kontaktu z laseczkami tężca i zapytać o stopień
uodpornienia poszkodowanego (szczepionka przeciwko tężco-
wi jest aktywna przez średnio 10 lat, ostatnie obowiązkowe
szczepienie wykonywane jest w wieku 18 lat).
Rany kąsane zadane są zębami ludzi lub zwierząt dzi-
kich bądz
domowych. Mogą mieć wygląd ran kłutych lub
szarpanych, ale należy pamiętać, że podczas ugryzienia
ulega zmiażdżeniu znacznie większy obszar skóry, niż tylko
widoczne przebicie kłem. Otwór rany jest otoczony szeroką
warstwą zgniecenia. Uszkodzenie następuje w wyniku kom-
binacji rozrywania i zgniecenia. Jama ustna zarówno ludzi,
jak i zwierząt jest siedliskiem bardzo dużej liczby różnych
bakterii, w związku z tym istnieje duże ryzyko zakażenia rany,
a gojenie jest często przedłużone i powikłane. Najwyższym
wskaz
nikiem zakażenia charakteryzują się rany zadane
przez kota. W każdym przypadku kontaktu ze śliną istnieje
również możliwość zarażenia się wirusem wścieklizny, nawet
jeśli pokąsanie nastąpiło przez ubranie. W takiej sytuacji
w przypadku zwierzęcia domowego należy się dowiedzieć,
czy było ona szczepione, a w przypadku dzikiego zwierzęcia
poszkodowany powinien profilaktycznie otrzymać surowicę
odpornościową.
Rany postrzałowe są wynikiem postrzału pociskiem
z broni palnej lub odłamkami wybuchającego pocisku. Ze
względu na dalsze losy pocisku w ciele poszkodowanego
wyróżniamy: rany postrzałowe styczne, kiedy uszkodzona jest
tylko zewnętrzna powierzchnia ciała; rany postrzałowe ślepe,
gdy pocisk pozostaje w tkankach, a rana ma wlot i kanał;
rany postrzałowe przelotowe (lub rany przestrzałowe), jeśli
pocisk przebija tkanki na wylot (ma wlot, kanał i wylot). Rana
wylotowa w tym przypadku jest większa niż rana wlotowa
i ma poszarpane brzegi (ma wygląd rany szarpanej). Rany
postrzałowe różnią się od innych ran stopniem wpływu na są-
siadujące tkanki. Nawet małej ranie postrzałowej towarzyszy
rozległe uszkodzenie otaczających tkanek.
Rany termiczne są wywołane działaniem temperatury.
Dzielą się na oparzenia i odmrożenia.
Substancje chemiczne powodują oparzenia chemiczne,
martwicę skrzepową (przy oparzeniu kwasem  martwa
tkanka ma większą konsystencję niż żywa) lub martwicę roz-
pływną (przy kontakcie z zasadą  najczęściej wypicie przez
dzieci wody z odkamieniaczem; martwa tkanka ma mniejszą
konsystencję niż żywa).
OPATRYWANIE RAN
Pierwsza pomoc obejmuje zatamowanie krwawienia oraz
działania prowadzące do uniknięcia zakażenia i dalszych
urazów. W przypadku większości krwawień wystarczające
www.promotor.elamed.pl 35
Bezpieczeństwo
jest uniesienie kończyny oraz zastosowanie ucisku. miotów opatrunek należy lekko przycisnąć. Trzeba
Opatrunek nie powinien być zbyt gruby, ponieważ również zadbać o to, żeby poszkodowany nie za-
wsiąkanie utrudnia ocenę ilości utraconej krwi, chłysnął się, wymiotując. Przy takich obrażeniach
a także uniemożliwia zastosowanie skutecznego ryzyko wstrząsu jest bardzo duże, należy więc
ucisku. W przypadku gdy zatamowanie krwotoku monitorować czynności życiowe poszkodowanego
jest niemożliwe, poszkodowany powinien ocze- w sposób ciągły.
