Franczak K., Żuk J., Osobowościowe korelaty obrazu Boga. W: Borowik I., Libiszowska-
Żółtkowska M., Doktór J. (red.), Oblicza religii i religijności. Kraków, Nomos, s. 361-376.
Osobowościowe korelaty obrazu Boga
Wprowadzenie
Badania dotyczÄ…ce indywidualnej struktury obrazu Boga oraz zwiÄ…zanych z niÄ…
konsekwencji przejawiających się w interpretowaniu rzeczywistości oraz kształtowaniu własnego
postępowania zajmują ważne miejsce w naukach społecznych, zwłaszcza w psychologii religii.
Ta ostatnia, zainteresowana jest przede wszystkim uzyskaniem odpowiedzi na pytania, jakie
związki zachodzą między zróżnicowanym obrazem Boga a cechami osobowościowymi. Obraz
Boga jest tutaj rozumiany jako  poznawcze i emocjonalne schematy człowieka, decydujące o
konkretnej koncepcji bóstwa, o postawach wobec tegoż bóstwa i zachowaniach religijno 
moralnych (Kuczkowski 1993, 45).
Zdarza się również, że w procesie kształtowania się obrazu Boga, na skutek
specyficznych wydarzeń w przebiegu wychowania i socjalizacji, zostają wpisane takie elementy,
które w pewnym sensie można nazwać psychopatycznymi, możliwych do zaobserwowania u
osób chorych psychicznie. Wtedy to obraz Boga może również przyjmować cechy diagnozowane
u osób o zaburzonej osobowości (Tokarski 2008).
Dotychczasowe badania nad obrazem Boga dają się skategoryzować w trzech
płaszczyznach rozwijanych w ramach psychologii rozwojowej, psychologii międzykulturowej
oraz psychoanalizy (Grzymała  Moszczyńska 1991). W literaturze przedmiotu istnieje ich
szeroka dokumentacja (Kuczkowski, 1982; Wulff 1999; Grzymała  Moszczyńska 2004;
Molenda 2006; Tokarski, 2008).
Badania te ujmują obraz Boga z perspektywy własnych zainteresowań autorów oraz
przyjętych psychologicznych koncepcji człowieka. Szanując odrębność założeń teoretycznych
poszczególnych dziedzin, należy przyjąć za słuszną opinię Any Marii Rizzuto (1994), iż związek
z rodzicami (badany przez psychoanalizę) nie wyczerpuje możliwych z
ródeł obrazu Boga,
ponieważ idiosynkratyczne i osobiste reprezentacje Boga kształtują się nie tylko na podobieństwo
relacji z obiektami znaczącymi, ale również z reprezentacją  ja oraz z reprezentacją systemu
wierzeń przekazywanego przez środowisko i kulturę pochodzenia, również w formie
bezpośredniej nauki religii.
Analiza szczegółowa publikowanych badań wskazuje na istotne zależności pomiędzy
sposobem pojmowania i rozumienia obrazu Boga a niektórymi cechami osobowości. Na pierwsze
miejsce wysuwają się zależności obrazu Boga ze schematem  ja , samooceną, lękiem i
poczuciem własnej wartości.
Do ważniejszych i pionierskich poszukiwań związków między obrazem Boga i cechami
osobowościowymi należą badania Petera Bensona i Bernarda Spilki (1973). W badaniach tych
wyraz
nie stwierdzono, że poziom samoakceptacji i poczucie własnej wartości obserwowane u
badanych studentów, pozytywnie korelują z obrazem Boga kochającego, natomiast negatywnie
korelują z Bogiem postrzeganym jako odrzucający, bezosobowy, mściwy i kontrolujący.
W innych, podobnych badaniach B. Spilki, Jamesa Addisona i Marguerite Rosensohn
(1975) uzyskano porównywalne wyniki. Niski poziom poczucia własnej wartości związany jest z
posiadanym wrogim i złośliwym obrazem Boga. Poza tym wśród badanych płci żeńskiej
zauważono również negatywną korelację poczucia własnej wartości z gniewnym obrazem Boga,
natomiast pozytywną korelację z obrazem Boga kochającego, dobrego i łagodnego. Również
badania Johna Buri go i Rebeccy Mueller (1987 za Wolff 1999, 318) z zastosowaniem skali
autorytaryzmu i samooceny, wskazujÄ… na istotny zwiÄ…zek obrazu Boga z samoocenÄ…. Osoby o
wysokim ładunku samooceny wybierały Boga kochającego, przebaczającego i cierpliwego.
Natomiast osoby cierpiące na skutek własnej niskiej samooceny, częściej wykazywały tendencję
do postrzegania Boga jako surowego, krytycznego i potępiającego.
Podobne wyniki uzyskała Leslie Francis (2005) z zastosowaniem Kwestionariusza
Osobowości Eysencka oraz Skali Dyferencjału Semantycznego w grupie 755 osób w wieku 11-
18 lat. Osoby charakteryzujące się wysoką samooceną wybierały pozytywne przymiotniki
odnoszące się do obrazu Boga. Również Charles Schaefer i Richard Gorsuch (1991) po
przeprowadzeniu badań na grupie 161 studentów wyznania protestanckiego stwierdził
statystycznie istotnie negatywną korelację między lękiem a przyjaznym obrazem Boga. Badania
te potwierdzają również istotne zależności stwierdzone we wcześniejszych badaniach
2
prowadzonych przez Sybil Eysenck i Barry ego McGurk a (1980) oraz Sybil Eysenck (1981)
dotyczÄ…ce zwiÄ…zku obrazu Boga z neurotyzmem i psychotyzmem.
