analizy i materiały
Specyfika działań
konserwatorskich
w ogrodach regularnych
Dorota Sikora
1. UWARUNKOWANIA WPA
YWAJ
CE lat prace kończono, a kolejne przekształcenia odby-
NA PRZYJ
TE POST
POWANIE wały się jeszcze szybciej: na przyjazd ważnego gościa
KONSERWATORSKIE czy w związku z uroczystością dworską. Co więcej,
Postępowanie konserwatorskie w odniesieniu do ba- ówcześni teoretycy zalecali na przykład, aby sadzone
rokowego ogrodu regularnego oraz każdego innego drzewa były maksymalnie kilku- lub kilkunastoletnie,
ogrodu historycznego uzależnione jest od jego stanu o ściśle określonych proporcjach pnia i korony, wy-
zachowania, uwarunkowań prawnych, ekonomicz- mieniane w miarę starzenia na nowe, dostosowane
nych, zastanej funkcji obiektu, kwestii własnościo- skalą do architektury i reszty kompozycji ogrodowej4.
wych, uwarunkowań siedliskowych, uwarunkowań Przy formowaniu drzew alejowych trzymano się ści-
dotyczących możliwości stosowania historycznych śle zaleceń Dezalliera d'Argenville'a. Przyjęto za nim,
doborów roślin i materiałów budowlanych, woli że pień drzewa może mieć maksymalną wysokość
i świadomości zarządzającego ogrodem, społecznej 4,80 m. Ogólna wysokość drzewa nie może przekra-
akceptacji prowadzonych działań konserwatorskich. czać 9 m. Korony drzew w alejach nie powinny się
Na postępowanie konserwatorskie wpływa również stykać, aby uzyskać formę tzw.  alej otwartych 5.
specyfika ogrodu barokowego, wynikająca z zasad Opisany sposób zakładania i dalszego funkcjono-
jego tworzenia i pielęgnacji. wania ogrodu regularnego nie sprzyjał wykształcaniu
Barokowy ogród regularny podporządkowy- bogatych zbiorowisk roślinnych; z założenia nie do-
wał sobie miejsce, w którym powstawał. W trakcie puszczano do sukcesji roślinnej, wymieniając często
jego zakładania dochodziło do dużych przekształ- zarówno drzewa, krzewy, obsadzenia kwiatowe, jak
ceń rzez
by terenu na skutek budowy sztucznych i darń.
tarasów1, plantowania znacznych obszarów w celu Barokowe ogrody regularne przez kolejne stulecia
uzyskania dalekich perspektyw2, zmian stosunków ulegały przemianom. Część przekształcono w parki
wodnych (temu m.in. służył kanał w Ogrodzie Wer- krajobrazowe (sztandarowym przykładem jest park
salskim, założonym na terenie bagiennym)3. Ogród w Puławach), część pielęgnowano ekstensywnie
regularny powstawał szybko, zazwyczaj w ciągu 2-3 (np. ogród w Wolborzu), część nie pielęgnowanych
1 Na przykład w ogrodzie w Podhorcach, w Ogrodzie Wilanow- ogrodu w Wersalu  poprzez wymianę przerośniętych boskie-
skim, w ogrodzie klasztornym karmelitów w Warszawie. tów na nowe nasadzenia. Całkowitą wymianę zadrzewienia
2 Na przykład w Ogrodzie Wilanowskim, w Ogrodzie Branic- na nowe, w imię przywrócenia zaprojektowanych w XVII w.
kich w Białymstoku. proporcji zadrzewienia do architektury, przeprowadzono
3 Na przykład w Ogrodzie Wilanowskim, w XVIII-wiecznych w Hampton Court. W Polsce działania o tym charakterze
ogrodach regularnych w Wołczynie, w Krystynopolu, w Cho- podjęto w Ogrodzie Branickich, usuwając w 2008 r. stare za-
roszczy. drzewienie z dziedzińca wstępnego z zamierzeniem zastąpie-
4 Zalecenia takie dawał m.in. Dezallier d Argenville w swo- nia go nowymi nasadzeniami. Prace konserwatorskie nadal
im traktacie La Théorie et Pratique de Jardinage, Paryż 1709 tu trwajÄ….
i póz
niejsze wydania. Zgodnie z głoszonymi przez niego za- 5 H. Wertz, Ogród pałacowy w Schwetzingen  po 250 latach
sadami wymieniono współcześnie zadrzewienie w ogrodzie wciąż młody, [w:]  Ogród Branickich w Białymstoku, badania,
w Schwetzingen, drzewa w układach alejowych w Herren- projekty, realizacja , Studia i Materiały. Ogrody, 2000, 9 (15)
hausen. SkalÄ™ zadrzewienia dopasowuje siÄ™ do charakteru s. 86-94.
32
analizy i materiały
analizy i materiały " kurier konserwatorski 7 2010
instrukcje "
1. Ogród w Hampton Court, stan sprzed przeprowadzenia 2
prac konserwatorskich, 1993 r. (w: S. Thurley, William
III's Privy Garden at Hampton Court Palace, research and
restoration, Londyn 1995).
2. Ogród w Hampton Court po przywróceniu formy
przestrzennej z końca XVII w., 2005 r.
Wszystkie fot. D. Sikora.
1
zarosła samosiewem (np. ogrody w Narolu, Wysoc- 2. ZAKRES POST
POWANIA
ku). W niektórych obiektach, po latach zaniedbań KONSERWATORSKIEGO DLA OGRODÓW
czy funkcjonowania układu krajobrazowego, podję- REGULARNYCH
to działania na rzecz przywrócenia kompozycji regu- Zakres postępowania konserwatorskiego dla dane-
larnej: np. w Ogrodzie w Podhorcach (pocz. XX w.), go barokowego ogrodu regularnego powinien wyni-
w Ogrodzie Wilanowskim (l. 50 i 60. XX w.), w Ogro- kać z jego specyfiki. Przedstawiony poniżej ogólny
dzie Branickich w Białymstoku (l. 50. i 60. XX w.). schemat postępowania konserwatorskiego należy
W dzisiejszych realiach mamy więc do czynienia nie zatem każdorazowo dostosować do indywidualnych
z kompletnymi kompozycjami regularnymi, lecz z ich potrzeb i uwarunkowań, w jakich dany ogród współ-
reliktami lub ogrodami, stanowiącymi póz
niejszą cześnie funkcjonuje.
próbę wskrzeszania barokowych założeń.
