ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE
Zagospodarowanie turystyczne  wynik działalności mającej na celu przystosowanie
przestrzeni na potrzeby ruchu turystycznego.
Zagospodarowanie turystyczne mo\
na rozumieć dwojako:
" w ujęciu statycznym  jako stan wyposa\
enia regionu, obszaru czy miejscowości w
elementy infrastruktury turystycznej i paraturystycznej,
" w ujęciu dynamicznym  jako proces wyposa\
enia regionu, obszaru lub miejscowości
w elementy infrastruktury turystycznej oraz dostosowywania istniejących elementów
infrastruktury ogólnej do potrzeb przebywających tam turystów.
W.W. Gaworecki analizuje zagospodarowanie turystyczne (techniczna i społeczna infrastruktura
turystyczna) w kontekście dóbr turystycznych, komplementarnych w stosunku do walorów
turystycznych.
Mo\
na zatem przyjąć, \
e jest to działalność mająca na celu przystosowanie środowiska
geograficznego do potrzeb turystyki.
W zagospodarowaniu turystycznym mo\
na wyodrębnić trzy podstawowe dziedziny:
1. Działalność mającą na celu ochronę i przystosowanie do potrzeb ruchu turystycznego
walorów turystycznych;
2. Działalność zmierzającą do zapewnienia mo\
liwości dojazdu (dostępności
komunikacyjnej) do obszarów, miejscowości i obiektów stanowiących cele wyjazdów
turystycznych;
3. Działalność zmierzającą do zapewnienia turystom niezbędnych warunków egzystencji w
miejscu lub na szlaku będącym celem podró\
y  wyposa\
enie w odpowiednie urządzenia
obsługowe.
Zagospodarowanie turystyczne według M. Baud  Bovy obejmuje:
1. dostępność komunikacyjną (elementy infrastrukturalne i organizacja przewozów
zbiorowych),
2. infrastrukturę ogólną (zagospodarowanie komunikacyjne  środki komunikacji wewnątrz
regionu, zagospodarowanie podstawowe  urządzenia administracyjne, kulturalne i
socjalne, obiekty kultu religijnego, techniczne uzbrojenie terenu),
3. infrastrukturę turystyczną (zagospodarowanie podstawowe, sieć naziemna i podziemna,
zagospodarowanie komunikacyjne),
4. trwałe zagospodarowanie turystyczne (obiekty noclegowe, baza komplementarna,
mieszkania personelu obsługującego),
5. urządzenia rozrywkowe i sportowe,
6. turystyczne zagospodarowanie handlowe (sklepy spo\
ywcze, inne przedsiębiorstwa
handlowe),
7. zagospodarowanie recepcyjne (organizacja podró\
y, informacja),
8. urządzenia lecznicze (w uzdrowiskach, zdrojowiskach i stacjach klimatycznych).
Przestrzeń turystyczna  ta część przestrzeni ekonomicznej, w której nastąpił rozwój zjawisk
turystycznych. Przestrzeń turystyczna posiada hierarchiczną strukturę, w której wyró\
nia się
jednostki ró\
nego rzędu:
" Przestrzeń eksploracji turystycznej  ta część przestrzeni, która odkrywa się dopiero dla
działalności turystycznej, np. Antarktyda, Himalaje, Amazonia, a w Polsce, np. kiedyś
Bieszczady, obecnie Podlasie.
" Przestrzeń penetracji turystycznej  ta część przestrzeni geograficznej, którą turysta
najczęściej masowy, odwiedza w celach poznawczych lub dla krótkotrwałego wypoczynku,
np. kompleksy leśne, obszary parków narodowych, doliny rzek, otoczenie jezior, góry,
miasta i miejscowości dysponujące walorami krajoznawczymi, kulturowymi.
" Przestrzeń asymilacji turystycznej  obszary, na których uprawiana jest tzw.  turystyka
miękka , np. agroturystyka.
" Przestrzeń kolonizacji turystycznej  powstaje na skutek trwałego zajmowania przez
obiekty turystyczne nowych ziem zmieniając ich u\
ytkowanie. Jest ona często przestrzenią
obcą krajobrazowo i organizacyjnie regionom geograficznym, w których powstaje, mo\
e stać
się agresywną w stosunku do otoczenia, np. zespoły ośrodków wczasowych, a tak\
e
tworzone  osiedla rekreacyjne na dawniej rolniczo u\
ytkowanych terenach, czy tzw.  drugie
domy mieszkańców miast powstające na tzw. działkach u\
ytkowanych rekreacyjnie
poło\
onych na atrakcyjnych krajobrazowo terenach wokół jezior lub w pobli\
u parków. W tej
przestrzeni mo\
na wyznaczyć obecnie:
przestrzeń urbanizacji turystycznej  część przestrzeni kolonizacji turystycznej, która
staje się miejscem stałego zamieszkania niedawnych turystów, przez co upodabnia się
do dzielnic miejskich.
Obszar turystyczny  jednostka przestrzenna o jednorodnym typie kompleksu walorów i
jednakowej randze walorów, mająca dobre potencjalne warunki rozwoju turystyki.
Region turystyczny  obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności
cech środowiska fizyczno-geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usługowych. W pełni
wykształcony region turystyczny działa za pomocą określonego systemu organizacji
przestrzennej, opierającego się na zespole urządzeń usługowych ściśle dostosowanych do
istniejących warunków środowiska i stosunków społecznych.
