Teoria osobowości H.J.Eysencka


Koncepcja Hansa J. Eysencka charakteryzuje się daleko idącą biologizacją,
należy do tych teorii osobowości, które mają status teorii temperamentu. Według
Eysencka osobowość, to temperament i inteligencja. Jeśliby więc usunąć z
obszaru osobowości inteligencję, pozostałby sam temperament. Choć Eysenck
traktował osobowość (z pominięciem inteligencji) i temperament jako synonimy,
unikał jednak w swoich publikacjach pojęcia "temperament", mówiąc zamiast tego
o "osobowości". W związku z tym koncepcja Eysencka przedstawiana jest jako
przykład biologicznie zorientowanej osobowościowej teorii cech.


Organizacja osobowości


Osobowość, jak mówi sam Eysenck, stanowi "względnie trwałą organizację
charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują
specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia".
Jednym z pierwszych celów, jakie postawił sobie Eysenck w swych badaniach, była
klasyfikacja zachowania, wydzielenie jego rysów i typów. W pracach
Classification and the Problem of Diagnosis (1960), Experiments with Drugs
(1963) oraz Fact and Fiction in Psychology (1966) Eysenck przedstawia schematy
organizacji osobowości, w których można wyróżnić cztery poziomy:

poziom konstruktów teoretycznych (L1);
poziom zjawisk, które można zaobserwować w eksperymentach psychologii ogólnej
(L2);
poziom nawyków (cech) zachowania (L3);
poziom postaw lub nawyków myślowych (L4).

Poziom L1 dotyczy zjawisk niedostępnych bezpośredniej obserwacji, w odróżnieniu
od zjawisk z trzech pozostałych poziomów, które są (upraszczając) bezpośrednio
obserwowalne. Na tym poziomie spotykamy się z procesem pobudzenia-hamowania,
który stanowi fizjologiczne podłoże ekstrawersji-introwersji (zob. niżej), ale
jest pojmowany jako "konstrukt teoretyczny".
Wskaźniki przewagi pobudzenia bądź hamowania możemy obserwować badając wyniki
konkretnych eksperymentów, jak np. warunkowanie, stan czuwania, reminiscencja,
które stanowią z kolei drugi z poziomów organizacji osobowości (L2). Zjawiska z
poziomów L1 i L2 są zdeterminowane przede wszystkim czynnikami o naturze
biologicznej - inaczej - konstytucjonalnej.
Zjawiska z poziomu L3 powstają w wyniku interakcji czynników konstytucjonalnych
i środowiskowych. Na tym poziomie organizacji osobowości mamy do czynienia z
pojęciem ekstrawersji-introwersji, które jest nadrzędne w stosunku do rysów
pierwotnych, takich jak: towarzyskość, impulsywność, beztroska, itp.
Zjawiska z poziomu L4 są w jakiś sposób związane ze zjawiskami z trzech
niższych poziomów, jednak trudno powiedzieć, w jaki.
W trzecim wydaniu The Strukture of Human Personality Eysenck zrezygnował z
poziomu L4, tym samym Eysenckowski model organizacji osobowości uległ
uproszczeniu. Ów uproszczony schemat zamieszczony został poniżej, wykorzystano
w nim przykład jednego z trzech podstawowych wymiarów osobowości -
ekstra-introwersji.






Wymiary osobowości


Na podstawie wyczerpujących analiz czynnikowych danych uzyskanych z badań
psychometrycznych i laboratoryjnych, prowadzonych na przestrzeni kilku
dziesięcioleci na zróżnicowanych populacjach, Eysenck doszedł do wniosku, że
struktura osobowości jest trójczynnikowa. Te trzy czynniki, traktowane jako
wzajemnie niezależne, to: ekstrawersja (E), neurotyczność (N) i psychotyczność
(P). Eysenck nazywał je często czynnikami nadrzędnymi, superczynnikami, a także
typami osobowości. Jak zostało to opisane powyżej, struktura czynników jest
hierarchiczna, a w ich skład wchodzą czynniki pierwszego rzędu (pierwotne),
które z kolei są pochodnymi całej grupy skorelowanych ze sobą nawyków i aktów
behawioralnych.

