Sztuka nowoczesna polska (architektura) 02.04.2004 file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski040402.html
powrót drukuj
przedmiot: Historia sztuki nowoczesnej polskiej (architektura)
prowadzący: mgr Czapelski data: 02.04.2004 aktualizacja: 08.04.2004
kontakt zapisz
6. Architektura środowiska krakowskiego II poł XIX w
Środowisko to miało ograniczone znaczenie, nieporównywalne z okresem stołecznym. W I poł XIX w
było w Karkowie pewne prosperity gospodarcze - miasto było ośrodkiem prowincjonalnym, ale o
ożywionym handlu. W połowie wieku perturbacje - rabacja, likwidacja republiki, wprowadzenie barier
celnych z Królestwem - nastąpiła znaczna marginalizacja, miasto zostało zmienione w przygraniczną
twierdzę. Wawel został przebudowany na koszary, nastąpiło zatrzymanie rozwoju gospodarczego i
przestrzennego - zablokowane przez obwarowania (podobnie jak w Warszawie Cytadela zablokowała
rozwój miasta w kierunku północnym). Kraków był miastem małym, do początku XX w mieścił się na
ok. 7 km2, miał 100 tys. mieszkańców. Dopiero likwidacja obostrzeń pozwoliła na rozwój,
powiększenie obszaru miasta.
W efekcie w II poł XIX w miasto miało bardzo ograniczony rozwój, z drugiej strony zaszły w tym
okresie przemiany, dzięki którym środowisko krakowskie na początku XX w okazało się bardzo
prężne. Po okresie dekoniunktury związanym z pożarem miasta w 1850 r, nastąpiły zmiany od 1866 r
(samorządność), wpływała na to odbudowa, którą wspierał magistrat. Architekci krakowscy dość
wcześnie spotkali się z kwestią restauracji zabytków. Prowadzone prace (restauracja kościołów
dominikanów, franciszkanów) szkoliły architektów w restauracjach, architekci i badacze dobrze
poznawali formy architektury rodzimej. Mieli w tym dużą przewagę nad środowiskiem warszawskim
(Dziekoński, Wojciechowski), znali z pierwszej ręki tę architekturę. Wykształciła się nowa postawa w
podejściu do restauracji, generalnie lansowano mniej ingerencji w zabytek. Zaowocowało to z czasem
licznymi, udanymi nawiązaniami do polskiej architektury wieków minionych. Powstanie samorządu
spowodowało ruch budowlany w czterech ostatnich dekadach XIX w, dzięki temu wytworzyło się
środowisko doświadczonych architektów.
Filip Pokutyński
Należał do pierwszej generacji wybitnych architektów krakowskich, jest bardzo ważny ze względu na
swoją działalność oraz pracę edukacyjną - był nauczycielem póz
niejszych architektów, którzy kształcili
się w Instytucie Technicznym. Urodził się w Warszawie, przeniósł się do Krakowa ze względu na
lepsze perspektywy.
Towarzystwo Naukowe Krakowskie
1857-66, obecnie siedziba PAUmiejętności. Widoczne jest jego wykształcenie w berlińskiej
Bauakademie - nawiązania do renesansującej architektury środowiska Schinkla: operowanie dużymi
płaszczyznami muru, drobnym delikatnym boniowaniem, drobnym, precyzyjnie ciętym detalem, w
narożach akroteriony, oprawa otworów.
Pałac w Piekarach? pod Krakowem
1857-65, fundacja Alfred Milewski. Architektura bliska neogotykowi a la Schinkel - zastosowany
krenelaż, wieżyczki, machikuły. Pokutyński umieścił pałac w swoim albumie, dzięki czemu był on
ówcześnie znany.
Feliks Księżarski
Urodził się w latach 20. XIX w (pokoleniowo zbliżony do Pokutyńskiego), kształcił w Monachium i
szkole inżynieryjnej w Metzu, pracował też w Paryżu. Do Krakowa przyjechał z powodu budowy
fortyfikacji ok. 1848 r, został aż do śmierci. Wykonał szereg prac konserwatorskich i własnych
realizacji.
Collegium Novum UJ
Budowane do 1887 r, dzieło życia, przykład architektury neogotyckiej odwołującej się do wzorów
wiedeńskich (mimo monachijskiego wykształcenia). Widoczna duża sprawność w posługiwaniu się
detalem gotyckim - dobry poziom, brak naiwności charakterystycznej dla I poł XIX w. Było to
pierwsze kolegium UJ, przy którym działał.
Collegium Maius UJ
Restauracja prowadzona w latach 70., prace te zostały zatarte przez powojenną regotycyzację.
1 z 4 2008-03-21 09:27
Sztuka nowoczesna polska (architektura) 02.04.2004 file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski040402.html
Tomasz Pryliński
Urodził się w 1842 r w Warszawie, o jedno pokolenie młodszy od Pokutyńskiego i Księżarskiego.
