KSZTA�ŁTOWANIE SIÊ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ





W ka�żdym ustroju istniej�ą dwa elementy: uprawnienia osoby i sposób sprawowania w�ładzy. W prawie rzymskim na bazie którego ukszta�łtowa�ły siê systemy ustrojowe Europy zach. i œrodkowej rozró�żnia siê dwa elementy: w�łasnoœ�Ś prywatn�ą i w�ładzê publiczn�ą. Ten sposób myœlenia nigdy w Europie nie zagin�ą�ł, co wiêcej uleg�ł pog�łêbieniu przez doktrynê chrzeœcija�ąsk�ą. W ca�łym œredniowieczu nie znik�ło pojêcie praw naturalnych, poprzez które Bóg wyra�ża wszechmoc swojego istnienia i pojêcia republiki. Mówiono o spo�łecznoœci chrzeœcija�ąskiej - RES PUBLICA CHRISTIANA. Po raz pierwszy w polskiej terminologi politycznej pojêcie republiki jako sprawy powszechnej, w przeciwie�ąstwie do spraw wy�ł�ącznych (prywatnych ), pojawia siê w czasach K. Sprawiedliwego, a jeszcze bardziej jeœli chodzi o w�łasnoœ�Ś prywatn�ą w wielkich przywilejach wystawionych Koœcio�łowi w latach 1210 i 1215, kiedy dobra koœcielne �ł�ącznie z osobami które do nich nale�ż�ą, zosta�ły wyjête spod ciê�żarów prawa ksi�ą�żêcego. Wtedy to, dobra te uzyska�ły immunitet czyli nietykalnoœ�Ś w dziedzinie s�ądowej i gospodarczej. Zaœ stan duchowny uprawnienia do pos�ługiwania siê prawem kanonicznym. Zaraz za stanem duchownym pod�ą�ży�ł stan rycerski i mo�żnow�ładczy. Rycerze jak i mo�żnow�ładcy byli ju�ż posiadaczami ziemi na prawie rycerskim, a wiêc byli zwolnieni z danin i pos�ług o charakterze gospodarczym, ich obowi�ązkiem by�ła s�łu�żba wojskowa na koszt w�łasny. Wiek XIII to okres rozdrobnienia feudalnego, a tak�że mo�żna powiedzie�Ś wielkiej prywatyzacji - czyli rozdzielania siê w�ładzy publicznej od w�łasnoœci prywatnej. Wi�ą�że siê to z kolonizacj�ą na prawie niemieckim, a tak�że z polityk�ą nada�ą i immunitetów jak�ą musz�ą prowadzi�Ś poszczególni ksi�ą�żêta chc�ąc zjedna�Ś poparcie rycerstwa , mo�żnow�ładca, mieszka�ąców miast itd. Ju�ż w�ładca Wac�ław II czeski musia�ł przysiêga�Ś, �że dochowa wszystkich istniej�ących praw a urzêdy ziemskie bêdzie obsadza�ł przez mieszka�ąców danych ziem. Po upadku rz�ądów Przemyœlidów ani �Łokietek ani Kazimierz nie musieli nadawa�Ś nowych przywilejów czy zwolnie�ą aczkolwiek musieli szanowa�Ś istniej�ące ju�ż prawa. Za Kazimierza Wielkiego nast�ąpi�ło prawne zamkniêcie stanów, kiedy to spisano statuty wiœlicko - piotrkowskie(1346 - 1347 ) Piastowie byli uwa�żani za naturalnych panów i dziedziców tej ziemi i nie musieli uzasadnia�Ś swojej legitymizacji sprawowania w�ładzy, ale wszystko wskazywa�ło na to, �że na Kazimierzu wygaœnie linia naturalnych panów i dziedziców, do w�ładzy zostanie przywo�łana inna dynastia (Andegawenów ). Wynika�ło to z uk�ładu o sukcesji miêdzy Kazimierzem a Ludwikiem, ale gwarantem tego uk�ładu by�ły stany. Ludwik, aby zapewni�Ś sobie sukcesjê potwierdzi�ł wszystkie przywileje szlacheckie z 1355 r. Lecz przed Ludwikiem stanê�ła podobna sprawa: nie mia�ł on syna i chcia�ł koronê polsk�ą przekaza�Ś jednej ze swoich córek. �Żeby otrzyma�Ś poparcie wyda�ł wielki przywilej w Koszycach w 1374 r., w którym