TEORIA I PRAKTYKA PRACY SOCJALNEJ

Dorota Zaworska-Nikoniuk

Dylematy systemu pomocy spo

s

łe

ł cznej

(perspektywa klienta i pracownika socjalnego)

Pomoc

o sp

s oł

o eczna — uwagi wpr owa

o

dzające

którym wiedzie się w życiu gorzej niż innym. Prezen-

towane modele są całkowicie odmienne, pierwszy za-

omoc społeczna najczęściej interpretowana jest

kłada obiektywność i niezmienność zjawiska deprywa-

Pdwojako w kontekście instytucjonalnym i przyczy- cji, drugi natomiast pokazuje jego zmienny oraz su-nowo-skutkowym. W pierwszym określa się ją jako

biektywny charakter [Kaźmierczak 1998a, s. 22-28].

instytucję polityki społecznej państwa, a jej celem jest Niezależnie od ujęcia pomocy społecznej trudne wa-umożliwianie osobom i rodzinom przezwyciężania

runki materialno-bytowe uniemożliwiają jednostce za-

trudnych sytuacji życiowych, wówczas gdy nie są one

spokajanie potrzeb. Powołując się na ustalenia seman-

w stanie pokonać ich samodzielnie lub nie dysponują

tyczne Tadeusza Kocowskiego można stwierdzić, iż

odpowiednimi do tego środkami. Tak pojętą pomoc

potrzeba określa związek pomiędzy podmiotem, celem

organizują zarówno organizacje rządowe jak i pozarzą-

a warunkami umożliwiającymi jego realizację. Autor

dowe, których działalność oparta jest o zasadę wolonta-ten wyróżnia pięć celów, a każdemu z nich przypisuje

riatu. Celem pomocy jest doprowadzenie jednostki do

określone potrzeby:

podjęcia starań o wyjście z trudności i usamodzielnienia 1) egzystencjalny — związany z zaspokojeniem po-się, a odbiorcami są zazwyczaj osoby chore (m.in. nie-

trzeb pokarmowych, ekologicznych, rekreacyjnych, zdro-

pełnosprawne, uzależnione) lub znajdujące się w tra-

wotnych, bezpieczeństwa i odzieżowych;

gicznej sytuacji życiowej (ubogie, bezdomne, bezrobot-

2) prokreacyjny — skoncentrowany na zaspokojenie

ne, skazane), którym przyznawane są różnego rodzaju

potrzeb prokreacji, rozwoju, reprodukcji, opieki, dy-

świadczenia, a mianowicie: 1) finansowe (zasiłki, po-

daktycznych, wychowawczych, rodzinnych oraz samo-

życzki, dodatki do zasiłku stałego), 2) rzeczowe (np.

realizacji;

zapewnienie odzieży, posiłków), 3) usługowe (obej-

3) koegzystencjalny — odpowiadający za potrzeby

muje usługi opiekuńcze w zaspokajaniu potrzeb życio-

przynależności, łączności, organizacji, konformizmu,

wych), 4) instytucjonalne (np. umieszczenie w domu

uspołecznienia, gratyfikacji;

pomocy społecznej) [Ciczkowski 1999, s. 196].

4) funkcjonalny — opierający się na zaspokajaniu

W aspekcie przyczynowo-skutkowym zwraca się

potrzeb informacyjnych, sprawnościowych, instrumen-

uwagę na przyczyny i uzasadnienie sensowności istnie-

talnych, swobody, autonomii, lokomocyjnych itp.;

nia pomocy społecznej, a więc na zjawisko deprywacji.