W 2002 roku zespół Hanneke Schaap-Jonker, Elisabeth Eurelings-Bontekoe, Peter
Verhagen oraz Hetty Zock (2002) z Holandii przeprowadzili wśród 46 pacjentów szpitali
psychiatrycznych interesujące badania eksploracyjne dotyczące związków obrazu Boga z
zaburzeniami osobowości diagnozowanymi według kryteriów klasyfikacji zaburzeń
psychicznych, opublikowanych w 1994 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne
(Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders  wydanie czwarte - DSM-IV).
Zaburzenia osobowości badane były Kwestionariuszem Badania Cech Osobowości (Vragenlijst
Kenmerken Persoonlijkheid - Questionnaire to Assess Personality Features) (Duijsens i inni
1996). Obraz Boga był badany kwestionariuszem pochodzenia niemieckiego, autorstwa
Sebastiana Murkena (1998), przetłumaczonym i zaadaptowanym do badań holenderskich.
Kwestionariusz składa się z 49 twierdzeń, podzielonych na pięć skal: uczucia pozytywne, uczucia
negatywne, wspierające działania Boga, Bóg karzący  dominujący, bierność Boga.
Współczynnik rzetelności alpha Cronbacha poszczególnych skal waha się od 0.58 do 0.84.
Uzyskane wyniki wśród badanych pacjentów pokazują, że obraz Boga kształtuje się pod
wpływem patologicznych cech osobowości. Na przykład, osoby o cechach schizotypicznych,
schizoidalnych i paranoidalnych majÄ… tendencje do posiadania obrazu Boga jako bytu dalekiego,
pasywnego i niewspierajÄ…cego. Osoby charakteryzujÄ…ce siÄ™ zaburzeniami obsesyjno-
kompulsywnymi posiadają dominujący i karzący obraz Boga. Autorzy tłumaczą te zależności
odwołując się do struktury schematów poznawczych, które determinują subiektywne emocje i
zachowania. Pacjenci o zaburzonej osobowości posiadają wcześnie ukształtowany,
nieprzystosowany i niefunkcjonalny schemat obrazu Boga. bazujący na doświadczeniach z
dzieciństwa przeżytych z osobami znaczącymi. Schemat ten najczęściej jest sztywny, odporny na
zmiany, z tendencją do pozostawania niezmiennym przez całe życie. Negatywny obraz Boga jest
właśnie takim schematem, potwierdzanym przez selektywnie dobierane informacje, w taki
sposób, aby były one spójne z przyjętym wcześniej negatywnym wizerunkiem, przy
jednoczesnym odrzucaniu informacji z nim niespójnych, w tym przypadku - pozytywnych
(Schaap-Jonker i inni 2002).
Z kolei badania Mandy Robbins, Leslie Francis i Shirley Kerr (2006) z zastosowaniem
Kwestionariusza Osobowości Eysencka i Skali Dyferencjału Semantycznego przeprowadzone na
3
258 uczniach w Południowej Afryce potwierdziły związek obrazu Boga z psychotyzmem i
empatią, natomiast nie stwierdzono istotnych zależności z neurotyzmem.
Na szczególną uwagę zasługują badania przeprowadzone w Holandii przez Ralpha
Piedmonta, Josepha Williamsa i Josepha Ciarrocchi (1997). Autorzy w swoich badaniach
zastosowali Inwentarz osobowości NEO  FFI Paula Costy i Roberta McCrae a (Neo-
Five Factor Inventory) mierzący w pięciu skalach następujące cechy osobowości:
Neurotyczność, Ekstrawersję, Otwartość na doświadczenie, Ugodowość i Sumienność
oraz Listę Przymiotników ACL (Adjective Check List) Harrisona Gougha i Alfreda
Heilbruna. Poszukując osobowościowych korelatów obrazu Jezusa z samoopisem cech
osobowościowych badanych osób zastosowano Kwestionariusz NEO  FFI, natomiast
do opisu cech obrazu Jezusa zastosowano ACL. Badani mieli za zadanie nakreślić swój
indywidualny obraz Jezusa, korzystając z listy 300 przymiotników. W ten sposób
powstał przymiotnikowy profil Jezusa. Następnie uzyskane wskazania, z udziałem
sędziów kompetentnych, przyporządkowano do pięciu kategorii cech osobowości
analogicznych do pięciu wymiarów osobowości zaproponowanych, we wspomnianym
wcześniej Inwentarzu osobowości, przez Paula Costę i Roberta McCrae a. Uzyskane
wyniki wskazują, iż z wyjątkiem ugodowości, cztery pozostałe wymiary osobowości
korelują statystycznie istotnie ze wskazanymi cechami profilu Jezusa. Największy
wpływ na formułowanie się obrazu Jezusa mają ekstrawersja i otwartość na
doświadczenia. Towarzyskość i empatia korelują istotnie z obrazem Jezusa stabilnym
emocjonalnie i empatycznym nastawieniem w relacjach interpersonalnych.
W polskiej literaturze przedmiotu, badania nad obrazem Boga nie zajmujÄ… wiele miejsca.
Wśród nich można ilustracyjnie wymienić wczesne badania Stanisława Kuczkowskiego (1982)
oraz Jerzego Szymołona (1999). Pierwszy z nich stosował opracowaną przez siebie skalę
Polskiego Dyferencjału Semantycznego, zawierającą wymiar emocjonalny i wymiar sterowania.
W wymiarze emocjonalnym znalazły się między innymi takie pary przymiotników jak:
kochający  nienawidzący; przyjazny  wrogi; surowy  łagodny; troskliwy  obojętny.
Natomiast w wymiarze sterowania zastosowano następujące określenia: władczy  partnerski;
zaborczy  niezawłaszczający drugiego człowieka; karzący  nagradzający (Kuczkowski, 1982).
Badania te wykazały przede wszystkim istotną zależność między obrazem rodziców i
obrazem Boga. Uwagę badacza zwróciła nieco wyższa zależność, aczkolwiek nieistotna
4
statystycznie, między obrazem matki i obrazem Boga niż między obrazem ojca i obrazem Boga.