kiwać w pozycji leżącej na przyjazd pogotowia Zgniecenie w maszynie lub w wyniku wypadku
ratunkowego. samochodowego  jeżeli od momentu przygniece-
Nie należy także zaniedbywać oceny czynności nia minęło więcej niż 10 minut, nie należy samo-
życiowych poszkodowanego, jak również oceny ich dzielnie podejmować żadnych działań i poczekać
całościowego stanu, tak aby nie przegapić innych na wykwalifikowaną pomoc medyczną.
zagrożeń. Jeśli zauważamy brak czynności życio- Po przekroczeniu tego czasu uwalnianie poszko-
wych, rozpoczynamy niezwłocznie resuscytację dowanego może wymagać wspomagania krążenia
krążeniowo-oddechową. i oddychania, ze względu na ryzyko wstrząsu
spowodowanego przemieszczeniem się dużych
SZCZEGÓLNE PRZYPADKI ilości krwi do zaciśniętych uprzednio naczyń oraz
OPATRYWANIA RAN uwolnienia toksyn z niedokrwionych mięśni. Gdy
Penetrujące rany klatki piersiowej  w takich czas uwięz
nięcia był krótszy niż 10 minut lub
przypadkach często dochodzi do powstania odmy decydujemy się na interwencję z powodu bezpo-
opłucnowej urazowej (powietrze dostaje się do średniego zagrożenia życia poszkodowanego (np.
klatki piersiowej, powodując zapadnięcie się płu- duże ryzyko wybuchu), należy monitorować podsta-
ca) lub zastawkowej (gromadzące się powietrze wowe funkcje życiowe poszkodowanego, prowadzić
uciska płuco i nie może się wydostać z klatki postępowanie przeciwwstrząsowe (uniesienie nóg,
piersiowej). Objawem odmy jest narastająca dusz- jeśli pozwalają na to inne obrażenia), chronić przed
ność. W przypadku odmy opłucnowej właściwym utratą ciepła, opanować zewnętrzne krwawienia
postępowaniem jest założenie opatrunku z folii, i unieruchomić poszkodowanego.
szczelnego z trzech stron, a wolnego  z czwartej. Amputacja wiąże się najczęściej z gwałtow-
Pewnym pożytecznym novum jest tzw. opatrunek nym, masywnym krwotokiem. Do podstawowych
wentylowy, sterylny, zawierający jednokierunkową czynności ratowniczych należy: zatamowanie
zastawkę i przeznaczony specjalnie do opatrywa- krwotoku, postępowanie przeciwwstrząsowe oraz
nia otwartych ran klatki piersiowej. zabezpieczenie amputowanej kończyny do ewen-
Wytrzewienie to inaczej wypadnięcie zawarto- tualnej replantacji (przyszycia)  należy umieścić
ści jamy brzusznej (żołądek, jelita) przez rozległą ją w worku, a ten z kolei w drugim, wypełnionym
ranę. Narządów nie wolno wpychać do środka, wodą z lodem.
trzeba założyć opatrunek zapewniający utrzyma-
nie odpowiedniej wilgotności i ciepła (np. folia RODZAJE OPATRUNKÓW
przykryta wilgotnymi chustami). Jeśli to możliwe, Znajomość rodzajów oraz sposobów zaopatrywa-
najkorzystniejsze jest ułożenie pacjenta w pozycji nia ran jest niezbędna do prawidłowego udzielenia
na plecach z podkurczonymi kolanami. Nie wolno pomocy poszkodowanym. Nadrzędnym celem
podawać nic do picia, w wypadku kaszlu lub wy- dobrego opatrunku jest zatrzymanie upływu krwi,
Piśmiennictwo
1. Kulik J., Nowak W.:
Ostry brzuch.
PZWL, 2007.
2. Kokot F.: Choroby we-
wnętrzne. PZWL, 2004.
3. Konturek S.:
Fizjologia człowie-
ka. Układ krążenia.
Wyd. UJ, 2001.
4. Plantz S.H., Adler J.N.:
Medycyna ratunkowa.
U & P, 2000.