Stan zachowania barokowych ogrodów regular- 2.1. działania formalno-prawne
nych powoduje, że w dotychczasowej praktyce kon- " ocena wpisu do rejestru zabytków i podjęcie ewen-
serwatorskiej przyjmowano dwa podstawowe kie- tualnych działań formalno-prawnych, mających na
runki postępowania konserwatorskiego: celu zwiększenie skuteczności prawnej ochrony
" ochronę reliktów dawnego założenia pomimo de- ogrodu zabytkowego (rozpoznanie prawidłowości
formacji i zmian w proporcjach, z poszanowaniem określenia przedmiotu wpisu, zakresu wpisu, wy-
zmian siedliskowych i wynikajÄ…cego z nich samo- znaczenia granic ochrony konserwatorskiej),
siewu (np. ogród w Wolborzu), " ocena współczesnej formy użytkowania i jej wpły-
" powrót do kompozycji z XVII i XVIII w.  w imię wu na stan zachowania substancji zabytkowej
zachowania jedności kompozycyjnej ogrodu i pa- ogrodu regularnego,
łacu  odtworzenie formy przestrzennej ogrodu, " ocena sytuacji własnościowej i jej wpływu na stan
z jej proporcjami, relacjami ogród  architektura, zachowania substancji zabytkowej ogrodu regular-
historycznym składem gatunkowym, nie limitowa- nego.
nym warunkami siedliskowymi (przy założeniu cy-
klicznej wymiany roślinności  jak miało to miejsce 2.2. prace pomiarowe i inwentaryzacyjne
w XVII i XVIII w.). Z przyczyn ekonomicznych takie " pomiar geodezyjny i rozpoznanie wysokościowe te-
postępowanie może być stosowane tylko w obiek- renu, ze szczególnym zwróceniem uwagi na relikty
tach dysponujących dużymi środkami finansowymi kompozycji regularnej,
(np. ogród w Hampton Court w Wielkiej Brytanii, " inwentaryzacja szaty roślinnej,
w Polsce część tarasowa Ogrodu Wilanowskiego, " inwentaryzacja układu drogowego,
Ogród Branickich w Białymstoku). " inwentaryzacja elementów architektury ogrodowej.
33
analizy i materiały
Zakres badań powinien wynikać ze specyfiki da- przetrwała 370 lat, w Ogrodzie Wilanowskim 330
nego ogrodu i przyjętych ogólnych założeń dla proce- lat, w Ogrodzie Branickich w Białymstoku  300 lat,
su konserwacji. podczas gdy trwałość jednej generacji form roślin-
nych ogrodu oceniana jest na około 100 lat8. Trwa-
2.3. badania w ogrodach regularnych łość innych jednostkowych elementów kompozycji
Badania substancji zabytkowej ogrodu powinny być, parku (rzez
by, pawilony) jest często jeszcze mniejsza
w myśl postanowień Karty Florenckiej, obowiązu- i zależy zazwyczaj od czynników losowych. Longin
jącym wymogiem w tych ogrodach, gdzie planowa- Majdecki oceniał, że trwałość jednostkowa substan-
ne są prace konserwatorskie, polegające w znacznej cji zabytkowej (a więc trwałość pojedynczych jej ele-
mierze na odtworzeniu dawnych elementów kom- mentów) jest znacznie mniejsza niż trwałość struktu-
pozycji ogrodowej, na częściowych rekonstrukcjach, ralna  w odniesieniu do układu całego ogrodu bądz

w oparciu o zachowane relikty i dane z archiwaliów6. jego części. Działania konserwatorskie w odniesieniu
Szczątkowy stan zachowania substancji zabytkowej do ogrodu regularnego powinny polegać zatem na
w barokowych kompozycjach ogrodowych powoduje, pełnym i trwałym zachowaniu substancji struktural-
że wymóg przeprowadzenia badań dotyczy większo- nej oraz sukcesywnej, w miarę zniszczeń, wymianie
ści ogrodów regularnych. Najwięcej danych o histo- zabytkowej substancji jednostkowej9.
rycznym ogrodzie regularnym dostarczają: W większości przypadków barokową substancję
" badania materiałów archiwalnych, uzyskanych zabytkową ogrodu stanowią: antropogeniczne formy
z kwerend archiwalnej i bibliotecznej, ukształtowania terenu (np. tarasy, rampy, wgłębniki),
" badania nieinwazyjne, budowle i detale architektoniczne (pałac jako domi-
" badania archeologiczne, nanta całości założenia, pawilony ogrodowe, mury
" badania architektoniczne, oporowe, mosty, fontanny, schody), wystrój rzez
biar-
" badania dendrochronologiczne, ski, układ wodny lub jego pozostałości. Do rzadkości
" badania palinologiczne i makroszczątków roślin- należą ogrody, w których zachowała się XVII-wieczna
nych. lub XVII-wieczna szata roślinna10. Zazwyczaj są to
pojedyncze drzewa, nie tworzące kompletnego ukła-
2.4. analizy konserwatorskie du kompozycyjnego11. StrukturalnÄ… substancjÄ… za-
Zgromadzony w trakcie badań i prac inwentaryza- bytkową czy też wartością historyczną, decydującą
cyjnych materiał powinien zostać poddany analizie, o wartości obiektu, jest też fakt przetrwania ogrodu
w celu opracowania wytycznych dla prac projekto- w pierwotnych granicach, zachowanie podstawo-
wych. Analizy wnoszące zazwyczaj najwięcej infor- wych cech regularnego układu kompozycyjnego (np.
macji o ogrodach regularnych to: dyspozycji przestrzennej terenu czy osiowości kom-
" krytyczna analiza z
ródeł, pozycji) i historycznych powiązań z krajobrazem.
" analiza wiekowa drzewostanu, Substancję zabytkową stanowią również póz
niejsze
" analiza kompozycji, nawarstwienia, uznane za cenne i wnoszÄ…ce do kom-
" analizy porównawcze i analogie, pozycji ogrodowej nowe wartości.
