kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a
KONTROLA
CZYSTOŚCI MIKROBIOLOGICZNEJ
POWIETRZA
Krzysztof KAISER
Andrzej WOLSKI
Powietrze jest środowiskiem nieprzy- Ze względu na bezpieczeństwo ludzi, kroskopem. Metoda ta umożliwia
jaznym dla życia mikroorganizmów. w tym głównie pacjentów osłabionych wykrywanie w powietrzu nie tylko
W odróżnieniu od gleby i wody jest chorobą i poddawanych zabiegom in- żywych, ale również martwych mikro-
ono ośrodkiem okresowego przeby- wazyjnym, w pomieszczeniach szpi- organizmów, w tym drobnoustrojów
wania mikroorganizmów, w którym talnych ważne jest minimalizowanie trudno wzrastających na pożywkach.
nie mogą one dzielić się i rosnąć, lecz ryzyka infekcji przenoszonych drogą Badanie pod mikroskopem umożliwia
zachowują niestety swój potencjał in- powietrzną. Zachowanie czystości mi- zaobserwowanie szerokiego spektrum
fekcyjny. krobiologicznej powietrza w pomiesz- zanieczyszczeń powietrza, zarówno
Metody pomiaru zanieczyszczeń czeniach czystych szpitali jest bardzo zanieczyszczeń biologicznych, np.
mikrobiologicznych powietrza zo- istotne. W szczególności dotyczy to pyłków roślin, czy roztoczy, jak też
stały rozwinięte już na początku XX sal operacyjnych. Wzrost wymagań zanieczyszczeń pyłowych. Za wadę tej
wieku wraz ze wzrostem zagrożeń higienicznych w szpitalach, szcze- metody uznaje się trudności w identy-
związanych z użyciem broni mikro- gólnie w chirurgii głębokiej, wiąże fikacji gatunkowej mikroorganizmów.
biologicznej [4]. W 1930 roku Sta- się z koniecznością kontroli czystości
ny Zjednoczone i Wielka Brytania mikrobiologicznej powietrza. Bada- Metody hodowlane
posiadały już pierwsze urządzenia nia mikrobiologiczne powietrza są Badania tego typu polegają na zebra-
przeznaczone do wykrywania nie- wskaz
nikiem ułatwiającym utrzyma- niu mikroorganizmów zawartych w
bezpiecznych zarazków przenoszo- nie instalacji klimatyzacji  wentyla- powietrzu na płytce z naniesioną po-
nych drogą powietrzną. W roku 1941 cji w stanie zapewniającym osiąganie żywką. Następnie tak zebrane zarodki
opracowano w Anglii stosowaną do wymaganej jakości powietrza. poddaje się inkubacji i zlicza wyrosłe
dzisiaj metodę szczelinowo  zderze- kolonie. Kolonia może wyrosnąć z
niową. jednej lub z wielu połączonych ko-
1. METODY POMIAROWE CZY- mórek, co oznacza, że w powietrzu
STOŚCI MIKROBIOLOGICZNEJ może znajdować się więcej mikroor-
POWIETRZA ganizmów niż wskazuje na to wynik
wyrażony w JTK/m3. Wadą tej metody
Wprowadzane normy czystości mi- jest możliwość wykrywania komórek
krobiologicznej powietrza wymagają jedynie żywych i zdolnych do wzrostu
wiarygodnych metod pomiarowych. na danej pożywce.
Do wykrywania drobnoustrojów w
powietrzu stosuje się metody: mikro- Metody wiązane są kombinacją
skopowe, hodowlane i wiązane. dwóch poprzednich metod.
