" Pan Tadeusz".




" Pan Tadeusz". / [Drukuj prace]" Pan Tadeusz" powstał w Paryżu w latach 1832 - 34, wydany został w roku 1834. Był to czas gwałtownych sporów, jakie dzieliły polską emigrację polistopadową. Mickiewicz przyglądał się tym niesnaskom z zaniepokojeniem, wzajemne kłótnie osłabiały bowiem emigrację, nie przynosząc nic dobrego. "Pan Tadeusz" miał stać się dla poety ucieczką od paryskiej rzeczywistości, próbą powrotu do lat dziecinnych, na ojczystą Litwę. "Panu Tadeuszowi" przyświecał także cel wznowienia dawnych tradycji patriotycznych, dawnej nadziei związanej z kampanią napoleońską. Krytyka literacka i czytelnicy przyjęli książkę chłodno, z dużą nieufnością. Tryumf wielkiej epopei narodowej miał nastąpić dopiero po latach.

Akcja "Pana Tadeusza" rozgrywa się na Litwie w dworku Soplicowo oraz w Dobrzynie. Czas akcji obejmuje okres od lata 1811 (kilka dni) do wiosny 1812 (jeden dzień). Retrospekcje sięgają ostatniego ćwierćwiecza XVIII wieku. Tłem historycznym utworu jest kampania napoleońska roku 1812, a przede wszystkim udział w niej wojsk polskich. Bezpośrednio występują w utworze postacie historyczne (Gen. Dąbrowski, Kniaziewicz), wspomniani są Napoleon, Kościuszko (po nim imię otrzymał tytułowy bohater utworu), Rejtan, książę Józef Poniatowski, itd. Ta historia tworzy jednak teraźniejszość utworu, w którym znajdują się ponadto odwołania do czasów wcześniejszych. Dawniejsza historia Polski zawarta jest w koncercie Jankiela. Swe odbicie znajdują tam:

- Konstytucja 3 Maja,

- Konfederacja Targowicka,

- rzeź Pragi,

- utworzenie Legionów Polskich we Włoszech.

Każdy z tych epizodów wyrażony jest przez muzykę Jankiela, który konstruuje w ten sposób historię kraju. Każde z tych wydarzeń ma przypominać czytelnikowi zdarzenia świetne i bolesne w dziejach Rzeczpospolitej.

"Pan Tadeusz" jest nie tylko jednym z najwybitniejszych osiągnięć polskiego romantyzmu. Zgodnie z osiemnastowieczną rzeczywistością obrazy z życia szlachty i magnaterii polskiej pokazują nam, jak żyli i spędzali czas Polacy na przełomie wieków. Częste nawiązywanie do faktów historycznych oraz świetne szkice psychologiczne przedstawionych w książce bohaterów uwiarygodniają utwór jako dzieło w wielu swych elementach realistyczne.

"Pan Tadeusz" jest epopeją narodową. Podobnie jak wielkie eposy homeryckie daje szeroki obraz życia społeczeństwa w przełomowym dla niego okresie - w tym przypadku jest to Polska szlachecka doby napoleońskiej. Dominującą cechą szlachty, przedstawionej w utworze jest patriotyzm i przywiązanie do tradycji. Pomimo rozwarstwienia szlachty (bogaty Podkomorzy, średnio zamożni Soplicowie, zubożały rezydent Wojski, Gerwazy i Protazy oraz służba z rodowodem szlacheckim i szlachta zaściankowa z Maciejem Dobrzyńskim na czele), pomimo skłonności do swarów i kłótni, bohaterowie Mickiewicza są patriotami, nasłuchującymi z uwagą wieści o przemarszu wojsk napoleońskich. Tradycje patriotyczne są bardzo silne. Ostoją polskości są głównie zaścianki szlacheckie. Maciej Dobrzyński, ich "przywódca" walczył w powstaniu kościuszkowskim, znał dzieje kraju i umiał o nich opowiadać, utrwalał świadomość narodową. Szlachtę, niesłychanie przywiązaną do swych herbów i tradycji rodzinnych, przepełniało poczucie godności narodowej - stąd tak zaciekła nienawiść do Moskali. Jacka Soplicę, przypadkowego w gruncie rzeczy zabójcę stolnika Horeszki, okrzyknięto zdrajcą i sprzymierzeńcem Rosjan oraz wykluczono z miejscowej społeczności (stolnik Horeszko, dumny magnat, był bowiem zwolennikiem Konstytucji 3 Maja - ten fakt przeważył o stosunku patriotycznej szlachty do Soplicy).

