BEZPIECZEC
STWO PRACY 4/2006
dr inż. PIOTR PIETROWSKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
W artykule przedstawiono zagadnienia związane z zasadami funkcjonowania pochła-
niaczy par substancji organicznych i gazów organicznych w aspekcie warunków ich
rzeczywistego użytkowania. Scharakteryzowano wpływ na czas ochronnego działania
pochłaniaczy jaki mają temperatura i wilgotność powietrza, stężenie substancji orga-
nicznej oraz rodzaj pochłanianych substancji. Ponadto określono zasady prawidłowego
doboru i użytkowania pochłaniaczy.
Organic vapor gas filters  conditions and principles of their use
This article presents issues related to the principles of functioning of organic vapor gas filters in
real conditions of use. It discusses the influence of temperature and humidity of the air, organic
vapor concentration and the kind of organic substance on the service life of gas filters. Moreover it
describes the principles of selecting and using gas filters.
niemożliwe do realizacji. Pozostaje wówczas wistych warunkach użytkowania. Badania
Wstęp
stosowanie indywidualnych środków ochro- laboratoryjne funkcjonowania pochłaniaczy
W wielu procesach technologicznych
ny układu oddechowego w postaci pochła- sprowadzają się jedynie do określenia mi-
otrzymuje się lub stosuje różnorodne
niaczy par substancji organicznych i gazów nimalnych parametrów ochronnych danej
substancje organiczne, np. toluen, ksyleny
organicznych, kompletowanych z odpo- klasy pochłaniacza, w zadanych modelo-
czy octany. Ze względu na swoje właściwości
wiednim rodzajem części twarzowej. wych warunkach. Badania te są prowadzone
toksyczne większość z nich stwarza duże
Pochłaniacze par i gazów organicznych w warunkach ciągłego przepływu powietrza
ryzyko dla zdrowia i życia pracowników.
stanowią wymienną część sprzętu ochrony przez pochłaniacz 30 ą 0,5 l/min, w tem-
Szczególnie niebezpieczne są substancje
układu oddechowego, a swoje właściwości peraturze 20 ą 1 oC i wilgotności względnej
organiczne charakteryzujące się dużą lotno-
ochronne zawdzięczają dynamicznej ak- 70 ą 1%, z wykorzystaniem ustalonej
ścią i możliwością osiągania wysokich stężeń
tywności złoża sorpcyjnego, które stanowi substancji (cykloheksan) o określonych stę-
na stanowisku pracy, np. octan metylu i etylu
węgiel aktywny. Oczyszczanie powietrza żeniach, właściwych dla klasy pochłaniacza
czy heksan.
przez pochłaniacz, z zawartych w nim (1000, 5000 i 8000 ppm) [4]. Ten sposób
Ponieważ dominującą drogę wchłania-
toksycznych par substancji organicznych wyznaczania parametrów ochronnych
nia gazów organicznych i par substancji
i gazów organicznych, przebiega dzięki pochłaniaczy par i gazów organicznych,
organicznych w warunkach przemysłowych
adsorpcji fizycznej, zachodzącej poprzez tj. czasu przebicia i pojemności sorpcyjnej,
stanowi układ oddechowy [1], konieczne
oddziaływanie sił dyspersyjnych pomiędzy stanowi podstawę klasyfikacji pochłaniaczy,
jest zapewnienie pracownikom odpowied-
cząsteczkami adsorbatu i powierzchnią ale nie pozwala oszacować okresu gwa-
nich środków uniemożliwiających oddzia-
węgla aktywnego [2]. Tak więc adsorpcja rantującego bezpieczeństwo użytkowania
ływanie szkodliwych substancji na ich zdro-
jest zjawiskiem zachodzącym na granicy w warunkach przemysłowych.
wie. W pierwszej kolejności powinny być
faz: ciało stałe (adsorbent)  gaz (adsorbat) Zmienne parametry środowiska pracy,
podejmowane działania sprowadzające się
i z tego względu jej charakter i przebieg jak temperatura otoczenia i wilgotność
do rozwiązań techniczno-technologicznych
jest uwarunkowany własnościami każdego względna, a także różnorodność wystę-
i organizacyjnych, w celu wyeliminowania lub
z elementów tego układu [3]. pujących substancji organicznych o stale
ograniczenia emisji czynników szkodliwych,
izolacji stref niebezpiecznych lub skrócenia Podstawowym problemem w zapew- zmieniających się stężeniach w powietrzu,
czasu ekspozycji. Praktyka przemysłowa nieniu bezpieczeństwa przy stosowaniu bardzo często tworzących złożone miesza-
wskazuje jednak, iż rozwiązania te są w wie- pochłaniaczy węglowych jest określenie niny, wpływają na funkcjonowanie złoża
lu przypadkach niewystarczające lub nawet
czasu ich ochronnego działania w rzeczy- sorpcyjnego.