Metody mikroskopowe Do metod pomiarowych powszechnie
Wykonanie tego typu badań wymaga stosowanych w metodach hodowla-
przepuszczenia powietrza przez filtr nych, ze względu na sposób pozy-
membranowy, na którym osadzają się skiwania badanego materiału, zalicza
mikroorganizmy. Zastosowanie tutaj się:
znajduje także szkiełko powleczone " metody sedymentacyjne,
substancją lepką, np. wazeliną. Wy- " metody polegające na mechanicz-
Rys. 1 Urządzenie do pobierania próbek
zanieczyszczeń mikrobiologicznych po- łapane mikroorganizmy barwi się, a nym oddzielaniu zanieczyszczeń z
następnie poddaje zliczaniu pod mi- próbki powietrza o standardowej
wietrza z 1940 r. [4]
158 technika chłodnicza i klimatyzacyjna 4/2007
kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a
Dla wielu cząstek, szczególnie
tych o małych rozmiarach, przedsta-
wiona zależność (1) nie jest praw-
dziwa, ponieważ szybkość osadzania
zależy od wielu czynników, takich
jak: rozmiary, waga, ładunek elektro-
statyczny, wilgotność, ruch powie-
trza, itd.. Stosunkowo duże prędkości
powietrza występujące w obszarach
pomieszczeń klimatyzowanych mają
Rys.2 Płytka Petriego używana do badania czystości mikrobiologicznej powietrza oraz
duży wpływ na szybkość sedymenta-
widok kolonii mikroorganizmów wyhodowanych na płytce Petriego, pochodzących z po-
cji. Dlatego metoda ta może posłużyć
wietrza wentylacyjnego [5, 6]
jedynie do oszacowania prawdopo-
objętości: filtracyjne, zderzeniowe dymentacji) w [min], dla sal
dobnego stężenia mikroorganizmów
i odśrodkowe. operacyjnych stosuje się czasy
w obszarach, w których ruch powie-
30 - 60 minut.
trza jest nieznaczny. Metoda ta nie
Metoda sedymentacyjna
może być wykorzystana np. do prze-
Najstarszą, stosowaną jeszcze po- Metoda sedymentacji posiada sze-
prowadzenia bardzo ważnych badań
wszechnie w szpitalach metodą kon- reg wad. Za pomocą tej metody nie
czystości mikrobiologicznej powie-
troli czystości mikrobiologicznej można wykryć np. najdrobniejszych
trza nawiewanego lub wywiewanego
powietrza w salach operacyjnych cząstek bioaerozolu, które osiadają
z uwagi na dużą prędkość powietrza
jest metoda sedymentacji Kocha. bardzo wolno lub w ogóle nie ulegają
w okolicy kratek lub nawiewów lami-
W metodzie tej otwarte płytki z pod- sedymentacji. Nie wszystkie mikro-
narnych. Zaletą metody sedymenta-
łożem stałym należy pozostawić na organizmy, kropelki wody lub cząstki
cyjnej jest prostota, szybkość i niski
30 minut na wysokości 1 metra od pyłu, na których znajdują się mikro-
koszt badania.
podłogi. Do pobrania próbek polecane organizmy osadzają się z jednakową
są płytki Petriego (rys.2) zawierające szybkością (rys.3). Z badań Wellsa
Metody polegające na mechanicz-
podłoża wzbogacone, np. Tryptic Soy wynika, że cząsteczki o średnicy 1 �m
nym oddzielaniu zanieczyszczeń z
Agar - TSA, TSA z neutralizatorami, i mniejszej nie podlegają sedymenta-
próbki powietrza o standardowej
w zależności od potrzeb także podło- cji w pomieszczeniach, gdzie istnieją
objętości
ża wybiórcze np. Sabouraud. Zarodki liczne prądy powietrza.
Z uwagi na poważne wady metody se-
powinny być inkubowane przez 48
godzin w temperaturze 37oC (TSA)
lub przez 10 dni w temperaturze 28oC
(Sabouraud). Po tym czasie wyhodo-
wane kolonie należy zliczyć i zidenty-
fikować ich szczepy.
Obliczanie wyników opiera się
na założeniu, że w ciągu 5 minut na
powierzchni równej 1 m2 osiada tyle
drobnoustrojów, ile znajduje się ich
w 1 m3 powietrza (w warunkach bez-
wietrznych i bez przeciągów) [1, 3].
