Druidzi

Co oznacza słowo "druid"? Pewnym jest, że starożytnym greckim pisarzom,

którzy, jako pierwsi wymienili tą nazwę kojarzyło się to z wyrazem z ich

własnego języka "drus", czyli dąb. Było to zresztą logiczne wytłumaczenie,

skoro dęby odgrywały istotną rolę w mitologii greckiej i związane były z

Zeusem, królem wszystkich bogów, to identycznie powinno być i w narodach

celtyckich. Najsłynniejsza wyrocznia Zeusa mieściła się w Dodonie, gdzie

kapłani odczytywali przyszłość wsłuchując się w szum liści świętego dębu.

Pisząc o druidzkich dębach Rzymianin Pliniusz stwierdzał: "Wszystko, co

rośnie na tych drzewach, uznają za zesłane z niebios i znak, że drzewo to

wybrali sami bogowie. Jemioła występuje jednak rzadko, a gdy ją znajdą,

zbierają się bardzo uroczyście ... przygotowują rytualną ofiarę i ucztują pod

drzewem..." Czyli dąb i rosnąca na nim jemioła, miały wpłynąć na powstanie

nazwy "druid". I sprawa wydawałaby się rozstrzygnięta, gdyby nie fakt, że w

takiej Irlandii jemioła w ogóle pojawiła się dopiero w XVIII wieku. Ponadto

ulubionymi drzewami druidów były: jarzębina i leszczyna, a nie dąb.

Wprawdzie on również jest wymieniany w irlandzkich mitach, ale nierównie

rzadziej. Stąd niektórzy wywodzą słowo "druid" od "wid", czyli "wiedzieć",

natomiast przedrostek "dru" oznaczałby stopień najwyższy czasownika

"wiedzieć". Czyli "druidzi" oznaczałoby "ci, którzy wiedzą najwięcej", albo po

prostu "najmądrzejsi". Inni badacze inaczej łączą obydwie cząstki słowne

"dru" i "wid" tłumacząc "druid", jako "znawca dębów". Zostawiając

językoznawców z ich problemami słowotwórczymi zajmijmy się pochodzeniem

druidów. Juliusz Cezar sądzi, że przybyli oni z Brytanii do Galii. Jeżeli jednak

byłaby to prawda, to jak funkcja druidów dotarła do Galacji w Azji Mniejszej,

gdzie również osiedliła się duża grupa Celtów (są to osobnicy, do których jest

skierowany słynny "List do Galatów" św. Pawła)? Nie jest to wprawdzie

pewnik, lecz wzmianki starożytnych autorów i chociażby nazwa stolicy

Galatów Drunemeton, czyli "Dębowa świątynia" poważnie o tym świadczą. W

każdym razie wśród badaczy raczej przeważa opinia o istnieniu druidów w

całej społeczności celtyckiej.

Kim byli druidzi? Przytoczmy trzy antyczne opinie na ich temat. "Ojciec

geografii" Strabon tak pisał: "We wszystkich szczepach są trzy grupy ludzi,

którzy zażywają szczególnej czci: bardowie, wieszczowie i druidzi ... druidzi

zaś oprócz wiedzy o przyrodzie studiują jeszcze filozofię moralną. Uważa się

ich za najsprawiedliwszych z ludzi i dlatego powierza się im rozstrzyganie

spraw dotyczących innych osób, albo spraw publicznych; w dawnych czasach

sprawowali oni arbitraż w czasie wojny i nieraz doprowadzali do pojednania

przeciwników ... powierzano im też decyzję w sprawach o morderstwo ..."

Również Diodor wspomina o Celtach, że "mają też pewnego rodzaju filozofów

i teologów, zaznających szczególnej czci, których zwą druidami." Z kolei w

"Wojnie galijskiej" Cezara znajduje się fragment o druidach: "Zajmują się

sprawami boskimi, troszczą się o ofiary publiczne i prywatne, objaśniają

zagadnienia religijne ..." W tych opisach uderza szerokość spraw powierzanych

druidom. Bo rzeczywiście: religia, filozofia, sądownictwo, wreszcie polityka.

