SA
OWNIK MUZYCZNY
"A"
a battuta (wł., dosł., wg pałeczki dyrygenta; zob. batuta) - określenie
stosowane w partyturze, nakazuje dyrygentowi ścisłe zachowanie rytnu i
oznaczonego tempa (zob. a tempo); występuje zwykle jako unieważnienie
określeń zazwalających na swobodne odchylenia od wyznaczonego rytmu
i tempa. absolutna muzyka (z łąc. absolutus = niezależny) - określenie
muzyki pozbawionej treści pozamuzycznej, w przyciwieństwie do muzyki
programowej, wyrażającej idee lub treści literackie albo obrazowe, co
zwykle uwidocznione jest w tytule utworu. a cappella (wł.; dosł.:jak w
kaplicy, w dalszym znaczeniu - w stylu kościelnym) - 1. określenie stylu
polifonicznej muzyki wokalnej bez współudziału instrumentalnego, opartej
na zasadach ścisłego kontrapunktu; styl a cappella, którego rozkwit
przypada na wiek XVI, powstał na gruncie muzyki kościelnej, stąd jego
nazwa. 2. określenie muzyki przeznaczonej na chór bez towarzyszenia
instrumentalnego. 3. określenie wykonawczej techniki chórowej bez
towarzyszenia instrumentalnego. adagio (wł.) - oznacza powoli. 1. Jest
to jedno z określeń tempa powolnego; adagio molto - bardzo powoli;
adagio sostenuto - powoli, powściągliwie; adagietto - nieco szybciej niż
adagio; adagissimo - bardzo powoli. 2. Termin ten oznacza również tytuł
utworu lub jego części utrzymanej w powolnym tempie, przeważnie
o charakterze poważnym i nastrojowym. agogika (z gr. agoge =
prowadzenie, ruch) - jest to termin oznaczający tempo i to, co jest
w utworze z tempem związane; został wprowadzony do muzyki przez
niemieckiego teoretyka, H. Riemanna w 1884 roku. akustyka (z gr.
akustikos, dosł.: dotyczący słuchu) - nauka o zjawiskach dz
więkowych,
część fizyki; akustyka muzyczna zajmuje się nie tylko zagadnieniami
zakresu fizyki (drgania, fale, zjawiska głosowe i ich cechy), ale również
fizjologii (słuch, cehcy subiektywne zjawisk głosowych), psychologii
słyszenia oraz zagadnieniami z zakresu akustyki systemów muzycznych i
instrumentów muzycznych; elektroakustyka wyodrębniona została jako
nauka oddzielna. allegro (wł.) - oznacza wesoło, ruchliwie. 1. Jest
to określenie szybkiego tempa. 2. określenie tytułowe samodzielnego
utworu instrumentalnego, np. pierwszej części sonaty (tzw. allegro
sonatowe), symfonii, kwartetu, koncertu itp., utrzymywanej w tempie
allegro. alt ( wł. alto, z łac. altus = wysoki, głęboki) - 1. Jest to niski głos
żeński lub chłopięcy o przybliżonej skali f- d2. 2. W czterogłosowym
chórze mieszanym jest to nazwa drugiego po najwyższym głosu. andante
(wł. idąc)- 1. Pojęcie to jest określeniem tempa umiarkowanego; andente
cantabile - w tempie umiarkowanym i śpiewnie; andante con molto -
w tempie umiarkowanym, z ożywieniem, tj. nieco szybciej niż andante.
2. Jest to również tytuł utworu lub jego części utrzymanej w tempie
umiarkowanym. artykulacja (z łac. articulatio = rozczłonkowanie) - jest
to sposób wykonania kolejnych dz
więków. Najważniejsze rodzaje
artykulacji: staccato, portato, legato. a tempo (wł.) - we właściwym
tempie; oznacza powrót do poprzednio oznaczonego w utworze tempa, po
jego chwilowej zmianie; oznaczenie często stosowane w częściach
repryzowych.
"B"
barbaro (wł.) - dziko, w sposób nieokiełznany; określenie wykonawcze;
Allegro barbaro - tytuł popularnej miniatury B. Bartoka. bariolage (fr.,
dosł.: pstrokacizna) - efekt techniczno-wykonawczy w grze na
instrumentach smyczkowych, polegający na wykonywaniu figury o
charakterze tremolanda na dwóch sąsiednich strunach, z których jedna jest
pusta. baryton (wł. baritono, z gr. barytonos = o niskim głosie) - 1. głos
męski o średniej skali pomiędzy tenorem a basem, w przybliżeniu A-a1; w
znaczeniu potocznym - śpiewak o głosie barytonowym. 2. trzeci po
najwyższym głos w czterogłosowym chórze męskim, zwany również
basem I (pierwszym). 3. skrótowa nazwa odmiany niektórych
instrumentów, budowanych w różnych wielkościach, o skali zbliżonej do
głosu barytonowego. bas (wł. basso, z łac. śred. bassus = niski, głęboki) -
1. Jest to najniższy głos męski o skali w przybliżeniu E-f1. W potocznym
języku oznacza również śpiewaka o basowej skali głosu.
2. W czterogłosowym chórze męskim lub mieszanym jest to najniższy
głos, w chórze męskim nazywany jest również drugim basem (bas
pierwszy to baryton). 3. Bas, basy - są to również najniższe dz
więki
w instrumentach muzycznych, a także nazwa partii dla lewej ręki
w instrumentach klawiszowych oraz nazwa pojedynczych dz
więków
i akordów granych lewą ręką na akordeonie. batuta (z wł. battuta =
uderzenie, takt; zob. a battuta) - pałeczka dyrygencka; pod batutą - pod
kierownictwem danego dyrygenta. bourree (fr.) - jest to ludowy taniec
starofrancuski, który jest w dość szybkim tempie, w takcie parzystym,
zwykle z odbitką ćwierćnutową.