zwalnia�ł szlachtê od podatków z wyj�ątkiem dwóch groszy od �łana ch�łopskiego, a tak�że ogranicza�ł darmowy udzia�ł szlachty w pospolitym ruszeniu tylko do obrony granic pa�ąstwowych. Poza granicami zobowi�ązywa�ł siê p�łaci�Ś. Szlachta dotrzyma�ła przyrzeczenia, z tym , �że niedok�ładnie, poniewa�ż na króla polskiego zosta�ła powo�łana m�łodsza z córek - Jadwiga. Po œmierci Jadwigi równie�ż musia�ł zaprzysi�ądz dotrzymania przywilejów, ale by�ł powszechnie przez szlachtê uznany i akceptowany. Przed Jagie�ł�ł�ą równie�ż pojawi�ły siê problemy miêdzy nim a ju�ż w jakiœ sposób wykszta�łcon�ą spo�ł. szlacheck�ą. Tak wiêc szlachta poprzez sejmiki bardzo sprawnie zebra�ła pieni�ądze na wykup ziemi dobrzy�ąskiej.. Dalszym krokiem w rozwoju przywilejów szlacheckich by�ł akt wydany przez Jagie�ł�łê w Piotrkowie w 1388 r. za potwierdzeniem dawnych przywilejów, przywilej piotrkowski gwarantowa�ł szlachcicowi, �że król wykupi go z niewoli, jeœli siê do niej dosta�ł podczas wyprawy paza granice kraju, oraz zapewnia�ł �żo�łd podczas pe�łnienia s�łu�żby wojskowej w wysokoœci 3 grzywien kopii. Wa�żniejsze bodaj w skutkach od przywilejów piotrkowskich sta�ły siê zobowi�ązania Jagie�ł�ły z 1422 r, podjête podczas zbierania pospolitego ruszenia na wyprawê wojenn�ą. Szlachta korzystaj�ąc ze zjazdu w obozowisku pod Czerwi�ąskiem wymog�ła na królu postanowienie dotycz�ące nietykalnoœci maj�ątkowej bez prawomocnego wyroku s�ądowego oraz zakaz �ł�ączenia w jednym rêku stanowisk sêdziego ziemskiego i starosty. W roku 1423 uzyska�ła inny wa�żny przywilej ekonomiczny tzw. WARCKI. Najwa�żniejsze z pkt. tego przywileju to mo�żliwoœ�Ś usuniêcia "nieu�żytecznego lub buntowniczego" so�łtysa mimo zagwarantowanego mu dokumentem lokacyjnym prawa dziedzicznoœci. To dawa�ło szlachcie mo�żliwoœ�Ś przejêcia maj�ątków, folwarków so�łtysich. Najwa�żniejszym z przywilejów by�ły przywileje jedlne�ąsko - krakowskie - 1430 - 1433 nadane przez Jagie�ł�łê w zamian za zapewnienie nastêpstwa tronu polskiego, jednemu z synów króla. W przywilejach tych król gwarantowa�ł w imieniu swoim i swoich nastêpców �że nikogo bez wyroku s�ądowego wiêzi�Ś nie bêdziemy. Z tego przywileju by�ły wyjête 4 artyku�ły staroœci�ąskie: gwa�łt, rozbój, podpalenie, morderstwo na drodze.



Szlachta mia�ła najwiêksze mo�żliwoœci wywierania wp�ływu na w�ładzê pa�ąstwow�ą. Szlachta posiada�ła w swoim rêku : reprezentacjê w postaci sejmików ziemskich czyli zjazdów szlachty z danej ziemi: urzêdy ziemskie mog�ły by�Ś obsadzane tylko przez szlachciców z danej ziemi i nadzwyczajne sposoby reprezentacji to : pospolite ruszenie, gdzie spotyka�ła siê szlachta z ca�łego królestwa oraz instytucja konfederacji. Konfederacja to zwi�ązek zbrojnych mê�żów, którzy przysiêgaj�ą sobie nawzajem, �że nie ust�ąpi�ą dot�ąd, dok�ąd nie osi�ągn�ą zamierzonych celów lub te�ż nie przywróc�ą nale�żnej im sprawiedliwoœci., jeœli prawo wobec nich zosta�ło naruszone. Konfederacje notujemy ju�ż w czasach K. Wielkiego, a tak�że w konfederacje zwi�ązani byli polscy husyci walcz�ący z wojskami Z. Oleœnickiego.