Rejon turystyczny  jednostka przestrzenna ni\
szego rzędu, którą mo\
e tworzyć zespół
miejscowości turystycznych powiązanych ze sobą, ze wspólnym węzłem rozrządowym ruchu
turystycznego i bazą zaopatrzeniową.
Miejscowość turystyczna  jednostka osadnicza, która ze względu na walory turystyczne,
infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt etapowy lub docelowy
migracji turystycznych.
W zale\
ności od poło\
enia, charakteru walorów turystycznych, rodzaju zagospodarowania i
pełnionych funkcji wyró\
nia się miejscowości turystyczne górskie, nadmorskie, pojezierne itp.,
wczasowe, uzdrowiskowe, rozrządowo  zaopatrzeniowe, wsie turystyczne, stacje sportów
zimowych, miejscowości krajoznawcze.
Funkcja turystyczna  zdolność przyjęcia i zaspokojenia potrzeb określonej populacji turystów
poprzez dany obszar, region lub inną jednostkę przestrzenną.
Jednostki przestrzenne, w których funkcja turystyczna stanowi dominującą formę działalności
gospodarczej określa się mianem jednostek o funkcji turystycznej.
Ocena funkcji turystycznej obszarów
Jedną z metod określania funkcji turystycznej obszarów oraz oceny walorów turystycznych jest
metoda bonitacji punktowej. Polega ona na przypisywaniu poszczególnym cechom, o
zró\
nicowanej wartości, występującym w obrębie badanej jednostki przestrzennej, odpowiedniej
liczby punktów, ustalonej według obranej skali wartości. Sumowanie punktów odnoszących się
do poszczególnych cech pozwala na syntetyczną ocenę danej jednostki przestrzennej pod
względem atrakcyjności środowiska przyrodniczego lub rozwoju funkcji turystycznej.
W literaturze polskiej metodę bonitacji punktowej zastosował po raz pierwszy S. Leszczyński w
okresie międzywojennym do określenia atrakcyjności turystycznej środowiska geograficznego
Podhala, jak i stopnia jego zagospodarowania turystycznego.
Metoda bonitacji punktowej jest niestety metodą subiektywną, z uwagi na subiektywny dobór
skali wartości i określania kryteriów,.
A. Matczak zastosował metodę bonitacji punktowej do określenia, m.in. funkcji turystycznej
województw, zakładając w swoich badaniach 33 zmienne określające rozwój funkcji turystycznej
obejmujące walory turystyczne, zagospodarowanie i ruch turystyczny.
1. Walory turystyczne reprezentuje 17 zmiennych: liczba miejscowości wypoczynkowych I i II
kategorii, liczba miejscowości krajoznawczych I i II kategorii, liczba obiektów krajoznawczych I i
II kategorii, liczba przyrodniczych obiektów krajoznawczych I i II kategorii, liczba kulturowych
obiektów krajoznawczych I i II kategorii, liczba miejscowości z walorami antropogenicznymi,
liczba miejscowości ze z
ródłami wód leczniczych, procentowy udział w powierzchni województw
obszarów o walorach wypoczynkowych, procentowy udział w powierzchni województw obszarów
o walorach krajoznawczych, procentowy udział lasów w powierzchni województw, powierzchnia
lasów uzdrowiskowo - klimatycznych w ha, powierzchnia lasów dla masowego wypoczynku
ludności w ha, powierzchnia parków krajobrazowych w ha, powierzchnia rezerwatów przyrody w
ha, powierzchnia obszarów chronionego krajobrazu w ha, liczba pomników przyrody ogółem.
2. Stan zagospodarowania turystycznego obrazują zmienne (8): liczba miejsc noclegowych w
obiektach turystycznych i wczasowo  wypoczynkowych ogółem, liczba miejsc noclegowych w
obiektach noclegowych ogółem, liczba miejsc noclegowych w obiektach wczasowo 
wypoczynkowych ogółem, liczba miejsc noclegowych na kempingach i polach biwakowych,
liczba miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych, liczba miejsc w zakładach
gastronomicznych, liczba punktów sprzeda\
y detalicznej, drogi publiczne w km na 100 km2.
3. Wielkość ruchu turystycznego ilustruje następnych osiem zmiennych: liczba osób
korzystających z obiektów turystycznych i turystyczno  wypoczynkowych ogółem, liczba osób
korzystających z kempingów i pól biwakowych, liczba osób korzystających z kwater prywatnych,
liczba cudzoziemców korzystających z obiektów turystycznych i wczasowo  wypoczynkowych,
liczba cudzoziemców korzystających z obiektów turystycznych, liczba cudzoziemców
korzystających z obiektów wczasowo  wypoczynkowych.
Indywidualne wartości ka\
dej ze zmiennych zarejestrowane w poszczególnych województwach
odniesiono do wartości średniej obliczonej dla całej Polski. Porównując poszczególne wartości
indywidualne ka\
dej zmiennej z ich przeciętną dla kraju, wydzielono 5 klas nadając im
punktację od 1 do 5 według rosnących wartości. Po czym, uzyskane punkty zsumowano 
zastosowano metodę bonitacji punktowej  określono sumaryczne wskaz
niki ukazujące rozwój
funkcji turystycznej województw.