24
BEZPIECZEC
STWO PRACY 4/2006
par i gazów
organicznych
odnoszący się do danej pary jest uzależniony
 warunki i zasady
głównie od temperatury wrzenia substancji
organicznej [6]. I tak, substancje organiczne
o niższych temperaturach wrzenia przebi-
jają złoże sorpcyjne pochłaniacza szybciej
ich stosowania
niż te o temperaturach wyższych. Na tej
podstawie ustalono, że dla związków orga-
nicznych o temperaturze wrzenia poniżej
o
65 C, do ochrony układu oddechowego
przeznaczone będą specjalne pochłaniacze
oznaczone symbolem AX. Posłużmy się po-
równaniem czasów przebicia dla wybranych
Dodatkowym czynnikiem jest pulsacyjny, i pochłaniacze klasy 3.  1%. Przekroczenie
o różnym natężeniu, charakter przepływu stężenia 1% wymusza stosowanie odpo- substancji organicznych o różnych tempera-
turach wrzenia  tabela 1., str. 26. [7]. Należy
powietrza przez pochłaniacz, odzwiercie- wiedniego sprzętu izolującego.
tu wspomnieć, iż badania omawianych
dlający stopień ciężkości pracy wykonywanej Problemem spotykanym w praktyce
przez jego użytkownika. przemysłowej jest brak prowadzenia cią- substancji prowadzone były w ustalonych
stałych warunkach temperaturowych,
głego monitoringu stężeń na stanowiskach
wilgotnościowych, przy jednakowym stę-
pracy. Zagadnienie to jest bardzo istotne,
Stężenie
żeniu każdej substancji i przy takim samym
gdyż stężenia substancji szkodliwych w ciągu
par i gazów w powietrzu
objętościowym natężeniu przepływu przez
dnia pracy ulegają znacznym wahaniom
Wraz ze wzrostem stężenia pary lub
złoże sorpcyjne. Istotny jest również fakt,
i mogą występować sytuacje, w których
gazu w mieszaninie z powietrzem czas
że uzyskane wyniki odnoszą się wyłącznie
poziom stężenia danej substancji przekroczy
ochronnego działania pochłaniacza ulega
do jednego, badanego rodzaju węgla ak-
maksymalne stężenie, do którego dobrany
skróceniu [5]. Warto w tym miejscu wspo-
tywnego.
został sprzęt pochłaniający.
mnieć, iż w obrębie wszystkich typów po-
Analizując uzyskane wyniki zauważamy,
chłaniaczy, zarówno tych chroniących przed
że najkrótsze czasy przebicia osiągnęły
Rodzaje
parami i gazami organicznymi (typ A), jak
substancje najbardziej lotne w swojej grupie.
par i gazów organicznych
i pozostałymi, tj. chroniącymi przed parami
Warto również zwrócić uwagę na specyficzne
i gazami pochodzenia nieorganicznego (typ Z praktycznego punktu widzenia oma-
zachowanie się przedstawicieli o zbliżonych
B), dwutlenkiem siarki oraz innymi kwaśnymi wiane pochłaniacze powinny chronić układ
temperaturach wrzenia poszczególnych
parami i gazami (typ E), a także amoniakiem oddechowy użytkowników przed parami
grup substancji organicznych. Rozważmy
i jego organicznymi pochodnymi (typ K), i gazami substancji organicznych. Przyjmując
przypadki etanolu i metanolu, które pod-
wyodrębniono trzy klasy pochłaniaczy. taką tezę, w licznych ośrodkach naukowo-
czas doświadczeń przebiły złoże sorpcyjne
Kryterium podziału stanowi pojemność sorp- -badawczych prowadzono prace polega-
po krótszym czasie niż można byłoby się
cyjna. Klasę 1. stanowią pochłaniacze o małej jące na wyznaczeniu czasu przebicia złoża
spodziewać, uwzględniając wartość tempe-
pojemności sorpcyjnej, do klasy drugiej sorpcyjnego pochłaniacza nasycanego pa-
ratury wrzenia tych substancji organicznych,
należą pochłaniacze o średniej pojemności, rami alkoholi, octanów, alkanów, związków
w porównaniu z wartościami tego parametru
a do trzeciej  o dużej pojemności sorpcyjnej. aromatycznych, ketonów i ich pochodnych.
