chemia k.qxd 2007-03-22 17:16 Page 57
c h e mi a p r a k t y c z n a
zytelnicy naszego działu są mo- Z zawodu chemik. Z pasji  po-
że zaskoczeni zestawieniem pularyzator nauki. Z charakteru
Cchemii i pierwszego kwietnia. nieugięty bojownik o prawdę.
Od razu zapewniamy, że i obecnie Żołnierz AK, powstaniec war-
nie złamiemy już przeszło 50-letniej szawski. W czasie czynnego ży-
tradycji. Stąd będzie dziś mowa cia zawodowego kierownik Pra-
o chemii i znanych chemikach, o ich cowni Badań Jakości Powłok w
osiągnięciach, ale i o wpadkach Instytucie Mechaniki Precyzyjnej.
z tym, że tak na luzie. Jak o zna- Autor wielu prac naukowych i po-
nych postaciach, tak i o wielkich nad 50 książek popularnonauko-
chemikach krąży wiele anegdot. wych. Na tych publikacjach wy-
O odkryciach chemicznych chowały się już dwa pokolenia
na wesoło. Zacznijmy od alchemi- chemików. Już od 1952 roku pi-
ków. sze do  Młodego Technika . Stefan Sękowski
Chemiczne prima aprilis
S t e f a n S Ä™ k o ws k i
P O WA Ż N Y A R G U ME N T spędził w laboratorium,
żeby sprawdzić swoją
Przez wiele wieków alchemikom znane było tyl- hipotezę. A gdy następ-
ko siedem metali, które, doprawdy nie wiadomo dla- nego dnia doktor Paris
czego, miały być odpowiednikami planet. Tych znano wszedł do pracowni,
wtedy właśnie tylko siedem. I tak rtęć utożsamiano znalazł na biurku kartkę
z Merkurym, ołów z Saturnem, cynę z Jowiszem, żela- z takim napisem:
zo z Marsem, miedz
z Wenus, srebro z Księżycem,  Kropelki, które pan
a złoto ze Słońcem. W wieku XVI odkryto antymon. wczoraj widział, to był
Alchemicy nie chcieli go jednak uznać za metal, bo nie ciekły chlor .
miałby on już odpowiedniej dla siebie planety. Tym właśnie cha-
Swoją drogą dobrze, że nie znano wtedy jesz- rakteryzuje się geniusz,
cze Plutona, bo, po obecnej jego  detronizacji , przy- że z prostego spostrze-
pisany mu metal musiałby zniknąć z tablicy Mendele- żenia, na które ktoś in-
jewa! nych nie zwróciłby
uwagi, potrafi wysnuć
F A R A D A Y B Y A
S K R O MN Y prawdziwe wnioski. Michael Faraday
Michael Faraday, gdy był jeszcze laborantem, N I E S A
A WN Y P O C Z 
T E K
otrzymał pewnego popołudnia kryształki wodnika
chloru, czyli kwasu nadchlorowego HClO4 · 2H2O. Gdy chemik Friedrich Kohler dokonaÅ‚ w roku
I zamknął go w zatopionej rurce szklanej. Pod wpły- 1828 pierwszej w historii syntezy związku organiczne-
wem ogrzania kryształki wodnika uległy rozkładowi go, mocznika, o wydarzeniu tym doniósł najwyższej
na chlor i wodę. Po kilku minutach, na skutek tego wtedy powadze naukowej, którą był Jean Baptiste
rozkładu, w rurce wytworzyło się tak wysokie ciśnie- Berzelius. W odpowiedzi otrzymał taki list:
nie, że chlor zaczął się skraplać i osiadać maleńkimi  Byłoby uzasadnione,
kropelkami na ściankach. żeby ten, kto zapocząt-
Faraday obserwował te kropelki i zastanawiał kował własną nieśmier-
się, czy to nie jest przypadkiem ciekły chlor, którego telność przez mocz, za-
dotychczas nie udało się nikomu skroplić. Przypusz- kończył swą drogę ży-
czeniem swoim podzielił się nieśmiało ze swoim sze- ciową, wstępując w nie-
fem, doktorem Jacobsem Paris, gdy ten akurat zajrzał biosa za pomocą tego
do pracowni. Wtedy doktor Paris, stary, doświadczony środka. Zaiste znalazł
chemik, wydał swój sąd o tej sprawie: pan doktor odpowiednią