"C"
cadenza (wł.; skr. cad.) - kadencja calando (wł.) - zwalniając, ściszając;
określenie wykonawcze, dotyczące jednocześnie tempa i dynamiki. cały
ton - jednostka odległości dwóch dz
więków różnej wysokości, składająca
się z dwóch półtonów, równa interwałowi sekundy wielkiej. cantabile
(wł.) - śpiewnie; określenie wykonawcze; andante cantabile - w tempie
umiarkowanym i śpiewnie; cantabile espressivo - śpiewnie, z wyrazem.
canto (wł.) - spiew; w dalszym znaczeniu - melodia, a także głos
wykonujący melodię (np. sopran). cantus (łac. skr. C.) - śpiew, termin
używany w średniowieczu i w okresie odrodzenia na oznaczenie melodii
umieszczonej w sopranie. cappella (wł. kaplica) - a capella chromatyka
(z gr. chroma = barwa, kolor) - jest to zasada doboru dz
więków, w której
obok dz
więków właściwych tonacji diatonicznej stosuje się również ich
podwyższenia i obniżenia. corda (wł.) - struna; una corda - jedna struna;
w nutach utworów fortepianowych oznacza użycie lewego pedału celem
uzyskania delikatniejszego, stłumionego dz
więku; powrót do normalnej
gry oznacza się określeniem tutte le corde - wszystkie struny lub tre corde
- trzy struny; corda vuota (skr. c.v.) - pusta struna, jt. nie przyciśnięta
palcem na instrumentach smyczkowych.
"D"
da, dal (wł. da+il) - od, do, z; przyimek stosowany w określeniach
złożonych. deciso (wł.) - zdecydowanie, z energią; określenie
wykonawcze. decyma (z łac. decimus = dziesiąty) - odległość, czyli
interwał, między dwoma dz
więkami różnej wysokości, z których wyższy
jest notowany na dziesiątym miejscu w układzie pięcioliniowym (licząc
kolejno pola i linie) w stosunku do niższego, np. c-e1; decyma jest sumą
interwałów oktawy i tercji. delicato, delicatamente (wł.) - delikatnie,
subtelnie; określenie wykonawcze. detache (fr. oderwany, rozłączny) -
rodzaj techniki wydobywania dz
więków z instrumentów smyczkowych,
polegającej na wykonywaniu każdego dz
więku oddzielnym ruchem
smycznka. detonowanie - w odniesieniu do śpiewu: nieczyste pod
względem wysokości wykonywanie dz
więków, powodujące często
wykraczanie (zwykle opadanie) z tonacji. ditonus (łac. średn.; z gr.
ditonos = o podwójnym tonie) - nazwa interwału tercji wielkiej w muzyce
średniowiecznej. dolce (wł.) - słodko, łagodnie; określenie wykonawcze;
dolce cissimo - bardzo słodko, bardzo łagodnie. doloroso lub con dolore
albo dolente (wł.) - boleśnie; określenie wykonawcze. doppio (wł.) -
podwójny; doppio bemolle - podwójny bemol; doppio diesis - podwójny
krzyżyk; doppio coanone - podwójny kanon; doppio movimento = doppio
tempo - dwukrotnie szybsze tempo; doppio pedale - podwójny pedał.
dynamika (z gr. dynamikos = posiadający siłę) - jest to termin określający
głośność dz
więków, a także jej zmianę w utworze.
"E"
echo (z gr.) - 1. zjawisko odbicia się fali głosowej od jakiejś przeszkody
lub od szeregu kolejnych przeszkód (echo wielokrotne), powodujące
powtórne lub kilkakrotne słyszenie zjawiska głosowego (np. dz
więku);
jeżeli z
ródło dz
więku znajduje się w pobliżu obserwatora, warunkiem
słyszalności echa, częstego zjawiska w górach, jest co najmniej 17-
metrowa odległość obserwatora od przeszkody, co wynika z prędkości fali
głosowej i ze zdolności ucha do odróżniania powtarzających się z pewną
częstotliwością odgłosów. 2. głos stosowany w dawnych organach (XVIII
w.). efy - popularna nazwa dwóch otworów rezonansowych w wierzchniej
płycie skrzypiec i instrumentów pokrewnych, w kształcie litery f. eguale
(wł.) - równo, jednakowo, podobnie; określenie wykonawcze; voci eguali -
głosy równe. elektroakustyka (z gr. elektron = bursztyn, oraz akustyka) -
dział akustyki zajmujący się drganiami elektromagnetycznymi i
związanymi z nimi zjawiskami; elektroakustyka muzyczna ogranicza się
do zjawisk związanych z drganiami elektromagnetycznymi występującymi
w muzyce. elizja (z łac. elisio = wypychanie) - w przebiegu formalnym
utworu - wypadnięcie części lub całego taktu należąaacego do kończącej
się jednostki formotwórczej (zdania, frazy, okresu) na skutek
wcześniejszego rozpoczęcia się następnej jednostki. embouchure (fr.) - 1.
