Proces kształtowania sie demokracji atenskiej



MARCIN LEJMAN IE
Proces kształtowania się demokracji
ateńskiej1.Okres przed
reformami demokratycznymi - system oligarchicznyAby zrozumieć
potrzebę wprowadzenia ustroju demokratycznego i jego genezę, należy krótko
przedstawić ustrój wcześniejszy. Jego wady bowiem zmuszały do poszukiwania
doskonalszych metod rządzenia państwem.Już sama nazwa systemu
oligarchicznego wskazuje na jego charakter. Słowo oligarchia wywodzi się bowiem
od dwóch greckich słów: oligoi - niewielu i arche - władza. Myślę, że definicja
zawarta w "Słowniku kultury antycznej" dosyć dokładnie opisuje cechy tego
ustroju. Cytuję: "Oligarchia - ustrój, w którym sprawowanie władzy, wiążące się
z dostępem do urzędów, należy do najbogatszych obywateli, podczas gdy pozostała
część społeczeństwa korzysta z biernych praw obywatelskich. Interesy oligarchii
reprezentowała rada skupiająca w swym ręku polityczną władzę, mimo że formalnie
ostateczna decyzja należała od zgromadzenia ludowego. Ustrój oligarchiczny
pojawia się w Grecji w VII/VI w. p.n.e., gdy rozpoczyna się rozkład instytucji
rodowych, a rozwój handlu prowadzi do pojawienia się warstwy ludzi bogatych,
kupców i rzemieślników, nie należących do rodów arystokratycznych i tym samym
odsuniętych od władzy politycznej. Grupa ta przy poparciu zrujnowanych drobnych
posiadaczy atakuje arystokrację monopolizującą władzę i zmusza ją do zmiany
kryterium przynależności do warstwy rządzącej; pochodzenie zostało zastąpione
majątkiem."Możemy wyróżnić dwie główne instytucje, które w tym okresie
stanowiły prawo i kontrolowały jego przestrzeganie. Były to:
Instytucja 9 archontów, którzy wywodzili się z Eupatrytów (arystokracja
ateńska). Zadaniem tego urzędu były funkcje wykonawcze. Po spełnieniu swego
rocznego urzędu archonci przechodzili do drugiej instytucji - areopagu.
Areopag - członkowie tego urzędu mieli funkcje prawodawcze, obradowali na
wzgórzu Aresa.Ponieważ każda władza niedemokratyczna stanowi prawo dogodne
dla siebie, także Grecja nie była tu wyjątkiem. Po raz pierwszy prawo spisał tam
w 621 r. p.n.e. Drakon. Było to prawo wyjątkowo surowe i niedogodne dla
przeciętnych obywateli, dawało natomiast dużo przywilejów Eupatrytom.
Przewidywało między innymi niewolę za długi. Oznaczało to, że jeżeli ktoś wziął
pożyczkę, na którą nota bene nakładano bardzo wysokie odsetki, i nie był jej w
stanie spłacić w terminie, obracano go w niewolę, czasami dodatkowo czyniono to
samo z członkami jego rodziny. Z tego powodu narastało coraz większe
niezadowolenie społeczne, w końcu doszło do punktu, w którym groził bunt
ludności. Wtedy też warstwa rządząca zdecydowała się przeprowadzić pierw-szą
reformę ustroju, nie odbierającą im jeszcze władzy, ale dającą pewne przywileje
ludności.2. Reforma Solona 594 r. p.n.e.Wobec wyżej
opisanej sytuacji jeden z Eupatrytów, Solon, podejmuje się przeprowadzić
pierwszą z kilku reform prowadzących do demokracji, czyli do ustroju, podając za
słownikiem "w którym najwyższą władzą jest zgromadzenie wszystkich obywateli
miasta, z których każdy posiada prawo zabierania głosu i proponowania ustaw" .