" ustalenie faz rozwojowych ogrodu,
" analiza stanu zachowania substancji zabytkowej. 3. ZALECENIA KONSERWATORSKIE
W ogrodach zabytkowych nie tylko substancja Rozpoczęcie procesu inwestycyjnego, w tym tak-
materialna tworzy zabytek, decyduje o jego warto- że opracowanie programu prac konserwatorskich
ściach, ale również porządek, w jakim została ona i programu zagospodarowania zabytkowego ogro-
w przestrzeni ułożona, innymi słowy, forma czy du, winno być poprzedzone wydaniem zaleceń kon-
układ przestrzenny. Karta Florencka mówi, iż auten- serwatorskich, które mogą mieć duże znaczenie dla
tyczność ogrodu historycznego dotyczy zarówno jego prawidłowego wykonania prac konserwatorskich.
rysunku, jak i substancji7. Forma przestrzenna ogro- Umożliwia to przepis art. 27 Ustawy z dnia 23 lipca
du regularnego, silnie wyznaczona w terenie, okazała 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
się bardzo trwała w czasie. W ogrodzie w Podhorcach (Dz.U. 2003 Nr 162, poz. 1568), zgodnie z którym, na
6 Karta Florencka, art. 15. wały się jedynie w bardzo póz
no zakładanych ogrodach regu-
7 Karta Florencka, art. 9. larnych, w końcu wieku XVIII, np. w Wolborzu czy w Narolu.
8 L. Majdecki, Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń 11 Na przykład pojedyncze graby pospolite Carpinus betu-
ogrodowych, Warszawa 1993, s.16. lus i lipy drobnolistne Tilia cordata w ogrodzie w Choroszczy;
9 Tamże, s. 22-24. w Ogrodzie Branickich w Białymstoku nie zachowało się żad-
10 W miarę kompletne układy regularnych nasadzeń zacho- ne z XVIII-wiecznych drzew.
34
analizy i materiały
analizy i materiały " kurier konserwatorski 7 2010
instrukcje "
wniosek właściciela lub posiadacza zabytku, woje- " projekty budowlane i wykonawcze  w zakresie
wódzki konserwator zabytków przedstawia w formie uzależnionym od specyfiki danego ogrodu,
pisemnej zalecenia określające sposób korzystania " wieloletni plan pielęgnacji ogrodu.
z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac kon- " Zalecenia konserwatorskie powinny uwzględniać
serwatorskich, a także zakres dopuszczalnych zmian, indywidualny charakter danego ogrodu historycz-
które mogą być w tym zabytku wprowadzone. nego i mieć na celu przede wszystkim ochronę i wy-
Waga tego etapu postępowania konserwator- eksponowanie zachowanej substancji zabytkowej
skiego jest niezwykle istotna w przypadku ogrodów oraz poszanowanie autentyzmu kompozycji ogro-
zabytkowych, gdyż zawarte w wymienionej powyżej dowej.
ustawie wymogi konserwatorskie względem właści-
ciela zabytku nieruchomego, zwiÄ…zane z adaptacjÄ… 4. USTALENIE PROGRAMU
tego zabytku na cele użytkowe12, nie dla wszystkich KONSERWATORSKIEGO
właścicieli parków zabytkowych są jednoznaczne Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad
i zrozumiałe13. W zaleceniach konserwatorskich na- zabytkami programy konserwatorski i restauratorski
leżałoby zatem przełożyć sformułowania ustawy, od- powinny określić zakres i sposób przeprowadzenia
noszące się do wszystkich zabytków nieruchomych, prac, wskazać proponowane materiały i technolo-
na terminologię stosowaną w konserwacji zabytków gie. Ponieważ ogrody regularne różnią się od siebie
sztuki ogrodowej. Zalecenia te powinny określić wy- stanem zachowania substancji zabytkowej, poniższe
mogi dokumentacyjne dla danego parku zabytkowe- ogólne zasady określania programów konserwator-
go, obejmujące: skiego i restauratorskiego oraz kierunku przyjętego
" pomiar geodezyjny lub jego aktualizacja  w zależ- postępowania konserwatorskiego przedstawiono
ności od indywidualnej sytuacji obiektu, w ujęciu wariantowym.
" inwentaryzacjÄ™ wraz z ocenÄ… stanu zachowania  " W ogrodach regularnych o dobrze zachowanej
w zakresie drzewostanu, dróg parkowych, elemen- substancji zabytkowej prace konserwatorskie
tów architektury ogrodowej, układu wodnego, powinny mieć charakter systematycznej pielęgna-
" rozpoznanie historyczne (w oparciu o kwerendy cji14, której zakres określa się w wieloletnim planie
archiwalną, biblioteczną oraz  w uzasadnionych pielęgnacji15.
przypadkach  badania archeologiczne), " W ogrodach regularnych, gdzie stan zachowa-
" analizy: krytycznÄ… analizÄ™ z
ródeł, analizę wieko- nia substancji zabytkowej wymaga niewiel-
wą drzewostanu, analizę kompozycji (obejmującą kich uzupełnień i uczytelnień, priorytetem
również powiązania z krajobrazem otaczającym), przy ustalaniu programu konserwatorskiego po-
analizę faz rozwojowych układu przestrzennego, winna być ochrona i adaptacja substancji zabyt-
analizę stopnia zachowania substancji zabytkowej, kowej. Współczesne uzupełnienia nie powinny jej
a w uzasadnionych przypadkach  analizę porów- degradować. W obiektach, gdzie ilość środków nie
nawczÄ…, pozwala na utrzymywanie kosztownych, intensyw-
" określenie planowanego sposobu użytkowania, nie pielęgnowanych form roślinnych, mogą być
" wnioski do prac projektowych, wynikajÄ…ce z prze- stosowane pewne uproszczenia, przy zachowaniu
prowadzonych analiz, podane w formie programu ogólnej formy przestrzennej danego elementu:
konserwatorskiego, możliwe jest na przykład zastępowanie kosztow-
" projekt koncepcyjny, nych parterów haftowych  gazonowymi16.
12 Art. 25 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabyt- " uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków
ków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 Nr 162, poz. 1568), programu zagospodarowania zabytku nieruchomego wraz
stwierdza, iż zagospodarowanie na cele użytkowe zabytku z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku,
nieruchomego wpisanego do rejestru wymaga posiadania z uwzględnieniem wyeksponowania jego wartości.
przez jego właściciela lub posiadacza: 13 Sygnalizowali to pracownicy służb konserwatorskich
" dokumentacji konserwatorskiej określającej stan zacho- w ankiecie przygotowanej przez KOBiDZ w związku z zorga-
wania zabytku nieruchomego i możliwości jego adaptacji, nizowanym przez KOBiDZ seminarium  Parki zabytkowe 
z uwzględnieniem historycznej funkcji i wartości tego za- ochrona i konserwacja (Warszawa, 16-17 czerwca 2008 r.).
bytku; 14 Karta Florencka, art. 11.
" uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków 15 Wprowadzenie planów pielęgnacji ogrodów zabytko-
programu prac konserwatorskich przy zabytku nieru- wych jest postulatem autorki.
chomym, określającego zakres i sposób ich prowadzenia 16 Sytuacja taka zaistniała w ogrodzie w Sokolnikach, gm.
oraz wskazującego niezbędne do zastosowania materiały Sokolniki, gdzie zrezygnowano z odtwarzania barokowgo
i technologie; ornamentu parterów, stosując uproszenia w ich rysunku.
35
analizy i materiały
" Dla ogrodów, w których substancja zabytko- watorskich przez obecnego właściciela, odpo-
wa zachowała się częściowo, w związku z czym wiednikiem programu konserwatorskiego powinny
planowane są prace konserwatorskie z elementami być wnioski konserwatorskie, opracowane we wła-
rekonstrukcji, w imię uczytelnienia układu kompo- ściwym dla danego miejsca urzędzie konserwator-
zycyjnego i zachowania jedności stylistycznej pałac skim, dotyczące zakresu najpilniejszych prac zabez-
 ogród, gdzie  przywrócenie dawnej świetności pieczających. Adresatem tych wniosków powinien
jest wyraz
nym oczekiwaniem społecznym17, po- być inwestor zastępczy, działający z ramienia wo-
winien zostać opracowany program prac restau- jewódzkiego urzędu ochrony zabytków lub władz
ratorskich18. Program ten powinien bazować na lokalnych (jeśli postrzegają one dany obiekt jako
ocenie stanu zachowania substancji zabytkowej, cenny dla swojego regionu)23. W dalszych etapach
a wszelkie uzupełnienia  na wynikach przeprowa- postępowania, po przeprowadzeniu doraz
nego
dzonych badań, kwerend archiwalnych i bibliotecz- zabezpieczenia substancji zabytkowej, urząd kon-
nych, analiz porównawczych19. serwatorski w porozumieniu z władzami lokalnymi
" W ogrodach, gdzie substancja zabytkowa powinien aktywnie szukać rozwiązań formalnych
zachowała się szczątkowo, natomiast prze- i finansowych, umożliwiających przeprowadzenie
trwało wyraz
nie zdefiniowane w przestrze- pełnego zakresu prac konserwatorskich.
ni miejsce po ogrodzie i główna dominanta
architektoniczna, możliwa jest współczesna 5. OPRACOWANIE DOKUMENTACJI
aranżacja terenu, łącząca się harmonijnie w jeden PROJEKTOWEJ
układ kompozycyjny z zachowaną architekturą. Obowiązujące akty prawne nie precyzują standardów
Aranżacja ta może, ale nie musi ,odwoływać się do dokumentacyjnych w odniesieniu do ogrodów zabyt-
wzorców historycznych20. Natomiast nie powinna kowych. W Ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochro-
stanowić konkurencji wizualnej dla zachowanych nie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 Nr
obiektów zabytkowych. Nie może nosić miana 162 poz. 1568) art. 25 określa w sposób bardzo
ogrodu historycznego21, nie powinna korzystać ogólny wymagania związane z zagospodarowa-
z przywilejów przysługujących obiektom zabyt- niem na cele użytkowe zabytku nieruchomego,
kowym. Jako ogród współczesny powinna zostać wpisanego do rejestru zabytków. W związku
wykreślona z rejestru zabytków. Możliwe jest na- z tym, jak wcześniej wspomniano, wymogi dokumen-
tomiast wpisanie do rejestru zabytków miejsca po tacyjne w odniesieniu do danego parku zabytkowego
dawnym ogrodzie  jako otoczenia zabytku  o ile powinny określić zalecenia konserwatorskie.
zachowana dominanta architektoniczna (pałac, ko- Dokumentacja projektowa dla zabytkowego
ściół, klasztor, zamek) tego wymaga. ogrodu regularnego, podobnie jak dokumentacja dla
" W ogrodach regularnych uznanych za wyjąt- innych założeń zabytkowej zieleni, powinna składać
kowo cenne dla kultury polskiej i europej- się z trzech zasadniczych części: projektu koncep-
skiej22, gdzie dalsze istnienie substancji za- cyjnego24, projektów budowlanych25, sporządza-
bytkowej jest zagrożone, a sytuacja własno- nych w formie projektu zagospodarowania terenu
ściowa jest niewyjaśniona lub też występuje oraz odrębnych projektów budowlanych i architekto-
zdecydowany brak możliwości finansowo-or- niczno-budowlanych (np. dla pawilonów ogrodowych,
ganizacyjnych przeprowadzenia prac konser- mostów, murów oporowych, fontann, infrastruktury
17 Na przykład w Ogrodzie Wilanowskim czy w Ogrodzie Bra- tor zabytków wydaje wówczas decyzję określającą wysokość
nickich w Białymstoku, gdzie zarządzający tymi zabytkami tej wierzytelności. W uzasadnionych przypadkach wierzytel-
tak kreują ich wizerunek, by spełniały oczekiwania społeczne. ność ta może być przez wojewodę w porozumieniu z General-
18 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. nym Konserwatorem Zabytków umorzona (art. 49 ust. 3 i 6
3 pkt. 7 i 9. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
19 Karta Florencka, art. 15. 24 Nie ma wymogu prawnego opracowania projektu koncep-
20 L. Majdecki, jw. s. 22-24. cyjnego. Wojewódzki konserwator zabytków może natomiast
21 Karta Florencka, art. 17. na wniosek właściciela ogrodu zabytkowego wydać zalecenia
22 Na przykład ogród w Brodach, woj. lubuskie, ogród w Wy- konserwatorskie, w których wskaże na potrzebę opracowania
socku, woj. podkarpackie, ogród w Gorzanowie, woj. dolnoślą- projektu wstępnego   koncepcyjnego , co w wielu przypad-
skie, ogród w Kamieńcu Suskim, woj. warmińsko-mazurskie. kach pozwoli uniknąć opracowywania kosztownych projek-
23 W obecnie obowiązującym prawodawstwie istnieje prze- tów, nie nadających się do realizacji z konserwatorskiego
pis umożliwiający przeprowadzenie prac konserwatorskich punktu widzenia.
lub robót budowlanych przy zabytku w trybie wykonania za- 25 Zakres projektu budowlanego określa art. 34 ust. 3 Prawa
stępczego na koszt Skarbu Państwa. Wojewódzki konserwa- budowlanego.
