Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
Osobowość symbiotyczna w relacji z sobą i innymi ludz
mi
Sabina Nikodemska
Rok:
Wydawnictwo:
Miejsce wydania:
Wstęp
We współczesnej psychologii zwraca się coraz większą uwagę na wrodzoną człowiekowi potrzebę
bycia w związku z drugą osobą (np. Fairbairn 1954, 1958; Stern 1985), jak również
konkurencyjnÄ… czasem, wobec niej potrzebÄ™ - nazywanÄ… przez jednych potrzebÄ… autonomii,
przez innych określaną jako potrzeba indywiduacji (np. Mahler, Pine i Bergamn 1975; Masterson
1976, 1981). Realizowanie potrzeby własnej autonomii, czy też indywiduacji, stwarza możliwość
budowania i pogłębiania poczucia własnej tożsamości, stając się tym samym jednym z
kluczowych zadań rozwojowych na przestrzeni całego życia człowieka.
Przedmiotem tego artykułu są zagadnienia związane z kształtowaniem się struktury osobowości
człowieka - jej zasadniczych elementów, jakimi są: poczucie własnej odrębności, autonomii,
tożsamości, będących dyspozycjami do tworzenia trwałych, udanych relacji międzyludzkich.
Będzie to próba spojrzenia na tę problematykę z perspektywy założeń psychologicznej teorii
związków z obiektem i psychologii ego wyrosłej na gruncie noeopsychoanalizy, która w ostatnich
dwudziestu latach wywarła szeroki wpływ na psychologiczne teorie osobowości. Przedmiotem
zainteresowań teorii relacji z obiektem jest przede wszystkim rozwój jednostki w relacji z
otaczajÄ…cymi jÄ… ludz
mi. Kładąc nacisk na relacje międzyludzkie, teoria ta pozostaje w
uderzającym kontraście do klasycznej psychoanalitycznej teorii popędów. W przeciwieństwie do
klasycznej psychoanalizy teoria relacji z obiektem obejmuje nie tylko takie tematy, jak
integrujące i syntetyzujące funkcje ego, podporządkowane ego procesy spostrzegania, pamięci,
myślenia i działania oraz mechanizmy obronne ego, lecz także - co ważniejsze - wysuwa
koncepcjÄ™ autonomii ego.
Psychoanalitycy ze szkoły amerykańskiej, zaliczanej do teorii relacji z obiektem i szkoły
brytyjskiej, zwanej psychologiÄ… ego, badajÄ… wczesne zwiÄ…zki symbiotyczne z obiektami oraz
procesy separacji dziecka od obiektu, czyli budowania poczucia własnej odrębności i tożsamości.
Analizując zaburzenia ego, teoretycy związków z obiektem dopatrują się ich etiologii w
nieprawidłowych procesach introjekcji i identyfikacji. Teoria związków z obiektem ukazuje
również kolejne, złożone fazy powstawania obrazu własnego "ja", obrazu innych osób i obiektów
będących modelem świata nas otaczającego; próbuje ustalić związki pomiędzy nieprawidłowym
przebiegiem tych faz a powstawaniem patologii emocjonalnej.
Rozwój relacji z obiektem jest warunkiem koniecznym rozwoju poczucia własnej odrębności,
niezależności. Pokazują to koncepcje Hartmana (1950) i Mahler (1975). Problematykę tę
podejmujÄ… m.in. W.R. Fairbairn (1954, 1958), P.L. Giovacchini (1972), S. Johnson (1993,
1994), H. Kohut (1971), M Mahler (1975), J Masterson (1981), A Pollock (1964) oraz na gruncie
polskim A. Czownicka (1993), M. Sokolik (1994), Z. Sokolik, B. Tryjarska (1994). Teorie relacji z
obiektem dokonują klasyfikacji zaburzeń osobowościowych w zależności od stopnia osiągniętej
separacji-indywiduacji u danej osoby oraz rozwoju całościowej relacji z obiektem. W
omawianych zaburzeniach w obrębie tożsamości i autonomii, będących z
ródłem tendencji
symbiotycznych, mamy do czynienia z różnego stopnia zatarciem granic między "ja" a obiektem.
Termin symbioza przeniesiony na grunt psychologii z biologii, używany jest w odniesieniu do
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
Termin symbioza przeniesiony na grunt psychologii z biologii, używany jest w odniesieniu do
funkcjonowania jednostki w dwóch znaczeniach: interpersonalnym i intrapsychicznym. W
pierwszym przypadku opisuje się za jego pomocą szczególny rodzaj relacji interpersonalnej, w
drugim stan intrapsychiczny odnoszący się do poczucia odrębności od innych osób.