Jest to prawidłowe oddanie rzeczywistości. Wbrew, bowiem obiegowej opinii

druidzi nie byli grupą kapłanów, którzy niekiedy spełniali i inne funkcje, ale

dziedziczną klasą społeczną, aktywną w bardzo wielu aspektach życia. Nie

powinni być, przeto porównywani na przykład z rzymskimi kapłanami, ale

raczej z hinduskimi braminami.

Druidzi odpowiadali za ofiary składane bogom. Dysponujemy tutaj tekstem

Pliniusza, który opisuje ceremonię druidzką. Następowała ona szóstego dnia

miesiąca i rozpoczynała się wspinaczką przez jednego z druidów na dąb, na

którym rosła jemioła. Po wejściu na drzewo druid złotym sierpem (zapewne był

to sierp jedynie złocony, gdyż szczerozłoty po prostu byłby zbyt miękki)

obcinał jemiołę zrzucaną potem na białe płótno. Następnie składano w ofierze

dwa białe byki, a potem nadchodził czas ucztowania.

Omawiając spraw ofiar nie można pominąć związku druidów z krwawymi

ofiarami z ludzi. Już Cezar w "Wojnie galijskiej" opisał niezwykły zwyczaj

kaźni poprzez zamykanie ludzi w olbrzymich figurach z plecionej łoziny.

Konstrukcje te sięgały wielu metrów i mieściły się w nich całe zestawy osób

skazanych. Figury okładano od dołu trawą i gałęziami, a później podpalano.

Jak wspominają antyczni autorzy w ten sposób pozbawiano życia skazańców,

choć, gdy takowych zabrakło, również osoby niewinne. Problem ludzkich ofiar

do dzisiejszego dnia jest przedmiotem sporu u celtologów. Antycznej tradycji

Posejdoniosa zarzuca się, że dopatrywała się okrucieństwa tam, gdzie

rzeczywiście go nie było, natomiast inna starożytna szkoła opisu Celtów zwana

aleksandryjską kreowała mit Celta, jako "szlachetnego dzikusa" żyjącego w

zgodzie i w porządku z naturą. W tekstach szkoły aleksandryjskiej motywy

ofiar z ludzi są pomijane. Ten spór przeniósł się i w czasy obecne. Niektórzy

uczeni interpretują teksty i zapiski w ten sposób, że informacje o ofiarach z

ludzi ą incydentami wynikającymi nie z działalności druidów, lecz raczej z

przypadku, czy zwykłego ludzkiego okrucieństwa istniejącego przecież w

każdym narodzie. Istotny jest przy tym fakt, że o morderczych zapędach

druidów pisali autorzy rzymscy, czyli członkowie społeczeństwa, któremu

można zarzucić nie mniejszą zbrodniczość, choćby podczas igrzysk i walk

gladiatorów. To prawda, lecz barbarzyństwo Rzymian w niczym nie

usprawiedliwia czyjegokolwiek innego barbarzyństwa. Tymczasem o ofiarach z

ludzi pisali Tacyt, Cyceron, Dionizjos z Halikarnasu i Pomponiusz Mela. Tacyt

zaznaczał, że druidzi "uważali to rzeczywiście za obowiązek, aby pokryć swe

ołtarze krwią jeńców i nawiązać kontakt z bogami za pomocą ludzkich

wnętrzności." Pośrednio informację o ofiarach z ludzi daje nam też irlandzkie

podanie "Zaloty o rękę Becumy". Była to czarodziejka (czyżby druidka?)

skazana na wygnanie za cudzołóstwo. Gdy dotarła do Irlandii zakochał się w

niej król i pojął ją za małżonkę, a wtedy straszny nieurodzaj spadła na kraj.

Druidzi wyrzekli, ze winna jest temu zbrodnia królowej, a odwrócić klęskę

mogła tylko śmierć dziecka, syna dziewicy. Gdy znaleziono takie dziecko,

matka ubłagała jednak kapłanów, by w ofierze złożono krowę. Okazało się, że

bogowie przyjęli ów dar i Irlandia znów stała się szczęsną krainą.