ustnik w instrumentach dętych przykładany do warg, a nie wkładany do
ust, a więc w instrumentach blaszanych i flecie. 2. właściwe ustawienie
warg, języka i oddechu w technice zadęcia na wyżej wymienionych
instrumentach. emisja głosu (z łac. emisso = wypuszczanie) - 1.
wydobywanie głosu przez śpiewającego. 2. nauka kształtowania głosu
uwzględniająca wszystkie elementy fizjologiczne, akustyczne i
artystyczne. en dehors (fr. na zewnątrz) - wskazówka w partyturze i
głosach instrumentalnych nakazująca wyraziste wydobywanie dz
więków z
instrumentów dętych; instrumentalista często wówczas wstaje, a zawsze
podnosi wylot instrumentu w górę. energico (wł.) - energicznie; określenie
wykonawcze. enharmonia (z gr. enharmonis = zgodny, enharmoniczny) -
w muzyce tradycyjnej właściwość równomiernie temperowanego systemu
dz
więkowego polegająca na niezmienności wysokości brzmienia
dz
więków przy zamianie ich nazwy i pisowni (tzw. dz
więki
enharmoniczne) enharmoniczne dz
więki - w systemie równomiernie
temperowanym dz
więki posiadające tę samą wysokość brzmienia przy
zastosowaniu różnej nazwy i pisowni, np. c = his = deses, dis = es =
feses, gis = as; zob. enharmonia. eroico (wł.) - bohaersko, triumfalnie;
określenie wykonawcze. espressivo lub con espressivo (wł.) - z wyrazem;
określenie wykonawcze. estetyka muzyczna (z gr. aisthetikos = zdolny do
odczuć) - nauka o funkcji muzyki, kierunkach i prawach rozwojowych, o
kryteriach oceny dzieła muzycznego jako dzieła sztuki i o historycznym
rozwoju tych kryteriów; wspólczesne, postępowe poglądy estetyczne
opierają się na filozofii marksistowskiej. etiuda (z fr. etude, dosł. studium,
nauka) - jest to krótki utwór na instrument solo, który w swoich
założeniach przeznaczony jest dla celów ćwiczeniowo-technicznych.
Etiudy szkolne skupiają się zwykle na jednym wybranym problemie
technicznym. Etiudy koncertowe charakteryzują się tym, że obok walorów
dydaktycznych mają również wartość artystyczną.
"F"
faktura (z łac. factura = wykonanie czegoś, obróbka, budowa) - rodzaj
użytych przez kompozytora środków technicznych i sposób ich
realizowania w kompozycji; najczęściej mówi się o fakturze z punktu
widzenia techniki użycia współbrzmień i prowadzenia głosów, odróżniając
fakturę polifoniczną od homofonicznej; faktura oznacza również rodzaj
użytych przez kompozytora środków właściwych danej technice
instrumentalnej lub wokalnej, np. fortepianowa, chóralna, smyczkowa.
falset (wł. falsetto) - rodzaj głosu sztucznie wydobywanego wskutek
naprężenia pewnych mięśni w krtani, co powoduje dwukrotnie większą
częstotliwość drgań strun głosowych, a więc brzmienie o oktawę wyższe
od normalnej skali śpiewającego; technika śpiewania falsetem, popularna
w XVI w., umożliwiała śpiewakomwykonywanie arii i pieśni
przeznaczonych na głosy żeńskie. falso bordone - zob. fauxbourdon.
fauxbourdon (fr., od faux = fałszywy; wł. falso bordone) - 1. rodzaj
pierwotnej techniki wielogłosowej (trzygłosowej) stosowanej początkowo
w Anglii (XV w.), rozpowszechnionej następnie w szkole burgundzkiej,
polegającej na tworzeniu melodii w równoległych tercjach i sekstach, co
przedstawiało pochody równoległych akordów sekstowych. feroce (wł.) -
dziko, namiętnie; określenie wykonawcze. finalis (łac. końcowy) -
końcowy, podstawowy, centralny dz
więk melodii w skalach modalnych;
odpowiednik toniki w systemie dur-moll. finał (wł. finale) - końcowa
część wielkiego, często wieloczęściowego utworu, np. w sonacie,
symfonii, operze. fine (wł.) - koniec; w nutach oznacza miejsce
zakończenia utworu, w którym powtórzenie pownej partii określono
skrótowo, np. da capo al fine. fioritura (wł., dosł.: kwiat, ozdoba) -
ozdobnik, figura ozdobna, ściśle oznaczona lub improwizowana w
wokalnej muzyce, tworząca efektywną figurację melodyczną na jednej
sylabie tekstu, najczęściej na niezmiennej harmonii akompaniamentu.
flautato (wł.) - fletowo, w grze na instrumentach smyczkowych oznacza
grę smyczkiem ponad gryfem w celu uzyskania bardziej miękkiej,
"fletowej" barwy; zob. sul tasto. forte (wł.) - jest to określenie
dynamiczne; skrót f oznacza głośno, silnie; ff (forte fortissimo) - bardzo
głośno.