Sposób określania rozwoju funkcji turystycznej województw według poszczególnych zmiennych:
Zasada klasyfikacji Punkty
Od 0% do 50% wartości średniej krajowej 1
Od 50,1% do 90% wartości średniej krajowej 2
Od 90,1% do 110% wartości średniej krajowej 3
Od 110,1% do 150% wartości średniej krajowej 4
Powy\
ej 150% wartości średniej krajowej 5
Sumaryczny wskaz
nik rozwoju funkcji turystycznej województw:
Wartość sumarycznego Stopień rozwoju funkcji
wskaz
nika (suma turystycznej
punktów)
do 66 punktów niski
67  99 punktów średni
100  132 punktów wysoki
133  165 punktów bardzo wysoki
Miejscowości turystyczne pod względem znaczenia w turystyce podzielono na miejscowości
międzynarodowe, ogólnokrajowe i regionalne, natomiast pod względem charakteru
dominującego w nich ruchu turystycznego na miejscowości krajoznawcze, wypoczynkowe i
krajoznawczo-wypoczynkowe (T. Dochnalik, H. Nadworna).
W zale\
ności od poło\
enia, charakteru walorów turystycznych, rodzaju zagospodarowania i
pełnionych funkcji wyró\
nia się miejscowości turystyczne górskie, nadmorskie, pojezierne itp.,
wczasowe, uzdrowiskowe, rozrządowo  zaopatrzeniowe, wsie turystyczne, stacje sportów
zimowych, miejscowości krajoznawcze.
Do miejscowości o charakterze krajoznawczym zalicza się miejscowości, które posiadają:
" walory środowiska przyrodniczego,
" walory dóbr kultury (antropogeniczne),
" walory współczesnych osiągnięć człowieka.
W funkcji miejscowości krajoznawczej dominuje element zwiedzania (chęć poznania
krajoznawczego), w związku z czym w miejscowości o tym charakterze zwiedzający zatrzymuje
się stosunkowo przez niedługi okres czasu  od kilku godzin do kilku dni. Mo\
liwość zwiedzania
tych miejscowości nie jest przewa\
nie ograniczona porą roku.
Do miejscowości o charakterze wypoczynkowym zalicza się miejscowości, które:
" dysponują walorami środowiska przyrodniczego,
" są wyposa\
one w odpowiednie urządzenia wypoczynkowe,
" posiadają odpowiednią dostępność komunikacyjną.
Miejscowości wypoczynkowe mogą spełniać swe funkcje sezonowo lub całorocznie. W
miejscowościach tych funkcja wypoczynku i regeneracji sił odgrywa dominującą rolę.
Miejscowości wypoczynkowe pełnią funkcję wypoczynku pobytowego lub świątecznego.
Miejscowości wypoczynkowe
Miejscowości wypoczynku pobytowego Miejscowości wypoczynku świątecznego
Pobyt trwa kilka lub kilkanaście dni. To Pobyt ogranicza się do dni świątecznych. Są
miejscowości uzdrowiskowe, letniskowe i to miejscowości poło\
one w bliskim
wczasowe. sąsiedztwie większych ośrodków miejskich,
w okolicy posiadającej sprzyjające warunki
wypoczynku. Nieodzownym elementem jest
dobra dostępność komunikacyjna.
Do miejscowości o charakterze krajoznawczo - wypoczynkowym zalicza się miejscowości, które łączą
w sobie elementy krajoznawcze i wypoczynkowe, ale \
aden z nich nie jest wyraz
nie
dominujący.
Taki podział miejscowości turystycznych został zatwierdzony wraz z ich wykazem uchwałą nr
5/65 Prezydium Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki z 4 lutego 1965 r. w sprawie
klasyfikacji i ustalenia wykazu miejscowości turystycznych.
Zestawienie rodzajów miejscowości turystycznych i występującego w nich ruchu
turystycznego według poszczególnych kryteriów
Kryterium Rodzaje miejscowości turystycznych lub rodzaje
występującego w nich ruchu turystycznego
1. Rodzaj 1. Miejscowości wypoczynkowe
występujących " główny walor: zbiornik wodny,
walorów " główny walor: krajobraz przyrodniczy, szata roślinna.
turystycznych 2. Miejscowości krajoznawcze
3. Miejscowości uzdrowiskowe
4. Miejscowości, w których istnienie walorów turystycznych
nie jest konieczne
2. Poło\
enie 1. Miejscowości nadmorskie
geograficzne 2. Miejscowości pojezierne
3. Miejscowości nizinne
4. Miejscowości podgórskie
5. Miejscowości górskie
3. Poło\
enie względem 1. Miejscowości poło\
one w obrębie rejonów turystycznych
rejonów 2. Miejscowości le\
ące na turystycznych szlakach
turystycznych komunikacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym
3. Miejscowości poło\
one na obrze\
u rejonów turystycznych
4. Miejscowości, których poło\
enie względem rejonów
turystycznych jest obojętne
4. Okres aktywności 1. Miejscowości o całorocznym okresie aktywności
turystycznej turystycznej
2. Miejscowości o letnim okresie aktywności turystycznej
3. Miejscowości o letnim i zimowym okresie aktywności
turystycznej
4. Miejscowości o okresie aktywności turystycznej
uzale\
nionym od okresu aktywności turystycznej obszarów
lub miejscowości docelowych turystyki
5. Główny cel pobytu 1. Wypoczynkowy 3. Krajoznawczy
turystów 2. Zdrowotny 4. Przejazd (tranzyt)
6. Czas pobytu turystów 1. Ruch turystyczny długookresowy (ponad 7 dni)
2. Ruch turystyczny krótkookresowy
" kilka dni
" jeden dzień z noclegiem,
" jeden dzień lub część dnia bez noclegu
7. Stopień 1. Ruch turystyczny zorganizowany
zorganizowania 2. Ruch turystyczny nie zorganizowany
turystów
8. Środki lokomocji, z 1. Ruch turystyczny z wykorzystaniem publicznych,
których korzystają ogólnodostępnych środków lokomocji
turyści 2. Ruch turystyczny z wykorzystaniem własnych środków
lokomocji
" Samochodowo-motocyklowy,
" rowerowy,
" wodny
3. Turystyka piesza
Infrastruktura to podstawowe urządzenia, przedsiębiorstwa i instytucje świadczące usługi na
potrzeby właściwego funkcjonowania produkcyjnych działów gospodarki lub bezpośrednio na
potrzeby społeczeństwa.