Przywiązanie do polskości przejawiało się w przestrzeganiu dawnych tradycji i obyczajów, także noszeniu stroju narodowego. Jednak tradycje te nie zawsze były chwalebne. Głównymi wadami szlachty, "pielęgnowanymi" od pokoleń, były bowiem pieniactwo, skłonności do procesów, bijatyk i burd. Wątki takie jak spór o zamek, spór Asesora z Rejentem czy historia Domeyki i Doweyki dowodzą zaciekłego uporu obu stron, z których żadna nie chce ustąpić. Trwająca niemal całe życie nienawiść Gerwazego do rodu Sopliców to przykład tradycyjnie pojmowanego honoru szlacheckiego, a w tym przypadku także wierności wobec rodu Horeszków. Szczytowym punktem tradycji awanturniczych jest w "Panu Tadeuszu" zajazd na Soplicowo.

Tradycje pozytywne, kultywowane przez szlachtę, to odwaga i staropolska gościnność. Wiele dowodów gościnności daje Sędzia, który przestrzega też dawnych obyczajów - np. podczas uczty każdy zajmuje wyznaczone miejsce ("z wieku i urzędu"), wszyscy są dla siebie niesłychanie grzeczni i uprzejmi. Zgodnie z dawnymi obyczajami odbywają się polowania, grzybobrania, spotkania towarzyskie i coś na kształt dawnych sejmików szlacheckich (narada u Dobrzyńskich jest rodzajem sejmiku). Bardzo przywiązany jest do wszelkich przejawów tradycji Wojski, a także Sędzia (przykładem czego jest jego nauka o grzeczności).

Szlachta ubrana w staropolskie kontusze, niesłychanie do nich przywiązana, z ironią patrzy na kosmopolityczną parę, zapatrzoną we wszystko, co zagraniczne - na Telimenę i Hrabiego.

Patriotyzm szlachty potwierdzony zostaje czynem. Gdy w trakcie zajazdu na Soplicowo pojawia się trzecia siła - batalion rosyjski - przeciwko niemu występują zgodnie Soplicowie, Horeszkowie i Dobrzyn. Gdy wkracza do Soplicowa armia Napoleona, wśród nowych żołnierzy znaleźli się dotychczasowi awanturnicy i pieniacze, ci, którzy podczas zajazdu rozlali krew drobiu i bydła. Koncert na cymbałach, jakim Jankiel wita wkraczających legionistów Dąbrowskiego to także wielki objaw patriotyzmu. Cymbalista swą muzyką oddaje ostatnie lata z dziejów narodu - od "Poloneza 3 Maja" do "Mazurka Dąbrowskiego".

"Pan Tadeusz" jest niewątpliwie eposem narodowym. Podobnie jak inne wielkie dzieła tego gatunku ("Iliada", "Odyseja") daje szeroki i wierny obraz życia społeczeństwa w przełomowym dlań okresie (oczekiwanie na wkroczenie wojsk napoleońskich i związane z tym faktem nadzieje). Zgodnie z tradycją gatunku utwór Mickiewicza zaczyna się inwokacją. Nie jest to jednak, tak jak wielokrotnie wcześniej, prośba skierowana do muz. Tym razem poeta odstępuje od wzorów starożytnych i zwraca się do odległej ojczyzny i Matki Boskiej. Źródłem natchnienia będzie więc dla niego wspomnienie "kraju lat dziecinnych".

Przede wszystkim utwór pisany jest wierszem. Jest to 13 - zgłoskowiec, traktowany jako naturalny tok polskiej mowy. Doskonale współbrzmi on z epicką narracją.

"Pan Tadeusz" jest utworem bardzo obszernym, jednocześnie także wielowątkowym. Obok siebie występują tu wątki sporu o zamek, miłosny, dramatyczny wątek polityczny oraz poboczny humorystyczny w postaci sporu o charty. Obok nich występuje także wiele wątków, nie stanowiących głównej osi wydarzeń, a jedynie ją uzupełniających. Wymienić można tu np. koncert Jankiela.

W eposie bohater jest zwykle zbiorowy. Tak jest także i w "Panu Tadeuszu". Tu bohaterem jest szlachta polska - zróżnicowana wewnętrznie, czasem idealizowana - stąd też utwór ten nazywany jest często epopeją szlachecką. Na czoło autor wysunął postaci o dużych wartościach moralnych, ale przeciętne (co sugerować może mówienie o całym narodzie).