Przy czym działania jego cechowała zasada, do której się zresztą przyznawał,
mająca na celu to, żeby ani za dużo nie wziąć jednym, ani nie dać za mało
drugim. Reformy wprowadzone przez Solona najlepiej przedstawić w
punktach.PODZIAŁ NA KLASY MAJĄTKOWE I ZWIĄZANA Z TYM ODPOWIEDNIA
GRADACJA PRAW POLITYCZNYCH I ŚWIADCZEŃ NA RZECZ
PAŃSTWANajprawdopodobniej Solon wprowadził podział na cztery klasy
majątkowe. Im wyższe były czyjeś roczne dochody, tym miał większe świadczenia na
rzecz państwa, ale także większe prawa polityczne. Była to zasada nieomal
rewolucyjna, ponieważ zubożała arystokracja została wykluczona z rywalizacji o
urzędy. Poza tym, w myśl stosowanej wówczas zasady, funkcje urzędowe były
bezpłatne, dlatego najwyższe stanowiska pełnili najbogatsi, którzy mogli bez
uszczerbku dla swego majątku poświęcić się sprawom państwa.
Podział obowiązków był następujący w zależności od klasy:
Klasa 1 (500 miar zboża rocznie) - utrzymanie konnicy
Klasa 2 (300 miar zboża) - utrzymanie ciężkozbrojnych i po części także
konnicy
Klasa 3 (200 miar zboża) - utrzymanie lekkozbrojnych
Klasa 4 (poniżej 200 miar zboża) - nie miała obowiązku świadczenia na rzecz
państwaOdpowiedni podział praw politycznych przedstawiał się
następująco:
Do zachowanej instytucji archontów mogą należeć tylko obywatele pierwszej
klasy.
Do areopagu, podobnie jak przed reformą, należeli dawni archontowie. Trzeba
tutaj zauważyć, że kompetencje areopagu zostały zminimalizowane do funkcji
kapłańskich i sądzenia spraw o zabójstwo.
Wprowadzono nowy organ - radę czterystu - w skład której wchodzili obywatele
1,2 i 3 klasy. Rada ta miała funkcje prawodawcze. Ponieważ jest nowy urząd,
należy omówić go dokładniej. Najpierw przedstawię metodę, według której
wyłaniano członków tej rady. Otóż całą polis podzielono na cztery części - fyle
rodowe. W każdej z tych fyli przewodziła jedna rodzina arystokratyczna. Drogą
losowania z każdej fyle wyłaniano setkę ludzi, którzy ukończyli 30 rok życia.
Wydawać by się mogło, że losowanie zapewnia sprawiedliwy podział miejsc w
radzie. Okazało się jednak, że było inaczej. Wynikiem losowania manipulowała
arystokracja, dlatego też właśnie eupatryci wciąż posiadali przewagę nad
pozostałymi klasami, zdobywając większość miejsc w radzie.
Kolejną instytucją było zgromadzenie ludowe. W jego skład wchodzili
obywatele wszystkich klas, mający ukończony 30 rok życia. Kompetencje rady nie
były zbyt szerokie. Podejmowali następujące decyzje:
decyzje o pokoju lub wojnie
wybór niektórych urzędnikówPomimo, że do rady wchodzili obywatele
wszystkich klas, główne skrzypce grali obywatele klasy 1,2 i 3. Spowodowane to
było tym, że obywatele klasy 4, przy dość niskich dochodach, nie mogli sobie
pozwolić na opuszczanie swoich codziennych zajęć na rzecz zasiadania w
radzie.Podsumowując reformę urzędów, przeprowadzoną przez Solona, należy
stwierdzić, że był to pierwszy, dobry krok na drodze ku pełnej demokracji. Nie
można jednak jeszcze ustroju po tej reformie uznać za pełną demokrację, ponieważ
4 klasa wciąż posiadała bardzo znikomy wpływ na przebieg procesów
państwowych.Reforma urzędów państwowych nie była jedyną reformą, jaką
przeprowadził Solon w celu poprawienia stosunków społecznych. Dokonał on też
bardzo ważnej zmiany, jaką było:ZNIESIENIE
NIEWOLI ZA DŁUGI1. Solon zniósł prawo mówiące o niewoli za
długi. Postanowił, że wszyscy, którzy popadli w niewolę za długi i zostali
sprzedani za granicę, mieli być odkupieni z funduszy państwowych. Była to ważna
decyzja z dla poprawienia stosunków społecznych.3. Reforma
Kleistenesa 508 r. p.n.e.W 508 r. p.n.e. Kleistenes, będący
przywódcą stronnictwa demokratycznego, przeprowadził kolejne reformy społeczne,
które podważyły ustrój rodowy, załamały wpływy arystokracji ateńskiej.Przede
wszystkim zmienił dotychczasowy podział na fyle rodowe, zamieniając go na
podział na fyle terytorialne. Dokonał tego w następujący sposób:
Podzielił całą Attykę na trzy okręgi: miasto, środek kraju i wybrzeże
Każdy okręg podzielił na dziesięć części, zwanych trittyes
Trzy trittyes, po jednej z każdego okręgu, stanowiły jedną fylęDzięki
takiemu przemieszczeniu ludności i rozdzieleniu rodów Kleistenes znacznie
osłabił wpływy Eupatrytów.