Infrastruktura turystyczna  ta część infrastruktury danego terenu, która powołana została
wyłącznie lub głównie do obsługi ruchu turystycznego. Stanowią ją elementy uprzednio nie
istniejące, a które powstały wskutek nadania danemu regionowi, obszarowi czy miejscowości
charakteru turystycznego.
Infrastruktura paraturystyczna  ta część infrastruktury danego terenu, z której korzystają
turyści w celu zaspokojenia swoich potrzeb, ale której nie tworzy się głównie w celu obsługi
ruchu turystycznego. Powstanie jej elementów generalnie nie zale\
y od rozwoju turystyki,
turyści stanowią tylko jedną z grup u\
ytkowników, korzystającą z niej stale lub okresowo.
Turystyka jednak wpływa na tę infrastrukturę w sposób długofalowy, powodując jej przemianę,
ulepszenie, a tak\
e i rozwój.
Infrastrukturę turystyczną stanowią:
" urządzenia transportowe,
" baza gastronomiczna,
" baza noclegowa,
" urządzenia pozwalające na korzystanie z walorów turystycznych.
Składniki infrastruktury turystycznej i paraturystycznej z zakresu:
1. komunikacji:
" instytucje i urządzenia z zakresu transportu: kolejowego, drogowego (taksówki,
komunikacja zbiorowa), wodnego, lotniczego, koleje linowe i wyciągi,
" instytucje i urządzenia usprawniające przemieszczanie się turystów, np. oznakowane
szlaki turystyczne drogowe, piesze i narciarskie, parkingi, stacje paliw, pomoc drogowa,
wypo\
yczalnie samochodów, dworce, przystanki, porty wodne, lotniska, przejścia
graniczne itp.
" instytucje i urządzenia z zakresu łączności: telekomunikacja, poczta, budki telefoniczne,
skrzynki pocztowe.
2. zakwaterowania:
" stałe, półstałe, sezonowe,
" trwałe, ruchome itp.
" struktura rodzajowa
3. \
ywienia:
" zakłady ogólnodostępne i zakłady \
ywienia zamkniętego,
" zakłady gastronomiczne podstawowe (restauracje, jadłodajnie, zajazdy, bary, stołówki),
" zakłady i urządzenia gastronomiczne uzupełniające (kawiarnie, cukiernie, herbaciarnie,
winiarnie, piwiarnie, automaty gastronomiczne)
" punkty sprzeda\
y detalicznej artykułów spo\
ywczych
4. ekwipunku turystycznego, osobistego i gospodarczego:
" placówki handlowe (sportowo-turystyczne, odzie\
owe, obuwnicze itp.),
" placówki wypo\
yczania ekwipunku,
" placówki świadczące usługi naprawcze i wytwórcze.
5. kultury:
" instytucje prowadzące działalność polegającą na organizowaniu imprez kulturalnych, w
których turysta uczestniczy jako widz (teatry, kina, kabarety, opery, filharmonie, cyrki,
muzea, ogrody zoologiczne i botaniczne)
" instytucje i urządzenia umo\
liwiające turyście organizację rozrywki we własnym zakresie
(biblioteki, dyskoteki, wesołe miasteczka itp.)
6. wychowania fizycznego i udostępniania walorów środowiska naturalnego:
" ułatwiające lub umo\
liwiające turystom korzystanie z walorów, głównie przyrodniczych,
danego terenu (ście\
ki spacerowe, pla\
e, punkty widokowe,
" umo\
liwiające czynne uprawianie sportu (kąpieliska, boiska, sale sportowe, ście\
ki
zdrowia itp.),
" umo\
liwiające bierne uczestnictwo w imprezach sportowo - turystycznych
7. ochrony zdrowia i higieny:
" placówki lecznictwa otwartego i zamkniętego (szpitale, izby chorych, ośrodki zdrowia,
stacje pogotowia ratunkowego, placówki GOPR i WOPR, apteki itp.),
" zakłady lecznictwa uzdrowiskowego (sanatoria, prewentoria, szpitale, zakłady
przyrodolecznicze, pijalnie wód mineralnych, domy zdrojowe),
" zespoły odnowy biologicznej, SPA,
" placówki z zakresu higieny (szalety publiczne, łaz
nie, pralnie, zakłady fryzjerskie i
kosmetyczne itp.)