5. Szczeklik A.: Choroby
wewnętrzne. MP, 2006. Gotowy opatrunek Prowizoryczny opatrunek  podejrzenie odmy
36 Promotor 7-8/07
Bezpieczeństwo
ale do jego podstawowych funkcji można również zaliczyć
ochronę przed zabrudzeniem i jednocześnie ryzykiem zaka-
żenia rany, ochronę przed dalszymi urazami, przed utratą
ciepła, a także przed wysychaniem. Opatrunek powinien mieć
odpowiednią chłonność, aby zapewnić sprawną ewakuację
wysięku z rany, a także wystarczający stopień przepuszczal-
ności gazowej, co zmniejsza ryzyko rozwoju bakterii beztle-
nowych, dobry stopień tolerancji przez chorych, nie powinien
również powodować uczuleń.
Opatrunki można podzielić na suche i wilgotne. Opatrunki
suche obejmują kompresy gazowe, kompresy z ligniny oraz
kilkuwarstwowe, tzw. opatrunki kombinowane. Ciekawym
i funkcjonalnym rodzajem suchego opatrunku są kompresy
maściowe zawierające maść, często o właściwościach przy-
spieszających gojenie, które pozwalają także uniknąć przy-
klejania się opatrunku do rany i tym samym nieprzyjemnych
doznań przy zmianie opatrunku.
Opatrunków suchych używamy do leczenia ran poopera-
cyjnych, gojących się pierwotnie (przez rychłozrost), drobnych
ran na powierzchni ciała, a także przy ranach o dużej produk-
cji wydzieliny, ropiejących oraz z cechami zakażenia.
Opatrunki wilgotne zawierają związki chemiczne takie jak
alginian wapnia. Opatrunki wilgotne to opatrunki komórkowe
hydrożelowe, hydrokoloidowe (mają unikalną zdolność do
pęcznienia  przybierają formę pęcherza), opatrunki z su-
perabsorbentem, mające zdolność wchłaniania znacznych
ilości wydzieliny wraz z bakteriami. Ten rodzaj opatrunków
stosowany jest głównie w leczeniu ran przewlekłych (gojących
się dłużej niż 8 tyg.), wrzodziejących, obficie wydzielających,
z dużym ubytkiem tkanek, z wyjątkiem opatrunków hydroko-
mórkowych, które stosuje się do leczenia ran wysuszonych
lub o małej ilości wydzieliny. Rany przewlekłe powstają naj-
częściej na podłożu schorzeń układu krążenia (przewlekła
niewydolność żylna, zaburzenia krążenia tętniczego), neuro-
patii i angiopatii cukrzycowej, długotrwałego unieruchomienia
i ucisku (odleżyny), owrzodzenia nowotworowe; ale także
mogą być wynikiem nieprawidłowego leczenia ran ostrych
czy wtórnego zakażenia. Leczenie takich ran jest trudne,
długotrwałe i często nieskuteczne, chyba że uda się usunąć
podłoże dolegliwości (poprawa ukrwienia kończyny, dobra
kontrola cukrzycy).
Część opatrunków przydatnych w sytuacjach nagłych,
w przypadku dużej utraty krwi, a także właściwy sposób
zakładania opatrunku uciskowy został omówiony w artykule
dotyczącym krwotoków ( Promotor 6/07, str. 34), a także
przedstawiony na zdjęciach.
Podsumowując, najlepszym sposobem postępowania
w przypadku zranienia jest zachowanie zimnej krwi i zdrowe-
go rozsądku, szybkie udzielenie właściwej pierwszej pomocy
lub wezwanie wykwalifikowanych służb medycznych, jeśli to
konieczne. Praktyczne umiejętności z zakresu bandażowania
oraz opatrywania ran można zdobyć i doskonalić na wielu
kursach pierwszej pomocy prowadzonych przez różnorakie
instytucje, np. organizacje pozarządowe, takie jak Maltańska
Służba Medyczna, Czerwony Krzyż czy ZHP, a także ofero-
wanych przez prywatne firmy, których ukończenie wiąże się
z otrzymaniem odpowiedniego certyfikatu.
www.promotor.elamed.pl 37