5) szczęścia — związany głównie z zaspokojeniem

Deprywacja społeczna charakteryzuje się następujący-

potrzeb subiektywnych egzystencji, prokreacji, rozwo-

mi cechami: 1) uniwersalnością — dotyczy wszystkich

ju, funkcjonalnych i społecznych [Kaźmierczak, za T.

państw, bowiem wynika ze zróżnicowań i nierówności

Kocowskim, ibid.].

międzyludzkich, 2) relatywnością i zmiennością w cza-

Cele i potrzeby pozostają ze sobą w ścisłej korelacji, sie oraz przestrzeni. Klienci pomocy społecznej nazy-toteż blokada jednego z nich (zwłaszcza egzystencjalnewani są tu ogólnie biednymi, a bieda pojmowana jest

go) utrudnia realizację pozostałych – nasilając problemy w sposób absolutny i relatywny. Pierwszy model biedy

jednostki. W konsekwencji zgłasza się ona po pomoc do

został opracowany przez Charlesa Bootha. Zakłada on

pracownika socjalnego lub innych osób zatrudnionych

istnienie granicy (miernika) ubóstwa określanej jako

w instytucjach opieki społecznej. Cóż dzieje się dalej, minimalny standard zasobów pozwalających na utrzy-czy jest to swoisty kres ludzkich problemów, czy też

manie się przy życiu, ignoruje się tu inne kwestie tj.: pojawiają się nowe? Kogo dotyczą, klienta czy pracow-rozwój intelektualnych zdolności, zadowolenie z życia

nika — w niniejszym artykule spróbuję udzielić odpo-

itp. Kwota graniczna jest bardzo niska, poprzez co

wiedzi na postawione wyżej pytania.

biedni są dodatkowo wyabstrahowani ze społeczeństwa.

Model drugi wyrósł z krytyki modelu absolutnego,

Negatywne st

s r ony pomocy sp

s ołec

o

z

łec nej

a jego twórcą jest Robin Holman. Pojmuje on biedę

— perspektywa klienta

jako znaczne odbieganie poziomem życia od reszty

społeczeństwa, podstawową sferą odniesienia jest tu

Pierwszym z nich są dylematy moralne korzystania

więc porównanie standardu życia grup ludzkich oraz

z pomocy, nie każda potrzebująca pomocy i uprawnio-

środowisk społeczno-kulturowych. Biednymi zaś są ci,

na do świadczeń jednostka zgłasza się do pracownika

Wychowanie na co dzień

27

socjalnego, bądź innych organów pomocy społecznej.

charakterystyczne świadczą o powstaniu uzależnienia?

Człowiek znajdujący się w sytuacji deprywacji obawia

Otóż głównie obecność uporczywego pozyskiwania

się ukazać swą słabość, wynikającą z niemożności

środków finansowych z pomocy społecznej i odrzuca-

utrzymania siebie i rodziny. Z jednej strony pragnie stać nie innych form wsparcia. Po niedługim czasie klienci

się samodzielnym, z drugiej zaś dąży do zrzucenia

przejawiają trudności w kontrolowaniu tego zachowa-

z siebie ciężaru odpowiedzialności poszukując pomocy

nia i choć obiecują sobie, że nie zgłoszą się po pomoc i opieki. Towarzyszy temu uczucie silnego lęku przed

(jest to dla nich rzeczą wstydliwą, upokarzającą), to

dezaprobatą społeczną, przekonanie o własnej śmiesz-

jednak czynią to regularnie. Próby rezygnacji z pomocy ności, strach przed otrzymywaniem pomocy instytucjo-wywołują bowiem silne poczucie dyskomfortu, a otrzy-

nalnej, fałszywa nadzieja na samodzielne rozwiązanie

mywanie jej nasila spiralę roszczeń, inne źródła docho-trapiącego kłopotu. Stan niezaspokojenia potrzeb zna-

du są przy tym zaniedbywane. Ubogi pobiera zasiłek

cznie zaburza przy tym poczucie bezpieczeństwa, toteż

nie próbując nawet znaleźć pracy, choć zdaje sobie

biedni obawiają się niezrozumienia, odrzucenia, potę-

sprawę z nieprawidłowości swojego działania, co nasila pienia przez pracownika socjalnego, często zachowują

w nim poczucie winy, obniża samoakceptację. To z ko-

się opryskliwie czy ordynarnie, pragnąc jednocześnie

lei powoduję utratę wiary i nadziei na odmianę własnej pomocy akceptacji i zrozumienia [Otrębska-Popiołek,

sytuacji i proces powtarza się od początku [Sterna,

1991, s. 102].