Fakt ten autor wyjaśnia specyfiką polskiej religijności posiadającą charakter maryjny.
Natomiast J. Szymołon korzystając również ze skali własnego autorstwa (Skala Lęku i
Fascynacji) wyodrębnił z obrazu Boga dwa wymiary: lęk i fascynację. W badaniach stwierdzono
istotne zależności cech osobowościowych, mierzonych Testem Przymiotników ACL Gougha i
Heilbruna oraz Arkuszem Samopoznania Raymonda Cattella z tzw. Lękiem Synowskim i
Fascynacją. Ten rodzaj Lęku w odróżnieniu od Niewolniczego związany jest z przekraczaniem
siebie, wyższym poczuciem bezpieczeństwa i zaufania do siebie oraz spadkiem poziomu
niepokoju egzystencjalnego. Natomiast Lęk Niewolniczy wiąże się z nadmierną koncentracją na
sobie (Szymołon 1999).
Wiodącym wątkiem w polskich badaniach jest jednak poszukiwanie zależności między
obrazem Boga i posiadanym obrazem rodziców. Do jednych z ciekawszych należą prace
badawcze Józefa Króla (1989). Przeprowadzone badania w latach 1986-1987 w Nysie i Opolu na
grupie 1014 uczniów szkół średnich wyraz
nie wskazały na zależności między postawami
rodziców a posiadanym przez młodzież obrazem Boga. Osoby, których rodzice charakteryzowali
się postawą akceptacji, wrażliwością i ugodowością posiadały pozytywny obraz Boga.
Stwierdzono również, że na kształtowanie się obrazu Boga istotny wpływ ma struktura  ja , a
zwłaszcza wymiar wartości społecznych oraz poziom samoakceptacji. Osoby o wysokim
poziomie samoakceptacji deklarujÄ… wyraz
nie pozytywny obraz Boga.
Celem prezentowanych badań jest analiza eksploracyjna osobowościowych korelatów
obrazu Boga z zastosowaniem Inwentarza osobowości NEO-FFI Costy i McCrae a, dotychczas
rzadko stosowanego w tego typu badaniach.
Metoda
5
1. Osoby badane i przebieg badań
W badaniach uczestniczyło 415 studentów, między 19 i 26 rokiem życia, studiujących na
różnych kierunkach oraz w różnych warszawskich uczelniach: Uniwersytet Kardynała Stefana
Wyszyńskiego, Uniwersytet Warszawski, Politechnika oraz Akademia Medyczna . Każda osoba
otrzymywała do samodzielnego wypełnienia zestaw kwestionariuszy ułożony w losowo
określonej kolejności. W badaniach uczestniczyło 283 kobiet oraz 132 mężczyzn (co stanowiło
odpowiednio 68,2% i 31,8 procent całej populacji). Średnia wieku badanych wyniosła 24 lata
przy odchyleniu standardowym SD=5,6. Pochodzenie badanych ilustruje poniższa tabela:
Tabela 1. Miejsce zamieszkania badanych
Częstość Procent
WieÅ› 110 26,5
Miasto do 10 tys. mieszkańców 51 12,3
Miasto 10-100 tys. mieszkańców 109 26,3
Miasto powyżej 100 tys. mieszkańców 145 34,9
Ogółem 415 100,0
Zdecydowana większość badanych określiła się jako wierzący w Boga i zawsze wierzący.
TakÄ… odpowiedz
uzyskano od 88,7 procent badanych kobiet i 78,8 procent mężczyzn.
Szczegółowy rozkład odpowiedzi dotyczących wiary badanych przedstawia poniższa tabela.
Tabela 2. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które z poniższych stwierdzeń najlepiej wyraża Pana (i) wiarę
w Boga?(N=415)
Częstość Procent
kobiety mężczyz
ni kobiety mężczyz
ni
Nie wierzę w Boga i nigdy nie wierzyłem(-am) 1 0 ,4 0
Nie wierzę w Boga, ale kiedyś wierzyłem(-am) 2 6 ,7 4,5
Wierzę w Boga, ale kiedyś nie wierzyłem(-am) 13 14 4,6 10,6
Wierzę w Boga i zawsze wierzyłem(-am) 251 104 88,7 78,8
Trudno powiedzieć 16 8 5,7 6,1
Ogółem 283 132 100,0 100,0
2. Techniki badawcze
6
Do badania cech osobowości zastosowano Kwestionariusz NEO  FFI Costy i
McCrae a (polska adaptacja Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Śliwińska 1998), przy pomocy,
którego eksplorowano następujące wymiary osobowości: Neurotyczność, Ekstrawersja,
Otwartość na doświadczenie, Ugodowość oraz Sumienność. W pracach adaptacyjnych
nad polską wersją uzyskano następujące współczynniki rzetelności alpha Cronbacha:
neurotyczność = 0.80; ekstrawersja = 0.77; otwartość = 0.68; ugodowość = 0.68;
sumienność = 0.82. Badani udzielali odpowiedzi na pięciostopniowej skali Likerta.
Kwestionariusz składa się z 60 twierdzeń.
Obraz Boga badano Skalą Dyferencjału Semantycznego (SDS) skonstruowaną przez
Romualda Jaworskiego (1989) na bazie dyferencjału semantycznego, techniki badawczej
zaproponowanej przez Charles a Osgood a diagnozujÄ…cej trzy podstawowe wymiary przestrzeni
semantycznej: wartościowanie, siłę i aktywność (Osgood, 1952). Ze Skali Jaworskiego, która
posiada oprócz wymiaru poznawczego również wymiar emocjonalno-motywacyjny oraz
relacyjny zastosowano w niniejszych badaniach jedynie ten pierwszy, dotyczÄ…cy konotacyjnego
znaczenia pojęcia  Bóg .