Wykształcił się w Szwajcarii na Politechnice w Zurychu u jednego z głównych architektów XIX w
Gotfrida Zempera.
Sukiennice
1875-79, jego najsłynniejsza praca, zlecenie władz miasta za kadencji Zyblikiewicza (kolejny po Dietlu
słynny burmistrz). Praca ważna z kilku powodów: była to jedna z najbardziej spektakularnych
restauracji, nieco fantazyjna, romantyczna - zachowana do dziś. Była pracą bardzo sugestywną,
pokazuje ówczesną praktykę konserwatorską - zastosowane liczne dodatki: w miejsce usuniętych
przybudówek wybudowane podcienia inspirowane Pałacem Dożów w Wenecji. Taka działalność była
ówcześnie powszechnie akceptowana, nawiązania miały też wymowę symboliczną - Wenecja jako ideał
miasta-państwa, niezależnej republiki. Kolejną ingerencją było dobudowanie środkowego wydatnego
ryzalitu. W realizacji tej po raz pierwszy zwrócono uwagę na attykę - stała się modnym elementem, na
przełomie wieków kojarzonym jako podstawowy wyznacznik polskości w architekturze.
Przebudowa Sukiennic była znacznym sukcesem, Pryliński projektował też przebudowę katedry, ale nie
została ona zrealizowana.
Maurycy Moraczewski
1840-1928, kształcił się w Berlinie, bardzo ważny architekt. Budował głównie gmachy użyteczności
publicznej, przeważnie skromne budowle.
Szkoła Sztuk Plastycznych (Akademia Sztuk Pięknych)
Przed 1880 r, obiekt nietypowy - najbardziej reprezentacyjne dzieło Moraczewskiego, nietypowo
nawiązuje do form renesansowo-barokowych. Architektura zbliżona do gmachów publicznych w
Rzeszy w latach 70. ("okres założycielski" po zjednoczeniu) - nawiązania renesansowe dominowały w
ówczesnej architekturze.
Sławomir Odrzywolski
Kolejna ważna postać, zarówno ze względu na jego projekty, jak i prace restauratorskie (najważniejszą
było odnowienie katedry na początku XX w).
Kamienica ul Piłsudskiego 34
1895 r, był wykształcony w Berlinie, w jego architekturze widoczne są tamtejsze wzory -
charakterystyczne dla niemieckiej architektury pozostawianie gołej ceglanej elewacji i nieco ciężkie
formy architektoniczne, odległe od włoskiego renesansu, bliższe raczej renesansowi północnemu w
wersji niemieckiej - styl Prus końca XIX w.
Kościół w Miejscu Piastowym k. Krosna
1886-92, również w architekturze sakralnej Odrzywolskiego widoczne są inspiracje niemieckie -
wybudował liczne obiekty w końcu XIX w (choć nie tyle ile Dziekoński w Kongresówce). Widoczne są
odmienności od prac Dziekońskiego i Wojciechowskiego - odwołania do architektury wcześniejszej,
romańskiej, np. sugestia westwerku, brak ostrołukowej smukłości. Nawiązania do architektury
niemieckiej, ale też to tradycji galicyjskiej (architektura Dziekońskiego nie przyjęła się na tych
terenach) - zapewne był to wpływ istniejącej w Małopolsce oryginalnej, średniowiecznej architektury.
Teodor Talowski
1857-1910, absolwent Politechniki we Lwowie i Wiedniu, najważniejsza osobowość IV ćw. XIX w.
Kamienice, ul Retoryka Pod Osłem i Festina Lente
Przełom lat 80/90. Pierwsza z nich jest przykładem recepcji wzorców północnych (detal, operowanie
surową cegłą), ale jest to architektura wymykająca się prostym porównaniom. Widoczne są też
inspiracje teorią angielską, malowniczością, samodzielne podejście, bogactwo faktury,
niekonwencjonalny detal kojarzący się z protosecesją.
Dzielnica powstała po zniesieniu ograniczeń budowlanych wokół Krakowa, powstał tzw. Nowy Świat
na pd. od Starówki. Choć dzielnica położna blisko centrum widoczne są odmienności w stosunku do
Warszawy, gdzie powstawały ówcześnie budynki o 1-2 kondygnacje wyższe - przykład peryferyjności
Krakowa.
Kościół w Kamieniu
2 z 4 2008-03-21 09:27
Sztuka nowoczesna polska (architektura) 02.04.2004 file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski040402.html
1897, nawiązania neogotyckie, ale bardzo różne od prac Dziekońskiego czy Odrzywolskiego. Bardzo
indywidualne podejście widoczne w syntetyzowaniu, przeskalowaniu szczytów, wkomponowaniu
figury Chrystusa w maswerk (rozwiązanie charakterystyczne dla Talowskiego). Wewnątrz tendencja do
centralizacji.