Sterna 2000, s. 5-9].

Dylematy te wynikają w znacznej mierze ze społecz-

Warto też wspomnieć o zjawisku dziedziczenia biedy.

nego wizerunku klienta i stygmatyzującego efektu po-

Rodzice doświadczający stałej deprywacji potrzeb

mocy społecznej. Odwołując się do teorii naznaczania

przekazują w procesie socjalizacji dzieciom niewłaści-

społecznego możemy stwierdzić, iż korzystanie z usług

we wzorce i wartości, które uczynią je w przyszłości

pomocy społecznej odciska na jednostce piętno. Klienci ofiarami ubóstwa. Ponadto dzieci takie doświadczają

postrzegani są bowiem przez ogół społeczeństwa jako

deprywacji ekonomicznej, intelektualnej, emocjonalnej

osoby niezaradne życiowo, niesamodzielne zdane na

i społecznej. Mają ograniczone szanse edukacyjne, ze

łaskę państwa, nieporadne i bezwartościowe. Instytucjo-względu na nikły dostęp do źródeł wiedzy oraz brak

nalizacja oraz proceduralność systemu pomocy nie po-

kultury intelektualnej, toteż w przyszłości osiągają niski zwalają ukryć faktu korzystania ze świadczeń, co stano-stopień wykształcenia, predysponujący je do podejmo-

wi dla potrzebujących dodatkowe źródło stresu i fru-

wania zawodów niskopłatnych lub niepodejmowania

stracji. Psychologiczną konsekwencją tego zjawiska jest pracy zarobkowej. Wychowanie w rodzinach ubogich

redefinicja tożsamości społecznej, czyli utrata wiary we łączy się często z występowaniem zjawisk patologicz-własne możliwości, wstyd, upokorzenie, nabyta nieza-

nych m.in. alkoholizmem, przestępczością, dewiacjami.

radność. Zaprezentowany wizerunek własnej osoby wy-

Takie wzorce ról społecznych przejmuje wychowane

nika z istnienia kulturowych stereotypów klienta opieki, potomstwo, a w przyszłości przenosi je na założoną

który przeważnie postrzegany jest jako: „łazega”, „pi-

rodzinę [Kaźmierczak 1998a, s. 36].

jak”, „dziad” itp. [Kaźmierczak 1998b, s. 154-158].

Stygmatyzacja powoduje wykluczanie społeczne osób

Sp

S ecyf

y ika tr udności za

z wo

w d

o ow

o y

w ch

korzystających z pomocy i tworzenie przez nich tzw.

— perspektywa pracownika

podklasy (underclass). Istnieje kilka koncepcji ukazują-

cych etiologię podklasy, przeważnie rozpatrywana jest

Badacze i teoretycy pomocy społecznej coraz częściej

jako efekt szybko zachodzących przemian ekonomicz-

zwracają uwagę na istnienie w naszym kraju wadliwego

nych, do których część społeczności nie jest w stanie

systemu redystrybucji dóbr. Społeczne mechanizmy

się dostosować. Jednostek takich jest tak wiele, iż sta-dystrybucji dóbr kierują się tu dwoma kryteriami: pozynowią odrębną klasę społeczną, usytuowaną poniżej

cją społeczną i zasługą. Tak więc, im pozycja społeczna klasy robotniczej, znajdującą się tradycyjnie na dole

jednostki jest wyższa, tym ma ona większy dostęp do

hierarchii społecznej [Miś, za: D. Galie, 1998, s. 30].