Wersję ofiar z ludzi potwierdza znalezienie tzw. Człowieka z Lindow. W 1984

roku w Anglii na terenie bagien Lindow Moss odnaleziono zwłoki należące do

osoby ofiarowanej, która w dodatku zginęła, być może śmiercią dobrowolną,

poświęcając swoje życie bogom. Osoby, które oglądały odcinkową wersję

przygód Robin Hooda ze wspaniałą muzyką Clannadu wiedzą, że w jednym z

nich dzielny wojak z Sherwoodu miał za przeciwnika niejakiego Crom

Cruaicha, który powołał do istnienia dawno zniszczoną wioskę. Crom Cruaich

(Głowa Grobowca lub Głowa Skrwawiona) jest jedną z istot z pradawnej

mitologii wysp brytyjskich. Według legend podczas święta Samain oddawano

mu co trzeciego syna. Krwią dzieci zraszano ołtarz ofiarny, a potem

poćwiartowane szczątki zakopywano na polach w celu zapewnienia urodzaju.

Brr. Makabra. Dobrze, że przynajmniej Robin Hood mu dołożył J. Przykłady te

świadczą jednak o istnieniu ofiar z ludzi i akceptacji tego rytuału przez

społeczeństwo. Z drugiej jednak strony, szczupłość materiału na ten temat każe

przypuszczać, że nie było to zjawisko częste, a w miarę cywilizowania się i

humanizacji społeczności celtyckiej, w ogóle zanikło.

Ostatnie słowa cytatu Tacyta wskazują na istotną rolę druidów podczas

ceremonii wróżbiarskich. Wprawdzie bezpośrednich obrządków i

odczytywania prawdopodobnie dokonywali tzw. vates, ale działo się to z

pewnością pod kontrolą druidów. Przy czym należy pamiętać, że słowo "vates"

oznacza funkcję, a słowo "druid" klasę, jest więc możliwe, że druidzi czasami

byli również "vates", tak samo jak byli niekiedy królami i wojownikami. O

wróżbiarskich umiejętnościach druidów wspominają Dion Chryzostom i

Pompejusz Trogus. Zwłaszcza świadectwo tego ostatniego jest cenne, jako, że

sam pochodził z celtyckiego plemienia Wokoncjów. Celtowie wróżyli między

innymi poprzez kształt wnętrzności. Niekiedy były to wnętrzności ludzkie, ale

zazwyczaj zwierzęce, a przede wszystkim bydlęce. Znane były również formy

wróżenia z wykorzystaniem skór zwierząt ofiarnych. Druid owijał się skórą

byka i medytował uzyskując różnorakie informacje. Wróżono również z lotu i

śpiewu ptaków. Wspomina o tym między innymi Neniusz z Walii w "Historii

Brittonum". Ten sposób wróżenia znany był zresztą wśród wielu ludów

indoeuropejskich, również wśród Słowian. W polskich legendach wspominane

jest, że właśnie wysoki lot wypuszczonego z klatki ptaka przepowiedział

wielką przyszłość Ziemowita, syna Piasta Kołodzieja. Również sny stanowiły

podstawę przepowiadania przyszłości. Rzucano także na ziemię leszczynowe

patyczki i ze sposobu ich upadania wnioskowano o przyszłości. Także kształt

chmur i wygląd korzeni mogły być podstawą przewidywania przyszłości.

Również Niallowi od Dziewięciu Zakładników druidzi wywróżyli wielką

przyszłość. Miało to miejsce wtedy, gdy w kuźni, w której spał Niall z braćmi,

wybuchł pożar. Wszyscy rzucili się do ratowania dobytku i każdy wyniósł z

ognia jakieś dobro. Również Niall, który wytaszczył z płonącej kuźni kowadło

z przyległościami. Ponieważ kowadło jest sercem kuźni i czymś, co pozwala

kuźnię nazwać po prostu "kuźnią" wywróżono Niallowi wspaniały żywot, co

zresztą się sprawdziło. Wielość form wróżbiarskich była olbrzymia, ale bez

względu na sposób dokonywania przepowiedni dawni Celtowie czuli wielki

respekt przed wróżącymi druidami.