dla innych badanych substancji organicznych
Uwzględniając taki podział przyjmuje się, Do badań użyto tylko wytypowaną, niewielką
przebijających złoże znacznie wolniej (octan
że pochłaniacze klasy 1. należy stosować liczbę przedstawicieli danej grupy związków,
etylu, octan metylu). Przykład ten świadczy
wówczas, gdy stężenie zarówno pojedyn- gdyż przebadanie wszystkich istniejących
o tym, iż oprócz właściwości fizycznych
czych par w powietrzu, jak i sumaryczne związków organicznych jest niemożliwe
substancji organicznych, proces pochłaniania
stężenie kilku par substancji organicznych  po pierwsze ze względu na ich liczbę,
jest uzależniony od budowy ich cząsteczki.
tworzących mieszaninę, nie przekracza 0,1% a po drugie z uwagi na trudności techniczne.
Zatem, nie można jednoznacznie przyjąć,
objętościowo, pochłaniacze klasy 2.  0,5% Stwierdzono, że czas przebicia pochłaniacza
że dana grupa substancji o podobnych wła-
25
BEZPIECZEC
STWO PRACY 4/2006
Tabela 1
pojawiają się za pochłaniaczem szybciej, niż skrócenie działania ochronnego pochłania-
PORÓWNANIE CZASÓW PRZEBICIA ZŁOŻA SORPCYJNEGO
miałoby to miejsce, gdyby były pochłaniane cza o 1-10%.
POCHŁANIACZA DLA POJEDYNCZYCH SUBSTANCJI
pojedynczo. Także to zjawisko przyczynia
ORGANICZNYCH O RÓŻNYCH TEMPERATURACH WRZENIA [4]
się do skrócenia czasu ochronnego działania
Stopień ciężkości
COMPARISION OF BREAKTHROUGH TIME FOR GAS FILTER
pochłaniacza. Przykładowe czasy przebicia
wykonywanych prac
BED FOR SINGLE ORGANIC VAPORS WITH DIFFERENT BOILING
TEMPERATURES [4] złoża sorpcyjnego w odniesieniu do omawia-
Szacując czas ochronnego działania
nych układów mieszanin dwuskładnikowych
Nazwa Temperatura Czas przebicia,
pochłaniacza par i gazów organicznych,
substancji wrzenia, oC min i pojedynczych ich składników przedstawia
należy również uwzględnić wpływ stopnia
organicznej
tabela 2. W przypadku mieszanin bardziej
ciężkości pracy. Ciężka praca fizyczna
Cykloheksanon 155,6 126
złożonych, trzy-, cztero- i więcej składniko-
zwiększa intensywność cyklu oddychania,
m-Ksylen 144,4 98,7
wych (aceton/cykloheksan/toluen, octan
determinuje zatem warunki przepływu mie-
Toluen 110,6 4,3
etylu/cykloheksan/toluen, aceton/cyklo-
szaniny pary bądz
gazu z powietrzem przez
Propanol 97,2 85,5 heksan/toluen/m-ksylen) [9], zaobserwo-
pochłaniacz, w tym: objętościowe natężenie
wano analogiczne zależności. Za złożem
Octan izopropylu 88,6 64,5
przepływu i prędkość liniową przepływu,
sorpcyjnym pojawiały się najpierw sub-
Cykloheksan 80,7 68,7
których wzrost ujemnie wpływa na czas
stancje o niższych temperaturach wrzenia,
Butanon 79,5 81,9
działania pochłaniacza. Ponieważ pomiędzy
a następnie te o temperaturach wyższych.