 Myj starannie naczynia, żeby nie było na ich ścian- drogę, żeby uzyskać
kach kropelek oleju, to unikniesz na przyszłość tak sławne imię  ironizo-
fantastycznych odkryć naukowych. wał Berzelius mając na
Faraday, który był znany z czystości i staran- myśli nieuleczalną cho-
5
7
ności w pracy, nic nie odpowiedział. Prawie całą noc robę nerek  uremię. 57
Jean Baptiste Berzelius
T E K S T R
R E D N I O T R U D N Y




chemia k.qxd 2007-03-22 17:16 Page 58
c h e mi a p r a k t y c z n a
Bo staremu Berzeliusowi trudno było uwierzyć, wosk, który prze-
że bez udziału vis vitalis z prostych związków nieorga- cież zawsze jest
nicznych można otrzymać mocznik, produkt wytwarza- zbudowany tylko
ny dotąd tylko przez organizmy żywe. Współcześnie, z atomów węgla,
a więc w połowie XIX wieku, panowała jeszcze teoria, wodoru i tlenu,
że wszelkie związki organiczne powstawały i mogą w tym przypad-
powstawać jedynie w organizmach żywych, bo po- ku zawierał jesz-
trzebna jest do tego vis vitalis, czyli siła życiowa. cze chlor. I tak
Mimo takiego ustosunkowania się ówczesnej okazało się, że
powagi naukowej, data 1828 i nazwisko Kohlera ten pierwiastek
weszły na zawsze do historii chemii, jako pierwszego, nie tylko wybieli
który zadał śmiertelny cios teorii głoszonej przez wita- wosk, ale jedno- Jean Baptiste Dumas
listów. cześnie wyprze
część atomów wodoru i wejdzie na ich miejsce. Podczas
P R E C Z Z N O WO Ś C I A MI palenia się tak wybielonego wosku następuje jego roz-
kład i wydzielenie chlorowodoru.
W roku 1864 młody uczony angielski John Ale- I tak dzięki swojej bytności na balu Dumas
xander Newlands referował w Londynie swoje odkry- przypadkowo odkrył prawo podstawień w związkach
cie o periodyczności ciężarów atomowych. organicznych.
Mówił tak:
 Jak ustawimy wszystkie pierwiastki w szeregi, S T U D E N T I P R O F E S O R
z których każdy składać się będzie z ośmiu, podług
ich ciężarów atomowych, to przekonamy się, że co Wielki fizykochemik Swante Arrhenius był jesz-
osiem pierwiastków następują po sobie pierwiastki cze studentem, gdy opracował założenie swojej słyn-
o podobnych właściwościach. nej teorii elektrolitycznej. Kiedy już gruntownie prze-
W odpowiedzi Newlands usłyszał ironiczne py- myślał opraco-
tanie prezydenta Królewskiego Towarzystwa Nauko- waną przez sie-
wego: bie teoriÄ™, po-
 A czy nie próbował pan szedł do swoje-
czasem ustawić pierwias- go szefa.
tków w porządku alfabetycz- Profesor
nym? bez słowa wys-
A zgromadzenie sza- łuchał referowa-
nownych i sędziwych człon- nych przez stu-
ków Towarzystwa aż trzęsło denta założeń
się ze śmiechu. teorii elektroli-
Póz
niejsze genialne tycznej, a potem
prace Dymitra Mendelejewa zapytał:
w całej rozciągłości poparły  Czy ma pan do
hipotezy Newlandsa, a nas- mnie jakiÅ› inte-
tępne pokolenia, śmiejąc się res?
z ograniczonego światopoglą- W 3 lata
du i bezduszności powag na- póz
niej ten sam Swante Arrhenius
John Alexander Newlands ukowych, biorą je za dobry profesor pisał
dowcip. uzasadnienie o przyznanie Swante Arrheniusowi Na-
grody Nobla, którą ten otrzymał w roku 1903 właśnie
Åš WI E C E N A B A L U za teoriÄ™ elektrolitycznÄ…. Na usprawiedliwienie profe-
sora trzeba tu dodać, że teoria Arrheniusa była jak na
Bardzo znany chemik XIX wieku, Jean Baptiste tamte czasy rewolucyjna.
Dumas, był zaproszony pewnego razu na bal dworski.