Również rozmaite ceremonie religijne nie mogły się obejść bez udziału

druidów. Oni odpowiadali na przykład za pochówek. Najpierw odprawiano

ucztę, po czym następowały specjalne gry i zabawy. Celtowie wierzyli bowiem

w reinkarnację. Śmierć w tym świecie oznaczała dla nich narodziny na tamtym,

a jednocześnie wiązał się z pewnością, ze drogi zmarły nie odchodzi na zawsze

tylko na czas jakiś. Czasem przy zmarłym dokonywano krwawych obrzędów

polegających na zabijaniu jeńców wojennych. "Księga z Leinster" powiada, że

po śmierci Fiachry, syna króla Eochaidha Muigmedoina w IV wieku n.e.

podczas zwycięskiej wyprawy przeciwko Munsterowi zgładzono przy grobie

królewicza pięćdziesięciu jeńców. Ponadto stałą praktyką bywało zabijanie

koni i psów zmarłego, jak również składanie do grobów przedmiotów

codziennej użyteczności. Szczególnie dotyczy to wojowników, których

chowano z bronią.

Druidzkie funkcje religijne nie ograniczały się bynajmniej do samych ofiar i

obrzędów. Pomponiusz Mela twierdzi, że druidzi utrzymywali, iż znają wolę

bogów. Ammianus czyni druidów osobnikami "od spraw tajemnych i

wzniosłych" (cokolwiek miał, pisząc te słowa, na myśli). Diodor wspomina, że

są "filozofami i teologami". Każdy z tych autorów podkreśla u druidów aspekt

kontaktu ze światem nadprzyrodzonym, co oznacza, że sprawowali oni funkcje

kapłańskie i wróżbiarskie. Oczywiście tłumacząc wole bogów: po pierwsze

trzeba posiadać samemu wielką wiedzę, a po drugie - mając monopol na

takowe tłumaczenia zyskiwało się potężną władzę. Wiedzę zdobywało się

podczas mnogich lekcji. Cezar podaje, że nauka ta trwała aż dwadzieścia lat.

Być może jednak chodzi o naukę do dwudziestego roku życia lub przez jakiś

nieokreślony odcinek czasowy. W tym przypadku 20 lat byłoby zwykłą

przenośnią, znaczącą tyle co "długo". Prechrześcijańscy Celtowie nie mieli

szkół senso stricto, raczej szkołę stanowiła polana, gdzie na pniu siadał mistrz -

stary druid i nauczał szlachetna młodzież żądną zdobywania wiedzy. Druidzi

bowiem prowadzili działalność edukacyjną (aczkolwiek nawet w przybliżeniu

nie tak szeroką jak bardowie, czy filidzi). Można się jednak domyślać, że osoby

spoza kasty druidów dostępowały jedynie ogólnego wykształcenia, natomiast

nauczanie kandydatów na prawdziwych druidów sprawujących funkcje

religijne i społeczne było przeznaczone tylko dla nielicznych wybrańców. Co

do władzy sprawowanej przez druidów w rzeczywistości była ona wielka.

Niekiedy zresztą sami druidzi siadali na tronie i wiedli do boju armie.

Zazwyczaj jednak sprawowali funkcje doradcze, ale nawet w takich

przypadkach ich słowo może mieć większe znaczenie od słów króla. W

Ulsterze, jak podaje "Táin Bo Cuailnge", król Conchobor nie mógł się odezwać

podczas audiencji na swoim własnym dworze, dopóki pierwszy nie

wypowiedział się główny druid. Gdy więc naczelny druid długo nic nie mówił,

milczał również król, a za nim wszyscy zgromadzeni wojownicy i dworzanie.

Dopiero, gdy druidowi o imieniu Cathbad wypsnęło się jakieś pytanie,

rozpoczęła się cała ceremonia zjazdu. Zresztą w tym przypadku Cathbad

postąpił nieco złośliwie i postanowił chyba utrzeć władcy nosa, gdyż król

Conchobor był jego własnym synem. Wiedza druidzka odnosiła się jednak z

pewnością ni tylko do spraw religijnych, ale również do spraw codziennego

życia. Dotyczyło to na przykład kalendarza. Cezar pisze, że druidzi posługiwali

się kalendarzem księżycowym. Wtóruje mu Pliniusz tekstem "ponieważ to za

pomocą Księżyca obliczają miesiące i lata, jak również wieki trwające po

trzydzieści lat." Z kalendarzem wiążą się daty wyznaczanych świąt

poświęconych bogom oraz normalny cykl upraw na roli, hodowli bydła etc.