Etanol 78,3 28,0
poszczególnymi pracownikami występują
W sytuacjach występowania złożonych
Octan etylu 77,6 66,8
znaczne różnice wynikające m.in. z budowy
mieszanin par substancji organicznych i ga-
n-Heksan 68,7 52,3
ich ciała, kondycji fizycznej i zdrowotnej,
zów organicznych, których poszczególne
Metanol 64,5 0,21
nie można jednoznacznie przyjąć, że wy-
składniki różnią się znacznie właściwościami
Octan metylu 57,1 32,8
konanie określonej pracy, wymagać będzie
fizyko-chemicznymi, oszacowanie czasu
od każdego z nich takiego samego wysiłku
Tabela 2 bezpiecznego użytkowania pochłaniaczy
fizycznego i związanej z tym intensywności
PORÓWNANIE CZASÓW PRZEBICIA ZŁOŻA SORPCYJNEGO może być skomplikowane i utrudnione.
oddychania. Z tego względu, określając
POCHŁANIACZA DLA DWUSKŁADNIKOWYCH MIESZANIN PAR
ORAZ ICH POJEDYNCZYCH SKŁADNIKÓW
czas ochronnego działania pochłaniacza,
należy pamiętać o uwzględnieniu czynnika
COMPARISION OF BREAKTHROUGH TIME FOR GAS FILTER
Mieszanina par Czas przebicia,
Wilgotność względna
BED FOR BINARY MIXTURE OF VAPORS AND THEIR SINGLE
substancji organicznych min
ludzkiego  ciężkości wykonywanej pracy
COMPONENTS i temperatura otoczenia
Aceton  Chloroform 35
fizycznej.
Aceton  Cykloheksan 45 Określenie wpływu wilgotności względnej
i temperatury otoczenia na przebieg procesu
Chloroform  Cykloheksan 65 Zasady doboru i stosowania
adsorpcji par substancji organicznych i gazów
Pojedyncza para substancji organicznej
pochłaniaczy par substancji
organicznych ma duże znaczenie praktyczne
Aceton 56
i gazów organicznych
dla użytkowników sprzętu pochłaniającego.
Chloroform 70
Najistotniejszym zagadnieniem dla
Umożliwia, w pewnym stopniu, oszacowanie
Cykloheksan 76
użytkowników sprzętu pochłaniającego
czasu ochronnego działania pochłaniacza
jest określenie czasu, w jakim można sto-
w konkretnych warunkach klimatycznych.
(First breakthrough compound is underlined)
sować pochłaniacz, bez narażenia na nie-
Wiedząc, że para wodna, obecna w powie-
bezpieczeństwo wdychania par i gazów
trzu i jednocześnie towarzysząca jego za-
ściwościach fizycznych przebije pochłaniacz
zagrażających życiu i zdrowiu człowieka.
nieczyszczeniom, również jest adsorbowana
po zbliżonym upływie czasu.
Mając na uwadze wpływ omówionych
przez węgle aktywne, faktycznie konkurując
Dodatkowym problemem dla użytkow-
czynników na funkcjonowanie złoża sorpcyj-
z adsorbowanymi parami substancji orga-
ników sprzętu pochłaniającego jest wystę-
nego, nie jest możliwe podanie dokładnego
nicznych, można z dużym przybliżeniem
powanie na stanowiskach pracy par sub-
czasu ochronnego działania pochłaniacza
założyć, że im wyższa jest wilgotność
stancji organicznych lub gazów w postaci
w odniesieniu do dowolnych warunków jego
otaczającego powietrza, tym słabiej będą
mieszanin. Wykazano [8], że w przypadku
użytkowania. Nie istnieje również ogólna for-
pochłaniane pary substancji organicznych.
dwuskładnikowej mieszaniny par, np. ace-
muła umożliwiająca jednoznaczne ustalenie
Konsekwencją takich zależności będzie
tonu i chloroformu, chloroformu i cyklo-
takiego czasu.
skrócenie czasu użytkowania pochłaniacza.
heksanu czy acetonu i cykloheksanu, a więc
W praktyce najczęściej stosuje się zasadę,
Wyniki badań wskazują, że wilgotność
układów substancji organicznych o znacznie
w myśl której pochłaniacze można użytko-
względna dopiero powyżej 65% znacząco
różniących się właściwościach fizycznych,
skraca czas efektywnego działania ochron- wać do momentu, aż pod częścią twarzową
szybciej przez złoże węgla aktywnego
zaczyna być wyczuwalny zapach substancji
przechodzi składnik bardziej lotny miesza- nego pochłaniacza [10]. Poniżej tej wartości
szkodliwej. Należy jednak podkreślić, iż
wpływ tego czynnika jest niewielki. Istotny
niny. Stwierdzono, iż poszczególne pary,
metoda ta oparta jest wyłącznie na subiek-
wpływ ma również polarność cząsteczki
składające się na mieszaninę par substancji
tywnych odczuciach użytkowników sprzętu
organicznych, są adsorbowane oddzielnie, substancji organicznej [11].