8. informacji, reklamy i organizacji ruchu turystycznego:
" Instytucje prowadzące działalność informacyjno doradczą - punkty informacji
turystycznej,
" Urządzenia informacji turystycznej (tablice informacyjne, kioski multimedialne,
drogowskazy)
" Instytucje prowadzące działalność reklamową i propagandową (POT, ROT, LOT,
stowarzyszenia turystyczne),
" Placówki prowadzące sprzeda\
wydawnictw i pamiątek turystycznych
" Instytucje świadczące usługi przewodnickie,
" Instytucje świadczące usługi pośrednictwa i organizacji ruchu turystycznego (biura
podró\
y, agencje turystyczne)
9. technicznego uzbrojenia terenu, administracji i bezpieczeństwa publicznego:
" Instytucje i urządzenia umo\
liwiające zaopatrzenie w wodę,
" Instytucje i urządzenia umo\
liwiające zaopatrzenie w energię elektryczną,
" Instytucje i urządzenia gazownicze, ciepłownicze,
" Instytucje i urządzenia z zakresu oczyszczania,
" Instytucje administracji państwowej,
" Placówki stra\
y po\
arnej, policji, stra\
y granicznej,
" Banki, bankomaty, kantory wymiany walut, towarzystwa ubezpieczeniowe.
Osadnictwo turystyczne
 zespół jednostek osadniczych, które powstały lub rozwinęły się w celu obsługi ruchu
turystycznego.
Mo\
na wyró\
nić trzy główne typy morfogenetyczne miejscowości turystycznych.
1. Jednostki osadnicze powstałe na tzw.  surowym korzeniu , czyli wybudowane z myślą
i przeznaczeniem do pełnienia szeroko pojętych funkcji turystycznych. Jednostki te mają
najczęściej regularny plan wytrasowany na specjalnie wykupionym i rozparcelowanym terenie
oraz określoną, często specjalnymi przepisami, zabudowę. Ten typ morfologiczny osadniczej
jednostki turystycznej charakterystyczny jest dla wielkich aglomeracji wypoczynkowych w
basenach Morza Czarnego i Śródziemnego, ośrodków alpejskich, w Polsce: uzdrowisk, planowo
zakładanych podmiejskich miejscowości wypoczynkowych, np. na Pojezierzu Mazurskim.
2. Jednostki osadnictwa turystycznego powstałe w wyniku przekształceń wcześniej
istniejących osiedli, najczęściej wiejskich, które pierwotnie pełniły funkcje rolnicze, rybackie,
leśne i inne nie turystyczne. Proces przemian morfologicznych w takich jednostkach przebiega
najczęściej drogą ewolucji, i mo\
na wyró\
nić kilka etapów:
a) napływ ludności z zewnątrz w celach wypoczynkowych. Miejscowość odwiedzana
przez pierwszych turystów pełni zazwyczaj funkcje produkcyjne, a motywem przyjazdu
są najczęściej walory przyrodnicze (np. jeziora i lasy), poło\
enie geograficzne, czy
tradycja przyjmowania tzw. letników.
b) zmiany podstaw ekonomicznych miejscowości. Początkowo środki uzyskiwane od
turystów są tylko uzupełnieniem dochodów miejscowej ludności. Z czasem następuje
coraz większe uzale\
nienie się od nich i przestawienie działalności na obsługę turystów.
Następują pierwsze inwestycje proturystyczne.
c) wzrost zamo\
ności stałych mieszkańców, którzy decydują się inwestować w obiekty
słu\
ące turystom. Proces ten często przyciąga inwestorów zewnętrznych powodując
trwałe przekształcenia w morfologii miejscowości.
Przykładem tego typu rozwoju mogą być niektóre miejscowości Podhala i Półwyspu Helskiego
oraz Pojezierza Mazurskiego, Pomorskiego.
3. Jednostki osadnicze o nie zmienionej od wieków fizjonomii i morfologii, która to
cecha jest sama w sobie walorem turystycznym przyciągającym masowy ruch turystyczny. Taką
cechę posiadają stare miasta, wielkie kompleksy obronne, klasztory, np. Vlkolinec,
Carcassonne, Kraków, Toruń, Malbork.
Stosując kryterium sezonowości ruchu turystycznego, jednostki osadnictwa turystycznego
mo\
na te\
podzielić na jednostki osadnicze o:
" całorocznym ruchu turystycznym,
" dwusezonowym ruchu turystycznym,
" jednosezonowym ruchu turystycznym,
" ruchu turystycznym świąteczno-weekendowym,
Stosując kryterium celu przyjazdu mo\
na wyró\
nić turystyczne jednostki osadnicze o
dominacji:
" ruchu wypoczynkowego,
" ruchu krajoznawczego,
" ruchu związanego z pobytem w uzdrowiskach i innych miejscowościach
przyrodoleczniczych.
Klasyfikacja miejscowości i obszarów krajoznawczych w Planie Kierunkowym
Zagospodarowania Turystycznego Polski
Miejscowości i obszary kategorii I  tzw.  wielkie centra krajoznawcze  obszary i
miejscowości, które ka\
dy obywatel Polski powinien poznać w zasadzie ju\
w okresie
uczęszczania do szkoły, będące podstawowymi celami krajoznawczymi turystów zagranicznych
 Warszawa, Kraków, Trójmiasto, Wrocław, Poznań, Szczecin, Lublin, Toruń oraz 14 obszarów.