Antycznie autorzy przypisują druidom jeszcze większą wiedzę "o gwiazdach i

ich ruchach, o rozmiarach świata i Ziemi, o filozofii naturalnej." To cytat z

Cezara. Mela wspomina, że w zakresie wiedzy druidów mieściły się "wymiary i

kształt świata, ruchy niebios i gwiazd". Nawet jeżeli sporo w tym przesady to i

tak umiejętności celtyckich świętych mężów musiały robić na Rzymianach

wrażenie. Równe wrażenie musiała sprawiać umiejętność nauki historii

wyłącznie poprzez zapamiętywanie, bez jakichkolwiek zapisków. Celtowie

wprawdzie posiadali pismo oghamiczne, lecz używali je nadzwyczaj rzadko,

przede wszystkim ze względów magicznych, ale również z przekonania, że

prawda zawarta w tekście traci część swojej istoty. W przekonaniu druidów

tylko słowo powiedziane mogło oddać wszystkie aspekty danej rzeczy, jej

prawdziwy sens. Stąd tak wielką uwagę przywiązywano do pamięciowej

metody nauki. W wykonaniu druidów zresztą przynosiła ona zadziwiające

rezultaty. Wędrujący po Galii Rzymianie ze zdumieniem na przykład

przyjmowali do wiadomości fakt, że druidzi przechowują informacje o ataku

Celtów pod wodzą Brennusa na Rzym (kiedy to słynne gęsi kapitolińskie

ocaliły Wieczne Miasto budząc w ostatniej chwili obrońców), a miało to

miejsce kilkaset lat wcześniej.

Druidzi sprawowali również funkcję sędziów, jako "najsprawiedliwsi z ludzi".

Tu przypisuje się im władzę niemal absolutna, pozwalającą wykluczyć

dowolnego człowieka, czy całe plemię, poza nawias celtyckiego społeczeństwa.

W celu wymuszenia posłuszeństwa druidzi nakładali tzw. geis, czyli zakazy,

lub glam dicin, czyli klątwy. Opowieści celtyckie wyróżnia właśnie to, ze ich

bohaterowie podlegają owym geis. Cuchulain, gdy zdobył swoje imię znaczące

"Pies Culanna" (przedtem nazywał się Setanta) otrzymał geis związany z

niemożnością spożywania psiego mięsa. Gdy otoczony przez wrogów złamał

geis, nie było już dla niego ratunku. Istnieje legenda o królu Muircertachu,

który padł ofiarą potężnego geis nałożonego przez czarodziejkę,

prawdopodobnie druidkę. Król spotkał ją wracając z polowania i od razu się

zakochał. Ta zgodziła się ofiarować mu miłość pod trzema warunkami:

