KSZTAA
TOWANIE SI
DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ
W każdym ustroju istnieją dwa elementy: uprawnienia osoby i sposób sprawowania władzy. W prawie
rzymskim na bazie którego ukształtowały się systemy ustrojowe Europy zach. i środkowej rozróżnia się
dwa elementy: własność prywatną i władzę publiczną. Ten sposób myślenia nigdy w Europie nie zaginął,
co więcej uległ pogłębieniu przez doktrynę chrześcijańską. W całym średniowieczu nie znikło pojęcie praw
naturalnych, poprzez które Bóg wyraża wszechmoc swojego istnienia i pojęcia republiki. Mówiono o
społeczności chrześcijańskiej - RES PUBLICA CHRISTIANA. Po raz pierwszy w polskiej terminologi
politycznej pojęcie republiki jako sprawy powszechnej, w przeciwieństwie do spraw wyłącznych
(prywatnych ), pojawia się w czasach K. Sprawiedliwego, a jeszcze bardziej jeśli chodzi o własność
prywatną w wielkich przywilejach wystawionych Kościołowi w latach 1210 i 1215, kiedy dobra kościelne
łącznie z osobami które do nich należą, zostały wyjęte spod ciężarów prawa książęcego. Wtedy to, dobra
te uzyskały immunitet czyli nietykalność w dziedzinie sądowej i gospodarczej. Zaś stan duchowny
uprawnienia do posługiwania się prawem kanonicznym. Zaraz za stanem duchownym podążył stan
rycerski i możnowładczy. Rycerze jak i możnowładcy byli już posiadaczami ziemi na prawie rycerskim, a
więc byli zwolnieni z danin i posług o charakterze gospodarczym, ich obowiązkiem była służba wojskowa
na koszt własny. Wiek XIII to okres rozdrobnienia feudalnego, a także można powiedzieć wielkiej
prywatyzacji - czyli rozdzielania się władzy publicznej od własności prywatnej. Wiąże się to z kolonizacją
na prawie niemieckim, a także z polityką nadań i immunitetów jaką muszą prowadzić poszczególni
książęta chcąc zjednać poparcie rycerstwa , możnowładca, mieszkańców miast itd. Już władca Wacław II
czeski musiał przysięgać, że dochowa wszystkich istniejących praw a urzędy ziemskie będzie obsadzał
przez mieszkańców danych ziem. Po upadku rządów Przemyślidów ani A
okietek ani Kazimierz nie musieli
nadawać nowych przywilejów czy zwolnień aczkolwiek musieli szanować istniejące już prawa. Za
Kazimierza Wielkiego nastąpiło prawne zamknięcie stanów, kiedy to spisano statuty wiślicko -
piotrkowskie(1346 - 1347 ) Piastowie byli uważani za naturalnych panów i dziedziców tej ziemi i nie
musieli uzasadniać swojej legitymizacji sprawowania władzy, ale wszystko wskazywało na to, że na
Kazimierzu wygaśnie linia naturalnych panów i dziedziców, do władzy zostanie przywołana inna dynastia
(Andegawenów ). Wynikało to z układu o sukcesji między Kazimierzem a Ludwikiem, ale gwarantem tego
układu były stany. Ludwik, aby zapewnić sobie sukcesję potwierdził wszystkie przywileje szlacheckie z
1355 r. Lecz przed Ludwikiem stanęła podobna sprawa: nie miał on syna i chciał koronę polską przekazać
jednej ze swoich córek. Żeby otrzymać poparcie wydał wielki przywilej w Koszycach w 1374 r., w którym
zwalniał szlachtę od podatków z wyjątkiem dwóch groszy od łana chłopskiego, a także ograniczał
darmowy udział szlachty w pospolitym ruszeniu tylko do obrony granic państwowych. Poza granicami
zobowiązywał się płacić. Szlachta dotrzymała przyrzeczenia, z tym , że niedokładnie, ponieważ na króla
polskiego została powołana młodsza z córek - Jadwiga. Po śmierci Jadwigi również musiał zaprzysiądz
dotrzymania przywilejów, ale był powszechnie przez szlachtę uznany i akceptowany. Przed Jagiełłą
również pojawiły się problemy między nim a już w jakiś sposób wykształconą społ. szlachecką. Tak więc
szlachta poprzez sejmiki bardzo sprawnie zebrała pieniądze na wykup ziemi dobrzyńskiej.. Dalszym
krokiem w rozwoju przywilejów szlacheckich był akt wydany przez Jagiełłę w Piotrkowie w 1388 r. za
potwierdzeniem dawnych przywilejów, przywilej piotrkowski gwarantował szlachcicowi, że król wykupi go z
niewoli, jeśli się do niej dostał podczas wyprawy paza granice kraju, oraz zapewniał żołd podczas
pełnienia służby wojskowej w wysokości 3 grzywien kopii. Ważniejsze bodaj w skutkach od przywilejów
piotrkowskich stały się zobowiązania Jagiełły z 1422 r, podjęte podczas zbierania pospolitego ruszenia na
wyprawę wojenną. Szlachta korzystając ze zjazdu w obozowisku pod Czerwińskiem wymogła na królu
postanowienie dotyczące nietykalności majątkowej bez prawomocnego wyroku sądowego oraz zakaz
łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty. W roku 1423 uzyskała inny ważny
przywilej ekonomiczny tzw. WARCKI. Najważniejsze z pkt. tego przywileju to możliwość usunięcia
"nieużytecznego lub buntowniczego" sołtysa mimo zagwarantowanego mu dokumentem lokacyjnym
prawa dziedziczności. To dawało szlachcie możliwość przejęcia majątków, folwarków sołtysich.
Najważniejszym z przywilejów były przywileje jedlneńsko - krakowskie - 1430 - 1433 nadane przez
Jagiełłę w zamian za zapewnienie następstwa tronu polskiego, jednemu z synów króla. W przywilejach
tych król gwarantował w imieniu swoim i swoich następców że nikogo bez wyroku sądowego więzić nie
będziemy. Z tego przywileju były wyjęte 4 artykuły starościńskie: gwałt, rozbój, podpalenie, morderstwo na
drodze.
Szlachta miała największe możliwości wywierania wpływu na władzę państwową. Szlachta posiadała w
swoim ręku : reprezentację w postaci sejmików ziemskich czyli zjazdów szlachty z danej ziemi: urzędy
ziemskie mogły być obsadzane tylko przez szlachciców z danej ziemi i nadzwyczajne sposoby
reprezentacji to : pospolite ruszenie, gdzie spotykała się szlachta z całego królestwa oraz instytucja
konfederacji. Konfederacja to związek zbrojnych mężów, którzy przysięgają sobie nawzajem, że nie
ustąpią dotąd, dokąd nie osiągną zamierzonych celów lub też nie przywrócą należnej im sprawiedliwości.,
jeśli prawo wobec nich zostało naruszone. Konfederacje notujemy już w czasach K. Wielkiego, a także w
konfederacje związani byli polscy husyci walczący z wojskami Z. Oleśnickiego.