36
analizy i materiały
analizy i materiały " kurier konserwatorski 7 2010
instrukcje "
technicznej i innych) oraz branżowych projektów
wykonawczych (np. dla poszczególnych elementów
roślinnych, dla detali architektonicznych).
Zgodnie z RozporzÄ…dzeniem Ministra Kultury
z dnia 9 czerwca 2004 r.26 wydanie pozwolenia na
prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane
przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków wyma-
ga złożenia do właściwego wojewódzkiego konserwa-
tora zabytków wniosku, zawierającego m.in. program
planowanych prac konserwatorskich, restaurator-
skich i robót budowlanych (par. 3 ust. 1. pkt 3). Do
wniosku muszą być załączone dokumenty potwier-
3
dzajÄ…ce posiadanie przez osobÄ™ prowadzÄ…cÄ… te prace
odpowiednich kwalifikacji i praktyki zawodowej (par.
3 ust. 3). Wojewódzki konserwator zabytków może
uzależnić rozpatrzenie wniosku o udzielenie pozwo-
lenia od przedłożenia przez wnioskodawcę dodat-
kowej dokumentacji (par. 4 ust. 1). DokumentacjÄ…
tÄ… w przypadku zabytkowego ogrodu regularnego
powinny być efekty działań przedprojektowych (in-
wentaryzacji, badań i analiz wraz z wnioskami) oraz
dokumentacja projektowa. Dokumentacja projekto-
wa powinna być wstępnie konsultowana z konserwa-
torem już na etapie koncepcji.
4
6. PRACE REALIZACYJNE
3. Zakładanie parterów haftowych w Ogrodzie Branickich
Ich zakres określa dokumentacja projektowa. w Białymstoku, 1998 r.
4. Ogród Branickich w Białymstoku. Partery haftowe po założeniu,
prace realizacyjne w parterach 2003 r.
Partery są mało trwałym elementem ogrodu regu-
larnego, w zwiÄ…zku z czym wymagajÄ… cyklicznego
odtwarzania. Prace realizacyjne w tym zakresie po- (grubość warstwy 10 cm). Na warstwie pospółki na-
legają na geodezyjnym wyznaczeniu lokalizacji od- leży rozłożyć warstwę ozdobnego materiału (zgodnie
twarzanych parterów w terenie, wykorytowaniu na z historyczną technologią: np. miału ceglanego, pia-
głębokość 15 cm obszaru, na którym zostanie zało- sku rzecznego, żwiru z dodatkiem miału węglowego
żony parter i przeniesieniu w teren ornamentu przy itd.) i również ubić na mokro27. Na parterach gazono-
pomocy siatki kwadratów. W zależności od typu par- wych wzór powinien być wykonany poprzez ułożenie
teru jego ornament powinien być wykonany z buksz- na przygotowanym wcześniej podłożu ornamentów
panu (partery haftowe) lub darni (partery gazonowe). wyciętych z darni.
Przy zakładaniu parterów haftowych należy rozmie- Częstym błędem przy zakładaniu parterów jest
ścić sadzonki bukszpanu zgodnie z rysunkiem wzoru stosowanie obrzeży betonowych, taśm stalowych,
(bukszpan lokalnej produkcji, odmiany  Suffruticosa , które nie są zgodne z historycznymi technologiami28.
sadzony w jednym rzędzie) i obsypać je ziemią uro- Stosowanie taśm stalowych może być dopuszczone
dzajną. Przestrzenie pomiędzy rządami bukszpanu jedynie na dużych parterach gazonowych, dla utrzy-
powinny być wypełnione pospółką, ubitą na mokro mania czystej krawędzi ułożonej darni. Pod warstwą
26 RozporzÄ…dzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 w praktyce przez autorkÄ™ zgodna jest z zaleceniami Dezal-
r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restau- liera d Argenville a; autorka zapoznała się z nią w ogrodzie
ratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich w Schwetzingen.
i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku 28 Błąd ten popełniono m.in. w ogrodzie w Nieborowie,
wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicz- gdzie elementy stalowej bednarki wyznaczają ornament
nych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ru- i jako element ahistoryczny wpływają negatywnie na odbiór
chomych (Dz.U. Nr 150, poz.1579). wizualny parterów.
27 Technologia zakładania parterów opisana i stosowana
37
analizy i materiały
6
5. Ogród w Hampton
Court. Zakładanie
szpalerów grabowych,
2006 r.
6. Ogród w Wersalu.
Ściany boskietów
formowane przy
pomocy drewnianych
płotków, 2005 r.
5
ozdobnego kruszywa nie należy układać folii ani in- prace realizacyjne w odniesieniu do
nych materiałów odcinających od podłoża, gdyż po- elementów architektonicznych
woduje to zawilgocenie i pojawienie się glonów. W ogrodach regularnych występowało wiele typów
budowli. Zazwyczaj były to pawilony ogrodowe,
prace realizacyjne w boskietach mury oporowe, schody, fontanny, ogrodzenia, treja-
Prace w boskietach mogą przybierać różny charak- że, berceaux. Technologia ich wznoszenia była różna:
ter, w zależności wyjściowego stanu drzewostanu od budowli kamiennych, przez murowane, drewnia-
i zamierzonego przez projektanta efektu końcowego. ne, udające mur, po budowle trejażowe, wykonywa-
Mogą polegać na: ne z drewnianej kratki. Charakter prac konserwa-
" usunięciu drzew suchych, chorych i obcych ga- torskich w odniesieniu do tych obiektów powinien
tunkowo boskietom (o ile nie mają one znaczącej być uzależniony od stanu zachowania i technologii,
wartości przyrodniczej), następnie korekcie koron w jakiej zostały zbudowane oraz wniosków płyną-
pozostałych drzew, zwłaszcza rosnących w sąsiedz- cych z ich badań (zarówno badań samego obiektu
twie alejek, w celu stworzenia warunków wzrostu lub jego reliktów, jak i badań przekazów z
ródłowych).
dla nowych nasadzeń szpalerów grabowych (meto- Do czasów współczesnych przetrwała jedynie część
dę tę stosuje się w ogrodzie w Schwetzingen), kamiennych i murowanych elementów architektury
" obniżeniu wysokości i bardzo silnych cięciach for- ogrodowej. Budowle drewniane znane są wyłącznie
mujących w koronach starych drzew, w celu wymu- z archiwaliów.