Zgodnie z tymi założeniami stężenie
zanieczyszczeń mikrobiologicznych
w powietrzu można opisać wzorem:
�# ś#
n 5
ś# ź#
k = �"
R
(1)
ś# ź#
P t
�# S #
gdzie:
kR  stężenie zanieczyszczeń mikro-
biologicznych w [JTK/m3],
n  liczba kolonii wyrosłych na
płytce,
P  powierzchnia płytki w [m2],
Rys.3 Czas opadania cząstek o gęstości � H" 1g/cm3 z wysokości 2 m na podstawie
tS  czas otwarcia płytki (czas se-
badań Wellsa i Stokesa
technika chłodnicza i klimatyzacyjna 4/2007 159
kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a
dymentacyjnej, zastosowanie znalazły płytce podobnej do płytki Petriego, np. fakt, że wirusy mogą wzrastać jedynie
urządzenia pozwalające na mecha- płytce typu Rodac. Następnie zainfeko- w żywych komórkach, niezbędne jest
niczne oddzielenie zanieczyszczeń z waną pożywkę poddaje się inkubacji i zastosowanie hodowli tkankowych. Do
pobranej próbki powietrza (rys.4). zlicza liczbę kolonii. Wadą tej metody tego celu najczęściej używa się tchawi-
jest możliwość zarastania pożywek w cy człowieka lub nerki małpy. Po wnik-
przypadku silnego zanieczyszczenia nięciu do komórek wirusy namnażają
powietrza, a także spadek żywotności się w nich, a po ich zniszczeniu prze-
drobnoustrojów spowodowany stresem noszą na sąsiednie, w wyniku czego
środowiskowym w wyniku nagłego pojawiają się tzw. łysinki (ang. plaque)
uderzenia mikroorganizmu o pożywkę. na tle niezmienionej warstwy komórek.
Rys.4 Aparaty do kontroli czystości mi-
Zarastanie pożywki może być również Liczbę wirusów zawartych w powie-
krobiologicznej powietrza pozwalające na
wynikiem nieodpowiednio przygoto- trzu podaje się jako liczbę jednostek
mechaniczne oddzielenie zanieczyszczeń
wanego podłoża, np. zbyt słabe osusze- tworzących łysinki, w skrócie pfu/m3
z pobranej próbki powietrza [8, 5, 9]
nie płytki i występowanie kropel wody (plaque forming units).
są przyczynami rozlewania się mikro- Identyfikacja gatunkowa wirusów
Przy pomocy tych urządzeń pobiera organizmów na pożywce, w wyniku jest procesem żmudnym. Możliwe jest
się określoną ilość powietrza, a jego czego niemożliwe staje się póz
niejsze w tej metodzie wykrywanie wyłącznie
zanieczyszczenia osiadają na filtrze zliczanie kolonii. Podczas pobierania wirusów infekujących zastosowane
lub bezpośrednio na pożywce. Po- próbek, podobnie jak w metodzie filtra- hodowle tkankowe.
brane przez urządzenie pomiarowe cyjnej, przy dłuższej ekspozycji może Wykrywanie toksyn i alergenów
powietrze zawiera wszystkie zanie- dojść do wysychania podłoża, przez występujących w powietrzu wymaga
czyszczenia niezależnie od ich właści- co zmniejsza się zdolność podłoża do często żmudnych badań. Badanie na
wości fizykochemicznych oraz warun- zatrzymywania cząstek oraz następuje ich obecność opiera się przede wszyst-
ków panujących podczas prowadzenia wysuszenie zebranych zarodków. Me- kim na wywoływaniu reakcji immuno-
pomiarów, takich jak przewiewy, toda ta nadaje się do kontroli powietrza logicznej z użyciem przeciwciał skiero-
wymuszony przez wentylację ruch na zawartość wirusów. Po wypłukaniu wanych przeciwko znanym antygenom
powietrza, itp.. Jednak nie wszystkie i zniszczeniu chloroformem innych oraz badaniach chromatograficznych,
zanieczyszczenia są wychwytywane mikroorganizmów, wyizolowane wiru- np. w przypadku mikotoksyn. Wykry-
w urządzeniu z jednakową skutecz- sy wprowadza się do hodowli komór- wanie endotoksyn występujących w
nością. W praktyce stosuje się trzy kowych. powietrzu wymaga podjęcia następują-
metody wychwytu zanieczyszczeń z cych działań [2]: przefiltrowania powie-
pobranej próbki powietrza. Metoda odśrodkowa polega na nada- trza przez filtr membranowy (z włókna
niu powietrzu prędkości przez wenty- szklanego lub PCV), rozcieńczania
Metoda filtracyjna polega na prze- lator odśrodkowy, na obwodzie któ- odfiltrowanych komórek z preparatem
puszczeniu próbki powietrza przez rego znajduje się pożywka w postaci z krwi skrzypłocza (morski stawonóg)
filtr, na którym zatrzymują się zanie- paska z podłożem wychwytującym z dodatkiem substancji chromogennej,
czyszczenia mikrobiologiczne. Po zanieczyszczenia. Następnie zainfe- wykonania pomiaru wytworzonej lu-
przeniesieniu na powierzchnię po- kowaną pożywkę poddaje się inkuba- minescencji.