Poprzez termin tendencje symbiotyczne, będę rozumieć za Johnsonem (1994) funkcjonowanie
jednostki, która ma trudności z odnalezieniem lub uznaniem własnej autonomicznej tożsamości i
nadmiernie skłonne do określania siebie poprzez to, jaka jest w relacji z kimś drugim, zamiast
jaka jest naprawdÄ™. SÄ… to osoby podatne na konflikt, niekiedy o neurotycznym zabarwieniu,
pomiędzy własną potrzebą bycia w związku a potrzebą autonomii. Ich tożsamość jest
"przesiąknięta" drugą osobą. Nie rozwinęła się ona poprzez całościowe doświadczenie interakcji
z otoczeniem społecznym, jest natomiast pochodną doświadczenia bycia w silnym związku
zależności z którymś z rodziców. Osoby takie, jak podaje Johnson, zupełnie dobrze funkcjonują
w świecie, lecz mają często ograniczone poczucie "ja" i poczucie własnego działania. Ich brak
autonomii może przejawiać się w różnych sferach: samostanowienia, podejmowania
niezależnych decyzji i działań, samokontroli. W opracowaniu tym posługiwać się będę zamiennie
określeniami osobowość symbiotyczna, osoba symbiotyczna, osoba o symbiotycznej organizacji
osobowości.
F. Summers dokonując operacjonalizacji pojęcia tendencji symbiotycznych w osobowości
jednostki wymienia ich następujące przejawy: brak zróżnicowania w obrębie "ja"-inni (własnej
odrębności psychicznej, własnych pragnień, opinii, interesów od tych, które przynależą do kogoś
innego); trudności separacyjne dotyczące self wyrażające się w przesadnym lęku i trosce o
czyjeś autonomiczne funkcjonowanie; trudności separacyjne wyrażające się w poczuciu
nadmiernej odpowiedzialności za czyjeś dobre samopoczucie po separacji; podejmowanie
działań zmierzających do uniemożliwienia innym autonomicznych zachowań; dezaprobatę innych
relacji wyrażającą się w negatywnych reakcjach emocjonalnych w sytuacji separacji; pragnienie
zależności - potrzeba, aby ktoś inny był, działał, zachowywał się w określony sposób
zaspokajający potrzeby; poczucie, że inny człowiek jest niezbędny i konieczny dla normalnego
funkcjonowania (Summers 1978, s. 666-670).
Problem symbiotyczny jawi się w ujęciu psychologii związków z obiektem jako patologia ego
polegająca na niepełnym lub nieprawidłowym rozwoju autonomicznych funkcji ego, szczególnie
takich, jak kontrola sfery popędowo-emocjonalnej, procesy orientacyjno-poznawcze,
mechanizmy obronne oraz sposoby wchodzenia w relacje międzyosobowe (związki z obiektem).
Nieprawidłowy rozwój ego wyraża się głównie w formie: powtarzających się zachowań
popędowo-impulsywnych, braku myślenia perspektywicznego, niezdolności do samopoznania,
życzeniowej interpretacji świata i zdarzeń, nierozróżniania własnych fantazji od rzeczywistych
faktów, przedmiotowo-manipulacyjnego stosunku do ludzi, cech narcystycznych,
nieadekwatności obrazu własnej osoby i rzutowania agresji na zewnątrz. Nim przejdę do bardziej
szczegółowego omówienia etiologii i symptomów problemu symbiotycznego w aspekcie teorii
relacji z obiektem, spróbuję pokazać, jak jest on ujmowany poprzez przedstawicieli różnych
nurtów w psychologii, zajmujących się problematyką funkcjonowania w relacjach międzyludzkich
osób z problemami w obrębie poczucia własnej autonomii i tożsamości.
