1. Rozwój demokracji i parlamentaryzmu II Rzeczypospolitej

2. Faszyzm i totalitaryzm jako systemy polityczne w Europie miêdzywojennej

3. Warunki powstawania i rozwoju obozów politycznych po II wojnie





Ad 2





Przed dojœciem Hitlera do w�ładzy w Niemczech w 1933 r. centrum faszyzmu promieniuj�ącym na kraje Europy by�ły oczywiœcie W�łochy. Idee Mussoliniego znalaz�ły podatny grunt w Austrii i Jugos�ławii, w Albanki, Grecji, Czechos�łowacji, Rumunii, Bu�łgarii, nawet na Litwie, �Łotwie i Estonii, w Finlandii, ponadto na Wêgrzech i w Polsce.

Komunistka niemiecka Klara Zetkin uznaj�ąc, �że w tych wszystkich krajach zapanowa�ł rzeczywiœcie faszyzm (przewa�żnie komuniœci nadu�żywali tej nazwy), wyodrêbnia podstawowe cechy systemu.

"Jest oczywiste, �że faszyzm w poszczególnych krajach w zale�żnoœci od istniej�ących tam konkretnych warunków posiada ró�żnorakie oblicze. Dwie podstawowe cechy s�ą jednak wspólne faszyzmowi wszêdzie, we wszystkich krajach, gdzie wystêpuje pozornie rewolucyjny program, który niezwykle zrêcznie nawi�ązuje do nastrojów, interesów i �ż�ąda�ą najszerszych mas spo�łecze�ąstwa, oraz stosowanie jak najbardziej brutalnego terroru, jak najdalej id�ącej przemocy.

Nie ulega w�ątpliwoœci, �że jest to ogromne uproszczenie. Takich uproszcze�ą by�ło jednak wiele i dlatego zbyt beztrosko rozmaite systemy okreœlano jako faszystowskie. Ani wp�ływy w�łoskie w jakimœ kraju ani poszczególne elementy upodabniaj�ące dany ustrój do w�łoskiego nie upowa�żniaj�ą jeszcze do zakwalifikowania go jako faszystowski.

Mussolini móg�ł bez ogranicze�ą i bez konkurencji pozyskiwa�Ś sympatyków za granic�ą, tworzy�Ś stronnictwa, snu�Ś dalekosiê�żne plany polityczne, wystêpowa�Ś w roli arbitra lub promotora ale tylko do 1933 r. Odk�ąd Hitler zosta�ł kanclerzem Rzeszy, miêdzy dyktatorami zaczê�ły siê kszta�łtowa�Ś stosunki na dwóch p�łaszczyznach: przyjaŸni i wspó�łpracy oraz rywalizacji prowadz�ącej niekiedy do ostrych star�Ś. Mussolini d�ługo �ży�ł z�łudzeniem, �że jest równorzêdnym partnerem Hitlera.

Ujêcie w cudzys�łów s�łowa "faszyzm" przypomina, �że u�życie tego terminu nie zawsze jest adekwatne do treœci w odniesieniu do krajów o w�ładzy dyktatorskiej. Penetracja faszystowska w Europie niekoniecznie mia�ła na celu narzucenie w�łasnego modelu ustrojowego. Popieranie nacjonalizmów i prawicowych ruchów politycznych mia�ło na celu raczej zyskanie sojusznika, uzale�żnienie s�łabszego pa�ąstwa, a nawet podbój. Wreszcie, obecnoœ�Ś w�łoska w œwiecie mia�ła s�ławi�Ś wielkoœ�Ś W�łoch i ich wodza. Mussolini utrzymywa�ł, �że faszyzm jest zjawiskiem czysto w�łoskim i w swej doskona�łej formie nie mo�że by�Ś nigdy powtórzony. Niemniej mówi�ło siê wówczas o faszyzmie bu�łgarskim, wêgierskim, chorwackim, itp.

Jedn�ą z cech ró�żni�ących systemy autorytarne (Wêgry, Polska, Rumunia, Jugos�ławia i in.) od faszystowskiego jest wystêpowanie w nich dyktatury z programami odnowy, uzdrowienia, przy czym dyktatorzy wywodz�ą siê ze starej kadry polityków lub wojskowych. Mussolini zaœ by�ł cz�łowiekiem spoza tej kadry, wskoczy�ł na najwy�ższy urz�ąd w pa�ąstwie b�łyskawicznie, nie maj�ąc �żadnego doœwiadczenia (podobnie Hitler). Faszyzm pragn�ą�ł uchodzi�Ś za religiê narodu i bardzo pragn�ą�ł wyrwa�Ś spo�łecze�ąstwo spod wp�ływów Koœcio�ła. Ale Mussolini rozumia�ł specyficzn�ą sytuacjê swojego kraju, gdzie chrzeœcija�ąstwo by�ło mocno zakorzenione i gdzie rezydowa�ł papie�ż.

