1
Wstęp
Kiedy umarł ostatni z Apostołów, św. Jan, w dziejach tworzącego się
dopiero Kościoła pojawiła się nowa epoka, nazwana epoką Ojców Apostolskich,
następnie mówimy o epoce Ojców Kościoła. W międzyczasie można było też
mówić o Ojcach Pustyni. Wygląda na to, że mężczyz
ni stworzyli Kościół. A co
z kobietami? Czy one nie brały czynnego udziału w jego budowaniu?
1. Kobiety w pierwszych gminach chrześcijańskich
Udział kobiet w życiu pierwotnego Kościoła jest znaczący, mimo iż
poznajemy ten czas głównie poprzez wypowiedzi mężczyzn. Życie pierwszych
wspólnot chrześcijańskich ukierunkowane było na głoszenie Dobrej Nowiny.
W tym dziele głoszenia i rozszerzania wiary niepośledni udział miały kobiety.
Zarówno w samym Kościele, jak i w sektach chrześcijańskich kobiety,
przyczyniały się do rozwoju chrześcijaństwa i to tak dalece, że niektórzy
badacze starożytności chrześcijańskiej przyznają im decydującą rolę w Kościele
pierwotnym1.
Chrześcijaństwo nobilitowało kobietę już przez sam fakt, że nie
zabraniało jej dostępu do Ewangelii. Kobiety na równi z mężczyznami
przyjmowały Dobrą Nowinę i stawały się członkiniami wspólnot chrześci-
jańskich. Apokryf  Dzieje Pawła mówi o pewnej młodej kobiecie noszącej imię
Tekla, która  siedziała dniem i nocą w oknie pobliskiego domu i słuchała słowa
Pawła o życiu dziewiczym i o modlitwie 2. Była więc uczennicą Apostoła. Nie
bez znaczenia jest także treść tego nauczania, dziewictwo i modlitwa.
Dowartościowanie dziewictwa stanowiło istotne novum, jakie przynosiło
chrześcijaństwo. Dobrowolne bezżeństwo dla Królestwa Bożego potwierdzało
wolność i autonomię kobiet, oraz pierwszeństwo chrześcijańskiej nadziei nad
pragnieniami cielesnymi3.
Kobiety miały niejednokrotnie wielkie znaczenie we wspólnotach. W Hie-
rapolis otaczano wielkim szacunkiem dwie córki Filipa, ale nie apostoła.
Prorokini Amia cieszyła się wielkim autorytetem w Filadelfii pod koniec II w. Oba
1 Por. A.G. Hamman, Życie codzienne pierwszych chrześcijan, Warszawa 1990, s. 80.
2 Dzieje Pawła 7, 8, 11-12, tł. M. Michalski, Antologia I, s. 63.
3 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 81.
2
te fakty przytacza Euzebiusz w  Historii Kościelnej 4. Apokryfy przyznają
kobietom znaczny udział w apostołowaniu Jana, Pawła i Tomasza5.
Kobiety bogate wspierały głoszenie Ewangelii służąc swym mieniem,
przyjmując wędrownych głosicieli Ewangelii, a także udzielając wsparcia
teologom. Wspomniany już Euzebiusz mówi o zamożnej kobiecie, zresztą
heretyczce, która dała utrzymanie Orygensowi, gdy ten, po śmierci ojca znalazł
się wraz z matką i braćmi w bardzo trudnym położeniu6.
O ile kobiety we wspólnotach kościelnych wypełniały wiele różnych
zadań i dochodziły do dużego znaczenia, o tyle w sektach chrześcijańskich
pełniły także funkcje liturgiczne co budziło opór i zgorszenie. Firmilian, biskup
Cezarei w Kapadocji w  Liście do Cypriana opowiada o pewnej kobiecie wśród
montanistów, która nie tylko prorokowała, ale  często odważała się udawać, że
przez jakieś nie do pogardzenia wezwanie poświęca chleb i czyni Eucharystię
i składa ofiarę Panu, bez użycia zwykłej formuły liturgicznej. Chrzciła również
wielu, przywłaszczając sobie właściwe słowa zapytań, aby się zdawało, że nie
odstępuje od przepisu kościelnego7. Tertulian w  Preskrypcji przeciw
heretykom ganiąc obyczaje panujące wśród heretyków pisze o bezczelnych
kobietach, które w tych wspólnotach nauczają, prowadzą dyskusje,
egzorcyzmują, obiecują zdrowie, a nawet chrzczą8.