Różne propozycje teoretyczne rozumienia problemu symbiotycznego
Słownik psychoanalizy B.E. Morre'a i B.D. Fine (1997) podaje, że jako pierwsza wprowadziła ten
termin w 1949 roku A. Balint, a rozwinęła go T. Benedek. Pojęcie to w rozumieniu obu autorek
odnosi się do wzajemnej zależności niemowlęcia i matki, którzy potrzebują siebie nawzajem i są
dla siebie z
ródłem zaspokojenia różnorodnych potrzeb. Pojęciem tym zaczęła posługiwać się na
początku lat 50 również M. Mahler, modyfikując nieco jego rozumienie. W jej teorii symbioza
odnosi się do hipotetycznie doświadczanego przez niemowlę stanu jedności z matką oraz do
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
odnosi się do hipotetycznie doświadczanego przez niemowlę stanu jedności z matką oraz do
wewnętrznego zapisu (reprezentacji umysłowej) tego stanu. Symbioza w ujęciu Mahler jest
metaforą. Nie opisuje tego, co rzeczywiście dzieje się między dwiema osobami. Termin ten, jak
pisze Mahler, ma "opisywać ten stan złączenia z matką, w którym "ja" nie jest jeszcze
odróżnione od "nie-ja", a to co zewnętrzne i to, co wewnętrzne zaczyna się dopiero wyłaniać
jako różne" (Mahler, 1968, s. 9). W 1975 roku Mahler, Pine i Bergman rozszerzyli pierwotną
definicję: "symbioza oznacza stan społeczno-biologicznej wzajemnej zależności pomiędzy
niemowlęciem w wieku 1 do 5 miesięcy a jego matką (...), w którym self i wewnątrzpsychiczne
reprezentacje matki nie zostały jeszcze zróżnicowane. (...) Dziecko zachowuje się i funkcjonuje
w tym okresie tak, jak gdyby ono i matka stanowili omnipotentną jedność w dwojgu, otoczoną
wspólną granicą (symbiotyczną powłoką)" (Mahler, Pine, Bergman, 1975, s. 290-291). Podobnie
rozumienie tego terminu przedstawiajÄ… inni autorzy. I tak, Angel (1972) opisuje symbiozÄ™ jako
intrapsychiczny stan połączenia reprezentacji własnej osoby i obiektu uczuć. A. Freud (za
Pollock, 1964) - jako poczucie dziecka, że stanowi jedność z ciałem matki, Giovacchini (1972) -
jako stadium rozwoju, w którym dziecko nie czuje, że jest odrębne od świata (por: M. Sokolik,
1994).
Psychiczna więz
symbiotyczna - to określenie Ericha Fromma na stan dwóch dorosłych osób
żyjących kosztem siebie, podobnie jak dziecko w łonie matki żyje jej kosztem. Więz

symbiotyczna wyraża się w różnorodny sposób, może prowadzić do neurotycznego
funkcjonowania polegającego na wchłonięciu i identyfikacji ( incorporation/identification). W
psychicznym zjednoczeniu symbiotycznym dwa ciała są od siebie niezależne, jednakże na
płaszczyz
nie psychologicznej istnieje między nimi ten specyficzny rodzaj więzi, jaka
charakteryzuje matkę i dziecko we wczesnym okresie rozwojowym. Taka więz
, zdaniem
Fromma, może powstać w małżeństwie, pracy, wszelkiego rodzaju związkach międzyludzkich
(Fromm, 1983).
Zdaniem Fromma zjednoczenie symbiotyczne może przybrać dwie formy: pierwsza z nich -
bierna - polega na podporządkowaniu się. W takim układzie osoba podporządkowana ucieka
przed nie dającym się znieść uczuciem izolacji i wyobcowania, czyniąc z siebie nierozdzielną
część składową drugiego człowieka, który rozkazuje jej, ochrania, kieruje nią. Osoba
podporządkowana nie musi podejmować żadnych decyzji, nie bierze na siebie ryzyka
odpowiedzialności, nie musi rozwiązywać swych problemów przez produktywną działalność, ale
jest również zależna, brak jej integralności. Druga forma symbiotycznego zjednoczenia to forma
czynna, której przejawem jest panowanie. W takim zjednoczeniu człowiek chce uciec od swej
samotności i uczucia uwięzienia czyniąc z drugiej osoby nieodłączną część samego siebie.
Wchłonąwszy w siebie drugiego człowieka, który go uwielbia, wyolbrzymia sam siebie i podnosi
swoją własną wartość. To, co łączy obie te postawy to zjednoczenie bez integralności.
Przeciwwagą dla zjednoczenia symbiotycznego jest, zdaniem Fromma, miłość dojrzała, którą
charakteryzuje zachowanie własnej indywidualności (por. Fromm, 1983).
