Kształtowanie sie normy językowej w XVI i XVII wieku
I. Czynniki wpływające na rozwój świadomości językowej Polaków:
- rozkwit i polonizacja miast (Kraków, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Warszawa, Lublin), pierwsi tłumacze i
drukarze wywodzą się z mieszczaństwa,
rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe polskiej książki drukowanej (Kraków, Królewiec, Brześć,
Pińczów, Poznań, Lwów, Gdańsk, Wrocław),
- rozwój demokracji szlacheckiej (za czasów Zygmunta Augusta powstają programy naprawy skarbu,
wojska, oświaty, prawodawstwa, sądownictwa),
- reformacja i kontrreformacja (polemiki religijne między Kościołem a obozem różnowierczym, postylle
(kazania), katechizmy, liczne przekłady Pisma Świętego),
- szerzenie się renesansowej kultury renesansu (łączenie kultu literatury łacińskiej i przenoszenie
wzorców antycznych na grunt polski, wzrost zasobu wyrazowego, synonimiki, nobilitacja polszczyzny),
- rozwój nauki i oświaty (dzieła naukowe z historii, prawa, filozofii, matematyki, nauk przyrodniczych);
kształtują się zręby polskiej terminologii naukowej,
- rozkwit literatury w języku ojczystym (Rej, Kochanowski, Górnicki, słowniki i gramatyki).
II. Kształtowanie sie normy językowej
1. Przekłady Pisma Świętego:
A. POCZTKI - ŚREDNIOWIECZE (doba staropolska):
- XIII w., zaginiony psałterz błogosławionej Kingi,
- XIV/XV w., Psałterz floriański (klasztor kanoników w Krzeszowie); łac.-pol.-niem., oparty na Wulgacie,
język bardzo artystyczny, dialekt małopolski, choć tłumacz unikał dialektyzmów,
- kon. XV w., Psałterz puławski (biblioteka Czartoryskich w Puławach); modlitewnik, małe karty; w oparciu
o Pfl, nowoczesna ortografia (2 nosówki),
- XV w., zaginiona Biblia Królowej Jadwigi,
-1455 r., Biblia Królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka); 5 tłumaczy, tekst oparty o tłumaczenie czeskie,
wiele czechizmów, zachowała się część Starego Testamentu, dialekt pół.-małopolski,
B. ODRODZENIE (doba średniopolska):
- 1535 r., Psałterz Wietora, tzw. Psałterz krakowski,
- 1539 r., Psałterz Walentego Wróbla, tzw. Żołtarz Dawida,
- 1541 r., Psałterz Dawidow Mikołaja Reja (jeszcze był katolikiem), styl wysoki ale również wyrazy
potoczne, parafraza łac. Przekładu Jana Campensisa,
- 1551 r., Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego (luterański), wydany przez J. Seklucjana,
nowoczesny styl, liczne usterki językowe (towarzyszy mu ortografia),
-1556 r., Nowy Testament w tłum. M. Bielskiego (katolicki); wyd. przez M. Szarffenberga, język
konserwatywny, wypolerowany, klasyczny,
- 1561 r., Biblia Leopolity (nauczyciel J. Wujka), katolicka, umiarkowany konserwatyzm, próba
unowocześnienia szaty językowej,
- 1563 r., Biblia brzeska (Radziwiłłowska), protestancka, kilku tłumaczy, przez Kościół uznana za zbyt
swobodny przekład,
- 1572 r., Biblia nieświeska Szymona Budnego, ariański przekład (dialektyzmy),
- 1579 r., Psałterz Dawidow Jana Kochanowskiego, synteza j. pol. epoki Odrodzenia, przełamanie
monotonii łacińskiej (podobieństwa do Biblii brzeskiej),
- 1599 r., Biblia J. Wujka, samodzielne tł. w oparciu o oryginał grec. i hebr., zespolenie tradycji i
nowatorstwa,
- 1632 r. - Biblia gdańska, przekład protestancki.