"G"
gama (z gr. gamma = trzecia litera alfabetu greckiego) - skala diatoniczna,
zwykle durowa lub molowa, której poszczególne składniki w nie
zmienionym stosunku wzajemnych odległości przeniesione zostały na
pewną ściśle określoną wysokość; dz
więk centralny, tj. tonika ustalonej w
ten sposób skali, nadaje jej nazwę odpowiedniej gamy, np. C-dur, g-moll
itp. giocoso (wł.) - wesoło; określenie wykonawcze. giusto, tempo giusto,
giustamente (wł.) - prawidłowo, ściśle; oznaczenie zachowania
właściwego (a nie dowolnego) tempa, odpowiadającego charakterowi
utworu. gorgia (wł. krtań, śpiew koloraturowy) - technika śpiewacza
charakterystyczna dla wokalnej muzyki włoskiej z XVI i XVII w.,
polegająca na ozdabianiu zapisanej melodii improwizowanymi
ozdobnikami i koloraturą. gradevole lub con gradevolezza (wł.) -
przyjemnie, miło; określenie wykonawcze. grandioso lub con grandezza
(wł.) - wzniośle, wspaniale; określenie wykonawcze.
"H"
harmonika (z gr. harmonikos = dz
więczny) - całokształt problemów
związanych z konstrukcją współbrzmień harmonicznych w omawianym
utworze, w twórczości danego kompozytora, w danym okresie
historycznym itp. harmonizacja (z gr. harmonia = zgodność) - technika
tworzenia współbrzmień akordowych towarzyszących jakiejś melodii.
hemitonium lub semitonium (łac.) - półton w terminologii
średniowiecznej. heterofonia (z gr. heteros = drugi, inny, phone = dz
więk)
- prowadzenie równocześnie z melodią główną głosówswobodnie
improwizowanych; zjawisko spotykane w muzyce wczesnego
średniowiecza, a obecnie jeszcze w muzyce ludowej. hymn (z gr. hymnos
= pieśń uroczysta) - 1. W średniowiecznej muzyce religijnej jest
to uroczysta pieśń jednogłosowa. 2. Współcześnie jest to uroczysta pieśń
narodowa, organizacyjna, związkowa itp., która symbolizuje określoną
ideę.
"I"
ilustracyjna muzyka - muzyka charakteryzująca środkami muzycznymi
zjawiska pozamuzyczne, towarzysząca utworom scenicznym, obrazom
filmowym, słuchowiskom radiowym itp., której charakter związany jest
ściśle z nastrojem i wyrazem akcji dramatycznej; cykl utworów
ilustrujących dany utwór sceniczny czy np. film łączony bywa przez
kompozytorów w suitę. imbroglio (wł., dosł.: komplikacja) - równoczesne
prowadzenie różnych, kontrastujących z sobą pod względem rytmicznym i
merytorzycznym, lecz zgodnych harmonicznie partii głosowych w
utworzecelem uzyskania wrażenia zamieszania i niezgodności. impetuoso
(wł.) burzliwie, agresywnie; określenie wykonawcze. incalzando (wł.;
dosł.: napierając, goniąc) - przyspieszać tempo, podobnie jak stringendo;
określenie agogiczne. indeciso (wł.) - niezdecydowanie; określenie
wykonawcze. instrumentalna muzyka - muzyka przeznaczona do
wykonania przez instrumenty muzyczne bez współudziału śpiewu; należą
tu utwory wykonywane przez instrumenty solowe, przez zespoły
kameralne oraz orkiestrone. interwał (z łac. intervallum = odległość,
ograniczona przestrzeń) - jest to odległość pomiędzy dwoma dz
więkami.
Wyróżniamy interwały harmoniczne, gdzie dwa dz
więki ze sobą
współbrzmią oraz interwały melodyczne, gdzie dz
więki kolejno o sobie
następują. Interwały mogą być także: czyste, wielkie, małe, zmniejszone
oraz zwiększone. intimo (wł.) - poufnie, z uczuciem, serdecznie;
określenie wykonawcze. inwersja (z łac. inversio = odwrócenie) -
powtórzenie motywu lub tematu w ruchu preciwnym, tj. przy zamianie
wznoszących się interwałów na takie same, lecz opadające, i odwrotnie;
inwersja jest jednym z rodzajów imitacji. izometria (a gr., dosł.:
równomierność) - określenie jednakowego przebiegu metrycznego we
wszystkich współdziałających głosach utworu i na całej długości utworu
lub jego większej części, w p rzeciwieństwie do polimetrii.
"J"
jednogłosowość - muzyka w postaci jednej linii melodycznej bez żadnych
towarzyszących współbrzmień; jednogłosowość panowała niepodzielnie
do średniowiecza, kiedy to zaczęły powstawać pierwsze formy muzyki
wielogłosowej, czyli polifonicznej. jednoimienne gamy - dwie gamy:
durowa i molowa, rozpoczynające się od tego samego dz
więku, który
madaje im nazwę; podobnie też można mówić o jednoimiennych
tonacjach.