szenia regeneracji dużych ilości drobnych gałązek, Prace konserwatorskie w odniesieniu do dobrze
podatnych na formowanie z nich w ściany boskie- zachowanych budowli kamiennych lub murowanych
tów (metodÄ™ tÄ™ stosuje siÄ™ w ogrodzie w Groß Se- obejmujÄ… zazwyczaj wprowadzenie izolacji prze-
dlitz), ciwwilgociowych, wymianę całkowitą lub częścio-
" całkowitej wymianie starodrzewu na nowe nasa- wą więz
by dachowej i pokrycia dachu, wymianÄ™ lub
dzenia, w skład których wchodzą gatunki stosowa- wzmocnienie stropów, konserwację stolarki okiennej
ne historycznie (drzewa i krzewy o wysokości do i drzwiowej, zabezpieczenie zachowanych elemen-
kilkunastu metrów), przy równoczesnym wpro- tów wystroju wnętrz. Na terenie założenia pałaco-
wadzeniu drewnianych, malowanych na zielo- wo-ogrodowego Branickich w Białymstoku pracom
no płotków (wys. ok. 2,5 m), dających wrażenie takim poddano w ostatnich latach dwa pawilony pa-
równych ścian boskietów. Metoda ta stosowana łacowych studni oraz tzw. Bramę Wielką.
jest obecnie w Wersalu. Całkowita wymiana za- Dyskusyjna z konserwatorskiego punktu widze-
drzewienia na nowe została również przeprowa- nia jest kwestia odbudowy zniszczonych budowli
dzona współcześnie w ogrodzie Hampton Court ogrodowych. Każdy z takich przypadków należy
pod Londynem, w części założenia ogrodowego rozpatrywać indywidualnie, oceniając rolę danego
Herrenhausen w Hanowerze, aktualnie w Polsce elementu w kompozycji całości ogrodu oraz zasób
metodę tę zastosowano na dziedzińcu wstęp- i wiarygodność posiadanych danych na temat jego hi-
nym założenia pałacowo-ogrodowego Branickich storycznej formy przestrzennej. W wielu czołowych
w Białymstoku. europejskich ogrodach regularnych dokonuje się
38
analizy i materiały
analizy i materiały " kurier konserwatorski 7 2010
instrukcje "
współcześnie rekonstrukcji drewnianego wystroju prace realizacyjne w odniesieniu
architektonicznego, na podstawie analizy przekazów do nawierzchni
archiwalnych i badań archeologicznych, uważając te Prace realizacyjne w odniesieniu do układu drogo-
elementy za kluczowe dla przywrócenia integralno- wego w barokowym ogrodzie regularnym polegają
ści kompozycji ogrodowej. Monumentalne, drew- zazwyczaj na:
niane berceaux odtworzono w ogrodzie w Hampton " korekcie przebiegu i szerokości dróg31, korekcie za-
Court, altany trejażowe i berceaux zrekonstruowano sięgu placów, zgodnie z danymi historycznymi,
w Het Loo w Holandii. Rekonstrukcję w odniesieniu " demontażu współczesnych nawierzchni (np. asfal-
do elementów architektury ogrodowej zastosowano towych czy z płyt chodnikowych32) i zastąpieniu
również w Ogrodzie Wersalskim. Pierwszym jej przy- ich nawierzchnią występującą w danym obiekcie
kładem był Bosquet d Encelade. Boskiet ten, urzą- historycznie  zazwyczaj nawierzchnią żwirową,
dzony wedÅ‚ug projektu André Le Nôtre a i Charlesa sporadycznie kamiennÄ…,
Le Brun a, został zniszczony w 1708 r. Zniszczenia " wyprofilowaniu nawierzchni poprzez nadanie
objęły dawne konstrukcje trejażowe, ziemne rampy, spadków podłużnych i porzecznych, wykonaniu
fontanny. W 1994 r. rozpoczęto prace, mające na celu systemu odwadniającego nawierzchnię,
jego rekonstrukcjÄ™, zgodnie ze stanem z 1676 r. " budowie systemu kanalizacji deszczowej, odbiera-
Ważnym czynnikiem, sprzyjającym zachowaniu jącego nadmiar wody z dróg i placów ogrodowych.
obiektów architektury ogrodowej (dotyczy to zwłasz- Przekroje konstrukcyjne dróg muszą być dosto-
cza pawilonów ogrodowych), jest fakt ich użytkowa- sowane do obciążeń, wynikających z konieczności
nia. Forma użytkowania, gwarantująca zachowanie poruszania się po nich pojazdów i maszyn ogrod-
substancji zabytkowej, powinna zostać zaplanowana niczych.
na etapie opracowywania programu konserwator-
skiego29. prace realizacyjne (konserwacja)
w odniesieniu do wystroju rzez
biarskiego
prace realizacyjne w odniesieniu Na czas prowadzenia kompleksowych prac realiza-
do układu wodnego cyjnych w ogrodzie regularnym jego wyposażenie
Prace realizacyjne w odniesieniu do układu wodne- rzez
biarskie powinno zostać zdemontowane i za-
go w ogrodach regularnych polegają zazwyczaj na bezpieczone, aby nie doszło do jego przypadkowych
odtworzeniu dawnych zbiorników (stawów, kanałów, uszkodzeń33. W zależności od stanu zachowania
sadzawek) w ich historycznej lokalizacji, o ile współ- elementy wystroju rzez
biarskiego należy poddać
czesne uwarunkowania, związane z możliwością za- pracom konserwatorskim, polegającym na: oczysz-
silania na to pozwalają. Zakres prac uzależniony jest czeniu powierzchni z zabrudzeń, uzupełnieniu ubyt-
od specyfiki danego zbiornika i może obejmować: ków, uzupełnieniach elementów brakujących na
ukształtowanie linii brzegowej, uszczelnienie dna, podstawie indywidualnych opracowań rzez
biarskich.
wyprofilowanie skarp i obsianie ich trawą lub wyło- W wielu ogrodach zachodniej Europy stosowana jest
żenie darnią, zabezpieczenie brzegów faszyną, pali- praktyka wykonywania kopii oryginalnych rzez
b
sadą30. Część zbiorników, zwłaszcza o charakterze w technologii sztucznego kamienia i przenoszenia
parterów wodnych czy fontann, miała historycznie oryginałów na ekspozycje muzealne w zamkniętych
obrzeża kamienne. Przy ich uzupełnianiu lub odtwa- pomieszczeniach (np. w ogrodach Villa Borghese,
rzaniu należy zachować historyczne profile bortnic w ogrodzie w Schwetzingen).
i formę wyłożenia dna.