2. Przekłady dzieł świeckich:
- 1566 r., Dworzanin polski Aukasza Górnickiego (przekład Dworzanina Baltazara Castiglione), chciał być
sławny, przybliżyć dzieła Zachodu, zmienił tło, tworzył liczne abstrakta, nowe wyrazy
(przystałość=przystojność), często stosował anegdoty z Cycerona, liczne trudności translatorskie, próbował
propagować kulturę słowa, dbałość o język polski,
- 1577 r., O poprawie Rzeczypospolitej, tłumaczenie Cypriana Bazylika (przekład De republica emendanta
Jana Frycza Modrzewskiego), szyk i składnia łac., formy słownikowe z łac., potoczne wstawki i wyrażenia,
przysłowia i sentencje,
- 1601 r., 1605 r., 1618 r. (5 ksiąg), Elementy, Polityka, Etyka Arytotelesa w przekładzie Sebastiana
Petrycego, tworzenie polskich odpowiedników dla obcych terminów, słownictwo specjalne, terminy etyczne,
filozoficzne: pierwociny=pryncypia, łapactwo czci=nadmierna ambicja,
3. Rola drukarzy i drukarni (drukarnie ustalają pewne normy ortograficzne i gramatyczne):
A. Wraz z pojawieniem się druku rozpoczyna się przekonywanie społeczeństwa do j. polskiego jako języka
literatury oraz troski o jego piękno, polski wkracza do różnych dziedzin życia społecznego (sądownictwo,
nauka, literatura),
B. Początki druku (kon. XV w.): Kasper Elyan we Wrocławiu (Ojcze nasz), Kasper Straube, Jan Turzon w
Krakowie (szybko upadły),
C. Rozkwit druku (XVI w.):
- 1503 r. drukarnia Jana Hallera (1506 r. Bogurodzica, Żywot Pana Jezu Krysta),
- Florian Ungler, 1514 r., pierwsza cała książka: Raj duszny Biernata z Lublina, Stefan Falimirz, O
ziołach...,
- Hieronim Wietor (>Aazarz Andrysowicz>Jan Januszowski), Rozmowy, które miał król Salomon mądry z
Marchołtem 1521 r. ),
- Marek i Maciej Szarffenbergowie, Mateusz Siebineicher, Maciej Wirzbięta,
- jezuici mieli własną sieć drukarni,
D. XVII wiek poziom drukarstwa maleje, a tym samym zmniejsza się jego znaczenia dla kształtowania
normy językowej,
4. Polemiki językowe (zob. artykuł Wandy Decyk, teczka):
A. Rywalizacja i polemika religijna między Kościołem katolickim a obozem różnowierczym pozytywnie
wpłynęła na rozwój języka polskiego (poszerzył się zasięg polszczyzny), Kościół był zmuszony wprowadzać
j. pol., w odpowiedzi na liczne przekłady innowiercze (kazania, katechizmy, przekłady Biblii, psałterze), tym
samym polszczyzna się rozwijała,
B. Polemika Jan Seklucjana i Jana Maleckiego (Sandeckiego):
- 1545 r. w Królewcu ukazuje się innowierczy Katechismu text prosty dla prostego ludu autorstwa Jana
Seklucjana, prężnego animatora literatury innowierczej,
- Jan Malecki (Sandecki) kreśli tekst katechizmu i odsyła go autorowi, po czym w 1546 r. sam wydaje
Catechismus to iest nauka krześcijańska,
- Seklucjan kreśli katechizm Maleckiego, ten się broni w specjalnie wydanych tekście Defensio verae
translationis...,
- 1551 r. Seklucjan wydaje Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego, który również zostaje krytycznie
oceniony przez Maleckiego i pokreślony,
Główne punkty sporu (zob. materiały z zajęć, tabela):
- grafia i ortografia (zarzuty Maleckiego były słuszne, za nie Seklucjan obarczał drukiera), Seklucjan
preferował zapis fonetyczny: skąt (zamiast skąd), pisownię łączną przyimków nieakcentowanych
(naprawicy), nie rozróżniał samogłosek jasnych i ścieśnionych (Malecki również czynił to sporadycznie,
Murzynowski - konsekwentnie),
- fleksja i słowotwórstwo, Malecki wzorował się na czeskim, co zarzucał mu słusznie Seklucjan (Malecki
wolał doufanie od ufanie, bo w czeskim jest douffanie, zamiast kościół proponuje zbor), za złe uznał Malecki
stosowane przez Seklucjana latynizmy (creatura, natura, bestia) i germanizmy (rachunek), sam zaś dość
często posługiwał się germanizmami.
- składnia: Malecki jak ze słownictwem tkwił w średniowieczu, Seklucjan i Murzynowski proponowali
nowe połączenia z mowy potocznej,
D. Spór Jana Seklucjana i Stanisława Murzynowskiego z Janem Maleckim-Sandeckim to spór nowego ze
starym. Chwalebność i archaiczność przegrała z młodzieńczym entuzjazmem, wolnym od doświadczeń z
dawnych oficyn krakowskich. Dowodem na zwycięstwo Seklucjana są wielokrotne wznowienia jego
katechizmu i wydanego przez niego przekładu N. T. (w tłum. St. Murzynowskiego).
Stanisław Rospond: z jednej strony konserwatywna, oparta na średniowiecznej tradycji, czechizująca i
archaizująca, z drugiej nowatorska, zrywająca z tradycją, mająca zródło w mowie potocznej,
hołdująca łacinie.
