STARY TESTAMENT
Księgi Henoha
Trzy księgi przypisywana jednemu z największych patriarchów żydowskich, wymienianego
wielokrotnie w pismach kanonicznych. 1. Księga - "etiopska" (z racji języka najstarszej kopii)
pochodzi z ok. 150 p.Ch. Druga "słowiańska" opowiada o podróży patriarchy przez niebo i piekło.
Trzecia "hebrajska" to mistyczny utwór w II wieku po Ch.
Apokalipsa Mojżesza
Inaczej Księga Jubileuszów - rzekomo przekazana Mojżeszowi na górze Synaj. Znajduje się tutaj
jedno z najstarszych palestyńskich odniesień do nieśmiertelności.
List Arysteasza
Napisany ok. 200 r p. Ch. po grecku w Egipcie. Przykład najbardziej pozytywnego ze znanych
żydowskiego stosunku do kultury greckiej wskazujący na możliwość wzajemnych przenikań kultur. Z
dzieła tego pochodzą informacje o najsłynniejszym greckim tłumaczeniu Starego Testamentu -
septuaginty (również nazwa).
Testament dwunastu patriarchów
Dzieło używa znanej formy błogosławieństwa dla synów.
Księgi Ezdrasza
Często mylone z księgą Ezdrasza i księgą Nehemiasza. 1 księga Ezdrasza (w niektórych wydaniach
protestanckich przedstawiana jako 3 po tych które w katolickich wydaniach nazwane są jak wyżej)
oprócz zapożyczeń z innych ksiąg opisuje dzieje powrotu z niewoli babliońskiej. Druga (4) składa się
z trzech części, dwóch póz
niejszych - chrześcijańskich i żydowskiej lamentacji po zburzeniu
Jerozolimy.
Księgi Machabejskie
1 i 2 uznane są za kanoniczne - choć nieuznawane przez protestantów. Trzecia jest legendą napisaną
dla pokrzepieniu serc w obliczu inwazji rzymskiej. Czwarta to rozprawa o wyższości rozumu
wypełnionego wiarą nad emocjami, cierpieniem i prześladowaniami.
Psalmy Salomona
Podobne do psalmów biblijnych. Niekiedy uznawane były w kanonie. Główny temat to kara dla
zwierzchników za zbytnie zeświedczenie.
Testament Mojżesza
Inaczej "Wniebowzięcie Mojżesza" - rodzaj przepowiedni w formie zaleceń dla Jozuego.
Męczeństwo Izaasza
Opowieść o tym jak Izaasz został przepiłowany na pół wraz z póz
niejszymi dodatkami, rzekomymi
przepowiedniami narodzin, śmierci i zmartwychwstania Jezusa.
Księgi Barucha
Druga i trzecia (obok pierszej kanonicznej) księgi sekretarza Jeremiasza opisują wizje tłumaczące
Baruchowi przyczyny upadku Jerozolimy a także wizje podróży przez sfery niebieskie. Pisma są
przeredagowane przez chrześcijańskich autorów. Inne nazwy to "Syryjska Apokalipsa Barucha" i
"Grecka Apokalipsa"
Modlitwa Manassesa
Psalm pokutny stworzony jako modlitwa króla Judy. Umieszczana niekiedy w międzywyznaniowych
wydaniach Biblii.
Księgi sybilińskie
Pochodzący z ok. 500 po Ch. zbiór różnych przepowiedni którego autorkami były "sybille" kobiety -
wieszczki który często pojawiały się w historii. W zbiorze pojawiają się przepowiednie przyjścia
Chrystusa.
Pokuta Adama
Życie Adama i Ewy
Pslam 151
NOWY TESTAMENT
Ewangelia Piotra
Z zachowanych fragmentów widać, że jet to zsumowanie czterech kanonicznych ewangelii z
dodanymi szczegółami. Mają one dowodzić słuszności wiary. Błędy dotyczą np. obrazu
zmartwychwstania, który dzieje się na oczach pogan i Żydów. Pismo cechuje doketyzm (zaprzeczanie
ludzkiej natury Chrytusa)
Ewangelia Tomasza
114 mów Jezusa - niemal pozbawione narracji. Niektóre są identyczne ze znanymi, większość nieco
różni się lub jest nieznana. Pojawiają sią tutaj przekazy o niezwykłym dzieciństwie Jezusa, jego
ponadnaturalnych zdolnościach umysłowych w dzieciństwie i innych przypadkach charakteryzujących
postawę doketyczną (nieuznającą ludzkiej natury Jezusa). Znajduje się też cud ożywienia glinianego
gołąbka przez 12-letniego Jezusa. Dzieło może zawierać nieznane autentyczne fragmenty lecz
redakcja ma charakter gnostycki, a używane było przez syryjską gnostycką sektę naaseneńską. Znana
z przekładów greckich, łacińskich i syryjskich nieco różniących się od siebie.