Skala ta diagnozuje obraz Boga funkcjonujący w świadomości ludzkiej, a zawierający w
sobie komponent poznawczy ogólnej postawy wobec Boga. Badani na siedmiostopniowej skali,
zawierającej dziesięć par przymiotników, wskazywali swoje rozumienie i postrzeganie Boga.
Poniżej prezentujemy pary przymiotników:
serdeczny  chłodny; wymagający  niewymagający; prosty  skomplikowany; zaangażowany 
obojętny; radosny  smutny; aktywny  bierny; wyrozumiały  surowy; atrakcyjny 
nieatrakcyjny; zrozumiały  niezrozumiały; bliski  daleki.
Wyniki
W badaniu cech osobowości Inwentarzem NEO-FFI uzyskano współczynnik zgodności
wewnętrznej alpha Cronbacha = 0.73 oraz następujące wyniki średnie poszczególnych skal.
Tabela 3. Wyniki średnie i odchylenie standardowe uzyskane w NEO-FFI (N=415)
NEO-FFI M SD
Neurotyczność 35,1518 8,2593
7
Ugodowość 42,8072 5,4668
Sumienność 42,9855 7,0275
Ekstrawersja 41,0940 6,4294
Otwartość 40,2940 5,2604
W badanej grupie nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic ze względu na płeć w
wymiarach osobowości ze zmienną obraz Boga (analizując poszczególne pary przymiotników).
Poniżej prezentujemy pary przymiotników i statystyki opisowe Skali DS.
Tabela 4. Konotacyjne znaczenie obrazu Boga. Myślę, że Bóg jest& Właściwości skali (N = 415)
M SD
1
2 3 4 5 6 7
1,69 1,11
1. serdeczny chłodny
1
2 3 4 5 6 7
2,10 1,34
2. wymagajÄ…cy niewymagajÄ…cy
1
2 3 4 5 6 7
4,22 2,10
3. prosty skomplikowany
1
2 3 4 5 6 7
1,90 1,40
4. zaangażowany obojętny
1
2 3 4 5 6 7
1,98 1,10
5. radosny smutny
1
2 3 4 5 6 7
1,99 1,40
6. aktywny bierny
1
2 3 4 5 6 7
1,95 1,30
7. wyrozumiały surowy
1
2 3 4 5 6 7
2,74 1,41
8. atrakcyjny nieatrakcyjny
1
2 3 4 5 6 7
3,36 1,77
9. zrozumiały niezrozumiały
1
2 3 4 5 6 7
2,21 1,47
10. bliski daleki
Wykres nr 1. Konotacyjne znaczenie obrazu Boga. Średnie dla poszczególnych par przymiotników
(N=415).
5
4
3
2
1
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Pary przymiotników
8
Åš
rednie wskaza
Å„
Tabela 4 i wykres nr 1 prezentują właściwości dziesięciu par przymiotników odnoszących się do
obrazu Boga. Współczynnik rzetelności alpha Cronbaha skali wynosi 0.85. Oznacza to
stosunkowo wysoką homogeniczność skali, która upoważnia do kontynuowania dalszych analiz.
Otrzymane wyniki wskazujÄ… na preferencje u badanych takich cech Boga jak: serdeczny,
zaangażowany, radosny, aktywny i wyrozumiały. Podkreślane są cechy Boga życzliwego i
uczestniczącego w życiu badanych osób. Nieco mniej intensywnie Bóg był oceniany jako
wymagający, atrakcyjny i zrozumiały. Badani najmniej intensywnie opisywali Boga na
kontinuum prosty-skomplikowany. Wydaje się, że cecha ta może być interpretowana przez
badanych jako złożoność i niepojętność natury Boga. Nieco niżej wskazywano na zrozumiałość
Boga (twierdzenie 9). Bóg jest postrzegany jako umiarkowanie zrozumiały. Cecha ta zgodnie z
analizÄ… czynnikowÄ…, w rozumieniu badanych, Å‚Ä…czy siÄ™ ze skomplikowanÄ… naturÄ… Boga. Nie jest
on jednak Bogiem surowym, obojętnym i chłodnym.
Tabela 5. Analiza korelacyjna par przymiotników z cechami osobowościowymi mierzonymi Inwentarzem
Osobowości NEO-FFI (N=415)
Neurotyczność Ugodowość Sumienność Ekstrawersja Otwartość
Serdeczny/chłodny ,008 -,317** -,215** -,169** ,048
WymagajÄ…cy/niewymagajÄ…cy ,078 -,123** -,043 -,021 ,025
Prosty/skomplikowany ,073 -,124** -,043 -,105* -,011
Zaangażowany/obojętny ,053 -,332** -,246** -,119* -,007
Radosny/smutny ,057 -,313** -,149** -,147** -,002
Aktywny/bierny ,029 -,283** -,193** -,175** ,013
Wyrozumiały/surowy ,044 -,274** -,101* -,146** ,046
Atrakcyjny/nieatrakcyjny ,038 -,096 -,055 ,014 -,148**
Zrozumiały/niezrozumiały ,132** -,194** -,143** -,217** ,125*
Bliski/daleki ,067 -,272** -,160** -,217** ,017
Pozytywny obraz Boga/ ,097* -,348** -,202** -,205** ,015
Negatywny obraz Boga
** p< 0.01; * p< 0.05
Powyższa tabela prezentuje analizę korelacyjną Pearsona między obrazem Boga
wyrażonym za pomocą 10 par przymiotników oraz cechami osobowości mierzonymi
Inwentarzem NEO-FFI, Neurotycznością, Ugodowością, Sumiennością, Ekstrawersją oraz
Otwartością.
Cechy osobowościowe wykazują interesujący związek z badanymi cechami obrazu Boga
(zoperacjonalizowanymi w SDS). Neurotyczność, poza jednym przypadkiem, nie wykazuje
9
istotnie statystycznych zależności z cechami obrazu Boga, ani pozytywnymi, ani negatywnymi.