Charakteryzując ekstrawersję-introwersję, opisuje się zazwyczaj bieguny tego
wymiaru (kontinuum) albo inaczej - biegunowe typy osobowości. Sanocki (1981)
pisze:
"Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaciół, odczuwa
potrzebę prowadzenia rozmów z innymi ludźmi, nie lubi natomiast zajmować się
czytaniem w samotności. Potrzebuje podniet z zewnątrz, działa pod wpływem
sytuacji, w której aktualnie się znajduje. Ogólnie uważa się go za jednostkę
impulsuwną i działającą bez zastanowienia. Lubi zajmować się działalnością
praktyczną. Zawsze posiada gotową odpowiedź na skierowane pod jego adresem
uwagi. Lubi zmiany. Nie przejmuje się nigdy zbytnio z powodu doznanych
niepowodzeń. Jest optymistycznie nastawiony w stosunku do przyszłości. Lubi być
w ruchu, wykonywać prace ręczne. Łatwo wpada w gniew, jest agresywny. Jego
życie uczuciowe nie jest poddane kontroli intelektu i obowiązujących w danym
środowisku, powszechnie przyjętych zasad współżycia. Freud powiedziałby, że ten
człowiek w postępowaniu swoim kieruje się przede wszystkim, lub nawet
wyłącznie, zasadą przyjemności.
Introwertyk z kolei lubi zajmować się introspekcją, woli raczej czytać książki
niż przebywać w towarzystwie, jest powściągliwy, przyjaciół ma niewielu, a w
ich doborze jest bardzo wymagający. W działaniu nie jest impulsywny, można by
powiedzieć, że na co dzień kieruje się maksymą: >>Sto razy pomyśl, a raz
zrób<<. Sprawy dnia powszedniego traktuje bardzo poważnie i lubi wieść
uporządkowany tryb życia. Uczucia swe poddaje bardzo dokładnej kontroli. Z
przyjętych na siebie zobowiązań wywiązuje się sumiennie i zwykle posiada opinię
człowieka, na którym można zawsze polegać. Dużą wagę przywiązuje do wartości
etycznych. Jego stosunek do przyszłości zabarwiony jest pesymizmem."
Mimo tego, że wśród ludzi najwięcej jest ambiwertyków, czyli osób mających
część cech intro-, a część ekstrawertywnych, Eysenck poświęcił im niewiele
uwagi. Odpowiedni poziom ekstrawersji stanowi, według Eysencka, istotny warunek
społecznego zachowania jednostki, a także jej ewentualnej resocjalizacji.
Proces wychowania i socjalizacji polega na warunkowaniu określonych zachowań i
emocji. U introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej, szybciej i silniej,
dlatego uwarunkowanie określonych emocji i zachowań będzie zachodziło u nich
łatwiej i będzie bardziej trwałe niż u ekstrawertyków.

Neurotyzm jest wymiarem, na którego jednym krańcu znajduje się stałość
emocjonalna (zrównoważenie emocjonalne), zaś na drugim - niezrównoważenie
emocjonalne (neurotyczność). Na określenie neurotyzmu używa się także terminów:
wrażliwość emocjonalna, chwiejność emocjonalna, emocjonalna reaktywność; jest
on związany z lękiem rozumianym jako "ogólny popęd emocjonalny".
Osoby neurotyczne są generalnie mało odporne na działanie stresu, ponieważ ich
autonomiczny układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy, co sprawia, że powstałe
emocje są silne i długotrwałe. Neurotycy często uskarżają się na nieokreślone
dolegliwości somatyczne, skarżą się na ciągłe kłopoty, łatwo ulegają nastrojom,
są drażliwi, skłonni do stanów lękowych i załamań nerwowych, podatni na
depresję i cierpiący na bezsenność. Eysenck zakłada, że neurotyzm jest
kontinuum od normy do patologii. Wiąże ten czynnik przede wszystkim z
dziedzicznością i biologicznymi cechami organizmu, lecz z drugiej strony
wskazuje także na znaczenie wpływów środowiska, zwłaszcza stosowanych we
wczesnym dzieciństwie metod wychowawczych.

Psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun opisują takie cechy, jak
altruizm, empatia i uspołecznienie, drugi biegun zaś opisuje przestępczość,
psychopatię i schizofrenię. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Psychotyzmu
są "zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieprzyjazne, nieufne,
dziwaczne, nieskore do wzruszeń, nieszczęśliwe, antyspołeczne, bez wglądu w
siebie, z urojeniami prześladowczymi". Psychotyk, to "człowiek samotny, nie
zważający na ludzi, często sprawiający trudności, nigdzie nie zadomowiony. Może
być okrutny i nieludzki, pozbawiony wszelkich uczuć empatycznych, całkowicie
nieczuły. Bywa złośliwy w stosunku do ludzi, nawet do przyjaciół i krewnych,
wykazuje agresję, nawet do tych, których kocha. Bywa także zamiłowany w
dziwacznych i niezwykłych przygodach, nie bacząc na niebezpieczeństwa. Często
bawi się kosztem innych ludzi, specjalizując się w wyprowadzaniu ich z
równowagi [...]. Od najwcześniejszego dzieciństwa mamy bardzo klarowną
psychologiczną sylwetkę dziwaka, samotnika, sprawiającego szereg trudności w
życiu, zimnego jak lód, pozbawionego ludzkich uczuć, zarówno w stosunku do
innych jednostek jak i do zwierząt, agresywnego i złego, nawet w odniesieniu do
swych bliskich i drogich. Już jako dziecko wykazuje zanik uczuć. Nadmiernie
angażuje się w pełne napięcia, mrożące krew w żyłach sytuacje, nie zwracając
uwagi na niebezpieczeństwa z tym związane. Uspołecznienie jest sprawą bardzo
odległą od tego typu dzieci i dorosłych, empatia, poczucie winy i wrażliwość na
sprawy innych są czymś bardzo obcym dla ich psychiki" (zob. Pospiszyl, 1985).
Pojęcie psychotyzmu jest jednak w teorii Eysencka najmniej jasne. Z jednej
strony przegląd badań sporządzony przez Eysencka dowodzi, że podwyższone wyniki
w skali Psychotyzmu otrzymują więźniowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani
i dzieci z zaburzeniami antyspołecznymi, z drugiej zaś strony inne badania
wykazały, że w porównaniu z populacją ogólną podwyższone wyniki w skali P
uzyskiwali także artyści odnoszący sukcesy, studenci humanistyki, twórczy
pisarze, zawodowi artyści czy angielscy studenci. Zestawienie to dowodzi, że
skala P nie tyle mierzy patologię, co niekonwencjonalność charakterystyczną dla
"szalonych" artystów.

Poniżej przedstawiony został diagram ukazujący stosunek różnych cech zachowania
do wymiarów ekstrawersji-introwersji oraz neurotyczności. Wymienione cechy
uporządkowane zostały według zawartych w nich ładunków obydwu czynników.
Eysenck zwraca uwagę na to, że zawarte w diagramie cechy są biegunowo
przeciwne, związane z dwoma wymiarami na podstawie odpowiednich współczynników
korelacji, przy czym im wyższy jest współczynnik korelacji dodatni, tym
mniejszy jest kąt, a więc tym bliżej siebie położone są dane cechy zachowania.
Jeśli współczynnik korelacji wynosi 0, to kąt jest wówczas równy 90 i takie
dwie cechy są niezależne. Współczynnik korelacji równy lub bliski 1 odpowiada
kątom w pobliżu 180 - takie dwie cechy uznajemy za biegunowo przeciwne.






Wymiary osobowości a choroby


Według Eysencka niektórzy ludzie rodzą się z określoną skazą, tzn. specyficzną
słabością, która wspólnie z niekorzystnymi oddziaływaniami środowiska (stres)
może prowadzić do patologii. Takimi skazami są neurotyzm i psychotyzm, a także
skrajne nasilenie ekstrawersji i introwersji, które może prowadzić do
określonych zaburzeń nerwicowych.
Osoby uzyskujące wysokie wyniki na skali Neurotyzmu oraz Ekstrawersji mają
skłoności do nerwicy histerycznej, natomiast osoby z wysokimi wynikami w
zakresie Neurotyzmu i niskimi w skali Ekstrawersji (neurotyczni introwertycy)
skłonni są do zachorowania na nerwicę dystymiczną (lęk, depresja reaktywna,
psychastenia, hipochondria i inne cechy). Okazuje się jednak, iż histerycy są
mniej ekstrawertywni niż psychopaci, a nawet - według niektórych badań - mniej
niż osoby normalne. Kwestia poziomu ekstrawersji u histeryków jest jednak
sprawą otwartą, ponieważ dostępne wyniki badań są zbyt różnorodne, aby wysuwać
jednoznaczne wnioski.
Eysenk wiąże także powstawanie chorób psychosomatycznych z podstawowymi
wymiarami osobowości. Przykładem takiej zależności jest związek między
osobowością typu A i skłonnością do choroby wieńcowej serca. Typowi A
przypisuje się niecierpliwość, ciągłą gotowość do reagowania, agresywność oraz
skłonność do gniewu. Eysenck wyodrębnił także trzy inne typy osobowości (jako,
że pojęcie osobowości typu A jest wg niego zbyt mało precyzyjne):
A - ze skłonnością do choroby wieńcowej serca,
B - typ zdrowy,
C - ze skłonnością do chorób nowotworowych.
Czynnikiem ryzyka w przypadku ostatnim jest długotrwały stan beznadziejności i
bezradności, a w przypadku chorób serca - ciągły gniew i złość. Gniew i
pobudzenie emocjonalne mogą prowadzić także do wrzodów żołądka, zawałów,
choroby nadciśnieniowej i cukrzycy.