Ewangelia pseudo-Mateusza
W części zbieżna z protoewangelią Jakuba. Smoki, lwy i pustynne zwierzęta odwiedzają w niej szopkę
a Święta Rodzina do Egiptu udaje się lecąc. Pożywienie zdobywają zrywając owoc z palm, które
pochylają się aż do ziemi na słowa Jezusa.
Ewangelie Hebrajczyków, Ewangelia Ebionitów
Trzy podobne, powstałe w II w. dzieła z przeznaczeniem dla chrześcijan pochodzenia żydowskiego.
Ewangelie Hebrajczyków są znane jedynie ze wzmianek Ojców Kościoła. Zawierają interesujące choć
nieco różniące się od kanonicznych fragmenty, w szczególności nieznane wypowiedzi Jezusa.
Protoewangelia Jakuba
Przykład wczesnego kultu Maryi opowiada dzieje jej narodzenia, dzieciństwa, ofiarowania w świątyni,
jej rodziny, wdowieństwa Józefa i cudownego wybrania na oblubieńca poprzez gołębicę
odpoczywającą na jego głowie. Z tej ewangelii znamy imiona Anny i Joachima.
Dzieje Józefa Cieśli
Inaczej "Arabska Ewangelia Dzieciństwa", lub "Apokryf Józefa Kajfasza - najwyższego kapłana".
Woda w której Jezus myje się ma cudowne właściwości, podobnie jak rzeczy których dotyka, czy
ubrania które nosi. Stąd pochodzi też legenda o dwóch łotrach Tytusie i Dumachusie którzy
zamierzają okraść Świętą Rodzinę gdy Jezus ma 13 lat. Nawracają się jednak a póz
niej zostają razem z
Jezusem ukrzyżowani i idą do raju. Dzieło przetworzone wtórnie w myśl idei katolickiej pierwotnie
było gnostycką kompilacją ewangelii i legend.Dzieło znajduje uznanie wśród syryjskich nestorian.
Ewangelia Gamaliela
Kolekcja koptyjskich tekstów zbieżnych z innymi apokryfami pisana rzekomo przez członka
Sanhedrynu, który wstawia się za św. Piotrem.
Wniebowzięcie Dziewicy
Dzieło o sugerowanym autorstwie św. Jana powstało jako reakcja na podobne dzieło gnostyckie. W
dziele tym przy śmierci Marii asystują wszyscy apostołowie, niektórzy cudownie przeniesieni z
różnych części świata, niektórzy ożywieni po swojej śmierci. Chrystus zstępuje z nieba w asyście
aniołów i zabiera ciało Matki.
Ewangelia wg Egipcjan
Skomponowana dla potrzeb gnostyckiej sekty w Egipcie. Nie wyparła ksiąg kanonicznych, lecz
używana była niekiedy przez koptów. Jest prawdopodobne że wzorowała się niekiedy na nieznanych
bardzo wczesnych przekazach. Nie ma jednak żadnej pewności co do prawdziwości owych z
ródeł.
Ewangelia Filipa
Zachowane tylko dwa fragmenty o gnostyckim charakterze
Ewangelia Macieja
Dzieło, które fragmenty mają zabarwienie gnostyckie charakterystyczne dla sekty bazylidianów.
Ewangelia Bartłomieja
Dzieło z początków IV wieku, zachowane w koptyjskich fragmentach.
Ewangelia Judasza
Dzieło używane przez gnostycką sektę Kainitów, którzy głosili że Judasz rozpoznał że zabicie Jezusa
będzie lepsze dla dziejów świata, pochwalali sodomitów i czcili Kaina. W sekcie też używano innego
apokryfu - Wniebowzięcia św. Pawła. Pisma były też używane przez kwintylian (ucznów kobiety
wywodzącej się z kainitów). Wiele wspólnego z sektą miało XIX-wieczne wolnomularstwo
adonhiramickie.