Teraz za wielkie centra krajoznawcze uwa\
a się tylko Gdańsk, Kraków, Poznań, Toruń,
Warszawę i Wrocław.
Miejscowości i obszary kategorii II   ośrodki krajoznawcze  obszary i miejscowości,
które turysta krajowy powinien poznać w drugim rzędzie w okresie aktywności zawodowej a
turysta zagraniczny w przypadku szerszego zainteresowania krajem. 57 miejscowości i 27
obszarów.
Miejscowości i obszary kategorii III  mniejsze zespoły i pojedyncze obiekty stanowiące cel
wycieczek krajoznawczych odbywających się dla pogłębienia znajomości kraju i zaspokojenia
specjalnych zainteresowań. 29 obszarów i 420 mniejszych zespołów i pojedynczych obiektów.
Metody klasyfikacji stosowane w renomowanych przewodnikach turystycznych, np.
Michelin:
*** - miejsca o szczególnej atrakcyjności, których odwiedzenie jest warte specjalnej podró\
y,
** - miejsca o du\
ej atrakcyjności, dla odwiedzenia których warto zboczyć z drogi,
* - inne znaczące atrakcje turystyczne.
Plan Kierunkowy Zagospodarowania Turystycznego Polski w zakresie turystyki krajoznawczej
podkreśla dwa główne problemy związane z zagospodarowaniem:
" przystosowanie dla potrzeb ruchu turystycznego obiektów i terenów będących walorami
krajoznawczymi,
" wyposa\
enie miejscowości, rejonów i szlaków krajoznawczych w odpowiednie urządzenia
obsługowe.
Dla miejscowości i obiektów krajoznawczych plan wprowadza trzy typy zagospodarowania
turystycznego:
" wyposa\
enie kompleksowe  w tym typie zagospodarowanie miejscowości polega
odpowiednim przystosowaniu walorów do zwiedzania oraz na wyposa\
eniu we wszystkie
urządzenia, umo\
liwiające turyście pobyt przez co najmniej jedną dobę; miejscowości te
muszą w pierwszym rzędzie posiadać bazę noclegową, a ponadto \
ywieniową oraz
niezbędne urządzenia towarzyszące i obsługowe  tak\
e dla pojazdów mechanicznych,
" wyposa\
enie częściowe  w tym typie zagospodarowanie miejscowości polega na
wyposa\
eniu miejscowości w urządzenia pozwalające na spo\
ycie w niej podstawowego
posiłku i krótki wypoczynek; podstawowym elementem wyposa\
enia tych miejscowości
jest baza gastronomiczna,
" przystosowanie walorów  w tym typie zagospodarowania miejscowości lub obiektu
ogranicza się do przystosowania walorów do potrzeb ruchu turystycznego
(przystosowanie do zwiedzania, parking, kiosk z pamiątkami, sanitariaty itp.).
W odniesieniu do obszarów krajoznawczych, Plan wprowadza dwa typy zagospodarowania:
" zagospodarowanie całościowe  dotyczy w zasadzie obszarów wytypowanych ze względu
na walory środowiska przyrodniczego; na obszarach tych podstawowym zadaniem jest
ochrona charakterystycznych cech krajobrazu,
" zagospodarowanie gniazdowe  dotyczy w zasadzie obszarów, wytypowanych ze względu
na intensywność występowania pojedynczych obiektów krajoznawczych, najczęściej w
grupie dóbr kultury i osiągnięć współczesnych. Program zagospodarowania związany jest
nie z całym obszarem, a jedynie z poszczególnymi punktami, gdzie walory te występują.
Strefy zagospodarowania turystycznego miejscowości krajoznawczej:
Strefa penetracji turystycznej  część miejscowości, w której przebywają turyści od chwili
przyjazdu do momentu wyjazdu, tj. obszar, w którym znajdują się obiekty obsługi turystycznej i
walory krajoznawcze wraz z łączącymi je ciągami komunikacyjnymi oraz drogami dojazdowymi
do miejscowości.
Strefa intensywnego zwiedzania  część strefy penetracji turystycznej będąca fragmentem
przestrzennym miejscowości o najwy\
szej atrakcyjności turystycznej, często jej historycznym
rdzeniem; stanowi zasadnicze miejsce przebywania turystów jako cel podró\
y krajoznawczej do
miejscowości.
Ciągi zwiedzania  oznakowane lub umowne przebiegi zwiedzania, które powinny zapewniać
najlepsze osiąganie celów poznawczych, rekreacyjnych i emocjonalnego odbioru wra\
eń.
Stanowią wa\
ny czynnik wyodrębniania strefy intensywnego zwiedzania i jej zagospodarowania
turystycznego.
Etapy pobytu turysty w miejscowości krajoznawczej a jej zagospodarowanie
turystyczne
Etap pobytu Elementy zagospodarowania turystycznego
Decyzja - punkt widokowy na panoramę miasta
Dojazd " zjazd z drogi głównej na trasę drogi dojazdowej
" droga dojazdowa o charakterze widokowym
Opuszczenie pojazdu, " parking,
wybór sposobu " usługi motoryzacyjne,
zwiedzania " punkt informacji turystycznej,
" biuro obsługi turystów
Zwiedzanie " oznakowanie tras zwiedzania,
" tablice informacyjne,
" punkty informacji turystycznej,
" usługi przewodnickie
Zaspokojenie potrzeb " usługi turystyczne,
" baza noclegowa,
" baza \
ywieniowa,
" punkty handlowe  pamiątki, widokówki, sklepy,
" miejsca odpoczynku,
" sanitariaty,
" urządzenia rekreacyjno  sportowe,
" urządzenia kulturalno  rozrywkowe.