"K"
kadencja (z wł. candeza, dosł.: upadek) - 1. melodyczno-harmoniczny
postęp o charakterze zakończonym (zob też clausula); w sensie
klasycznym jest to połączenie akordów tworzące bardziej lub mniej
szeroko rozbudowane zakończenie utworu lub jego części, alebo nawet
mniejszego fragmentu, np. frazy, okresu; kadencja doskonała (autentyczna)
jest połączeniem akordu dominantowego (na V stopniu) z akordem
tonicznym (na I stopniu);
przykłady najprostszych kadencji w tonacji C-dur:
2. nieokreślonej długości odcinek utworu o charakterze wirtuozowskim;
wykonuje go solista bez udziału towarzyszących mu instrumentów;
typowa kadencja przy końcu pierwszej części formy koncertu, oparta na
motywach tej części, była do końca XVIII w. zawsze improwizowana
przez wykonawcę partii solowej; krótkie kadencje, często nie skrępowane
podziałem taktowym, notowane są w utworze zwykle małymi nutami; w
niektórych utworach wykonanie kadencji kompozytor pozostawia uznaniu
wykonawcy (candeza ad libitum). kakofonia (z gr. kakophonia = brzydkie
albo nieprzyjemne brzmienie) - jest to współbrzmienie i następstwo nie
powiązanych harmonicznie i melodycznie dz
więków, dających
nieprzyjemne wrażenie estetyczne. kalikowanie (z łac. calcare = deptać) -
jest to czynność napełniania miechów organowych powietrzem za pomocą
mechanizmu ręcznego lub pedałowego; kalikant - wykonawca tej
czynności; specjalnie zatrudnianych dawniej kalikantów podczas gry na
organach zastąpił obecnie powszechnie motor elektryczny. kancjonały
(łac. śred. cantionale, od cantio = śpiew) - jest to nazwa zbiorów
religijnych pieśni z XVI i XVII w., zawierających teksty i melodie
opracowane nieraz na kilka głosów. kantycznki (z łac. canticum = pieśń) -
są to zbiory pieśni religijnych, szczególnie kolęd i pastorałek. klucz - jest
to znak graficzny umieszczony na początku każdej pięciolinii, który
wyznacza dokładne położenie i nazwę nuty odpowiadającej dz
więkowi
określonej wysokości, wszystkie nuty pisane wyżej lub niżej na pięciolinii
są odpowiednikami kolejnych dz
więków (wyższych lub niższych). Są trzy
grupy kluczy: C, G i F. Klucze grupy C swoim środkowym wcięciem
wyznaczają dz
więk c1. Klucze grupy G wyznaczają swoim spiralnym
zaokrągleniem dz
więk g1. Klucze z grupy F wyznaczają swoim
początkowym zgrubieniem oraz dwiema kropkami dz
więk f. Do chwili
obecnej używa się tylko czterech kluczy: z grupy G - klucz wiolinowy
czyli skrzypcowy; z grupy F - klucz basowy; z grupy C - klucz altowy
oraz tenorowy. kompozycja (z łac. compositio = połączenie, ułożenie) - 1.
utwór muzyczny; 2. budowa utworu muzycznego; 3. technika tworzenia
utworu. kwarta - jest to interwał między I i IV stopniem. Kwarta czysta
składa się z 5 półtonów, kwarta zwiększona - 6 półtonów, kwarta
zmniejszona - 4 półtony. kwinta - jest to interwał między I i V stopniem.
Kwinta czysta składa się z 7 półtonów, kwinta zwiększona - 8 półtonów,
kwinta zmniejszona - 6 półtonów.
"L"
lacrimoso (wł.) - jest to określenie wykonawcze, oznacza ono płaczliwie.
largo (wł.) - jest to określenie powolnego tempa, oznacza szeroko; largo
maestoso - powoli i poważnie. legato (wł. związany) - jest to sposób
artykulacji, oznacza dokładne łączenie kolejnych dz
więków. Czasami
oznacza się łukiem nad lub pod nutami. lento (wł.) - określenie powolnego
tempa; oznacza powoli. libretto (wł. książeczka) - 1. tekst słowny utworu
muzyczno-scenicznego, np. opery, operetki, oratorium; libretto powinno
uwzględniać wokalno-muzyczne wymagania utworu, dając
kompozytorowi możność wykorzystania jego odcinków do tworzenia arii,
recytatywów, duetów, ustępów chóralnych itd. 2. scenariusz do baletu;
librecista - autor libretta. linearyzm, linearna technika - termin używany
powszechnie w znaczeniu techniki polifonicznego prowadzenia głosów,
zastosowany po raz pierwszy przez E. Kurtha; w założeniu termin ten
oznacza typ współczesnego kontrapunktu, w którym współbrzmienia
wynikające z równocześnie prowadzonych linii melodycznych w różnych
głosach nie są regulowane i ograniczane ścisłymi regułami, jak w dawnym,
klasycznym kontrapunkcie, co powoduje z reguły stałe współbrzmienia
dysonansowe.
"M"
maestoso (wł.) - majestatycznie; jest to określenie wykonawcze, często
połączone z określeniem wolnego tempa (np. andante maestoso).
maggiore (wł.; fr. majeur) - tryb durowy, dur; określenie to jest stosowane
w nutach, odnosi się ono do części lub odcinków utworu utrzymanych w
równoległej tonacji durowej (np. w wariacjach, tańcach, w części
środkowej scherzu - w tzw. trio, w marszu, w menuecie itp.), podczas gdy
główna tonacja utworu jest molowa. Zob. też minore. mano (wł.) - ręka,
mano destra (skr. m.d.) - prawa ręka, mano sinistra (skr. m.s.) - lewa ręka;
uwaga w nutach, zalecająca wykonanie danej partii przeciwną ręką, niż to
zapis normalnie przewiduje, np. na fortepianie. manualiter (łac. ręcznie) -
termin ten w muzyce organowej oznacza wykonanie danej partii utworu
tylko na manuale, bez użycia pedału. manuał (wł. manuale, od mano =
ręka, skr. M. lub man.) - jest to klawiatura ręczna w organach, w
przeciwieństwie do nożnej, tzw. pedału. Zwykle organy posiadają 2 - 5
manuałów, z których każdy obsługuje pewną grupę głosów. melodia (z gr.