29 Urząd Miasta w Białymstoku stanął przed problemem scu dawnego stawu znajduje się zagłębienie, częściowo zaro-
znalezienia nowych funkcji dla pawilonów tzw. studni, dla śnięte samosiewem.
pomieszczeń w głównej bramie wjazdowej, a w przyszłości 31 Historyczną szerokość dróg często wyznaczały w terenie
dla odbudowywanych: Pawilonu Chińskiego i Pawilonu nad rzędowo ułożone kamienie; kamienie takie odsłonięto np.
Kanałem. W pawilonach studni mają się znalez
ć informa- w trakcie badań archeologicznych prowadzonych w Ogro-
cja turystyczna i niewielka ekspozycja, poświęcona historii dzie Branickich w Białymstoku.
rezydencji oraz wynikom prowadzonych tu badań archeolo- 32 Nawierzchnie asfaltowe, przeznaczone do wymiany na
gicznych, w Bramie Wielkiej majÄ… siÄ™ znalez
ć pomieszczenia żwirowe, występują m.in. w Ogrodzie Branickich w Białym-
socjalne dla zarzÄ…dzajÄ…cych obiektem. Miasto nie zdecydo- stoku i w Ogrodzie Wilanowskim. Nawierzchnia asfaltowa
wało jeszcze o funkcji dwóch pozostałych pawilonów, któ- występuje również w Ogrodzie Saskim w Warszawie  na ra-
rych odbudowa jest planowana. zie nie jest planowana jej wymiana.
30 W Ogrodzie Branickich w Białymstoku planowane jest od- 33 Tak postąpiono m.in. w Ogrodzie Branickich w Białym-
tworzenie stawu w północnej części ogrodu. Obecnie w miej- stoku oraz w Ogrodzie Wilanowskim.
39
analizy i materiały
prace realizacyjne w odniesieniu " dwukrotną lub trzykrotną wymianę roślin kwiato-
do współczesnej infrastruktury wych na rabatach brzeżnych w sezonie wegetacyj-
Współczesne funkcjonowanie barokowych ogro- nym,
dów regularnych wymusza wprowadzanie do nich " nawożenie i stosowanie środków owadobójczych
nowej infrastruktury technicznej: sieci elektrycz- i grzybobójczych,
nych, przyłączy wodno-kanalizacyjnych, kanaliza- " systematyczne odchwaszczanie,
cji deszczowej, systemu sztucznego nawadniania, " uzupełnianie i wyrównywanie ozdobnego kruszywa,
systemu monitoringu. Ważne jest, aby na etapie " zabezpieczanie bukszpanu agrowłókniną na sezon
budowy instalacji podziemnych z nimi zwiÄ…zanych zimowy.
nie naruszyć zachowanej substancji zabytkowej
ogrodu oraz nie spowodować kolizji z elementami Boskiety
projektowanymi34. " cięcie formujące szpalery w boskietach (zimowe
Częstym żądaniem ze strony inwestorów jest i letnie),
wprowadzanie oświetlenia parku i iluminacji wy- " cięcie formujące i sanitarne w koronach drzew we-
branych jego elementów. W imię zachowania au- wnątrz boskietów, w celu doświetlenia szpalerów
tentyczności obiektu wszelkie kolorowe iluminacje sadzonych na obrzeżach kwater boskietów oraz
nie powinny być na terenach ogrodów zabytko- usuwania na bieżąco drzew chorych, martwych,
wych dopuszczane, a oświetlenie ograniczane do niebezpiecznych dla użytkowników ogrodu,
minimum. " usuwanie na bieżąco samosiewu.
7. PRACE PIEL
GNACYJNE Układ wodny
Podstawą trwania ogrodu historycznego jest syste- " wymianę, w miarę potrzeb, umocnień brzegów
matyczna pielęgnacja35. Obecnie jedynym sposobem z faszyny lub palisady drewnianej,
jej wyegzekwowania przez wojewódzkiego konserwa- " bieżącą pielęgnację pokrytych darnią skarp zbior-
tora zabytków jest wydawanie zaleceń pokontrolnych ników wodnych,
i monitorowanie ich realizacji36. Ze względu na dużą " usuwanie jesienią opadłych liści z powierzchni
liczbę obiektów i proporcjonalnie niewielką liczbę zbiorników wodnych,
zajmujących się tymi sprawami urzędników, system " systematyczną kontrolę stanu technicznego i usu-
ten nie jest efektywny. W niemieckich ogrodach za- wanie usterek w systemie zasilania zbiorników
bytkowych prace pielęgnacyjne prowadzi się według wodnych i odprowadzania z nich wody.
wieloletniego planu Parkpfelgewerk (np. w ogrodzie
w Schwetzingen), co zapewnia ich systematyczność, Układ drogowy
logikę i konsekwencję. " równanie i zagęszczanie nawierzchni,
Przykłady wielu ogrodów pokazują, że znacznie " odchwaszczanie nawierzchni,
wyższy poziom pielęgnacji występuje w tych ogro- " grabienie liści jesienią.
dach zabytkowych, gdzie prace wykonują stałe ekipy,
trwale zwiÄ…zane z obiektem i znajÄ…ce specyfikÄ™ dzia- Architektura ogrodowa
łań w ogrodzie regularnym, niż tam, gdzie firmy wy- " stały monitoring stanu zachowania, zwłaszcza sta-
łaniane są cyklicznie w drodze przetargów37. nu dachu i rynien  w przypadku obiektów kubatu-
Zazwyczaj zakres prac pielęgnacyjnych w ogro- rowych, pojawiania się zawilgoceń i pęknięć muru,
dzie regularnym XVII i XVIII w. obejmuje następujące " usuwanie drobnych usterek.
czynności:
Dekoracja rzez
biarska
Partery " zabezpieczanie rzez
b ogrodowych na okres zimo-
" cięcie formujące ornamentu bukszpanowego (dwu- wy, np. poprzez nałożenie drewnianych osłon,
krotne w sezonie wegetacyjnym), " monitorowanie uszkodzeń.