Ewangelia 12 apostołów
Zachowana w kilku koptyjskich fragmentach ewangelia używana przez gnostycką sektę ebionitów -
która głosiła adopcjanizm (ludzkie przymioty wyniosły Jezusa do godności Syna Bożego) i ubóstwo.
Akta Piłata
Inaczej zwane jako Ewangelia Nikodema. Rozpowszechnione bardzo dzieło znane z licznych
tłumaczeń. Zawiera przeważnie historie męki i zmartwychwstania wzbogacone o relacje przed
Sanhedrynem dwóch świadków Leuciusza i Karinusa, powstałych z martwych po ukrzyżowaniu.
(Imiona zbieżne z autorem innego apokryfu: Podróży Apostołów). Niektóre tłumaczenia zawierają
najwcześniejsze podania legendy o św. Weronice.
Ewangelia Bożego Narodzenia
Ewangelia Narodzin Maryi
Ewangelia Dzieciństwa Jezusa
Ewangelia Marii
Ewangelia Andrzeja
Ewangelia Barnaby
Ewangelia Tadeusza
Ewangelia Ewy
Podróże Apostołów
Napisane przez Leukiosa Charinosa w III wieku
Dzieje Pawła
Jest to opis nieujętych w Dziejach Apostolskich i listach okresów z życia św. Pawła. Znajdujemy tu
opis nawrócenia Tekli i cudownej jej ucieczki z areny dzikich zwierząt, pobytu Pawła w rzymskim
więzieniu i jego rozmowy z Neronem
Dzieje Piłata
Zbiór legend dotyczących nie tylko rzekomego nawrócenia się Piłata, ale też rzekomego świadectwa
kilku Żydów o dziewictwie Maryi gdy w czasie ciąży oskarżona jest o cudzołóstwo. Dzieło miało
służyć jako odparcie niektórych argumentów.
Dzieje Piotra
Historia spotkania z Szymonem Czarnoksiężnikiem, dzieje córki św. Piotra oraz historia Quo Vadis.
Dzieje zaiwerają przesłania gnostyckie (jak zresztą większość rzekomych "Dziejów" poszczególnych
Apostołów).
Dzieje Jana
Dokecka, gnostycka opowieść o losach św. Jana, pełna fantastycznych zjawisk. Pisana
najprawdopodobniej przez tego samego autora który napisał Dzieje Piotra i może Dzieje Andrzeja.
Dzieje Andrzeja
Znane w trzech różnych formach - Dzieje Andrzeja i Mateusza (błąd z Macieja), Andrzeja i Piotra i
Męczeństwo Andrzeja. Pisma używane przez sekty gnostyckie i manichejskie. Na podstawie
pierwszego dzieła powstała najprawdopodobniej koptyjsko-etiopska legenda o męczeństwie św.
Mateusza.
Dzieje Tomasza
Opowiadają historie Tomasza, jego wędrówkę do Indii i męczeństwo tam dokonane. Zawierają piękne
hymny. Dzieło używane było przez sektę Bardesanitów w Syrii i Mezopotamii, którzy teologię
prowadzili jako skomplikowany zestaw mitów. Duch Święty był siostrą i żoną Syna z którym spłodził
dwa pierwiastki - świat niewidzialny i widzialny itp. Sekta przyjmowała też reinkarnację.
List Barnaby
Jedne z najwcześniejszych apokryfów - powstały ok. 130r. Rzekomy lit towarzysza podóży św. Pawła.
Bezwględna krytyka żydowskich tendecji w chrześcijaństwie włącznie z uznawaniem Starego
Testamentu za dzieło diabła.
Apokalipsa Piotra
Długo wahano się co do kanoniczności tej księgi w której widać barwne opisy niebiańskiej
szczęśliwości kar piekielnych.
Raport Piłata do imperatora Klaudiusza
Rzekomy list w którym Piłat opowiada o zbrodni dokonanej przez Żydów na własnym Mesjaszu,
który dokonał wielu wiarygodnych cudów. Mówi też o żołnierzach rzymskich strzegących grobu (co
jest błędem historycznym - zob. Zmartwychwstanie). W IV wieku powstał w innych kręgach raport
Piłata przeciwny Chrześcijaństwu. Jest wielce prawdopodobne, że podobny raport mógł istnieć, lecz
nie jest to żaden z powyższych.