Wyodrębniono także cztery typy reagowania na stres:
Podminowanie - osoby tego typu sądzą, że obiekt ważny dla nich emocjonalnie
jest warunkiem ich pomyślności i szczęścia. Brak obiektu bądź jego utrata jest
przeżywane jak traumatyczne zdarzenie. Takie osoby nie są w stanie zdystansować
się od obiektu i pozostają od niego zależne. Przyczyną wielkiego stresu może
być niepowodzenie w zbliżeniu się do cenionego człowieka.
Nadmierne pobudzenie - ten typ spostrzega ważne obiekty jako przyczyny swoich
stresów i nieszczęść. Odrzucenie przez obiekt lub niepowodzenie w osiągnięciu
obiektu stanowi w tym wypadku traumatyczne zdarzenie. Zależność od obiektu
stale się powiększa, gdyż ludzie tego typu pozostają w ciągłym kontakcie z
zaburzającymi ich funkcjonowanie osobami i sytuacjami. Podczas gdy pierwszy typ
szuka bliskości z obiektem i pragnie jej, reagując beznadziejnością i
bezradnością na niepowodzenia, typ drugi nie może uwolnić się od obiektu i
przeżywa złość, agresję i pobudzenie.
Ambiwalencja - jest to typ reagujący na przemian jak osoby typu pierwszego i
drugiego. Raz spostrzegają obiekt jako główną przyczynę swoich nieszczęść,
innym razem - uważają go za niezbędny warunek swego szczęścia. Oscylują między
beznadziejnością i bezradnością oraz gniewem i pobudzeniem. Ponieważ reakcje
tych osób podlegają ciągłym zmianom i nie utrwalają się w postaci
niekorzystnego wzorca zachowania, dlatego są one do pewnego stopnia chronione
przed chorobą, tj. rakiem lub chorobą wieńcową serca.
Autonomia osobista - dla tego typu istotnym warunkiem szczęścia i pomyślności
jest własna autonomia a także autonomia osób, z którymi pragnie być w
kontakcie. Realistycznie ocenia zachowania tych osób (dążenie i unikanie),
akceptując ich autonomię. Osoby typu czwartego potrafią sobie radzić z
niekorzystnymi sytuacjami, potrafią unikać stresu, co pozwala im zachować
zdrowie.
Hipotetyczne relacje między typami osobowości 1, 2 i 4 oraz A, B i C a
wymiarami osobowości (neurotyzmem i ekstrawersją) przedstawione zostały na
rysunku wyżej.


Wymiary osobowości a funkcjonowanie seksualne


Jedną z dziedzin funkcjonowania społecznego, w których sprawdzono wpływ
wszystkich trzech czynników, jest funkcjonowanie seksualne, jako że seks wiąże
się z dużym natężeniem emocji (rola neurotyczności), z dużym pobudzeniem
fizjologicznym (rola ekstrawersji) oraz z wysokim natężeniem funkcji
nagradzających i karzących (rola psychotyczności). Generalnie ekstrawertycy są
bardziej aktywni seksualnie niż introwertycy, osoby neurotyczne częściej
poszukują zastępczych sposobów zaspokajania potrzeb seksualnych (pornografia,
masturbacja), jednostki psychotyczne zaś lubią seks oralny. W jednym z badań
Eysenck skorelował czternaście postaw wobec seksu z każdym z czynników, a
następnie na podstawie analizy czynnikowej danych dotyczących seksu wyodrębnił
dwa czynniki: libido i zadowolenie. Okazało się, że libido (ogólny popęd
seksualny, w którego skład wchodzą podejmowanie zachowań seksualnych i
tolerancja wobec zachowań niezwykłych) korelowało najsilniej z
psychotycznością, czynnik zadowolenia natomiast (przeciwieństwo trudności i
deprywacji w życiu seksualnym) najczęściej ujawniał się u osób zrównoważonych
emocjonalnie.