Wyjątkiem jest istotna, lecz niska zależność z niezrozumiałością Boga. Osoby podatne na
doświadczanie negatywnych emocji, takich jak strach, niezadowolenie, poczucie winy czy stres,
mają tendencję do postrzegania Boga jako niezrozumiałego w odniesieniu do ich życia. Pozostałe
cechy osobowości (ugodowość, sumienność, ekstrawersja i otwartość) wykazują, z małymi
wyjątkami zależności statystycznie istotne. Ugodowość jako cecha osobowości wskazująca na
pozytywne nastawienie do innych ludzi, orientacjÄ™ interpersonalnÄ… przejawiajÄ…cÄ… siÄ™ w
altruizmie, koreluje z następującymi cechami obrazu Boga: serdeczny, wymagający, prosty,
zaangażowany, radosny, aktywny, wyrozumiały zrozumiały i bliski. Nie zauważono jedynie
zależności z cechą Bóg atrakcyjny. Można przyjąć, że dla osób charakteryzujących się wysoką
ugodowością, nie ma większego znaczenia czy Bóg jest atrakcyjny czy też nie. W przypadku
cech serdeczny, zaangażowany i radosny jest to zależność wyraz
na (Guilford 1960).
Sumienność jest cechą, która wyraża stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji w
działaniach celowych. Osoby charakteryzujące się tą cechą ujawniają dużą wrażliwość w
przestrzeganiu zasad moralnych. Cecha ta w badanej populacji koreluje statystycznie istotnie z
takimi przymiotami Boga jak: serdeczny, zaangażowany, radosny, aktywny, zrozumiały i bliski,
przy czym związek z cechą wyrozumiały jest na niższym poziomie (p<0.05). Nie odnotowano
natomiast związków z cechami: wymagający, prosty i atrakcyjny.
Serdeczny, radosny, aktywny, wyrozumiały, zrozumiały i bliski to cechy obrazu Boga
korelujące z ekstrawersją. Osoby preferujące dużą ilość interakcji społecznych oraz
charakteryzujące się wysokim poziomem energii oraz zdolnością odczuwania pozytywnych
emocji, preferują również podobne cechy w obrazie Boga. Nieco słabsze związki zachodzą z
cechami Boga prosty i zaangażowany.
Bóg atrakcyjny koreluje istotnie statystycznie z otwartością na doświadczenia. Osoby
poszukujące, charakteryzujące się ciekawością poznawczą świata zarówno zewnętrznego jak i
wewnętrznego mają tendencję do postrzegania Boga właśnie jako atrakcyjnego. Jednak osoby te
jednocześnie postrzegają Boga jako niezrozumiałego, chociaż związek jest słabszy niż w
przypadku atrakcyjnego obrazu Boga.
Po zsumowaniu wyników wszystkich par przymiotników uzyskano ogólny, pozytywny vs
negatywny obraz Boga. Obraz pozytywny grupuje przymiotniki odnoszące się do ciepłej,
serdecznej, zaangażowanej i zrozumiałej wizji Boga. Cechy świadczące o chłodnym,
10
niezrozumiałym, dalekim i obojętnym na ludzkie losy Boga, charakteryzują Jego negatywny
obraz. Tutaj też odnajdujemy interesujące zależności.
Ogólnie, negatywny obraz Boga koreluje statystycznie istotnie z wymiarem osobowości
neurotyczność (,097, p< 0.05), jest to korelacja pozytywna. Można przypuszczać, że osoby o
wysokim ładunku cech neurotyczności posiadają tendencję do postrzegania Boga w sposób
negatywny, gdzie Bóg jawi się jako nieobecny, chłodny i daleki od zrozumienia.
Natomiast pozytywny obraz Boga koreluje statystycznie istotnie z takimi cechami
osobowości jak ugodowość, sumienność i ekstrawersja. (Tutaj jest to korelacja negatywna,
ponieważ pozytywne cechy obrazu Boga były kodowane niskimi cyframi). W przypadku
otwartości nie odnotowano korelacji statystycznie istotnych z ogólnym (pozytywnym vs
negatywnym) obrazem Boga.
W dalszym toku analizy otrzymanych wyników, celem poszukiwania istotnych
predyktorów obrazu Boga, wykonano serię analiz regresji z poszczególnymi przymiotnikami
odnoszącymi się do obrazu Boga jako zmiennymi zależnymi.
Tabela 6. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga serdeczny/chłodny jako zmienną zależną (metoda
wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność -,103 -,103 ,041
Ugodowość -,288 -,288 ,000
Sumienność -,162 -,162 ,002
Ekstrawersja -,068 -,068 ,206
Otwartość ,095 ,095 ,042
R-kwadrat = ,14
Obserwujemy tutaj dość wysoki poziom wyjaśnianej wariancji. Najbardziej istotnym
predyktorem Boga serdecznego jest ugodowość. Osoby pozytywnie nastawione do innych ludzi,
serdeczne i życzliwe postrzegają w podobny sposób również Boga. Osoby takie są przekonane,
że inni ludzie mają postawy podobne do nich, co może przenosić się także na posiadany obraz
Boga. Równie silnym predyktorem serdecznego obrazu Boga jest sumienność. Prawdopodobnie
osoby o wysokim stopniu zorganizowania i wysokiej motywacji zorientowanej na osiągnięcie
celu własną, sumienną pracą, postrzegają Boga jako przyjaznego im i serdecznego.
11
Nieco słabszymi, ale również istotnymi predyktorami są neurotyczność i otwartość. Przy
czym otwartość pojawia się (na granicy istotności), jako predyktor chłodnego obrazu Boga. Jak
twierdzą Paul Costa i Robert McCrae, otwartość najbardziej wiąże się z cechami intelektu i
emocjonalny obraz Boga, w tym przypadku nie odgrywa większego znaczenia (Zawadzki,
Strelau, Szczepaniak, Śliwińska 1998).