Anthony Storr definiuje więz
symbiotyczną jako: "wchłonięcie kogoś, połknięcie go, zgniecenie,
zniszczenie; w sumie traktowanie osoby, jakby nie była już w pełni sobą. Identyfikowanie się z
kimś w takim stopniu, który powoduje zagubienie się, zatopienie własnej tożsamości w
tożsamości drugiego człowieka, traktowanie siebie jako osoby nie będącej już w całości sobą"
(A. Storr, 1966, por. M. James; D. Jongeward, 1994)
Rüdger Rogoll, jeden z przedstawicieli i głównych teoretyków analizy transakcyjnej, przez
symbiozę rozumie wspólne życie co najmniej dwóch osób w celu uzyskania wzajemnych
korzyści. Powstanie układu symbiotycznego między dwoma partnerami wskazuje jednoznacznie
jego zdaniem na niezdolność funkcjonowania człowieka ze swoją strukturą osobowości bez
psychologicznej albo rzeczywistej obecności drugiej osoby. W tym stosunku zależności jedna
osoba może np. dysponować myśleniem (stan "ja"-Dorosły i "ja"-Rodzic), zaś druga
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
osoba może np. dysponować myśleniem (stan "ja"-Dorosły i "ja"-Rodzic), zaś druga
uzewnętrznia wobec swego partnera uczucia i potrzeby ("ja"-Dziecko) ( R. Rogoll, 1989, s.
72-73 ).
W ramach myślenia systemowego tendencje symbiotyczne można traktować jako przejaw
przewlekłego zaburzenia równowagi sił w relacjach rodzinnych danej osoby. Do takiego
rozumienia problemu znaczący wkład wniósł zmarły w 1990 roku amerykański psychiatra i
psychoanalityk Murray Bowen. Do teorii swojej wprowadził on takie pojęcia jak: "fuzja" (fusion),
"stopień zróżnicowania (diferentiation) podstawowego i funkcjonalnego", "trwałe-ja" (solid self),
"pseudo-ja" (pseudo-self) i "nie-ja" albo "brak-ja" (no-self) (Radochoński, 1988).
Według Bowena ludzie różnią się od siebie pod względem nasilenia tendencji do "bycia razem" i
do "bycia osobno". Zgodnie z założeniami Bowena, na jednym biegunie "skali zróżnicowania"
(scale of diferentiation) znajdują się osoby o skrajnie nasilonej skłonności do "bycia razem", u
osób z drugiego bieguna skali tendencje do odrębności i do bycia razem zbliżają się do
optymalnej równowagi. Skala ta nie ma charakteru narzędzia psychometrycznego a stanowi
tylko obrazowy opis ilustrujÄ…cy BowenowskÄ… koncepcjÄ™ dyferencjacji. Poziom dyferencjacji, gdy
już zostanie określony, nie ulega tak dużym zmianom. Podstawowy poziom dyferencjacji jest
określany jako "trwałe-ja" (solid self). Odnosi się ono do tej części osoby, która nie podlega
zmianom pod wpływem presji ze strony otoczenia i nie jest zależna od podtrzymania ze strony
systemu. Istnienie w jednostce "trwałego-ja" pozwala jej myśleć i działać w określony przez
siebie sposób, być samowystarczalną i spójną w swoim postępowaniu. Funkcjonalny poziom
dyferencjacji ujmowany jako poziom fuzji między intrapsychicznymi systemami: emocjonalnym i
intelektualnym jednostki, określa Bowen mianem "pseudo-ja" (pseudoself). "Pseudo-ja" w
odróżnieniu od "trwałego-ja", ulega zmianom. Zmiany te następują zazwyczaj pod wpływem
presji innych: brak akceptacji oraz odrzucenie i izolacja przez inne osoby staje się ważniejsze niż
to, w co dana osoba wierzy. "Pseudo-ja" jest wyraz
ne u osoby, która ma liczne problemy
emocjonalne, a tworzÄ…c zwiÄ…zki partnerskie lub wchodzÄ…c w innego rodzaju bliskÄ… relacjÄ™ (czyli
"wchodząc w fuzję") zaczyna lepiej funkcjonować. Jest to więc tylko funkcjonalna, a nie
podstawowa zmiana w poziomie dyferencjacji, gdyż jej utrzymanie jest zależne od bycia w fuzji
z kimÅ› znaczÄ…cym.
W najniższej części skali dyferencjacji Bowen umieszcza te osoby, którym trudno jest znalez
ć
energię do sformułowania chociażby "pseudo-ja" i spostrzega u nich "brak-ja" (no-self). Energia
życiowa tych osób jest związana wyłącznie z emocjonalnością i dlatego nie są one w stanie
rozwinąć własnego systemu przekonań. Ich funkcjonowanie jest do tego stopnia zdominowane
przez problem, czy są kochani i akceptowani, czy też nie, że całkowicie zlewają się z drugą
osobą lub wycofują się w absolutną izolację (Radochoński, 1988).