Kościół św. Elżbiety, Lwów
Najbardziej znana, imponująca i spektakularna realizacja sakralna Talowskiego, który działał we
Lwowie do śmierci. W 1902 r rozpisany konkurs dla polskich architektów, wygrał go Talowski
(nagrodzony był też Odrzywolski), budowa trwała do 1912 r. Warunki konkursu narzuciły formy
gotyckie lub romańsko-gotyckie, architekt zastosował głównie dojrzały gotyk - kościół halowy, o
syntetycznym, uproszczonym wnętrzu. Na zewnątrz profuzja bardzo precyzyjnie ciętego detalu, brak
zgrzebności charakterystycznej dla kościołów Kongresówki.
Kościół w ............, Bukowina, Rumunia
Zbudowany na początku XX w dla kolonii polskich robotników, znacznie skromniejszy. Zastosowana
głównie cegła, na elewacji krucyfiks, wewnątrz hala - typowe rozwiązania Talowskiego.
Jan Sas Zubrzycki
Wykształcił się we Lwowie (była tam szkoła wyższa nadająca pełne uprawnienia), był jedną z
najciekawszych osobowości w architekturze II poł XIX w. Ur. w latach 50. XIX w, zm. w latach 30.
XX w. Początkowo był badaczem architektury średniowiecznej, z czasem głosił coraz bardziej osobliwe
koncepcje dotyczące wizji architektury polskiej - lansował styl nadwiślański, styl zygmuntowski itd.
Dowodził pierwotności, prymatu architektury polskiej, starał się odnalez
ć w formach
architektonicznych odzwierciedlenie ducha narodu. Uważał, że dla architektury polskiej
charakterystyczna jest zasada dwudziału, stosował ją w swoich projektach. Był zaangażowany w prace
restauracyjne w kościele NMP w Krakowie.
Kościół w Ciężkowicach
1901-03, widoczny nieprzeciętny talent, architekt wykorzystuje swoje ulubione motywy - zestawienia
cegły i kamienia, przeplatanie ich w wątku (lubił architekturę wielobarwną). Ciężkie, przeskalowane
portale nadają modernizujący posmak budowli - mimo paralel historycznych całość sprawia
nowoczesne wrażenie, budzi skojarzenia z architekturą modernistyczną.
Wnętrze - łączenie elementów romańskich i gotyckich, gotycka strzelistość. Dekorowane
polichromiami, modnymi ówcześnie w architekturze sakralnej.
Kościół w Porębie Radlnej
Malownicze operowanie materiałem, zróżnicowane faktury. Wieżyczki przy wieży nawiązują do
architektury pruskiej.
Kościół misjonarzy, Tarnów
1904-06, nietypowy - cały ceglany, koncepcja odbiega od stylistyki Dziekońskiego (np. 8-boczne
wieże), brak skonwencjonalizowanego gotyku, widoczne echa romańskie.
Kościół św. Józefa, Podgórze (wtedy pod Krakowem)
Po 1904, słynne dzieło, kwintesencja architektury Zubrzyckiego - stylistyka gotyku rodzimego,
nadwiślańskiego. Potem miał bardzo złe oceny, był uważany za karykaturę szopek krakowskich -
pierwotnie miał nawiązywać do kościoła NMP w Krakowie. Jest jednak dość interesujący, wewnątrz
bazylika z transeptem, ambitem, obejściem - rozbudowany program. Jedna z najciekawszych realizacji
w stylu narodowo-gotyckim.
Kościół redemptorystów, Podgórze
Po 1904, też słynny, częściowo podobny (narożne wieże przy elewacji), jednak inny repertuar form -
skromniejszy, styl zromanizowany. Układ przestrzenny podobny, bazylikowy. Bardzo malowniczy,
niczym rzez
ba, nowoczesny w swej rzez
biarskości, sylweta addycyjna.
Władysław Ekielski
1855-1927, znamienny dla następnej epoki, architektury początku XX w. Wykształcony na Politechnice
Wiedeńskiej.
Dom Wiktora Barabasza, muzyka
3 z 4 2008-03-21 09:27
Sztuka nowoczesna polska (architektura) 02.04.2004 file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski040402.html
1881 r - wczesne dzieło, architektura neorenesansowa w wydaniu wiedeńskim (bardziej malowniczym,
lżejszym od berlińskiego).
Dom własny, ul Piłsudskiego
1898, widoczna przemiana stylu, charakterystyczna także dla innych architektów tego czasu. Budynek
efektowny, narożny, z wieżą po środku i dwoma skrzydłami (rozwiązanie wiedeńskie) Zastosowany
detal renesansowy, mający nawiązywać do dziedzińca wawelskiego (wtedy nieistniejącego). Ostatnia
kondygnacja jest póz
niejsza.
Kamienica Suskiego, ul Grodzka
Przebudowana w 1909 r, widoczne nawiązania do eleganckiego neobaroku wiedeńskiego, ale na górze
pojawia się sugestia attyki (swobodne nawiąznie). Taka wielowątkowość stała się charakterystyczna dla
architektury krakowskiej początku XX w.
powrót kontakt drukuj zapisz
4 z 4 2008-03-21 09:27