zasobów i możliwość ich generowania. Nawet jeśli

Grupą tą są zdecydowanie ludzie biedni, po pewnym

pozycji nie towarzyszy wysoki status materialny, to

czasie pobierania zasiłków są oni wyłączani ze wszyst-

gratyfikacja wynikająca z władzy lub prestiżu łagodzi

kich sfer życia społecznego. Wyłączenie to przebiega

niski stan dóbr niekonsumpcyjnych. Zasługa natomiast

w czterech wymiarach pozostających ze sobą w ścisłej

powiązana jest z przymiotami osobistymi, gdzie nagra-

korelacji. Trwała ekskluzja z życia zawodowego powo-

dzane są cechy charakteru tj. pracowitość, rzetelność, duje wyłączenie z konsumpcji (niedostatek, ubóstwo).

wiarygodność, kompetencja, wiedza, zdolności, talent

Niedostatek ten wyklucza człowieka z tzw. „społeczno-

lub też z przydatnością i wkładem we wspólne dobro

ści normalnych” i skazuje go na samotność, z nią nato-

[Kaźmierczk 1998c, s. 58]. W jaki zatem sposób powi-

miast związane jest wykluczenie z mechanizmów wpły-

nien wyglądać system redystrybucji? Istnieją tu trzy

wu i władzy czyli marginalizacja kulturowa [Kaźmier-

koncepcje teoretyczne. Według konserwatystów powi-

czak, za: A. Karisto, 1998a, s. 29-30].

nien on uwzględnić hierarchię społeczną, a więc osoby

Człowiek wykluczony ze społeczności łatwo popada

o najwyższej pozycji powinny nie tylko mieć większe

w uzależnienie od pomocy społecznej. Jakie cechy

przywileje, ale i powinny ponosić odpowiedzialność za

28

Teoria i praktyka pracy socjalnej

pomyślność osób o niższej pozycji. Inne zdanie cechuje rozbieżności istniejących pomiędzy osobistym a zawo-liberałów — stoją oni na stanowisku, iż o powyższej

dowym systemem wartości. Dylematy związane z prak-

hierarchii decydować mają wyłącznie osobiste osią-

tyką bezpośrednią sprowadzają się w istocie do pytania, gnięcia, a nie pochodzenie społeczne. Socjaliści nato-jak działać i pomagać skutecznie? Pracowników naj-

miast zakładają równy podział dóbr [Kaźmierczak, za:

częściej trapi niepewność co do słuszności dokonywa-

A. Forder, ibid.].

nych wyborów. Jest to niepewność wpisana w poczucie

Redystrybutorem dóbr jest państwo, a przebiega ona

odpowiedzialności za drugiego człowieka i jego dobro.

w czterech układach:

Osobie udzielającej pomocy jednocześnie towarzyszy

• pomiędzy jednostkami — może dotyczyć grup

poczucie, że angażowanie się w problemy innych burzy

o zróżnicowanych (redystrybucja pionowa) lub

jej własny spokój. Poszukuje mocnego argumentu po-

takich samych (redystrybucja pozioma) docho-

zwalającego czuć się dobrym i użytecznym. Budzi to

dach;

powątpiewanie w altruizm własnych intencji. Pomagacz

• między fazami życia jednostki — związana jest

cieszy się z powodu okazanego zaufania, a jednocześnie z transferem środków pomiędzy okresami życia

boi się czy sprosta zadaniu, odczuwa niechęć do osoby

np. zastosowanie ulg podatkowych na nieletnie

wspomaganej przy jednoczesnej konieczności podjęcia

dzieci;

interwencji. Obawia się, że klient nie wie czego chce,

• między rejonami geograficznymi — polega na

a poszukiwanie sedna pragnień może doprowadzić do

transferze środków pomiędzy krajami o różnym

naruszenia granicy oczekiwanej pomocy. Stara się dzia-

stopniu zasobności.