Tabela 7. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga wymagający/niewymagający jako zmienną zależną
(metoda wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność ,078 1,454 ,147
Ugodowość -,101 -1,951 ,052
Sumienność -,012 -,211 ,833
Ekstrawersja ,041 ,718 ,473
Otwartość ,022 ,436 ,663
R-kwadrat = ,02
Jeśli chodzi o obraz Boga wymagający/niewymagający nie odnotowujemy istotnych
predyktorów w badanych cechach osobowości.
Tabela 8. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga prosty/skomplikowany jako zmienną zależną
(metoda wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność ,034 ,629 ,530
Ugodowość -,102 -1,971 ,049
Sumienność ,019 ,352 ,725
Ekstrawersja -,073 -1,268 ,206
Otwartość ,009 ,190 ,850
R-kwadrat = ,02
W opisie cechy obrazu Boga charakteryzującej jego prostotę, na granicy istotności, jako
predyktor tej cechy znajduje się ugodowość. Ponieważ rozumiana jest ona jako przekonanie, że
inni ludzie mają uczciwe intencje, może wyjaśniać tworzenie się obrazu Boga jako bytu (osoby)
prostego, szczerego i nieskomplikowanego w relacjach do człowieka.
Tabela 9. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga zaangażowany/obojętny jako zmienną zależną
(metoda wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność -,041 -,813 ,417
12
Ugodowość -,307 -6,351 ,000
Sumienność -,208 -4,047 ,000
Ekstrawersja ,037 ,685 ,493
Otwartość ,043 ,917 ,360
R-kwadrat = ,15
W przypadku obrazu Boga zaangażowany/obojętny mamy do czynienia również z dość
wysokim procentem wyjaśnianej wariancji (15%). Najsilniejszymi predyktorami Boga
rozumianego jako zaangażowanego w życie człowieka są ugodowość i sumienność. Ugodowość
interpretowana jako wrażliwość i zaangażowanie emocjonalne na potrzeby innych ludzi, sprzyja
tworzeniu się obrazu Boga, również zaangażowanego. Z kolei sumienność opisuje stosunek
człowieka do pracy, przekonanie o własnych kompetencjach i możliwościach radzenia sobie.
Ujawnia to pewną dynamikę planowania i działania, aktywności zaangażowanej. Bardzo
prawdopodobne, że taka postawa przekłada się na percepcję Boga równie zaangażowanego.
Tabela 10. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga radosny/smutny jako zmienną zależną (metoda
wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność -,030 -,590 ,556
Ugodowość -,292 -5,909 ,000
Sumienność -,075 -1,434 ,152
Ekstrawersja -,047 -,856 ,392
Otwartość ,038 ,810 ,418
R-kwadrat = ,11
Jedynym istotnym predyktorem cechy Boga radosny/smutny jest ugodowość.
Przyjacielskie nastawienie do ludzi, przejawianie sympatii i pozytywnych uczuć do innych
stwarza dobrą płaszczyznę również do takiego pojmowania Boga. Pozostałe cechy
osobowościowe nie odgrywają w tym przypadku znaczącej roli.
Tabela 11. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga aktywny/bierny jako zmienną zależną (metoda
wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność -,077 -1,505 ,133
Ugodowość -,248 -5,036 ,000
Sumienność -,129 -2,459 ,014
Ekstrawersja -,085 -1,541 ,124
Otwartość ,057 1,196 ,232
R-kwadrat = ,11
13
Istotne znaczenie w kształtowaniu się obrazu Boga pojmowanego jako aktywny odgrywa
podobnie jak w poprzednim przypadku ugodowość oraz w nieco mniejszym stopniu sumienność.
Jednym ze składników ugodowości jest altruizm (vs egocentryzm), czyli tendencja do
angażowania się w sprawy innych ludzi i niesienia im pomocy oraz brak tendencji do
faworyzowania własnej osoby. Wiąże się to również z tendencją do angażowania się w różnego
akcje charytatywne na rzecz innych. Postawa taka może wywierać również wpływ na
formowanie się obrazu Boga uczestniczącego aktywnie w losach człowieka.
Sumienność oraz związana z nią silna wola i wytrwałość w realizowaniu podjętych zadań
tłumaczą rolę tej cechy jako predyktora w kształtowaniu się obrazu Boga aktywnego. W
przypadku tej cechy, zmienne osobowościowe wyjaśniają 11 procent wariancji.
Tabela 12. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga wyrozumiały/surowy jako zmienną zależną
(metoda wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność -,032 -,613 ,540
Ugodowość -,257 -5,159 ,000
Sumienność -,027 -,517 ,606
Ekstrawersja -,083 -1,485 ,138
Otwartość ,081 1,694 ,091
R-kwadrat = ,09
Jedynym predyktorem pojmowania Boga jako wyrozumiałego jest ugodowość. Cecha ta
dość łatwo tłumaczy swoją funkcję predyktora jednym z elementów składowych tej cechy, a jest
nim ustępliwość, rozumiana jako powściąganie agresji, łagodność oraz stała tendencja do
wybaczania i zapominania (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Śliwińska 1998).
Tabela 12. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga atrakcyjny/nieatrakcyjny jako zmienną zależną
(metoda wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność ,025 ,465 ,642
Ugodowość -,092 -1,800 ,073
Sumienność -,043 -,782 ,435
Ekstrawersja ,085 1,486 ,138
Otwartość -,140 -2,838 ,005
R-kwadrat = ,03
14
Spośród badanych cech osobowościowych, jedynie otwartość jest istotnym predyktorem
obrazu Boga jako atrakcyjnego. Ponieważ ta cecha osobowościowa, obejmuje takie składniki jak
wyobraz
nia, wrażliwość estetyczna czy otwartość na stany emocjonalne oraz poszukiwanie
nowych bodz
ców, może kształtować również obraz Boga atrakcyjnego i zachęcającego do
dalszych refleksji.