żywnego agaru, poddaje się je inku- cji i zlicza się liczbę kolonii. Metoda
bacji i zliczaniu liczby kolonii. Należy ta posiada podobne wady jak metoda
pamiętać, że niewłaściwy wybór urzą- zderzeniowa. 2. DOKA
ADNOŚĆ POMIARÓW
dzenia filtrującego lub wydłużenie
ekspozycji może wpłynąć na zmniej- Wykrywanie wirusów, endotoksyn, Jak wcześniej wykazano, mała dokład-
szenie żywotności niektórych mikro- toksyn i alergenów w powietrzu ność pomiarów przy użyciu metody
organizmów wskutek ich wysuszenia. Badanie na zawartość wirusów w po- sedymentacyjnej sprawia, że metoda
Metodę tę również stosuje się w me- wietrzu różni się zasadniczo od ww. ta może służyć jedynie do oszacowania
todach mikroskopowych. Rutynowo metod stosowanych do badania bakterii prawdopodobnego stężenia mikroorga-
znajduje ona zastosowanie w wykry- i grzybów. Przede wszystkim niezbęd- nizmów w obszarach, w których ruch
waniu endotoksyn w powietrzu. ne jest pobranie bardzo dużej ilości po- powietrza jest nieznaczny. W przypad-
wietrza (powyżej 1000 dm3) [2], gdyż ku pozostałych metod, dających wy-
Metoda zderzeniowa polega na prze- wirusy występują w nim niezbyt licz- niki niezależne od ruchu powietrza w
puszczeniu próbki powietrza przez nie, a znaczna ich część jest niezdolna badanym pomieszczeniu, dokładność
szczeliny lub otwory, nadające mu pręd- do wywołania infekcji. Ilość pobie- pomiarów nie jest również zbyt duża.
kość wystarczającą do wydzielenia za- ranego powietrza jest przynajmniej o Szczególnie dotyczy to pomiarów pro-
nieczyszczeń podczas uderzenia o po- rząd wielkości większa, niż ilość po- wadzonych w pomieszczeniach czy-
wierzchnię pożywki znajdującej się na bieranego powietrza w przypadku wy- stych, w których koncentracja zanie-
specjalnej, dostosowanej do miernika chwytywania bakterii. Ze względu na czyszczeń jest niska. Dokonanie wiary-
160 technika chłodnicza i klimatyzacyjna 4/2007
kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a
godnego pomiaru w takich warunkach porność gatun-
wymaga przepuszczenia przez miernik kowa mikroor-
dużej ilości powietrza, co może wy- ganizmów na
woływać wysuszenie wychwyconych tzw. stres środo-
mikroorganizmów i pożywki oraz wiskowy rów-
zmniejszenie skuteczności wychwyty- nież wpływa na
wania zanieczyszczeń przez wysuszo- otrzymywane
ne podłoże. Również szczegóły kon- wyniki pomia-
strukcyjne mierników różnych produ- rów. Otrzymy-
centów, takie jak np.: ilość i rodzaj ot- wanie prawidło-
worów w mierniku zderzeniowym, czy wych wyników
prędkość powietrza zderzającego się z badań wymaga
powierzchnią pożywki, mają znaczący rozważnej ana-
wpływ na skuteczność wychwytu za- lizy, co do:
Rys.5 Wyniki pomiarów stężenia zanieczyszczeń mikrobiologicznych
nieczyszczeń powietrza. Dla przykładu - oszacowa-
dokonanych równocześnie w tych samych warunkach środowisko-
na rysunku 5 przedstawiono wyniki nia wielko-
wych przy użyciu kilku mierników różnych producentów. Na podsta-
pomiarów dokonanych równocześnie ści, wraż-
wie badań Reinm�llera [4]
w tych samych warunkach środowi- l i wo ś c i ,
skowych przy użyciu kilku mierników zdolności do twością jego czyszczenia, dezyn-
różnych producentów. przeżycia i rodzaju przewidywa- fekcji i sterylizacji;
Dla uniknięcia dużych błędów po- nych zanieczyszczeń mikrobiolo- - odpornością materiałową na środ-
miarowych należy stosować normę gicznych, ki myjąco  dezynfekcyjne;
jakości ISO 14698 dla pobierania pró- - oczekiwanej koncentracji mikro- - możliwością jego zdalnego załą-
bek zanieczyszczeń mikrobiologicz- organizmów, czania i wyłączania.