Zreformował radę czterystu. Zwiększył liczbę jej członków do pięciuset, po
pięćdziesiąt z każdej fyli. Członkowie, jak dawniej, wywodzili się z 1,2 i 3
klasy i byli wyłaniani drogą losowania. Ponieważ Eupatryci nie mogli już
manipulować wynikami wyborów, proporcje pomiędzy członkami rady zostały
wyrównane.
Kolejną jego reformą było wprowadzenie sądu skorupkowego, czyli ostracyzmu.
Było to ważne posunięcie, zapobiegające powstawaniu dyktatury. Polegało to na
tym, że uczestnicy zgromadzenia ludowego raz na jakiś czas wypisywali nazwisko
człowieka, który ich zdaniem wykazywał skłonności dyktatorskie. Jeżeli czyjeś
nazwisko powtarzało się wielokrotnie, człowiek ten zostawał wydalany z Aten,
najczęściej na okres dziesięciu lat.
Nadał prawa obywatelskie licznym cudzoziemcom osiadłym na stałe w Attyce,
przez co zwiększył liczbę obywateli i wzmocnił demokrację.
Zwiększył kompetencje istniejącego już poprzednio, ale nie odgrywającego
większej roli zgromadzenia ludowego.Pomimo, że reformy Kleistenesa są
kolejnym ważny krokiem ku demokracji, wciąż zbyt małą władzę posiadała 4 klasa,
aby można było mówić o osiągnięciu ideału.4. Nadanie praw
politycznych czwartej klasieNadanie praw politycznych klasie
czwartej stanowiło ostatni krok do pełnej demokracji. Przeszkoda polegała na
tym, że w myśl ówczesnych przepisów obywatele nie świadczący na rzecz państwa
nie mogli otrzymać praw politycznych. Doszło jednak w tym czasie, w latach 499
p.n.e. aż do 449 p.n.e do wojen persko - ateńskich. W pierwszych dwóch Grekom
udało się uzyskać zwycięstwo, jednak do trzeciej, do której doszło w 480 p.n.e.
Persowie przygotowywali olbrzymie siły, zwłaszcza morskie. Grecy, aby odeprzeć
atak, musieli zbudować swoją flotę i wyszkolić załogi. Problem polegał jednak na
tym, że jedynie obywatele czwartej klasy skłonni byli stanowić obsadę tych
statków. Ponieważ jednak każdemu, kto świadczył na rzecz państwa, przysługiwały
prawa polityczne, musiano je w takim wypadku nadać także klasie czwartej. Było
to jedyne wyjście i tak postąpiono.5. Reforma Peryklesa 443 r.
p.n.e.Kolejną reformę przeprowadził w 443 p.n.e Perykles, ateński
mąż stanu i polityk, przywódca zwolenników radykalnej demokracji. Wprowadził
kilka bardzo ważnych innowacji, które wymienię w punktach.
Ustalił diety dla urzędników, co pozwoliło nawet niezbyt zamożnym obywatelom
pełnić funkcje urzędnicze bez uszczerbku dla ich majątku.