Narrator jest tu w przeważającej części trzecioosobowy, wszechwiedzący, zdystansowany. Przedstawia on odbiorcy wydarzenia i osoby, swe uczucia wyraża jedynie w inwokacji. Jest także twórcą opisów. Jednak w toku narracji "Pana Tadeusza" zauważamy obecność jeszcze jednego narratora - głosu wyrażającego poglądy lub opinie ogółu, nie wiedzącego wszystkiego z całkowitą pewnością i często sięgającego do zwrotu "mówiono" lub "podobno" (jak np. w przypadku opowieści o księdzu Robaku).

Bezpośrednim niemalże odwołaniem do tradycji eposu jest obecność w utworze rozbudowanych porównań homeryckich (w opisach przyrody, drzew, burzy czy sadu, np. w "Chmurach"). Charakterystyczne dla eposu są także: podniosły język i styl oraz stylizowane opisy scen batalistycznych.

Epos bardzo dbały był o opis szczegółu. "Pan Tadeusz" nie jest tu żadnym wyjątkiem. Autor z ogromną pieczołowitością i fotograficzną wiernością odtwarza przedmioty czy zjawiska. Tak jest np. z opisem serwisu rodowego, stroju zaręczynowego Zosi czy rodzajów grzybów.

Ważna jest także obecność retardacji - partii utworu, które opóźniają niejako akcję, spowalniają ją. Przykuwając uwagę czytelnika, mobilizują go, zwiększają jego ciekawość. W "Panu Tadeuszu" taką rolę pełnią niezwykle liczne opisy, np. piękna litewskiej przyrody.

"Pan Tadeusz" zawiera także wiele treści patriotycznych. Wystawia wysoką ocenę polskiemu charakterowi narodowemu: podkreśla silne przywiązanie do kraju, gotowość do ponoszenia ofiar w służbie ojczyzny, solidarność zbiorową w obliczu zagrożenia wolności czy też dobroć, łagodzącą częste porywy temperamentu. Szeroko opracowane tło historyczne, w retrospekcji sięgające średniowiecznych dziejów Litwy, stanowi wyraz przywiązania autora do tradycji i historii własnego kraju oraz świadczy o tym, jak ważna dla niego była to kwestia.

Jednak romantycy świadomie odstępowali od reguł, burzyli wszelkie prawidła w poetyce, nie przestrzegali czystości rodzajow literackich. Stąd też obecność w "Panu Tadeuszu" licznych fragmentów lirycznych, w których do głosu dochodzą uczucia samego narratora (jak np. w inwokacji czy w opisie wiosny 1812 roku na Litwie: "Urodzony w niewoli, okuty w powiciu, ja tylko jedną taką wiosnę miałem w życiu"). W epopei znajdziemy też fragmenty dramatyczne, które mogłyby być wystawione na scenie (np. zebranie w karczmie czy narada szlachty w domu Maćka Dobrzańskiego). Syntezie rodzajów literackich towarzyszy przemieszanie różnych gatunków. Dzieje Jacka Soplicy mają wiele cech powieści poetyckiej typu byronicznego. Opowiadania Wojskiego są szlacheckimi gawędami, zaś opowieści Telimeny to humoreski. W "Panu Tadeuszu" mamy też fragment o charakterze sielanki, poematu opisowego (wspaniałe, dynamiczne opisy przyrody, np. wschodu i zachodu słońca, burzy, chmur), komedii (perypetie miłosne Tadeusza, przygody Hrabiego). Opis matecznika nawiązuje charakterem do baśni ludowej. Zgodnie z duchem epoki poeta łączył słowo poetyckie z muzyką (koncerty Wojskiego i Jankiela to arcydzieła poezji).

W "Panu Tadeuszu" mieszają się z sobą realizm i baśniowość. Szczególnie widoczne jest to w opisach przyrody. Nadniemeńska przyroda jest opisywana przez poetę z miłością, bo jest to przyroda ojczystej ziemi. Poeta mówi o wytworach przyrody jak o żywych istotach - używając licznych personifikacji. Zachodzące słońce "spuszcza głowę" i usypia "westchnąwszy głęboko". Nastrój panujący w naturze wpływa na stan psychiczny i nastrój ludzi. Sennemu nastrojowi chmurnego dnia odpowiada senność soplicowskich gości (księga VI), ogród warzywny jest tak świeży i uroczy jak młodziutka ogrodniczka - Zosia. Promień wschodzącego słońca okala aureolą zmarłego Jacka Soplicę, uwydatniając wielkość i cierpienie tego człowieka (księga X).