5. Pierwsze ortografie i gramatyki języka polskiego:
A. ORTOGRAFIE:
- 1410 r., Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, profesora i rektora Akademii Krakowskiej,
- 1512-1513 r. Orthographia Stanisława Zaborowskiego,
- 1551 r., Stanisław Murzynowski, Ortografia polska (dodatek do Nowego Testamentu),
B. GRAMATYKI (następne zajęcia, zob. artykuł Aliny Kępińskiej, teczka):
Pierwsze gramatyki miały charakter podręczników (książek) dla cudzoziemców (Niemców, pózniej
Francuzów) chcących nauczyć się języka polskiego. Ich autorami również byli spolonizowani cudzoziemcy,
co przyczyniało się do znacznych uproszczeń i uogólnień gramatycznych. Pozostawali oni pod ogromnym
wpływem łaciny, co często było przyczyną adaptacji norm języka polskiego do języka łacińskiego, a tym
samym, do wielu wypaczeń. Zadaniem redakcji było stworzenie atrakcyjnego i konkurencyjnego
podręcznika, który przyniósłby zysk wydawcy (stosunkowo wiele książek tego typu powstało w XVI w.,
około 40).
6. Autorytety językowe i dbałość o język polski (artykuł Izabeli Winiarskiej, teczka)
- Słota, O zachowaniu się przy stole (pierwsze zasady "dobrej mowy"), autor posiada świadomość językową,
utwór ma walory dydaktyczne,
- Jan Ostroróg, O kazaniach w języku niemieckim (1475 r.), autor sprzeciwia się kazaniom niemieckim w
kościołach polskich, określany jako pierwszy tekst nacjonalistyczny,
- Mikołaj Rej (język żywy, niezbyt dworny , często rubaszny),
- 1566 r. - Dworzanin polski Aukasza Górnickiego (zamiast ł proponuje ll, szumiące: ss, zz, cc, dla miękkich
daszek nad literą), obszerne fragmenty dotyczą kultury słowa, autor dziękuje królowi za rozpowszechnianie
języka polskiego. Polacy powinni dbać o język polski, ma to być mowa prosta, "bez wydwarzania"
(zbędnego posługiwania się wyrazami obcymi). W tekście pojawiają się początki świadomości językowej,
stylistyki oraz zagadnienia związane z historią i pochodzeniem jezyka polskiego. Górnicki uważa, że
powinno się znać języki obce, ale mówić po polsku, każdy powinien ćwiczyć styl, by móc tworzyć teksty, w
końcu autor zwraca uwagę na etykę słowa ("niechaj ostrożnie mówi, aby miasto zatrefnować nie obraził")
(zob. materiały z zajęć)
-Jan Kochanowski (ograniczenie znaków diakrytycznych, jeśli wymowa jest dla wszystkich oczywista),
język wytworny, bogaty, wzorowany na wzorcach antycznych.
WPAYW PISARZY MNIEJSZY W GRAFII I FLEKSJI, WIKSZY W STYLU (metaforyka, słownictwo,
obrazowanie). DLATEGO TEŻ POLSZCZYZNA LITERACKA WIELE IM ZAWDZICZA.
ZAGADNIENIA:
1. Uwarunkowania społeczno- polityczne rozwoju języka polskiego w okresie Odrodzenia.
2. Kształtowanie się normy jezykowej w XVI wieku.
3. Kultura języka polskiego w XVI wieku.
4. Rola pisarzy w kształtowaniu się normy językowej w XVI wieku.
5. Przekłady Pisma Świętego na język polski, kształtowanie się stylu biblijnego.
6. Przekłady Pisma Świętego w Średniowieczu i w Odrodzeniu.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Rola i znaczenie chrześcijaństwa w procesie kształtowania sie i umacnianiakształtowanie się demokracji szlacheckiejKSZTAŁTOWANIE SIĘ KLASTRÓW NA MAZOWSZU (1)KRÓTKA I WYBIÓRCZA HISTORIA MUZEÓW ORAZ KSZTAŁTOWANIA SIĘ NOWEGO STOSUNKU DO SZTUKI PRZESZŁOŚCIJachimowski Wpływ konwergencji mediów na kształtowanie się przestrzeni medialnejMODEL KSZTAŁTOWANIA SIĘ TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJksztaltowanie sie demokracji sz Nieznany (2)Wpływ konfucjanizmu na kształtowanie się systemu prawa w ChinachRola publicystyki w kształtowaniu się idei pozytywistycznychProces kształtowania sie demokracji atenskiejKształtowanie się polskiej i żydowskiej wizji martyrologicznej po II wojnie światowejKształtowanie się granic odrodzonej Polski 1918 1922 tabelaRola bajek i baśni w kształtowaniu się twojej osobowości~7DB04 Solidarność i kształtowanie się III RPR9 Kształtowanie się absolutyzmu w Europiewięcej podobnych podstron