ulegają rozdzieleniu w masie sorpcyjnej Rozpatrując wpływ temperatury oto- pochłaniającego. Ponadto, należy zwrócić
pochłaniacza, przy czym łatwiej i wcześniej czenia stwierdzono, że jej wzrost przyspie- uwagę na niebezpieczeństwo wynikające
zaadsorbowane substancje bardziej lotne sza moment przebicia złoża sorpcyjnego z takiego sposobu postępowania. Szereg
są wypierane z porów węgla aktywnego [12]. Ustalono zależność, z której wynika, groz
nych substancji organicznych nie ma
o
przez mniej lotne, w następstwie czego że wzrost temperatury o 10 C powoduje charakterystycznego zapachu, są również
26
BEZPIECZEC
STWO PRACY 4/2006
takie, których  stężenie zapachu wyczu- ściowego pary i/lub gazu występującego i wilgotności powietrza na stanowisku pracy
walne przez człowieka przekracza wartość w atmosferze danego środowiska pracy. będą również dobrym materiałem do analizy,
normatywów higienicznych (NDS). Uwzględniając powyższe, wybieramy klasę służącym tzw. dobrej praktyce w zakresie
Mimo że dobór pochłaniaczy jest proce- pochłaniacza o odpowiedniej pojemności doboru i stosowania pochłaniaczy.
sem bardzo trudnym, są one powszechnie sorpcyjnej, tj.:
użytkowane na wielu stanowiskach pracy " Klasę 1.  do stosowania przy łącznym
PIŚMIENNICTWO
i doskonale spełniają swoją funkcję. objętościowym stężeniu par i/lub gazów
[1] Dutkiewicz A. Toksykologia. WNT, Warszawa 1987
nie przekraczającym 0,1% (objętościowo)
[2] Dubinin M.M. Adsorpcja i porowatość. WAT,
" Klasę 2.  do stosowania przy łącznym
Wnioski
Warszawa 1975
objętościowym stężeniu par i/lub gazów
Pomimo złożoności wzajemnych zależno-
[3] Paderewski M.L. Procesy adsorpcyjne w inżynierii
nie przekraczającym 0,5% (objętościowo)
chemicznej. WNT, Warszawa 1999
ści pomiędzy własnościami układu pochła-
" Klasę 3.  do stosowania przy łącznym
[4] EN 14387:2004 Sprzęt ochrony układu oddecho-
niacz (złoże sorpcyjne)-pochłaniana para lub
objętościowym stężeniu par i/lub gazów
wego. Pochłaniacze i filtropochłaniacze. Wymagania,
gaz, mogących utrudniać prawidłowy dobór
badanie, znakowanie
nie przekraczającym 1,0% (objętościowo).
pochłaniaczy, przydatne będzie sformuło-
[5] Moyer E. Organic Vapor (OV) Respirator Cartridge
W przypadku, gdy łączne objętościowe
wanie kilku prostych zasad ułatwiających Testing  Potential JOnas model Applicibility. Am. Ind.
stężenie par i/lub gazów występujących
Hyg. Assoc. J. 48(9), 1987
wybór i dotyczących sposobu użytkowania
na stanowisku pracy przekracza wartość 1,0%
[6] Brown R.C. Review: Activated Carbon Filters in
pochłaniaczy. Przestrzeganie ich umożliwia
obj., należy zastosować sprzęt izolujący. Respiratory Protective Equipment. International  Journal
bezpieczne i efektywne stosowanie pochła-
of Occupational Safety and Ergonomics vol.1, No 4:
3. W przypadku, gdy substancja zanie-
niaczy par substancji organicznych i gazów 330-373, 1995
czyszczająca nie ma charakterystycznego
organicznych. [7] Nelson G.O., Correia A.N. Respirator cartridge ef-
zapachu i/lub smaku, lub jej stężenie  przy
ficiency studies: VIII Summary and Conclusions. Am.