(y
ródło: J. Płocka)
Obszary posiadające walory wypoczynkowe mo\
na podzielić na cztery główne typy:
1. Tereny o walorach środowiska przyrodniczego.
2. Wielkie miasta będące równocześnie wybitnymi ośrodkami \
ycia kulturalnego.
3. Modne miejscowości, stanowiące centra rozrywkowo  wypoczynkowe.
4. Miejscowości uzdrowiskowe.
W Planie Kierunkowym Zagospodarowania Turystycznego Polski obszary wypoczynkowe
podzielono na trzy kategorie. Podstawą tego podziału był stosunek funkcji turystycznych do
innych funkcji gospodarczych na obszarach o walorach turystycznych.
Obszary I kategorii  obszary o najcenniejszych walorach wypoczynkowych, na których cała
gospodarka przestrzenna musi być podporządkowana potrzebom turystyki.
Obszary II kategorii  nie mają tak wielu walorów jak obszary kategorii I, ale walory te są
utrzymywane i wzbogacane z konieczności zaspokojenia tych potrzeb, których przez
ograniczoną pojemność nie są w stanie zaspokoić obszary I kategorii. Na obszarach tych nie
mo\
e być prowadzona działalność gospodarcza, która mogłaby kolidować z funkcjami
turystycznymi. Turystyka i inne funkcje gospodarcze traktowane są na tych obszarach
równorzędnie.
Obszary III kategorii  posiadają skromniejsze walory turystyczne, na nich turystyka
rozwijać się będzie w miarę rozwoju innych funkcji gospodarczych.
Obszary I i II kategorii podzielono na rejony. Podziałowi temu nie poddano obszarów III
kategorii, obszarów o charakterze specjalnym oraz obszarów o niewielkiej powierzchni, które w
sensie zagospodarowania i organizacji przestrzennej gospodarki turystycznej traktować nale\
y
jako rejony.
Rejon wypoczynkowy powinien obejmować zespół miejscowości turystycznych powiązanych
funkcjonalnie ze sobą, wspólnym węzłem rozrządowym ruchu turystycznego, ze wspólną bazą
zaopatrzeniową i wspólnym ośrodkiem administracyjnym.
Rejon wypoczynkowy powinien w zasadzie zamykać się w jednej jednostce krajobrazowej
(topograficznej), a w związku z tym mieć jednorodny typ dominującego waloru
wypoczynkowego.
Wśród obszarów i rejonów wypoczynkowych mo\
na wyró\
nić:
" rejony o du\
ym udziale turystyki zimowej,
" rejony o du\
ym udziale letniej turystyki wypoczynkowej (nadmorskie, pojezierne,
górskie),
" rejony o du\
ym udziale turystyki uzdrowiskowej,
" rejony wypoczynku świątecznego,
" obszary o charakterze specjalnym.
Obszary o charakterze specjalnym to tereny wyznaczone w ka\
dym typie krajobrazu, które
posiadają wysokiej rangi walory turystyczne, rzadką sieć osadniczą i komunikacyjną,
charakteryzujące się ponadto ekstensywnym wykorzystaniem gospodarczym (z przewagą
gospodarki leśnej). Powinny być szczególnie chronione ze względu na posiadanie środowiska
zbli\
onego do naturalnego, zamknięte dla ruchu samochodowego, poddane re\
imowi ciszy oraz
minimalnie zagospodarowane turystycznie.
Obszary turystyki wypoczynkowej obejmują trzy strefy, którym przypisano ró\
ne funkcje:
" strefę osadnictwa turystycznego, która mo\
e składać się z jednej lub kilku jednostek
osadniczych (miejscowości) o ró\
nym charakterze zabudowy i ró\
nych formach
przestrzennych, zazwyczaj pasmowych,
" strefę penetracji turystycznej w bezpośrednim sąsiedztwie strefy osadnictwa
turystycznego, obejmującą tereny czynnego wypoczynku i krajoznawstwa (nad morzem
 pas między osadą turystyczną a wybrze\
em, gdzie turyści korzystają z pla\
y,
urządzają spacery; nad jeziorami  tereny, na których turysta korzysta z pla\
y, kąpie
się, pływa na sprzęcie wodnym, spaceruje, zbiera grzyby, uprawia sport; w górach 
tereny wykorzystywane do uprawiania narciarstwa, wędrówek górskich, spacerów),
" strefę ochronną obejmującą tereny otaczające strefy osadnictwa i penetracji z
zachowaną w odpowiednim promieniu przyrodą w jak najmniej zniekształconej formie.
Ośrodek wypoczynkowy  obiekt lub zespół obiektów stanowiących jednostki organizacyjno 
eksploatacyjne przystosowane do świadczenia usług noclegowych i \
ywieniowych oraz
podstawowych usług towarzyszących na rzecz uczestników turystyki wypoczynkowej.
Zasady zagospodarowania turystycznego ośrodków wypoczynku świątecznego.
Wyró\
nia się następujące strefy, w których wypoczywają mieszkańcy miast:
1. Strefa wypoczynku bliskiego  przebywanie kilkugodzinne, którą tworzą parki leśne,
ośrodki w odległości do pół godziny dojazdu.