nych powietrza i walidacji mierników. - dobrania i przygotowania odpo- Szczegółowe wymagania dotyczące
Walidacji miernika niestety nie może wiedniego podłoża, metod kontroli czystości mikrobiolo-
przeprowadzić użytkownik we włas- - wybrania metody badawczej, urzą- gicznej powietrza znajdują się w nor-
nym zakresie, dlatego przy zakupie dzenia i miejsc pobierania próbek, mie ISO 14698.
należy zwrócić szczególną uwagę na - dobrania czasu trwania poboru
to, czy producent przeprowadził wa- próbki,
lidację oferowanego miernika. Użyt- - warunków otaczającego środowi- 3. BA

DY POMIAROWE
kownik wykonując badania czystości ska,
mikrobiologicznej powietrza powinien - występujących zakłóceń i ich Istnieje wiele czynników mogących
ściśle przestrzegać zaleceń producenta wpływu na badanie, wywołać błędne wyniki pomiarów
danego miernika. - intensywności zaburzeń przepły- czystości mikrobiologicznej powietrza,
Prawidłowe przygotowanie pod- wu powietrza. np.: zła metoda pomiarowa, nieodpo-
łoża jest czynnością bardzo ważną dla wiednia lokalizacja punktów pomiaro-
uzyskania wiarygodnych wyników. Aspirator do badań czystości mikro- wych, zakłócenie zjawiska przez eks-
Niewłaściwie dobrany rodzaj podło- biologicznej powietrza powinien cha- perymentatora - emisja zanieczyszczeń
ża, a także jego nieodpowiednie osu- rakteryzować się: przez osobę wykonującą pomiary, itd..
szenie i obchodzenie się z nim może - odpowiednią wydajnością ssania, Stosowana procedura wykonywa-
być przyczyną uzyskania nieprawid- zapewniającą pobór wystarczającej nia pomiarów powinna minimalizować
łowych wyników badań, może też ilości biozanieczyszczeń powietrza błędy pomiarowe i umożliwiać ich
uniemożliwić identyfikację ilościowo w przypadku ich małych stężeń; ocenę. Np. podczas badania czysto-
 jakościową pobranych z powietrza - szybkością przepływu powietrza ści mikrobiologicznej nawiewanego
mikroorganizmów. Na przykład zbyt przez urządzenie zapewniającą powietrza, osoba badająca wprowa-
długa ekspozycja płytki często jest osadzanie się mikroorganizmów dza podczas wykonywania pomiarów
przyczyną wysychania podłoża, nato- na pożywce; zanieczyszczenia, których wpływu
miast nieodpowiednio osuszona płyt- - dużą dokładnością w wychwyty- nie można zaniedbać przy analizie
ka, na powierzchni której znajdują się waniu mikroorganizmów; wyników pomiarów. Pomimo założe-
kropelki wody, bardzo często zarasta. - możliwością regulacji, umożliwia- nia kompletnego, sterylnego ubioru
Należy pamiętać, że rodzaj podło- jącą pobieranie próbek z różnych ochronnego i niezwykłej dbałości pod-
ża, sposób przeprowadzania badania, objętości powietrza; czas wykonywania pomiarów dochodzi
czas poboru próbki, parametry fizycz- - konstrukcją uniemożliwiającą za- do zanieczyszczenia podłoża wzrosto-
ne powietrza, a także warunki poboru sysanie powietrza usuwanego z wego, co w efekcie daje wynik o kilka
próbek w znaczący sposób wpływają urządzenia; JTK/m3 większy od rzeczywistego stę-
na żywotność mikroorganizmów. Od- - nieskomplikowaną obsługą i ła- żenia zanieczyszczeń (rys.6, 7).
technika chłodnicza i klimatyzacyjna 4/2007 161
kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a kl i mat yzacj a i went yl acj a
wprowadzające błąd po-
równywalny z wielkością
mierzoną.