Ditessaron
Dzieło poważne, będące całkiem udaną kompilacją czterech ewangelii w jeden tekst. Do dzisiaj
wchodzi w skład liturgii syryjskiej. Znany jest autor - Tacjan - uczeń św. Justyna.
Legenda Agbara
Znana jako korespondencja Agbara z Jezusem. Mówi o niej Euzebiusz twierdząc, że sam tłumaczył
owe listy. Agbar - król Edessy w Syrii zapraszał Jezusa i prosił o uzdrowienie, Jezus odpisał mu że nie
może przybyć, ale go błogosławi za to że uwierzył nie widząc i przyśle mu jednego ze swych uczniów.
Uczniem jest Tadeusz jeden z 70-ciu wspomnianych w Dziejach. Dopiero XIX - wieczne badania
podważyły autentyczność tej korespondencji łącząc ją z królem panującym w latach 179-216.
Korespondencja była jednak z
ródłem wielu legend i kolejnych apokryficznych pism, a także jednym
ze z
ródeł wiary edesseńczyków.
Listy
Istnieje wiele listów, o których niekiedy rozważano, czy nie powinny wejść w skład kanonu. Wiele
stanowi dzisiaj część literatury autorstwa świętych, uznanych postaci. niektóre są też im niesłusznie
przypisywane, jak np. 2 List św. Klemensa czy dalsze Listy św. Pawła
Apokalipsa św. Pawła
Apokalipsa św. Tomasza
listy Koryntian do św. Pawła
dalsze listy św. Pawła do Koryntian
listy św. Pawła do Laodycejczyków
Listy św. Pawła do Seneki
Dzieje Mateusza
Dzieje Bartłomieja
Dzieje Tadeusza
Dzieje Barnaby
Dzieje Marka
Dzieje Tymoteusza
Listy Piłata do Heroda
Listy Piłata do Tyberiusza
Inne pisma
Powyższy wykaz nie jest pełnym zbiorem dzieł mających naśladować styl ewangeliczny. Oprócz tych
istnieją ważne pisma, które dzisiaj są uznawane za historyczne i stanowią materiał z
ródłowy a były
próby umieszczenia ich w kanonie albo chociaż zalecane do czytania wraz z Biblią. To np. Pasterz
Hermasa (brata papieża Piusa I), Didache, 1 List Klemensa, Ody Salomona
List Lentulusa do senatu rzymskiego
Utwór nie będący ścisłym apokryfem. Pochodzi z przełomu XII i XIV wieku. Kilkadziesiąt linijek
tekstu oddaje rzekomy wygląd Jezusa (stwierdza np. że nigdy nie płacze ani się nie śmieje - co z
pewnością nie jest prawdą)
Opowieść Józefa z Arymatei
XII wieczna wersja legendy o dwóch złodziejach ukrzyżowanych z Jezusem. Popularna w Bizancjum.
Rozmyślania przemyskie
To wyjątkowe dzieło powstało w średniowieczu i choć nie jest typowym apokryfem ma jednak taki
charakter. Jest to wybitny zbiór kompilacji i własnych dodatków napisanych w literackim stylu.
Polskie pisma apokryfo-podobne
Oprócz wspomnianych wyżej znamy kilka innych polskich "apokryfów" naśladujących styl
ewangeliczny a pisanych zapewne w celach pobudzenia religijności. Są to m.in. Sprawa chędoga o
męce Pana Chrystusowej, Ewangelia Nikodema (w której znajdują się rzekome akta Piłata), Historia
Trzech Króli. Są też historie Józefa żeniącego się z księżniczką egipską, zapiski narad czartowskich,
szczegółowe opisy męki Pana Jezusa.
Współczesne pisma pseudo-apokryficzne
Literaturę apokryficzną spotykamy niekiedy i dzisiaj w formie wydawnych tu i ówdzie opisów
prorockich wizji osób natchnionych. Co roku pojawia się wiele a do Komisji Nauki Wiary trafia nawet
i kilkadziesiąt spraw objawień prywatnych rocznie, z których wiele dotyczy odkrywania tajemnic
życia Jezusa, Maryi i apostołów.