melodia = sposób śpiewania, szereg zespołów dz
więków) - jest
to następstwo dz
więków różnej wysokości, które są ujęte w logiczną
strukturę formalną, opartych na określonej prawidłowości rytmiczno-
metrycznej. minore (wł), mineur (fr., z łac. minor = mniejszy) - tryb
molowy, moll; jest to określenie stosowane w nutach, które odnosi się do
części lub odcinków utworu, utrzymanych w równoległej tonacji molowej
(np. w wariacjach, w tańcach itp.), podczas gdy główna tonacja utworu jest
durowa. Zob. też maggiore. moderato (wł.) - jest to określenie tempa;
oznacza umiarkowanie. modulacja (z łac. modulatio - pierwotnie:
zgodność, regularność w muzyce i poezji, póz
niej: zmiana) - 1. przejście
melodyczne i harmoniczne z jednej tonacji do innej, utrwalone kadencją
(zob. też zboczenie modulacyjne); w procesie modulacji istotną rolę
odgrywa tzw. akord wprowadzający do nowej tonacji, którym w modulacji
diatonicznej jest akord występujący w niezmiennej postaci, lecz w innej
funkcji w dwóch różnych tonacjach, np. w tonacji wyjściowej i docelowej;
modulacja chromatyczna polega na stosowaniu podwyższeń i obniżeń
pewnych składników akordu wprowadzającego, co ułatwia szybsze
wprowadzenie do odległych tonacji; w modulacji enharmonicznej
wykorzystuje się możliwości zmiany nazwy i pisowni niektórych lub
wszystkich składników akordu wprowadzającego, bez zmiany wysokości
ich brzmienia. 2. zmienianie cech dz
więków (wysokości, barwy, głośności)
w głosie śpiewaczym. 3. w radiofonii - proces nakładania się drgań
elektrycznych (niskiej częstotliwości) na drgania fali elektromagnetycznej
(tzw. fali nośnej, wysokiej częstotliwości), dokonujący się w radiostacji.
muzyka programowa - programowa muzyka
"N"
nauka o muzyce - podstawowy przedmiot studiów muzycznych
obejmujący zasady muzyki oraz podstawy instrumentoznawstwa, form
muzycznych i harmonii. neapolitańska szkoła - grupa kompozytorów
operowych działająca w Neapolu przy końcu XVII w. (m.in. F. Durante, G.
B. Pergolesi, N. Porpora, F. Provenzale, A. Scarlatti), kładąca nacisk na
homofoniczną fakturę kompozycyjną i piękno techniki śpiewaczej, przy
znacznym zubożeniu techniki kompozytorskiej; w szkole neapolitańskiej
wykształciła się m.in. trzyczęściowa forma arii da capo. nuta (z łac. nole) -
1. Jest to znak graficzny w zapisie nutowym utworu, który określa
wysokość oraz wartość rytmiczną dz
więku. 2. Dawniej termin ten oznaczał
melodię. 3. nuty - jest to pisany lub drukowany obraz graficzny utworu
muzycznego.
"O"
obbligato (wł.) - obowiązkowy. 1. w muzyce orkiestrowej oznacza głos
instrumentalny, którego nie można opuścić (np. flauto obbligato), jako
przeciwieństwo ad libitum. 2. w muzyce rozrywkowej z niezrozumiałych
powodów ma znaczenie zupełnie przeciwne: oznacza możność pominięcia
danego głosu instrumentalnego (tzw. obligat); zob. też ad libitum. oeuvre
(fr.) - dzieło; oeuvres completes = dzieła wszystkie; ouevre posthume =
dzieło wydane po śmierci kompozytora; zob. opus. oktawa - jest
to interwał między I i VIII stopniem. Oktawa czysta składa się z 12
półtonów, oktawa zmniejszona - 11 półtonów, oktawa zwiększona - 13
półtonów. oktet (z łac. octo = osiem) - 1. zespół złożony z ośmiu
wykonawców. 2. utwór zbudowany według reguł cyklu sonatowego,
przeznaczony na osiem instrumentów. opus (łac. dzieło; skr. op.; fr.
oeuvre) - jest to oznaczenie utworu lub niewielkiego zbioru utworów,
zwykle numerowany wg kolejności wydawania dzieł przez kompozytorów.
Technika ta była powszechnie stosowana w XIX wieku, obecnie zanika.
ordo (łac. porządek; l.mn. órdines) - powtarzające się lub zmienne grupy
rytmiczne w utworach w rytmice modalnej. orientale (wł.) - wschodni;
określenie tytułowe utworów opartych na skalach dz
więkowych, rytmice
lub melodyce ludów Wschodu. ornamentyka (z łac. ornamentum =
ozdoba) - 1. nauka o ozdobnikach. 2. stosowanie ozdobników w utworze;
stąd np. pojęcie ornamentalnej melodii. ossia (wł.) - albo; określenie w
nutach wskazujące, że dany motyw, ozdobnik, frazę czy większą partię
utworu można wykonać w inny, podany obok sposób, najczęściej w wersji
ułatwionej. ostinato (wł., dosł.: uporczywy) - wyrazisty motyw lub temat
powtarzający się wielokrotnie i rytmicznie w utworze; najczęściej
występuje w basie, jako tzw. basso ostinato.