I wreszcie warto siê zastanowi�Ś, czy w Polsce by�ł faszyzm i faszyœci. Co do faszystów to z ca�ł�ą pewnoœci�ą byli, jeœli za takich uznamy zwolenników czystej ideologii Mussoliniego, ale tacy byli na ca�łym œwiecie - fanatycy oczarowani zwolennicy nowoœci politycznych, naiwni. Trudno natomiast zauwa�ży�Ś system faszystowski w rz�ądzeniu pa�ąstwem, nawet po przewrocie majowym, nawet po uchwaleniu konstytucji kwietniowej w 1935 r. Etykietkê rz�ądów faszystowskich przypinali ówczesnym w�ładzom przede wszystkim komuniœci, którzy jako pos�łowie opozycyjni w pomajowym parlamencie bardzo czêsto wykrzykiwali – "Precz z faszystowsk�ą dyktatur�ą Pi�łsudskiego".

W Polsce po zamachu majowym a�ż do drugiej wojny œwiatowej pozosta�ł parlament, a w nim reprezentacji partii opozycyjnych (którzy dostali siê tam mimo ma�ło demokratycznej ordynacji wyborczej), pozosta�ła prasa opozycyjna, niezale�żne od w�ładzy organizacje spo�łeczne, niezale�żna kultura. Rz�ądy zaœ nie opiera�ły siê na �żadnej partii, lecz na wojsku wspieraj�ącym Marsza�łka. Nie istnia�ł ów religijny kult wodza, jedynie szacunek do cz�łowieka najbardziej zas�łu�żonego w walce o odbudowanie pa�ąstwa polskiego po latach niewoli. Zreszt�ą sam Pi�łsudski nigdy nie wymaga�ł kultu dla swojej osoby, pozostaj�ąc w gruncie rzeczy cz�łowiekiem skromnym. Owszem wœród polityków sanacyjnych byli zwolennicy Mussoliniego, pe�łni uznania dla jego pomys�łów rozwi�ązywania problemów spo�łecznych, a nawet faszystowskiej polityki zagranicznej, ale to nie sanacja upodobnia�ła siê do faszyzmu, lecz Narodowa Demokracja.

Hitleryzm i stalinizm by�ły ideologiami, które odcisnê�ły wielkie piêtno na �życiu ludzkiej spo�łecznoœci XX w. Ich wspóln�ą cech�ą by�ło stworzenie pa�ąstwa totalitarnego (�łac. totalis – ca�łkowity), które poddawa�ło wszechogarniaj�ącemu wp�ływowi miliony obywateli. W pa�ąstwie niemieckim system w�ładzy by�ł oparty na nieograniczonych kompetencjach Hitlera jako F�hrera (wodza), a w ZSRR Stalina – formalnie sekretarza WKP(b), faktycznie otoczonego kultem dyktatora. W prywatne �życie milionów ludzi w III Rzeszy i w ZSRR ingerowa�ło pa�ąstwo. Ju�ż 10-letnie dzieci zmuszano do przynale�żnoœci do Hitlerjugend i poddawano nazistowskiej indoktrynacji, podobnie jak ca�łe szkolnictwo. Gdy jakiœ przeciwnik mówi: nie przejdê na wasz�ą stronê – odpowiadam spokojnie – twoje dziecko ju�ż do nas nale�ży – mówi�ł w 1933 r. Hitler.



Przeciwnicy systemu totalitarnego trafiali do obozów koncentracyjnych w Niemczech i �łagrów w ZSRR. Ludzie, którzy znaleŸli siê w obozach, byli poddawani ró�żnym formom terroru, zwanego "reedukacj�ą". Wystarczy�ły czêsto donosy lub podejrzenia o "wypowiedzi antypa�ąstwowe", "obrazê F�hrera", by bez dochodzenia prawdy przed s�ądem, tylko decyzj�ą administracyjn�ą zosta�Ś wcielonym do obozu koncentracyjnego na czas nieokreœlony. Obozy by�ły zarówno miejscami pracy niewolniczej jak i terroru fizycznego i psychicznego. Funkcje te wype�łnia�ły zarówno hitlerowskie obozy koncentracyjne, jak i stalinowskie �łagry.





"Stalin zdystansowa�ł jednak Hitlera w tym, co nazwa�Ś by�łoby mo�żna specjalizacj�ą. By�ły wiêc �łagry etapowe, produkcyjne i takie, w których przymusu pracy nie stosowano; by�ły specjalne �łagry dla kobiet, matek z niemowlêtami oraz dzieci od lat dwunastu; by�ły wreszcie �łagry dla "wrogów ludu" oraz ich rodzin, jako �że stosowano odpowiedzialnoœ�Ś zbiorow�ą, obejmuj�ąc�ą dzieci i rodziców oraz krewnych "wroga ludu"

L. Z. Niekrasz, Czerwone i brunatne, Gda�ąsk 1991 r. S.75





Totalitarne stanowienie o jednostce prowadzi�ło do strachu i zniewolenia ca�łych spo�łecze�ąstw. System ten nie dawa�ł mo�żliwoœci obrony. Ograniczone lub uchylone prawa obywatelskie œwiadczy�ły o zanikaniu praworz�ądnoœci w skali pa�ąstwowej.