Gdy wszedł do jednej z sal, zakręcił go w nosie dobrze P O D S T A WY P O P U L A R N O Ś C I
znany, bardzo specyficzny i gryzÄ…cy zapach. Tymcza-
sem inni goście przybyli na bal opuszczali czym prę- Słynny uczony, laureat Nagrody Nobla z roku
dzej salę. Zaintrygowany zapachem Dumas stwierdził 1922, Niels Bohr, jechał pewnego dnia w Kopenhadze
po chwili, że zapach jest najsilniejszy przy świeczni- tramwajem. Towarzyszył mu jego młodszy brat, zami-
kach. Jednocześnie zrozpaczony szambelan wyjaśnił łowany sportowiec.
mu pochodzenie świec. Mianowicie zgłosił się niedaw- Mężczyzna jadący na platformie tego samego
no nowy dostawca, ofiarowując świece wykonane wozu, gdy ujrzał młodszego brata Bohra, trącił swoje-
z pięknie bielonego wosku, wprost śnieżnobiałe. Ale go przyjaciela, mówiąc:
skutki tego zakupu okazały się fatalne. A Dumas, któ-  O popatrz. To ten obrońca, który tak świetnie gra
remu ciągle ten specyficzny zapach nie dawał spokoju, w reprezentacji klubu.
zamiast pójść tańczyć do dalszych sal, wziął jedną ze  A ten drugi, który siedzi obok niego?  zapytał to-
świec i udał się do swojego laboratorium. warzysza kolega.
Przeprowadził dokładną analizę bielonego wosku  Ten drugi? Nie wiem, co to za jeden. Dziwne, że jest
58 i stwierdził ku swojemu bezgranicznemu zdziwieniu, że nawet jakoś do niego podobny.
5
8
chemia k.qxd 2007-03-22 17:16 Page 59
I to było chyba pier-  nierozpuszczalnym w wodzie nadać rozpuszczal-
wszy raz, gdy strzeleniem ność i odwrotnie,
gola czy jego obronieniem  bezbarwne uczynić np. czerwonym, a dalej niebies-
łatwiej było zdobyć sobie kim i tak dalej,
popularność we własnym  bezwonnym nadać piękny zapach, a ten póz
niej
kraju niż światowymi przekształcić w odrażający odór,
osiągnięciami naukowymi.  zmienić temperaturę topnienia, wrzenia, gęstość
A były nimi odkrycie teorii i twardość.
budowy atomu i odkrycie Na zakończenie autor stwierdza, że atomy są
reakcji jądrowych. Niels Bohr dla niego jak kule bilardowe, które niezależnie od bar-
To, co niecały wiek wy, a więc czerwone, białe czy żółte, tak samo się za-
temu uznano za anegdotę, dziś jest zjawiskiem po- chowują i odbijają. Wśród chemików zapanowała kon-
wszechnym. sternacja.
Przerwał ją dopiero któryś z niemieckich uczo-
T E N S I 
Åš MI E J E , K T O S I 
Ś MI E J E O S T A T N I nych, który rozszyfrował podpis. Zauważył, że łącząc
rzekome imię i nazwisko, powstaje słowo  Schindler ,
XIX stulecie można nazwać złotym wiekiem co w języku niemieckim znaczy oszust.
chemii. Od dalekiego Petersburga, poprzez Wilno, Pod tym pseudonimem krył się Berzelius, który
Sztokholm, Berlin, Paryż i Londyn, wszędzie działali teraz zacierał ręce i czekał na gromki śmiech chemi-
wybitni chemicy. I niekoronowanym królem był ków. I tu spotkał go zawód. Większość poważnych
szwedzki uczony Jean Baptiste Berzelius. Do niego badaczy milczała, uważając, że zostały przekroczone
właśnie chemicy nadsyłali do oceny wyniki swoich granice dobrego obyczaju, bo zamiast rzetelnej nauko-
badań i prac. A było ich dużo. Bo to właśnie w XIX wej dyskusji, opublikowana została jarmarczna pys-
wieku odkryto wiele pierwiastków, związków che- kówka.