- że wypędzi swą małżonkę i dzieci,

- że zabroni wstępu na swój zamek duchownym,

- że nigdy nie wymówi jej imienia, a podała ich wiele. Nazywała się Sin, czyli

Burza, Osnad, czyli Westchnienie,

Easnadh (Dźwięk), Gaeth (Ostry Wiatr), Garb (Noc Zimowa), Tuethan

(Lament) i Gem Adaig (Krzyk). Król przystał na te warunki. Jego wybranka

okazała się wszakże okrutną wiedźmą, która przywoływała coraz to nowe

zastępy duchów, by gnębiły króla i królestwo. Zdarzyło się, że wywołała zimny

wicher i śnieżycę wokół zamku. A władca wtedy zauważył: "Oto westchnienie

nocy zimowej, jakaż gwałtowna burza." Tym samym potrójnie złamał geis i

niedługo potem umarł. Zresztą legendy mówią, że Sin po jego śmierci też

zrozumiała, że go kocha i z rozpaczy popełniła samobójstwo. Inny geis został

nałożony na Maile Duina w "Imram curaig Maile Duin". Wyruszającemu na

wyprawę Maile Duinowi druid Nuca podał dokładną liczbę ludzi, których może

ze sobą zabrać. Podróżnik posłuchał druidów stosując się do ich wskazówek,

ale kiedy jego okręt wypływał w morze, wpław przypłynęło do niego jego

trzech mlecznych braci błagając, by raczył ich ze sobą zabrać. Maile Duin w

końcu uległ ich prośbom łamiąc geis. Rozpętała się wtedy olbrzymia

nawałnica, a bracia wkrótce doświadczyli wielu nieszczęść; jeden zginął a dwaj

pozostali na dalekich wyspach, które odwiedzili podróżnicy. Zresztą w ogóle

siła magiczna druidów jest prezentowana w niemal każdej opowieści. Druidzi

aktywnie wspomagali legendarne inwazje na Irlandię. Po stronie Tuatha De

Danann pod Mag Tured walczył druid Figola, który obiecał, ze dzięki jego

magii Fomoraigowie utracą większość odwagi, a wszyscy ich wojownicy i

konie będą cierpieć na choroby pęcherza. Ponadto obiecał trapić wojsko

Fomoraigów deszczem ognistym. Druid Amairgen wspomagał z kolei

Milezyjczyków w starciu z Tuatha De Danann. Druidzi sprowadzali mgłę,

druidzi potrafili czynić niewidzialnym, druidzi wreszcie mogli przybierać inną

postać, a także zmieniać postacie innych. Oprócz legendarnych poematów

również żywoty świętych są pełne opisów druidzkich czarów. Wprawdzie nie

mogli zaszkodzić misjonarzom, ale, jak podają biografie, naprawdę się starali.

Przywoływali demony, wzniecali burze, zsyłali ciemności. To najczęstsze z ich

sposobów. Ale druidzi potrafili w legendach znacznie więcej: Cathbad zmienił

ląd w morze, Mug Ruit wysuszył wszystkie okoliczne studnie, Mathgen

rozkazywał górom. Sporo wiec było tego.

Czym więc są druidzi? Na pewno nie zwykłymi kapłanami znanymi choćby z

historii starożytnego antyku. Pośrednictwo pomiędzy ludźmi i bogami

stanowiło zaledwie niewielką część wpisaną w zakres ich działalności. Mieli

potężne wpływy i olbrzymią wiedzę. Można powiedzieć, że nie licząc Greków i

Rzymian stanowili najbardziej oświeconą grupę ludzi europejskiej

starożytności. Odeszli jednak. W Galii i Brytanii: na skutek szybkiej

romanizacji celtyckiego społeczeństwa i prześladowań ze strony Rzymian,

widzących w nich barbarzyńskich morderców, a jednocześnie element bardzo

niezależny, przywykły do dawnej władzy i niechętny dominacji kogokolwiek

innego poza nimi samymi. W Irlandii warstwę druidzką powoli rozpuściło

chrześcijaństwo. Na Zielonej Wyspie nie było prześladowań. Druidzi po

początkowym powoli zaakceptowali przemijanie ich świata i przekształcili się

w wojowników, nauczycieli, bardów oraz księży. Byli również tacy, którzy

wpatrzeni w dawne prawa zamykali się na przyszłość. O takim druidzie

wspomina bretoński "śywot świętego Guenole", która to opowiastka zamknie

niniejszy esej. Zdarzyło się, że Gradlon, król Kernevu (Cornouaille) umierał.

Guenolle przyszedł do niego, a wtedy ujrzał przy jego łożu druida. Słabnący

władca od razu pośpieszył z prośbą do przyszłego świętego, by nie gniewał się

na druida. Jak powiedział: "Mój ból jest niczym z agonią, którą on przeszedł ...

wszak stracił swych bogów. Jaki ból dorówna jego bólowi? Kiedyś był

druidem, a teraz opłakuje zmarłą religię." Po śmierci króla każdy z nich

odprawił obrzędy pogrzebowe. Czujący sympatię do druida mnich

zaproponował, że nauczy go chrześcijaństwa. Ten jednak odrzucił propozycję.

Poprosił natomiast Guenolle, by na tym miejscu, gdzie się znajdują postawił

kościół Matki Boskiej Bolesnej, by każdy chory i umęczony mógł w tym

miejscu odzyskać zdrowie. Zrezygnował również z kwatery przy kościele, którą

również mu zaofiarowano, twierdząc, że woli las. Może był to ostatni druid,

tyle, że miał już niewiele wspólnego ze swoimi dumnymi i wpływowymi

poprzednikami. W zasadzie, choć nazywa się druidem, łączyło go z nimi tylko

wyznawanie dawnych celtyckich bogów i szacunek dla przyrody. A to też znak

nowych czasów.