łać zgodnie z dobrem wspomaganego i nie naruszać woli

Jak ocenić można rozdział dóbr w systemie pomocy

jego bliskich [Otrębska-Popiołek 1991, s. 102].

społecznej? Przede wszystkim redystrybucją nie po-

Źródłem kolejnego dylematu jest brak spójności po-

winno zajmować się wyłącznie państwo, gdyż „…po

między przepisami Ustawy o Pomocy Społecznej a prak-

pierwsze, marnotrawi dane mu środki, źle gospodarując

tyką subdyscypliny. Przepisy te są często określane jako pieniędzmi podatników; po drugie zaś – zamiast wspie-nierealne, oderwane od rzeczywistości, krępujące działa-rać ubogich, mnoży biurokrację, utrzymując rzesze

nia, co zmusza pracowników do ich naginania. Inna

bezproduktywnych urzędników. Po trzecie wreszcie,

wątpliwość etyczna koncentruje się wokół pytania, czy

osiąga rezultaty przeciwne do zamierzonych; nie poma-

mogę działać wbrew woli klienta? Pracownicy przeży-

ga odzyskać biednym i nie dającym sobie rady w życiu

wają silny konflikt wewnętrzny, gdy w trosce o życie

samodzielności, ale demoralizuje, uczy bezradności,

i zdrowie człowieka naruszać muszą jego przekonania.

stygmatyzuje i zamiast integrować ze społeczeństwem

Dylematy związane z polityką i programami społecz-

– spycha na jego margines” [ ibid.].

nymi związane są z ograniczoną dostępnością do dóbr

Wadliwy system redystrybucji dóbr i ograniczony do-

i świadczeń społecznych, w wyniku czego na pracow-

stęp do środków i usług nasilają pozorność działań

niku spoczywa odpowiedzialność za sprawiedliwy ich

pracowników socjalnych. Mianem tym określa się

rozdział. Rozbieżność pomiędzy osobistym a zawodo-

czynności, które ze względu na swoje cechy są inne niż wym systemem wartości stanowi kolejny problem,

na to wyglądają, a więc czynności: naśladowcze, cere-

zwłaszcza, iż nie zawsze systemy te są zgodne. Czy

monialne, pokazowe, asekuracyjne i formalne. Są one

zatem kierować się w działaniu własnym sumieniem,

istotne do realizacji założonego celu, choć ich wyko-

czy kodeksem etyki zawodowej?

nywanie wcale nie przyczynia się do jego realizacji —

Wszystkie te problemy zwiększają podatność pra-

co zresztą wiadome jest stronom zainteresowanym

cownika socjalnego na wystąpienie zespołu wypalenia

[Lutyński 1998].

zawodowego. Rozpoczyna go zwiększony stan wyczer-

Oprócz problemów tkwiących w samym systemie

pania emocjonalnego objawiający się utratą energii,

pomocy społecznej, wspomnieć należy o pewnej kate-

zmniejszeniem aktywności, przewlekłym uczuciem

gorii klientów, skutecznie osłabiających efektywność

zmęczenia, po którym następuje depersonalizacja, zde-

pracy zawodowych pomagaczy. Mowa tu o tak zwa-

humanizowane reakcje na ludzi i ich problemy, dystan-

nych „nieznośnych klientach”. W pracy socjalnej ter-

sowanie się od innych. Stopniowo do objawów tych

minem tym określa się osoby wykazujące różnego ro-

dołącza się brak osobistej satysfakcji z wyników pracy, dzaju zaburzenia psychiczne i charakterologiczne, rosz-negatywna ocena jej wyników, a nawet depresja

czeniowo ubiegające się o świadczenie i dostęp do

i poczucie klęski [Binięda 2000, s. 51-53].

usług, a później nie korzystające z nich. W relacji

z nimi pracownicy socjalni wątpią w skuteczność

Pos

Po t

s ulow

o ane

w

działania zar adcze

z — śr odki

o

swych poczynań. Narażeni są też na naruszenie zasad

profilaktyczne

i wartości etyki zawodowej [Davies 1998, s. 150-155].