W 1939 r. Nie by�ło w III Rzeszy i w ZSRR wolnego parlamentu, ani wolnej prasy, nie dzia�ła�ły partie polityczne i wolne zwi�ązki zawodowe. Natomiast by�ł system jednopartyjny, rozbudowany aparat polityczny, zmilitaryzowane spo�łecze�ąstwo i scentralizowana gospodarka.

Cech�ą stalinizmu w przeciwie�ąstwie do g�łoszonych idei by�ł wielki terror, którego doœwiadczy�ły ró�żne grupy ludnoœci: ku�łacy – ch�łopi broni�ący swej ziemi przed kolektywizacj�ą, wojskowi, inteligencja, nawet wspó�łtowarzysze z partii, mog�ący zagrozi�Ś pozycji "najwiêkszego cz�łowieka wszechczasów" , jak zamordowany na rozkaz Stalina S. Kirow. LudŸmi z otoczenia Stalina byli: W. Mo�łotow, przez d�ługie lata minister spraw zagranicznych, K. Woroszy�łow – ludowy komisarz obrony, M. Sus�łow – g�łówny ideolog partii. Wspó�łczesny historyk rosyjski R. Miedwiediew tak pisa�ł o "ludziach Stalina": Zdemoralizowa�ła ich jednak ni tylko ogromna w�ładza, jak�ą rozporz�ądzali sami i której nie mogli siê ju�ż wyrzec, ale i nieograniczona w�ładza "wodza", któremu podlegali i który móg�ł w ka�żdej chwili zlikwidowa�Ś ka�żdego z nich. Od zbrodni do zbrodni prowadzi�ła tych ludzi nie tylko pró�żnoœ�Ś i ambicja, lecz tak�że strach.

Najwiêksze nasilenie terroru stalinowskiego przypad�ło na lata 1936-1938. Czystki w aparacie w�ładzy, pokazowe procesy na podstawie sfabrykowania dowodów, masowe wysy�łki do obozów pracy, a nawet zmiana kodeksu karnego, by dopuœci�Ś wykonywanie wyroków œmierci na dzieciach od 12-go roku �życia – oto œwiadectwa terroru, który ogarn�ą�ł jedn�ą dwudziest�ą mieszka�ąców Rosji.



"Od ko�ąca 1936 r. do drugiej po�łowy 1938. Stalin zada�ł cios wszystkim œrodowiskom zwi�ązanym z re�żimem. Tylko w 1937 r zabi�ł 3 tys. wy�ższych oficerów tajnej policji i 90% prowincjonalnych oskar�życieli publicznych. Od 1935 r prowadzi�ł tajne negocjacje z Hitlerem. W 1936 r przekona�ł rz�ąd nazistowski do sfabrykowania fa�łszywych dowodów dotycz�ących tajnych kontaktów pomiêdzy dowódc�ą armii sowieckiej, marsza�łkiem Tuchaczewskim, a hitlerowskimi genera�łami. Zrobi�ło to Gestapo, a informacje przekaza�ł jeden z jego agentów, genera�ł Skoblin, pracuj�ący równie�ż dla NKWD. Pierwsz�ą wojskow�ą ofiar�ą Stalina by�ł genera�ł kawalerii, Dymitr Szmidt, który podobno obrazi�ł go w 1927 r. Szmidta aresztowano 5 lipca 1936 r., torturowano i zamordowano. Rozprawa Tuchaczewskiego i siedmiu innych wy�ższych oficerów odby�ła siê 11 czerwca 1937 roku, a potem posz�ło pod nó�ż 30 tys. oficerów, mniej wiêcej po�łowa ca�łej kadry, w tym 80% pu�łkowników i genera�łów. Wiêkszoœ�Ś oficerów zosta�ła rozstrzelana w ci�ągu 24 godzin od chwili aresztowania".

P. Johnson, Historia œwiata (od roku 1917), Warszawa 1989, s.324



By�ło swego rodzaju paradoksem, �że komuniœci, opuszczaj�ący na skutek przeœladowa�ą swoje kraje, przybywaj�ąc do ZSRR tracili wolnoœ�Ś a czêsto i �życie. Tak by�ło w przypadku komunistów wêgierskich (Béla Kun), polskich (Maria Koszutska, Julian Leszczy�ąski), niemieckich i wielu innych.



"Praca jest spraw�ą honoru, mêstwa i bohaterstwa"

napis nad bram�ą �łagru w Ko�łymie

"Praca czyni wolnym"

napis nad bram�ą obozu zak�ładu w Oœwiêcimiu.