Wprowadził system nagród dla najlepszych urzędników. Otrzymanie jednej z
kilku możliwych nagród było niezwykle prestiżowym wyróżnieniem, podnosiło
znacznie status społeczny obywatela. Dlatego był to czynnik niezwykle
mobilizujący do lepszej pracy.System urzędów i ich kompetencji przedstawiał
się po reformie następująco:
Zgromadzenie ludowe - w skład wchodzili mężczyźni po 18 roku życia,
obradowano od 2 do 4 dni, na Wzgórzu Aresa.
funkcja ustawodawcza i stanowienie praw
decyzje o sprawach zagranicznych (wojna - pokój itd.)
sądzenie spraw o przestępstwa zagrażające interesom państwa
decyzje o sumach pieniędzy na życie religijne
kontrola najwyższych urzędników
przyjmowanie relacji od urzędników na temat sprawowania funkcji
odwoływanie urzędników
stosowano dwa rodzaje głosowania - tajne i jawne
ważne uchwały wykuwano w kamieniu
Rada pięciuset
500 osób podzielono na dziesięć 50-osobowych grup, które sprawowały władzę
po kolei.
kadencja trwała 1 rok
rada przygotowywała obrady zgromadzenia ludowego
sprawowała kontrolę nad urzędnikami
kontrolowała urzędników skarbowych
kontrolowała budowę okrętów
nadzorowała wprowadzanie ustaw w życie
kierowano tam wszystkie listy z zagranicy
codziennie wybierano drogą losowania innego przewodniczącego, który tego
dnia przechowywał klucze do świątyni
rada zarządzała finansami państwa
Kolegium 10 skarbników
członkowie powoływani przez zgromadzenie ludowe
był to urząd obsadzony przez ludzi najbogatszych, którzy zabezpieczali
własnym majątkiem skarb państwa
urząd ten odpowiedzialny był za finanse państwa, ściąganie wszelkich
należności wobec państwa
Kolegium 6 strategów
w skład wchodzili teoretycznie obywatele wszystkich klas, jednak w praktyce
byli to ludzie z rodzin o długich tradycjach wojskowych
urząd kadencyjny, jako jedyny urząd mógł być sprawowany przez jedną osobę
dłużej niż przez jedna kadencję
funkcje - polityka zagraniczna, wojsko, obronność, sądownictwo wojskowe
członkowie mieli prawo wnosić wnioski do zgromadzenia ludowego
Sąd przysięgłych
6000 członków, wybieranych na okres jednego roku
władza sądownicza
członkowie wybierani drogą losowania, po 30 roku życia
podzielony był na 10 trybunałów - dykasteriów
drogą losowania wybierano sprawy na porządek dnia
do sądu można było się odwołać od wyroku urzędnika
sąd nie prowadził dochodzenia, wydawał tylko sądy, brzmiące: winny -
niewinny
nie było funkcji obrońcy
sądzono wszystkie sprawy z wyjątkiem zabójstw i przestępstw politycznych
9 archontów
urząd zachowany dla tradycji
członkowie - obywatele 1,2,3 klasy
kompetencje - prowadzenie uroczystości religijnychPomiędzy urzędnikami
nie było gradacji, urzędnikiem można było zostać tylko jeden raz (z wyjątkiem
strategów). Nad urzędnikami sprawowano stałą kontrolę. Każdy urzędnik miał do
dyspozycji swój personel.Urzędy były kolegialne, zgodnie z zasadami
demokracji. Zwiększało to obiektywność decyzji.Największe chyba znaczenie
miało wprowadzenie diet dla obywateli klasy czwartej na czas trwania obrad.
Posunięcie to spowodowało, że ludzie ci, mogąc uczestniczyć w obradach, uzyskali
wreszcie realny wpływ na wydarzenia w kraju.Po przeprowadzeniu powyższych
reform mamy już do czynienia z klasyczną demokracją, będącą wzorem demokracji po
dzień dzisiejszy. Trzeba przy tym zauważyć, że mamy do czynienia z demokracją
bezpośrednią, co oznacza, że każdy obywatel bierze bezpośredni udział w
podejmowaniu decyzji. Natomiast w dzisiejszych czasach występuje demokracja
pośrednia, gdzie społeczeństwo sprawuje władzę poprzez wybranych przez siebie
przedstawicieli.Proces dochodzenia do demokracji, przez jaki przeszły Ateny,
nie był łatwy. W jego czasie dochodziło do wielu burzliwych wydarzeń, których
rozmiar tej pracy nie pozwala przedstawić. Z całą pewnością warto jednak było
przechodzić tę drogę, gdyż do dnia dzisiejszego nikomu nie udało się opracować i
praktycznie zastosować lepszego systemu politycznego niż
DEMOKRACJA
Marcin
Lejman
Powrót.