Dla stwierdzenia
wielkości błędów pomia-
rowych należy do serii
płytek z podłożem podda-
nych ekspozycji dołączać
płytki kontrolne, które
wskażą nam to dodatko-
Rys.6 Pomimo kompletnego, sterylnego we zainfekowanie płytek
ubioru ochronnego i niezwykłej dbałości podczas manipulacji zwią-
podczas wykonywania pomiarów dochodzi zanych z wykonywanymi
do zanieczyszczenia podłoża wzrostowe- pomiarami oraz płytki
go, co w efekcie daje wynik o kilka JTK/m3 zupełnie nie używane dla
większy od rzeczywistego stężenia zanie- sprawdzenia sterylności
czyszczeń. Zdalnie uruchamiany miernik podłoża i ewentualnych
umożliwia zminimalizowanie wpływu eks- zanieczyszczeń powsta-
perymentatora na wynik pomiaru [5] łych w laboratorium mi-
krobiologicznym.
Pomiary w okolicy
nawiewów lub wyciągów
można wykonywać meto-
dą filtracyjną, zderzeniową
lub odśrodkową. Stosując
w tym przypadku metodę
Rys.8 Umieszczenie płytki z podłożem w aparacie i jej
sedymentacyjną na pewno
wyjęcie może powodować zanieczyszczenie wprowa-
nie uzyska się wiarygod-
dzające błąd porównywalny z wielkością mierzoną [5]
nych wyników ze wzglę-
du na zbyt duże prędkości
powietrza. Wątpliwe wyniki otrzyma LITERATURA:
[1] Drewniak E. i T.: Mikrobiologia żywno-
się również stosując metodę sedymenta-
ści, WSIP Warszawa 1999
cyjną do pomiarów prowadzonych we-
[2] Kołwzan B., Adamiak W., Grabas K., Pa-
wnątrz sali z włączoną wentylacją. Ruch
wełczyk A.: Podstawy mikrobiologii w
powietrza wewnątrz sali jest mniejszy
ochronie środowiska. Oficyna Wydawni-
niż przy nawiewach czy wyciągach, ale
cza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław
jest on wystarczający do zakłócenia gra- 2005
Rys.7 Ubiór ochronny z aparatem odde- [3] Marcinkowski J.T.: Podstawy higieny,
witacyjnego opadania zanieczyszczeń
Volumed Wrocław 1997
chowym wyposażonym w fi ltr HEPA elimi-
powietrza, na którym oparta jest metoda
[4] M�ller Ą. L.: Measurement of airborne
nuje zanieczyszczenie powietrza z dróg
sedymentacyjna. Błąd tej metody jest w
micro-organisms  a long development
oddechowych eksperymentatora [7]
tym przypadku trudny do oszacowania.
still with problems. New cleanroom test-
Wniosków o poziomie zanieczysz- ing course attracts international interest,
Sweden 2002
Do zanieczyszczenia podłoża docho- czeń mikrobiologicznych nie można
[5] Materiały fotograficzne autorów
dzi już przy umieszczaniu płytki z wyciągać na podstawie jednego pomia-
[6] www.blygold.de
podłożem w mierniku (rys.8). Można ru. Z uwagi na dużą ilość czynników
[7] www.envirosafetyproducts.com/pro-
to sprawdzić wykonując całą proce- zakłócających pomiary i dużą zmien-
duct.php
durę pomiarową z pominięciem same- ność zjawiska, konieczne jest okreso-
[8] www.jsunitech.com/product/sampling/
go pomiaru. Już samo umieszczenie i we wykonywanie serii pomiarów oraz images/micro1.jpg
[9] www.parrett.uk.com/mb1mb2.htm
wyjęcie płytki z podłożem z aparatu zastosowanie analizy statystycznej dla
może powodować jej zanieczyszczenie określenia błędu pomiarowego.

162 technika chłodnicza i klimatyzacyjna 4/2007