2. Apostolstwo we własnym domu
Kobiety przyjmujące wiarę często szybciej niż mężczyz
ni stają się
apostołami w swoich domach. Chrześcijaństwo na dwór cesarski dociera pod
koniec I w. właśnie poprzez kobietę, Flawię Domityllię, siostrę cesarza
Domicjana9. Nie zawsze to apostołowanie jest sprawą prostą. Justyn w swojej
Apologii ukazuje przypadek kobiety, która pragnęła nawrócić swego męża który
żył rozpustnie, zresztą tak samo, jak ona przed nawróceniem. Niestety nie
udało się to, tak że w końcu odeszła od niego. On wtedy zadenuncjował ją jako
4 Por. A. G. Hamman, dz. cyt., s. 80.
5 Por. Tamże, s. 80.
6 Por. Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, VI 2, tł. A. Lisiecki, POK 3, s. 253.
7 List Firmiliana do Cypriana, biskupa Kartaginy, 5, 7,10, tł. W. Szołdrski, PSP l, 1969, ss. 285,
287-288.
8 Por. Tertulian, Preskrypcja przeciw heretykom 41; tł. E. Stanula, PSP 5, 1970, 75-76.
9 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 80.
3
chrześcijankę, ponieważ opuściła go wbrew jego woli10.
Na przykładzie tego tekstu widzimy sposób życia małżeńskiego pogan,
w którym nie było miejsca na wierność i wzajemne oddanie. Małżeństwa,
kojarzone najczęściej przez osoby trzecie, lub specjalne agencje przeżywano
bez uczucia i godności. Wierność była wykpiwana w teatrach i literaturze11.
Wymaganie nierozerwalności i wierności w małżeństwie szczególnie
wobec mężczyzny było czymś niezwykłym. Zapewne ów mąż nie był jakimś
szczególnym rozpustnikiem, lecz człowiekiem żyjącym według ówczesnego
stylu zachowań. Kobieta po nawróceniu sama zmieniła głęboko swoje
postępowanie, a poza tym starała się wpłynąć na męża, ponieważ czuła się
odpowiedzialna za jego zbawienie mimo iż groziło to prześladowaniami.
3. Świadectwo męczeństwa
Najbardziej godność i równość kobiety i mężczyzny przejawia się w prze-
śladowaniach, których konsekwencją jest męczeństwo. Liczba kobiet, które
spotykamy w opisach męczeństwa jest znaczna. W każdej właściwie relacji są
obecne kobiety i dziewczęta. Poganie z tym większym sadyzmem je
prześladują, jakby to właśnie one uosabiały zwycięstwo chrześcijaństwa12.
Charakterystyczny jest przykład męczeństwa św. Blandyny opisany
przez Euzebiusza w  Historii Kościelnej . Blandyna była niewolnicą, należącą
do wspólnoty w Lyonie. Razem ze swą panią została pojmana w czasie
prześladowań w 177 r. Torturowano ją, zmuszano do patrzenia na śmierć
innych chrześcijan,  wreszcie ją zarżnięto, a sami poganie przyznawali, że
żadna z ich niewiast nigdy tyle tak strasznych nie wycierpiała męczarni 13.
 Męczeństwo św. Perpetuy i Felicyty zawiera opis snu Perpetuy, który ukazuje
jej męczeństwo jako walkę ze złym duchem. Jest to teologiczne pogłębienie
męczeństwa, które stanowi nie tylko akt heroizmu ale jest duchową walką
z mocami ciemności14.
10 Por. Justyn, Apologia II, 2, tł. A. Lisiecki, POK 4, s. 81.
11 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 79.
12 Por. A.G. Hamman, dz. cyt., s. 86.
13 Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, V 1, 56, tł. A. Lisiecki, POK 4, 1924, s. 208.
14 Por. Męczeństwo św. Perpetuy i Felicyty,10, tł. M. Michalski, Antologia I, s. 140.
4
4. Życie liturgiczne wspólnoty
Kobieta w gminie chrześcijańskiej miała wiele do powiedzenia, co nie
znaczy, że nie widziano równic między nią a mężczyzną. Uwidaczniały się one
na przykład w sprawowaniu kultu.  Tradycja Apostolska podkreśla, że kobiety
nie należą do duchowieństwa, dlatego nie udziela im się święceń, lecz wybiera
się i mianuje. Dotyczy to wdów i dziewic. Posługa wdów nie polega na
składaniu ofiary, lecz na modlitwie, do czego zresztą powołany jest każdy
chrześcijanin. Nie jest to zatem oddzielne powołanie, jak w przypadku kleru,
lecz posługa na rzecz wspólnoty15.
Pochodzące z początków II w. Dziełko  Didascalia mówi o bardzo
ważnej dla życia wspólnoty posłudze diakonisy. Wśród zadań diakonisy autor
wymienia chodzenie do domów, by troszczyć się o kobiety, gdzie ze względu na
pogan nie wypada posyłać mężczyzn. Diakonisa ma również opiekować się
chorymi kobietami, towarzyszyć w łaz
ni tym, których zdrowie się polepsza.
Najważniejszą jej posługą jest asystowanie przy chrzcie. W czasie obrzędu
diakonisa towarzyszy kobietom i udziela namaszczenia. Jej zadaniem jest także
pouczać kobiety ochrzczone na temat znaczenia chrztu, czystości i świętości16.