"P"
pauza (łac. pausa, z gr. pausis = zaprzestanie, przerwa) - 1. Jest to chwila
logicznej przerwy w utworze, pauza generalna - jej długość nie jest ściśle
określona. 2. Jest to znak graficzny określający długość trwania przerwy
w wykonywaniu kolejno po sobie następujących dz
więków w utworze.
piano (wł.) - jest to określenie dynamiczne; skrót p oznacza cicho, pp
(piano pianissimo) - bardzo cicho. polimetria (z gr. polys = liczny, metron
= miara) - 1. zasada równoczesnego stosowania różnego podziału
metrycznego w różnych głosach utworu; 2. termin ten używany jest
również w znaczeniu metrum mieszanego, tj. w wypadku następstwa
częstych zmian metrum w przebiegu utworu. portato (wł. przenoszony) -
sposób artykulacji, pośredni między legatem i staccatem, oznacza
wyraz
ne oddzielanie kolejnych dz
więków. Oznaczany jest poziomą kreską
nad lub pod nutami. półton - jest to najmniejsza odległość między dwoma
dz
więkami w powszechnie stosowanym systemie dz
więkowym. Tworzą tą
odległość dwa sąsiadujące klawisze fortepianu. Wyróżniamy półtony: a)
diatoniczne, tworzą go dwa sąsiednie stopnie skali diatonicznej
o odległości sekundy małej, np. e-f; b) chromatyczny, powstaje przez
podwyższenie lub obniżenie tego samego dz
więku, np. f-fis. W systemie
równomiernie temperowanym wysokość brzmienia półtonów
diatonicznych i chromatycznych niczym się nie różni oprócz nazwy.
presto (wł.) - jest to określenie tempa, oznacza szybko; prestissimo -
bardzo szybko; prestissimo possibile - możliwie najszybciej. programowa
muzyka - muzyka, która za pośrednictwem odpowiednich czynników
(melodyka, harmonia, kolorystyka instrumentalna itp.) sugerować ma
pewne wyobrażenia na temat określonych tytule treści literackich,
obrazowychczy ideologicznych, w przeciwieństwie do muzyki absolutnej.
Typową formą rogramową jest poemat symfoniczny. pryma - jest
to interwał między I i I stopniem. Prymę czysta tworzą dwa dz
więki o tej
samej nazwie i wysokości; pryma zwiększona składa się z jednego
półtonu.
"Q"
quasi (wł.) - jakby, w rodzaju, niemal, prawie; określenie używane w
powiązaniu z innymi, np. allegro quazi presto = allegro, prawie presto.
quieto (wł.) - spokojnie; określenie wykonawcze. quodlibet (łac. "co się
podoba") - żartobliwe zmieszanie różnych tematów melodycznych w
jednej formie muzycznej; stosowane między innymi w dawnych
wielotekstowych motetach XV - XVII w.
"R"
rapido (z wł.) - nagle, gwałtownie; określenie wykonawcze. rigoroso
(wł.) lub con rigore - ściśle, dokładnie pod względem rytmu i tempa;
określenie wykonawcze. rinforzando (wł.; skr. rf lub rfz) - wzmacniając;
określenie nagłego wzmocnienia jednego dz
więku lub współbrzmienia;
rodzaj nagłego i gwałtownego crescendo. ripieno (wł. pełny; l.m. ripieni) -
oznaczało dawniej w partyturze pełny skład smyczków, np. w concerto
grosso, w przeciwieństwie do senza ripieno (bez dopełnienia, tj. tylko
pierwszy pult) lub solo (tylko jeden wykonawca); ripieni - tutti. ritenuto,
ritarando (wł.; skr. rit.) - opóz
niając, powstrzymując; określenie
stopniowego zwalniania tempa utworu.
"S"
seksta - jest to interwał między I i VI stopniem. Seksta wielka składa się
z 9 półtonów, seksta mała - 8 półtonów, seksta zmniejszona - 7 półtonów,
seksta zwiększona - 10 półtonów. sekunda - jest to interwał między
I i II stopniem. Sekunda mała składa się z jednego półtonu, sekunda wielka
- z 2 półtonów, sekunda zwiększona - z 3 półtonów, sekundę zmniejszoną
tworzy się poprzez obniżenie lub podwyższenie dz
więku odległego od
danego o I stopień podwójnym bemolem lub podwójnym krzyżykiem.
septyma - jest to interwał między I i VII stopnie. Septyma mała składa się
z 10 półtonów, septyma wielka - 11 półtonów, septyma zwiększona - 12
półtonów, septyma zmniejszona - 9 półtonów. staccato (wł. oderwany,
oddzielony) - jest to jeden z rodzajów artykulacji, polega na krótkim
i ostrym wykonaniu kolejnych dz
więków poprzez skrócenie ich wartości
rytmicznych. Oznacza się kropką nad lub pod nutami. stringendo (wł.
ściskając) - coraz gwałtowniej, tj. oznacza nagłe przyspieszenie tempa. sul,
sulla (wł.) - na; sul tasto lub sulla tastiera - oznacza pociąganie
smyczkiem po strunach w pobliżu gryfu celem uzyskania łagodniejszej i
bardziej miękkiej barwy; sul ponticello - przy podstawku - oznacza
pociąganie smyczkiem w pobliżu podstawka celem uzyskania bardziej
szorstkiej i ostrej barwy; sul G, sul E - oznaczenie w nutach instrumentów
smyczkowych, np. skrzypiec, nakazujące wykonanie danej partii lub
pojedynczego dz
więku na wskazanej strunie.
"T"
tempo (wł. dosł.: czas) - jest to stopień szybkości wykonywania utworu.