Pomoc społeczna nastawiona jest w naszym kraju na

Założenia, wartości i specyfika działalności zawodo-

oddziaływania ratownicze i interwencyjne, choć do jej

wej budzą liczne dylematy etyczne. Dylematy te kon-

funkcji należy również prowadzenie działań profilak-

centrują się wokół trzech zagadnień: praktyki bezpo-

ś

tycznych. Działania takie mogłyby minimalizować

redniej, polityki i programów pomocy społecznej,

problemy klientów niwelując zjawiska: stygmatyzacji,

Wychowanie na co dzień

29

wykluczania społecznego, popadania w zależność czy dziedziczenie biedy poprzez zmianę społecznego wizerunku pomocy i klienta. Klient postrzegany byłby

wówczas jako jednostka doświadczająca przejściowych

trudności, wymagająca wsparcia i opieki, a nie osobnik z marginesu społecznego.

Analizując specyficzny charakter trudności zawodo-

wych pracownika socjalnego, niezbędne byłyby zmiany

ustawodawcze wymagające nowych uregulowań praw-

nych i zwiększonych zasobów finansowych w obrębie

pomocy społecznej oraz zwiększenie efektywności

współpracy z sektorem pozarządowym. Postulowana

zmiana wizerunku klienta wywarłaby z pewnością ko-

rzystny wpływ na pozyskiwanie potrzebnych środków

od organizacji pozarządowych czy instytucji.

Pewnym rozwiązaniem byłby także efektywny dobór

studentów o tej specjalności zawodowej (testy psycho-

logiczne i pedagogiczne), szczegółowe zapoznawanie

ich z kodeksem zawodowym podczas studiów, otacza-

nie troską młodych pracowników socjalnych oraz orga-

nizowanie grup wsparcia dla przedstawicieli zawodu.

Bibliografia:

Binięda E., Zespół „wypalania się” u nauczycieli, [w:] Dziec-ko o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Cz. Kosakowski, M.

Zaorska (red.), Toruń 2000.

Ciczkowski W., Pomoc społeczna, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, T. Pilch, D. Lalak (red.), Warszawa 1999.

Davies M., Nieznośni klienci, [w:] Praca socjalna. Pomoc społeczna, J. Kwaśniewski (red.), Katowice 1998.

Kaźmierczak T., Deprywacja społeczna a pomoc społeczna,

[w:] T. Kaźmierczak, M. Łuczyńska, Wprowadzenie do pomocy społecznej, Katowice 1998a.

Kaźmierczak T., Łuczyńska M., Wprowadzenie do pomocy społecznej, Katowice 1998.

Kaźmierczak T., O stygmatującym efekcie pomocy społecznej,

[w:] T. Kaźmierczak, M. Łuczyńska, Wprowadzenie do pomocy społecznej, Katowice 1998b.

Kaźmierczak T., Redystrybucja zasobów a pomoc społeczna,

[w:] T. Kaźmierczak, M. Łuczyńska, Wprowadzenie do pomocy społecznej, Katowice 1998c.

Lutyński J., Działania pozorne, [w:] Wokół problemów dzi a-

łania społecznego. Wybór tekstów i przykładów projektów dzi a-

łania, Wybór i opracowanie E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, Katowice 1998.

Miś L., Czy istnieje zagrożenie trwałą marginalizacją? Kilka uwag na temat pojęcia „podklasy” ( underclass), „Praca Socjalna” 1998, nr 4.

Otrębska-Popiołek K., Człowiek w sytuacji pomocy. Psychol o-giczna problematyka przyjmowania i udzielania pomocy, Katowice 1991.

Praca socjalna. Pomoc społeczna, J. Kwaśniewski (red.), Katowice 1998.

Sterna B., Sterna W., Jak powstaje uzależnienie od pomocy społecznej, „Praca Socjalna” 2000, nr 2.

Dr Dorota Zaworska-Nikoniuk jest pracownikiem na-

ukowym na Wydziale Pedagogiki i Wychowania Artystycznego Uniwersytetu War mińsko-M

o- azu

z r sk

s ie

i g

e o

g w Olsztynie.

30

Teoria i praktyka pracy socjalnej