Tabela 13. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga zrozumiały/niezrozumiały jako zmienną zależną
(metoda wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność ,054 1,053 ,293
Ugodowość -,143 -2,887 ,004
Sumienność -,056 -1,053 ,293
Ekstrawersja -,154 -2,784 ,006
Otwartość ,172 3,602 ,000
R-kwadrat = ,11
Istotnymi predyktorami Boga postrzeganego jako zrozumiałego są ugodowość i
ekstrawersja. Może to być tłumaczone wysoką zdolnością do odczuwania pozytywnych emocji u
osób charakteryzujących się tymi cechami osobowościowymi. Poza tym tendencja do reagowania
pozytywnymi emocjami może sprzyjać kreowaniu się Boga jako zrozumiałego.
Natomiast, istotnym predyktorem Boga postrzeganego jako niezrozumiałego jest
otwartość. Wydaje się to zaprzeczać powszechnemu poglądowi, że osoby otwarte na nowe
doświadczenia, o silnej potrzebie poznawania, będą postrzegać Boga jako zrozumiałego.
Pamiętać jednak należy, że osoby o dużym nasileniu tej cechy są niekonwencjonalne, skłonne do
kwestionowania autorytetów i niezależne w sądach. Jest to również cecha, która w porównaniu z
innymi, w największym stopniu koreluje z ilością przyswajanej wiedzy. Można zatem przyjąć, że
postawa taka, charakteryzujÄ…ca siÄ™ silnym pragnieniem poznania i zrozumienia Boga, ostatecznie
nie znajduje poznawczych satysfakcji z własnych refleksji.
Tabela 14. Wyniki analizy regresji z cechą obrazu Boga bliski/daleki jako zmienną zależną (metoda
wprowadzania)
Zmienne Beta T Sig T
Neurotyczność -,039 -,770 ,442
Ugodowość -,227 -4,596 ,000
Sumienność -,066 -1,250 ,212
Ekstrawersja -,146 -2,653 ,008
Otwartość ,062 1,297 ,195
15
R-kwadrat = ,10
Ugodowość i ekstrawersja są istotnymi predyktorami Boga bliskiego. Cechy te, w sposób
naturalny tłumaczą możliwość rozumienia Boga jako bliskiego. Jednostki ugodowe są
sympatyczne wobec innych i zarazem są przekonane, że inne osoby zachowują się podobnie. W
ten sposób, w sposób naturalny tworzy się również obraz Boga, równie  sympatycznego ,
bliskiego, uczestniczÄ…cego.
Zakończenie i wnioski
Prezentowane badania eksploracyjne dotyczące osobowościowych korelatów obrazu Boga
są kontynuacją prowadzonych i znanych badań w literaturze przedmiotu. Zastosowano w tym
celu Kwestionariusz NEO  FFI Costy i McCrae a oraz Skalę Dyferencjału
Semantycznego opracowanÄ… przez R. Jaworskiego. Uzyskane wyniki drogÄ… analizy
korelacyjnej oraz analizy regresji wskazujÄ… na interesujÄ…ce zwiÄ…zki cech
osobowościowych z deklarowanym, preferowanym obrazem Boga.
Układ uzyskanych zależności, zdaje się potwierdzać związek między cechami
osobowości a wykreowanym w indywidualnym i społecznym doświadczeniu obrazem
Boga. Relacje interpersonalne z osobami znaczącymi zdają się tworzyć szczególną bazę
dla tych doświadczeń. Przyjmuje się w tym przypadku tezę, że w trakcie rozwoju osoby,
tworzy się szczególny rodzaj matrycy, która warunkuje w znacznym stopniu póz
niejsze
relacje interpersonalne, w tym również relacje do Boga (Jarosz 2006). W tym sensie
prezentowane badania mogą być ważnym głosem w toczącej się dyskusji na temat
relacji między zdrowiem psychicznym jednostki i jej religijnością.
Uzyskane wyniki pozwalają na stwierdzenie, że najczęstszym predyktorem
pozytywnego obrazu Boga są ugodowość i sumienność. Cechy te najczęściej
odzwierciedlają zaangażowane, ciepłe i funkcjonalne relacje z otoczeniem z dużym
nasyceniem altruizmu. Osoby charakteryzujące się umiejętnością nawiązywania i
utrzymywania znaczÄ…cych relacji emocjonalnych z innymi ludz
mi podkreślają
jednoznacznie preferowane pozytywne przymioty Boga.
16
Należy również podkreślić, że uzyskane wyniki badań nie pozwalają na
stwierdzenie, że obraz Boga u osób religijnych wiąże się z takimi cechami jak depresja,
neurotyzm czy samotność.
Przeciwnie, religijność rozumiana jako podmiotowa relacja z Bogiem
analizowana analogicznie do relacji z innymi osobami Å‚Ä…czona jest z pozytywnymi
cechami osobowościowymi. Wyniki te są zbieżne z rezultatami wcześniejszych badań
(Franczak, Doktór 2000).
Interesującym okazał się brak zależności między Neurotycznością a pozytywnymi
czy też negatywnymi cechami obrazu Boga. Reaktywność emocjonalna w tym
przypadku nie wiąże się z obrazem Boga i nie wydaje się być regulatorem jego
tworzenia się. Wyjątek stanowi jedynie cecha Boga niezrozumiały, która wykazuje
statystycznie istotny, ale słaby związek z Neurotycznością.