34 Według opisanych zasad zaprojektowano współcześnie 37 Wśród polskich ogrodów regularnych XVII i XVIII w.
instalację elektryczną, wodno-kanalizacyjną oraz system przykładami obiektów, w których znajdują się pracownicy
monitoringu dla Ogrodu Branickich w Białymstoku. etatowi zajmujący się ich pielęgnacją są: Rogalin, Ogród Wila-
35 Karta Florencka, art. 11. nowski, Nieborów. Prace pielęgnacyjne w drodze przetargów
36 Art. 40 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zlecane są w Ogrodzie Branickich w Białymstoku i Ogrodzie
zabytkami. Saskim w Warszawie.
40
analizy i materiały
analizy i materiały " kurier konserwatorski 7 2010
instrukcje "
7
8. OCHRONA KONSERWATORSKA
KRAJOBRAZU POWI
ZANEGO
8
Z OGRODEM
Barokowe ogrody regularne z założenia były bardzo
silnie powiązane z najbliższym otoczeniem oraz
z dalszym krajobrazem. W wieku XVII większość re-
zydencji magnackich wzorowano na rozwiÄ…zaniach
włoskich, w których pałac, ogród, folwark, ogrody
użytkowe, zwierzyńce stanowiły jedną całość, skła-
dającą się na pojęcie posiadłości typu villa. Na jej
lokalizacjÄ™ wybierano zazwyczaj miejsca wyniesione,
dające rozległy widok na otaczający krajobraz. Pała-
ce wieńczono belwederami, a ogrody kształtowano
tarasowo, z szerokimi otwarciami widokowymi na
okolicę (np. Ogród Wilanowski, ogród w Podhorcach,
XVII-wieczny ogród Koniecpolskich w Warszawie 
obecny ogród przy Pałacu Namiestnikowskim, ogro-
dy Villa Regia w Warszawie).
W wieku XVIII sposób organizacji założeń rezy-
dencjonalnych był inny, ale również opierał się na sil-
nych związkach z krajobrazem. Związki te wyrażały
7. Ogród Branickich w Białymstoku. Zabezpieczenie bukszpanu
siÄ™ w osiach kompozycyjnych i widokowych, wypro-
agrowłókniną na zimę, 2005 r.
wadzonych daleko poza granice ogrodu, w układach
8. Aleja dojazdowa na osi pałacu w Narolu, 2005 r.
alejowych, duktach, kanałach, ukierunkowanych za-
zwyczaj na dominanty występujące w danej okolicy.
Założenie pałacowo-ogrodowe było często częścią
układu urbanistycznego, np. założenia pałacowo- dy są chronione wpisem do rejestru zabytków po-
-ogrodowe w Rydzynie, rezydencje Branickich w Bia- jedyncze elementy tego krajobrazu (np. układy ale-
łymstoku i Choroszczy, Ogród Saski w Warszawie. jowe w Rydzynie). Zapisy w miejscowych planach
Krajobraz otaczajÄ…cy dawne ogrody regularne zagospodarowania przestrzennego, chroniÄ…ce kra-
ulega współcześnie znacznym przemianom  głów- jobraz otaczający ogrody regularne należą do rzad-
nie pod wpływem presji urbanizacyjnej. Zmiany te kości, ponadto nie dla wszystkich terenów plany
są szczególnie widoczne w przypadku ogrodów poło- takie istnieją.
żonych w granicach dużych miast: Ogrodu Wilanow- Korzystnym rozwiązaniem dla ogrodu barokowe-
skiego, w sąsiedztwie którego powstała zabudowa go jest otoczenie go strefą buforową w postaci współ-
osiedlowa Miasteczka Wilanów, Ogrodu Saskiego czesnej zieleni parkowej o neutralnym charakterze,
w Warszawie, którego obrzeża są zabudowywane o ile nie spowoduje to zmiany historycznych relacji
i zajmowane przez parkingi, Ogrodu Branickich przestrzennych. Zabieg taki zastosowano w okresie
w Białymstoku, na osi którego zbudowano wielo- międzywojennym w Białymstoku, otaczając Ogród
piętrowy budynek Urzędu Miasta, dawnego ogrodu Branickich z dwóch stron pasmem tzw. Bulwarów
klasztornego karmelitów w Warszawie, który zabu- Kościałkowskiego, które do dziś skutecznie izolują
dową i zadrzewieniem został odcięty od Wisły. go od ruchliwych arterii miejskich.
W dotychczasowej praktyce konserwatorskiej Karta Florencka stwierdza, że ogród historycz-
rzadko chroniony był krajobraz otaczający baroko- ny nie może być oddzielony od swojego otoczenia38
.
we założenia pałacowo-ogrodowe. Wśród nielicz- Zgodnie z jej zaleceniami powinien być zachowywa-
nych przykładów można wyróżnić sytuacje, kiedy ny i konserwowany w krajobrazie, w który go wkom-
ogród taki objęty jest szerszym wpisem do rejestru ponowano, z zachowaniem jego walorów39. Działając
zabytków: urbanistycznym lub ruralistycznym (np. w myśl zaleceń Karty Florenckiej, autorka zapropo-
w Wilanowie, w Rydzynie), kiedy park znajduje się nowała podstawowe etapy planowania ochrony kon-
w granicach parku kulturowego (park taki ma być serwatorskiej krajobrazu powiązanego z barokowymi
utworzony wokół rezydencji wilanowskiej) lub kie- rezydencjami:
38 Karta Florencka, art. 7. 39 Karta Florencka, art. 14.
41
analizy i materiały
etap i etap v
Określenie specyfiki powiązań rezydencji z krajobra- Opracowanie propozycji objęcia ochroną prawną re-
zem, wykreowanych w XVII i XVIII w. (oraz póz
niej- lacji  założenie rezydencjonalne  krajobraz lub za-
szych, o ile zostały uznane za ważne dla danego ukła- proponowanie zmian w dotychczasowych formach
du kompozycyjnego). ochrony krajobrazu, o ile zostały one ocenione jako
mało skuteczne. Kierunek przyjętych działań zależy
etap ii od indywidualnych uwarunkowań, dotyczących da-
Ocena stopnia zachowania tych powiązań. nego obiektu.
etap iii etap vi
Rozpoznanie współczesnych zagrożeń dla historycz- Przeprowadzenie działań formalno-prawnych, ma-
nych powiązań założenia ogrodowego z krajobrazem. jących na celu ustanowienie nowych form ochrony
krajobrazu otaczającego ogród regularny XVII i XVIII
etap iv w. lub zwiększenie skuteczności istniejących form
Rozpoznanie dotychczasowych form ochrony krajo- ochrony krajobrazu.
brazu i ocena skuteczności ich działania.
42