Określa się go za pomocą: a) oznaczeń słownych, np. largo (wolno),
moderato (umiarkowanie); b) metronomu, np. =120; c) określeń
porównawczych, np. tempo marsza (tempo di marcia). tercja - jest
to interwał między I i III stopniem. Tercja mała zawiera trzy półtony,
tercja wielka - 4 półtony, tercja zwiększona - 5 półtonów, tercja
zmniejszona - 2 półtony. tonika (z gr. tonikos = dz
więczący, napinający,
dz
więkowy) - 1. dz
więk centralny gamy diatonicznej; w gamie durowej
lub molowej jest to I stopień (jeden z trzech głównych obok dominanty i
subdominanty); od nazwy dz
więku tonicznego otrzymuje nazwę
rozpoczynająca się od niego gama (np. gama a-moll - tonika a); tonika
zwykle kończy melodię i nadaje jej charakter zamkniętej całości. 2.
trójdz
więk zbudowany na I stopniu. transpozycja (z łac. średn.
transpositio = przestawienie, przełożenie) - przeniesienie utworu do innej
tonacji, tj. wszystkich jego dz
więków o pewien stały interwał na inną
wysokość; w piśmie nutowym do tego celu używa się znaków podwyższeń
i obniżeń jako znaków transpozycyjnych. transpozycyjne znaki - znaki
podwyższeń i obniżeń (akcydencje) użyte w celu przeniesienia utworu do
innej tonacji lub do notowania partii instrumentów transponujących. triste
lub tristamente albo con tristezza (wł.) - smutno, żałośnie; określenie
wykonawcze. troppo (wł.) - za bardzo, za wiele; allegro non troppo,
allegro ma non troppo - żywo, ale nie za bardzo. tumultuoso (wł.) -
hałaśliwie, burzliwie; określenie wykonawcze. tusz (niem Tusch; z fr.
touche) - uroczysta krótka fanfara, wykonywana przez orkiestrę na
instrumentach dętych i perkusyjnych. tutta, l.m. tutte (wł. cała, całe,
wszystkie; tutto = cały) - tutta la forza - z całą siłą; określenie
dynamiczno-wykonawcze; tutte le corde (wł. wszystkie struny) - zob.
corda. tutti (wł., l.m. od tutto = wszystek, cały; zob. tutta) - 1. także
ripieni albo concerto - zespół orkiestry w concerto grosso. 2. partia
orkiestry wykonywana w czasie pauzowania solisty w koncertach i innych
utworach przeznaczonych dla solisty i orkiestry. 3. udział wszystkich
wykonawców w określonym dla danego utworu zespole orkiestrowym.
"U"
undecyma - jest to suma interwałów okwawy i kwarty. unison (wł.
unisono; łac. unisonus, dosł.: równobrzmiący) - współbrzmienie (nie
interwał!) co najmniej dwóch równych co do wysokości dz
więków; gra lub
śpiew w unisonie lub unisono oznacza wykonanie tej samej melodii przez
różne głosy lub instrumenty w interwale prymy czystej, ale także i w
interwale oktawy, dwóch oktaw itp. unisonus (łac. jednodz
więkowy) -
nazwa interwału prymy czystej w muzyce średniowiecznej.
"V"
vivace (wł.) - z ożywieniem; określenie szybkiego tempa mniej szybkiego
niż presto. vivo (wł.) - żywo; określenie wykonawcze oznaczające
szybkie, żywe tempo; podobnie jak vivace, mniej szybkie niż presto.
"W"
wielogłosowość - polifonia; oba terminy mają zasadniczo znaczenie
synonimiczne, w praktyce jednak termin polifonia stosuje się na określenie
techniki linearnej, kontrapunktycznej, podczas gdy wielogłosowość ma
raczej znaczenie szersze (np. układ harmoniczny czterogłosowy);
pierwotne formy wielogłosowości (dwugłosowości początkowo) polegały
na paralelizmie głosów, heterofonii, zastosowaniu burdonu; w ciągu
średniowiecza rozwija się następnie technika kontrapunktyczna i
homofoniczna. współbrzmienie - element konstrukcji muzycznej
polegający na równoczesnym pojawieniu się co najmniej dwóch
dz
więków; w najprostszej postaci pojawił się, rzecz jasna, równocześnie z
powstaniem wielogłosowości; rozróżniamy współbrzmienia akordowe
(harmoniczne) i nieakordowe (kontrapunktyczne), chociaż te drugie mogą
mieć postać współbrzmień harmonicznych; unison należy traktować jako
pewien rodzaj współbrzmienia, a nie jako interwał prymy czystej (lub w
pewnych wypadkach oktawy).
"Z"
zagłuszenie - zjawisko niesłyszalności mniej głośnego z np. dwóch
współbrzmiących dz
więków; zjawisko to polega na tym, że próg
słyszalności podnosi się przy obecności dz
więku przeszkadzającego.
zasadniczy, -a, -e - 1. akord w pozycji zasadniczej albo skrótowo akord
zasadniczy - akord bez przewrotu, w którym najniższym dz
więkiem jest
podstawa akordu; 2. zasadnicza tonacja - tonacja utworu wskazana
najczęściej przez oznaczenia przykluczowe , od których w ciągu przebiegu
muzycznego zachodzą zboczenia modulacyjne lub przejściowe modulacje
do innych tonacji. zboczenia modulacyjne - chwilowe przejście do innej,
często sąsiedniej tonacji, nie utrwalone kadencją; zob. modulacja. zdanie
muzyczne - cząstka budowy formalnej utworu składająca się w klasycznej
postaci często z czterech taktów (tzw. czterotakt), tj. np. z dwóch fraz
dwutaktowych, tworząca pewną logiczną całość wyrazowoą, zakończona
nierzadko kadencją.