micznych, metod analitycznych i teorii budowy cząs- Mniej więcej rok po publikacji  Oszusta
teczek, z tych niektóre były błędne. Szwedzka Akademia Nauk w swoim rocznym raporcie
Berzelius, oprócz licznych prac badawczych, o odkryciach chemicznych zamieściła pracę profesora
zajmował się też i stroną teoretyczną budowy materii Dumasa z bardzo pochlebną recenzją. Uczony zwołał
i reakcji chemicznych. Błędna w świetle dzisiejszej wtedy swoich asystentów i studentów i tylko z lekkim
nauki, opracowana przez niego, teoria dualistyczna uśmiechem na twarzy powiedział:
zakładała, że materia jest nierozerwalnie złączona  Prawda zwyciężyła. Dziękuję wam wszystkim za
z elektrycznością. Każdy atom ma dwa ładunki, dodat- wieloletnią współpracę, która początkowo wyszydzo-
ni i ujemny, z tym że wielkość tych ładunków może na, wreszcie doczekała się uznania.
być różna. Stąd zdaniem Berzeliusa, jedne pierwiastki Można tu tylko dodać, że wśród asystentów Du-
są bardziej elektrododatnie, inne bardziej elektroujem- masa był i Polak, Filip Walter, chemik z Krakowa, któ-
ne. A
ączenie się pierwiastków, np. elektrododatniego ry za udział w powstaniu listopadowym musiał opuś-
potasu z elektroujemny chlorem, miało polegać na łą- cić rodzinne strony. We Francji odkrył i przebadał wie-
czeniu się atomów przez wzajemne przyciąganie się le związków i wspólnie ze Śniadeckim stał się ojcem
ładunków elektrycznych różnoimiennych. Ta dualis- polskiego słownictwa chemicznego.
tyczna teoria tłumaczyła niektóre reakcje nieorganicz-
ne. Ale przeniesiona na grunt chemii organicznej sta- N A K O N I E C K R Ó T K I T E S T
wała się całkowicie bezradna.
Pomimo to autorytet twórcy sprawił, że przez Przed nami 8 zdań dotyczących różnych reakcji
wiele lat teorię dualistyczną akceptowała większość chemicznych. Jedne stwierdzenia są słuszne, a inne
chemików. I oto nagle młody francuski uczony, drogą błędne. Sprawdz
my naszą znajomość chemii. Popraw-
przypadku noszÄ…cy te same imiona Jean Baptiste, ale ne odpowiedzi znajdziemy na stronie 56.
inne nazwisko  Dumas, doniósł, że odkrył w związ- 1 Elektroliza wodnego roztworu H2SO4 daje H2 i SO2.
kach organicznych azot. Nie dość tego. Twierdzi, że 2 Siarczan miedzi CuSO4, rozpuszczając się w wo-
w tych związkach można atomy wodoru zastępować dzie, dysocjuje, tworząc dwudodatni kation Cu22+
innymi, np. chlorem. i dwuujemny anion SO42 , który z tych dwóch jonów
To już zabrzmiało jak herezja. Nie zgadzało się jest nośnikiem charakterystycznej niebieskiej barwy
przecież z obowiązującą teorią dualistyczną. Tak roztworów CuSO4?
orzekł najwyższy autorytet, a chór chemików mu 3 Atom pierwiastka zbudowany jest z dodatnio nała-
przyklasnął. dowanego jądra i krążących wokół niego elektro-
Niezrażony tą krytyką Dumas dalej pracował nów o ładunku ujemnym.
i publikował. Po paru miesiącach świat chemików 4 Działając kwasem solnym HCl na piryt FeS2, otrzy-
wstrzymał oddech.  W raportach chemicznych reda- mujemy siarkowodór HS.
gowanych przez Berzeliusa ukazała się niezwykła 5 Używany w laboratoriach aparat Kippa służy do ho-
publikacja. Już sam tytuł  Atomy jak kule bilardowe , dowania monokryształów.
był szokujący. Zamieszczone poniżej nazwisko  Sch. 6 Który z pierwiastków sublimuje  Cd, I czy Ba?
Windler  nikomu nieznane. Autor tej pracy wychwala 7 Co to jest ksylolit?
Dumasa i donosi, że podążając wskazaną przez niego  instrument muzyczny,
drogą, osiągnął zdumiewające wyniki. I tak wymienia-  dawny materiał podłogowy,
jąc atomy pierwiastków w cząsteczkach związków,  nazwa minerału.
5
9
udało mu się: 8 Metaliczny sód należy przechowywać w wodzie. 59