1. Stosowanie pochłaniaczy jest możliwe
którym może być wyczuwalna  jest mniej- Ind. Hyg. Assoc. J 37:514-525, 1976
tylko wtedy, gdy:
sze od wartości najwyższego dopuszczal- [8] Pietrowski P. Depozycja adsorbatu w złożu węgla
" zawartość tlenu w powietrzu oczysz-
aktywnego pochłaniaczy par i gazów organicznych.
nego stężenia (NDS) dla tej substancji,
czanym jest nie mniejsza niż 19% (objęto-  Inżynieria i Ochrona Środowiska , T.3 Nr 3-4, 2000.
do ochrony układu oddechowego zaleca się
.M., Johnson J.S. Adsorption
ściowych); nie wolno stosować pochłaniaczy [9] Vahdat N., Swearengen P
stosowanie sprzętu izolującego.
Prediction of Binary Mixtures on Adsorbents Used in
i filtropochłaniaczy, jeżeli zawartość tlenu
Dobrym i bardzo praktycznym rozwią- Respirator Cartridges and Air-Sampling Monitors. Am.
w powietrzu oczyszczanym jest mniejsza niż
Ind. Hyg. Assoc. J. 55(10):909-917, 1994
zaniem jest także monitorowanie okresu
19% (objętościowych)  taka sytuacja może
[10] Young H.Y., Nelson J.H. Effects of Humidity and
użytkowania pochłaniacza. Wprowadzając
Contaminant Concentration on Respirator Cartridge
wystąpić w zamkniętych pomieszczeniach
np. rodzaj karty użytkowania dla danego
Breakthrough. Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 51(4):202-209,
bez wentylacji, pomieszczeniach o małej ku-
1990
pochłaniacza, można zamieścić w niej dane
baturze, np. zbiornikach, cysternach, a także
[11] Rozwadowski M., Siedlewski J., Wojsz R. Sorption
dotyczące: rodzaju substancji organicznej,
w rowach i głębokich wykopach.
of Polar Substances on Active Carbons. Carbon Vol.
przeciwko parom której pochłaniacz był
17, 1979
" zidentyfikowane są substancje
użytkowany, stężenia tej substancji lub tych
[12] Paderewski M.L., Soroka K., Soroka J. Wymiana cie-
zanieczyszczające, a tym samym znane
substancji oraz czasu użytkowania. Dodat-
pła w procesach adsorpcji. Prace naukowe Politechniki
są ich właściwości fizyczne i chemiczne
Szczecińskiej część 1, nr 117, 1979
kowe informacje dotyczące temperatury
" znana jest wartość stężenia sub-
stancji zanieczyszczającej lub mieszaniny
Publikacja opracowana na podstawie wyników badań objętych zadaniem nr I-02 pn.  Badanie
substancji zanieczyszczających.
sposobu odkładania się par dwuskładnikowej mieszaniny związków organicznych w złożu sorp-
2. Doboru pochłaniaczy par substancji
cyjnym pochłaniacza węglowego realizowanym w ramach działalności statutowej Centralnego
organicznych i gazów organicznych doko-
Instytutu Ochrony Pracy  Państwowego Instytutu Badawczego
nujemy w zależności od stężenia objęto-
W kwartalniku
Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
w numerze 1(47) 2006 opublikowano:
 metody oznaczania stężenia w powietrzu środowiska metylu, heksan, 2,2-iminodietanol, 2-izopropoksyetanol,
pracy następujących substancji chemicznych: akry- 2-(2-metoksyetoksy)etanol i 2-metylonaftalen
lan hydroksypropylu (mieszanina izomerów), azo-  sprawozdanie z działalności Międzyresortowej Komisji
tan 2-etyloheksylu, bromopropan, 4-chlorofenol do spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń
i 2-(dibutyloamino)etanol Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy
 dokumentacje dopuszczalnych wielkości narażenia w 2005 r.
zawodowego następujących substancji chemicznych:  indeksy alfabetyczne opublikowanych artykułów, doku-
bar i jego związki rozpuszczalne, 2-(2-butoksy- mentacji i metod.
etoksy)etanol, chlorek chloroacetylu, chlorooctan
Warunki prenumeraty:
Zamówienia na prenumeratę roczną lub na pojedyncze numery prosimy kierować
27
do Centralnego Instytutu Ochrony Pracy  Państwowego Instytutu Badawczego
ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa; tel. [phone]; fax [phone]; e-mail: [e-mail]
Cena 1 egz. w 2006 r. wynosi 18,- zł. Przedpłat nie przyjmujemy