2. Strefa obrze\
na wypoczynku  pobyt całodzienny, sytuowana na terenach
rekreacyjnych o walorach przyrodniczych i krajobrazowych w odległości nie
przekraczającej 1 godziny dojazdu.
3. Strefa kilkudniowego wypoczynku na obszarach zapewniających pełne warunki
rekreacji, oddalona o ponad 1 godzinę dojazdu.
Lokalizacja ośrodka wypoczynku świątecznego - na terenach podmiejskich, w ich
bezpośrednim otoczeniu lub najbli\
szych rejonach wykazujących szczególne wartości
przyrodnicze i zdrowotne.
Pojemność ośrodka: 5000  15000 u\
ytkowników.
Wskaz
nik powierzchniowy: 200 - 300 m2 na jednego u\
ytkownika  ze względu na zdolność
regeneracyjną zieleni.
Górna granica chłonności terenu 20  50 u\
ytkowników na 1 ha.
Urządzenia terenowe do czynnego i biernego wypoczynku:
" place gier i zabaw,
" las z wyizolowanymi strefami ciszy, fragmentami atrakcyjnego krajobrazu i punktami
widokowymi,
" wypo\
yczalnie sprzętu do gier i zabaw oraz wypoczynku,
" kioski spo\
ywcze,
" schrony przed deszczem.
Urządzenia rekreacyjno  sportowe przewidziane w ośrodku poło\
onym w pobli\
u
akwenu:
" kąpielisko z pla\
ą piaszczystą lub trawiastą wyposa\
one w:
" przebieralnię,
" urządzenia sanitarne,
" boisko do gry,
" wypo\
yczalnię sprzętu,
" przystań wodną ze sprzętem pływającym i w niej:
" hangary,
" magazyny,
" warsztaty szkutnicze,
" pomosty,
" maszt sygnalizacyjny,
" ośrodek kwalifikowanego sportu wodnego jako wydzielony klub \
eglarski.
Urządzenia rozrywkowe i kulturalne:
" amfiteatr,
" muszla koncertowa,
" kręgi taneczne i estrady.
Urządzenia usługowe typu: bufety, kioski, pawilony sanitarne, schrony przed deszczem,
ró\
ne formy małej architektury: schodki, mostki, kosze na śmieci, ławki, zadaszone miejsca
odpoczynkowe, oznakowanie ośrodka, oświetlenie itp.
Ruch kołowy: ograniczony do obrze\
a ośrodka, wewnątrz tylko ruch pieszych, trasy
spacerowe, parking strze\
ony o odpowiedniej pojemności przy wjez
dzie do ośrodka.
Urządzenia gastronomiczne:
Przyjmując średnią wielkość ośrodka na 6000  7000 osób mo\
na ustalić przykładową skalę
poszczególnych urządzeń gastronomicznych:
" restauracja na około 150 miejsc konsumpcyjnych przy dwukrotnej rotacji miejsca
konsumpcyjnego,
" bar samoobsługowy na 200 miejsc konsumpcyjnych przy ośmiokrotnej rotacji miejsca
konsumpcyjnego,
" mała gastronomia zlokalizowana na terenie całego ośrodka.
Urządzenia usług administracyjno  gospodarczych:
Najczęściej usytuowane centralnie w pobli\
u głównego wjazdu. Powinny stanowić obiekt trwały
o zło\
onym układzie funkcjonalnym obejmującym swym programem:
" recepcję,
" administrację,
" pomieszczenia dla słu\
b zdrowia i porządku publicznego,
" mieszkania i kwatery personelu,
" gara\
e i magazyny gospodarcze.
Opracowanie własne wg:
T. Dochnalik, H. Zadworna: Miejscowości turystyczne w Polsce i ich klasyfikacja. W: Ruch
turystyczny nr 1(26), Warszawa: Szkoła Główna Planowania i Statystyki 1968.
Gaworecki W.W.: Turystyka, PWE, Warszawa
Kompendium wiedzy o turystyce. Praca zbiorowa pod red. G. Gołembskiego. PWN, Warszawa
2002
Kowalczyk A.: Geografia turyzmu. PWN, Warszawa 2000.
Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J.: Geografia turystyki Polski. PWE, Warszawa 2002.
Matczak A.: Województwa o funkcji turystycznej a obszary o ska\
onym środowisku
geograficznym w Polsce. W: Turyzm t. 5 z.1.
Płocka J.: Wybrane zagadnienia z zagospodarowania turystycznego. Biblioteka CKU, Toruń
2006.
Rogalewski O.: Zagospodarowanie turystyczne. WSiP Warszawa 1974.
Plan Kierunkowy Zagospodarowania Turystycznego Polski. GKKFiT, Wrocław 1971.
Przybyszewska-Gudelis R., Grabiszewski M.: Funkcja turystyczna w zabytkowych ośrodkach
miejskich. Instytut Turystyki, Warszawa 1986.
Przybyszewska-Gudelis R.: Problematyka waloryzacji i zagospodarowania turystycznego
miejscowości krajoznawczych w Polsce. Instytut Turystyki, Warszawa 1979.
Przybyszewska-Gudelis R.: Zasady planowania zagospodarowania turystycznego miejscowości o
znaczeniu krajoznawczym. Instytut Turystyki, Warszawa 1986.