Omawiane badania, pomimo pewnych ograniczeń, takich jak brak rozróżnienia
wyników ze względu na płeć (analiza cech osobowościowych ze zmienną obraz Boga
nie wykazała w badanej populacji różnic statystycznie istotnych) oraz fakt, iż badania
były przeprowadzone wyłącznie na grupie wyznania rzymsko-katolickiego, mogą
stanowić ważną inspirację do dalszych studiów nad obrazem Boga. Oczywiście należy
pamiętać, że zmienne osobowościowe nie są jedynymi predyktorami tworzenia się i
podtrzymywania w świadomości obrazu Boga. Jednak nie wolno o nich zapominać,
zwłaszcza na gruncie psychologii rozwojowej, psychologii klinicznej i psychoterapii.
Niewątpliwie, interesującym byłoby postawienie pytania o funkcjonalność
posiadanego obrazu Boga w życiu jednostki, również w perspektywie teorii
przywiązania. Innym aspektem godnym zainteresowania byłoby studium odnoszące się do
ewentualnych różnic w obrazie Boga biblijnego (zapamiętanego z nauki religii) a obrazem Boga
wiary (konsekwencjalny i rytualistyczny wymiar religijności według Glocka).
17
Bibliografia
Benson, Peter; Spilka, Bernard (1973), God-Image as a Function of Self-Esteem and Locus of
Control.  Journal for the Scientific Study of Religion 12: 297-310.
Duijsens, Inge; Eurelings-Bontekoe, Elisabeth; Diekstra, René (1996), The VKP. A selfreport
instrument for DSM-III-R and LCD-10 personality disorders. Construction and
Psychometric Properties.  Personality and Individual Differences , 20: 171 182.
Eysenck, Sybil; McGurk, Barry (1980), Impulsiveness and Venturesomeness in a Detention
Centre Population.  Psychological Reports 47: 1299-1306.
Eysenck, Sybil (1981), Impulsiveness and Antisocial Behaviour in Children.  Current
Psychological Research 1: 31-37.
Francis, Leslie (2005), God images and self-esteem: a study among 11-18 year-olds. W:
 Research in the Social Scientific Study of Religion , 16: 105-121.
Franczak, Kazimierz; Doktór, Tadeusz (2000), Niektóre korelaty religijności personalnej i
apersonalnej. W: Doktór T., Franczak K., Postawy wobec religii. Psychologiczne
uwarunkowania i konsekwencje. Salezjański Instytut Wychowania Chrześcijańskiego,
Warszawa, 71-85.
Grzymała  Moszczyńska, Halina (1991), Psychologia religii. Wybrane zagadnienia. NOMOS,
Kraków.
Grzymała  Moszczyńska, Halina (2004), Religia a kultura. Wybrane zagadnienia z kulturowej
psychologii religii. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Guilford, Joy Paul (1960), Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice. PWN,
Warszawa.
Jarosz, Marek (2006), Relacja do Boga w psychologii religii. W: Głaz Stanisław (red.),
Podstawowe zagadnienia z psychologii religii. WAM, Kraków, 253-270.
Jaworski, Romuald (1989), Psychologiczne korelaty religijności personalnej. KUL, Warszawa.
18
Król, Józef (1989), Postawy rodzicielskie, poziom samoakceptacji a pojęcie Boga. Studium
psychologiczne. KUL, Lublin.
Kuczkowski, Stanisław (1982), Psychologia kształtowania się obrazu Boga. Wydział
Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego. Kraków.
Kuczkowski, Stanisław (1993), Psychologia religii. WAM, Kraków.
Molenda, Andrzej (2006), Obraz Boga z perspektywy psychoanalitycznej teorii relacji z
obiektem. W: Głaz Stanisław (red.), Podstawowe zagadnienia z psychologii religii.
WAM, Kraków, 244-252.
Murken, Sebastian (1998). Gottesbeziehung und psychische Gesundheit: Die Entwicklung eines
Modells und seine empirische Überprüfung. Waxmann, Münster.
Osgood, Charles (1952), The Nature of Measurement and Meaning.  Psychological Bulletin
49:197-237.
Piedmont, Ralph; Williams, Joseph; Ciarrocchi, Joseph (1997). Personality correlates of one's
image of Jesus: Historiographic analysis using the Five-Factor Model of personality.
 Journal of Psychology and Theology , 25: 364-372.
Rizzuto, Ana Maria (1994), La nascita del Dio vivente. Studio psicoanalitico. Borla, Roma.
Robbins, Mandy; Francis, Leslie; Kerr, Shirley (2006), God images and empathy among a group
of secondary school pupils in South Africa.  Religion and Theology 13/2: 176-194.
Schaap-Jonker, Hanneke; Eurelings-Bontekoe, Elisabeth; Verhagen, Peter; Zock, Hetty (2002),
Image of God and personality pathology: an exploratory study among psychiatric
patients.  Mental Health, Religion and Culture 5: 55-71.
Schaefer, Charles; Gorsuch, Richard (1991), Psychological Adjustment and Religiousness: The
Multivariate Belief-Motivation Theory of Religiousness.  Journal for the Scientific Study
of Religion 30: 448-461.
Spilka, Bernard; Addison, James; Rosensohn, Marguerite (1975), Parents, Self and God: A Test
of Competing Theories of Individual-Religion Relationships.  Review of Religious
Research 16: 154-165.
19
Szymołon, Jerzy (1999), Lęk I fascynacja. Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego. Lublin.
Tokarski, Stanisław (2008), Elementy zaburzonej osobowości w obrazie Boga. Fałszywe obrazy
Boga i ich wpływ na funkcjonowanie człowieka. Uzyskano 10.02.2008 z sieci www.
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=183.
Stanisław, Tokarski (2008), Kształtowanie się obrazu Boga i jego wpływ na relacje
interpersonalne. Uzyskano 12.04.2008 z sieci
www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=338
Wulff, David (1999), Psychologia religii. Klasyczna i współczesna. Wydawnictwa Szkolne i
Pedagogiczne, Warszawa.
Zawadzki, Bogdan; Strelau, Jan; Szczepaniak, Piotr; Śliwińska, Magdalena (1998), Inwentarz
osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik. Pracownia Testów
Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa.
20