Autor stwierdza również, że uzasadnieniem posługi diakonisy jest przykład
samego Zbawiciela, który korzystał z posług towarzyszących mu niewiast17. Nie
jest natomiast zadaniem diakonisy udzielanie samego chrztu. Mówi o tym
Tertulian w dziełku  O chrzcie . Udzielanie tego sakramentu przysługuje jedynie
kapłanom, i dlatego  zuchwałością byłoby, gdyby kobieta przywłaszczyła sobie
prawo nauczania, a tym bardziej chrzczenia18 W innym dziełku,  O modlitwie
podejmuje on problem zakrywania głowy przez młode kobiety w czasie liturgii.
Podkreśla, że nakaż taki zgodny jest z naturą i sprzyja skromności19.
W  Didascaliach opisany został również ideał kobiety chrześcijańskiej.
Autor posługując sie cytatami ze Starego i Nowego Testamentu podkreśla jej
poddanie mężowi oraz pracowitość, skromność w stroju i makijażu, szczególnie
poza domem, a także unikanie kłótliwości w stosunkach z innymi ludz
mi i z mę-
15 Por. Tradycja apostolska I, 5-7; tł. M. Michalski, Antologia I, s. 308.
16 Por. Didascalia III, 12, Funk, I, s. 208n.
17 Por. Mk 15,41
18 Tertulian, O chrzcie 17; tł. E. Stanula, PSP 5, 1970, s. 149-150
19 Por. Tertulian, O modlitwie, 21 i 22; tł. W. Kania, PSP 5, 1970, 125, 128
5
żem.  A więc, niewiasty, wyznawajcie swą religię przez swą skromność i ła-
godność, abyście pociągały do wiary i utwierdzały w niej całe swe otoczenie,
zarówno mężczyzn, jak i kobiety 20.
5. Kobiety na pustyni
Kobiety brały liczny i czynny udział w życiu ascetycznym i pustelniczym.
Obok Ojców Pustyni, historia chrześcijaństwa starożytnego zna także wiele
Matek Pustyni, choć mniej o nich się wspomina. Matki Pustyni, czyli Ammy
można było spotkać w całym świecie śródziemnomorskim, udawały się na
pustynie w Egipcie, Syrii, dzisiejszej Turcji. Ich życie właściwie nie różniło się od
tego, które praktykowali mężczyz
ni i wypełnione było modlitwą, ciężką
niejednokrotnie pracą na swoje utrzymanie, postami i innymi praktykami
ascetycznymi. Ascetki i mniszki nie były odizolowane od wspólnot kościelnych,
ludzie przychodzili do nich po poradę i kierownictwo duchowe, biskupi
zapraszali je, by brały udział w teologicznych debatach, niektóre podejmowały
ewangelizację pogan. Kobiety zakładały również wspólnoty zakonne.
Pozostawiły po sobie pisma i sentencje, które zachowały się do naszych
czasów21.
Zakończenie
Pozycja kobiety w pierwotnym chrześcijaństwie jest świadectwem tego,
że pomimo upadków i niepowodzeń nowa religia starała się dzięki żarliwości
swej wiary tworzyć nowe społeczeństwo, w którym bariery etniczne, społeczne,
a także bariery płci ustępują wobec przemożnej woli przeżywania chrześci-
jańskiego braterstwa. Nowe spojrzenie na mężczyznę, nowe spojrzenie na
kobietę, jest konsekwencją  nowego stworzenia w Chrystusie, gdzie nie ma już
 mężczyzny i kobiety a dotychczasowe uwarunkowania społeczne, ustępują
logice i mądrości Ewangelii.
20 Didaskalia, czyli katolicka nauka Apostołów, III ; tł. Michalski, Antologia I, s. 318.
21 Por. L. Swan, Zapomniane matki Pustyni, Kraków 2005, s. 20nn.
6
Bibliografia
y
ródła
Didaskalia, czyli katolicka nauka Apostołów,
tł. Michalski, Antologia I.
Dzieje Pawła, tł. M. Michalski, Antologia I
Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, tł. A. Lisiecki, POK 3.
Justyn, Apologia II, tł. A. Lisiecki, POK 4.
List Firmiliana do Cypriana, biskupa Kartaginy,
tł. W. Szołdrski, PSP l, 1969.
Męczeństwo św. Perpetuy i Felicyty,
tł. M.Michalski, Antologia I.
Tertulian, O chrzcie, tł. E. Stanula, PSP 5, 1970.
O modlitwie, tł. W. Kania, PSP 5, 1970.
Preskrypcja przeciw heretykom,
tł. E. Stanula, PSP 5, 1970.
Tradycja apostolska, tł. M. Michalski, Antologia I.
Opracowania
Hamman A. G., Życie codzienne pierwszych chrześcijan,
Warszawa 1990.
Swan L., Zapomniane matki Pustyni, Kraków 2005.