Za jednÄ… z przyczyn niskiego stopnia dyferencjacji podstawowej, co w konsekwencji nasila
tendencję do fuzji w relacji międzyludzkiej, uważał Bowen silny lub długotrwały lęk. Podkreśla
jednak interesujący paradoks: fuzja może prowadzić zarówno do ulgi od lęku, jak i być jego
z
ródłem. Im bardziej bowiem osoby będące w związku mają nasiloną potrzebę bycia razem, tym
bardziej dążą do tego, by ją zaspokoić i tym samym zmniejszyć swój lęk. Jednocześnie im
bardziej intensywna będzie ich fuzja, tym bardziej będą odczuwały, że znalazły się w
kompromisowej, niewygodnej dla siebie pozycji. To sprawia, że takie osoby będą w ciągłym
dylemacie między potrzebą bliskości (dla ulżenia lękowi przed emocjonalną izolacją) a potrzebą
dystansu (dla ulżenia lękowi przed "duszeniem się" w związku). Ta potrzeba "do" i "od" istnieje
w każdym związku, ale jest bardziej nasilona w tych związkach, w których oboje partnerzy, mają
zdaniem Bowena, niski poziom dyferencjacji podstawowej i wykazujÄ… tendencje symbiotyczne
(Bowen, 1974).
Etiologia problemu symbiotycznego
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
Fairbairn (1954, 1958) jako pierwszy zabrał głos w sprawie często obserwowanego zjawiska, że
nadużywane w jakikolwiek sposób dzieci są niezwykle mocno emocjonalnie związane z
nadużywającymi je rodzicami. Doprowadziło to do stworzenia teorii, która wyjaśnia krańcowo
silne przywiązanie, mające charakter przedłużonej relacji symbiotycznej, do niezaprzeczalnie
złych obiektów, a także wyjaśnia obszar psychopatologii tego rodzaju zaburzeń. Wspominana już
M. Mahler (1975) precyzyjnie wyodrębnia fazy rozwojowe i zjawiska zachodzące w pierwszym
roku życia dziecka, istotne dla kształtowania się poczucia tożsamości i charakteru póz
niejszych
relacji z ludz
mi. W ciągu pierwszego roku życia dziecko przechodzi przez fazy autystyczną oraz
symbiotycznÄ… i wchodzi w fazÄ™ separacji-indywiduacji. Faza autystyczna trwa do drugiego,
trzeciego miesiąca życia. W tym czasie dziecko całkowicie skoncentrowane jest na swoich
potrzebach, jest skrajnie narcystyczne i kieruje się wyłącznie zasadą przyjemności. W fazie
symbiotycznej uczy się doceniać fakt, że matka jest osiągalna i cieszy się opieką, jaką mu ona
zapewnia. W tym okresie różnicuje się od obiektu dostarczającego opiekę. W następnej fazie
separacji-indywiduacji, przy wzrastających możliwościach motorycznych dziecka, rozpoczyna się
proces różnicowania własnej osoby od obiektu. Kiedy dziecko otaczane jest nadal miłością z
przyzwoleniem na poznawanie otoczenia, staje siÄ™ bardziej autonomiczne. Jest to poczÄ…tek
kształtowania się odrębnego w stosunku do obiektu poczucia tożsamości. Istotne braki w
zakresie opieki ze strony matki mogą spowodować fiksację w fazie symbiotycznej. Zdolność do
utrzymywania poczucia odrębności, doświadczania go bez obaw, jest osiągnięciem rozwojowym.
Są jednak jednostki, u których w toku rozwoju osobowości powstał i utrwalił się konflikt
dotyczący tego poczucia. Osoby te, z jednej strony, pragną osiągnąć niezależną egzystencję
psychiczną, z drugiej strony perspektywa taka wywołuje w nich silne poczucie zagrożenia. Ich
stan jest podobny do opisywanego przez Mahler stanu dziecka w fazie separacji. W dorosłym
życiu może mieć to poważne konsekwencje. Jedną z nich są predyspozycje osobowościowe do
stanowienia specyficznego związku o charakterze zależnościowym w relacjach partnerskich,
określane w terminach psychologii ego jako tendencje symbiotyczne lub tendencje do tworzenia
symbiotycznego zwiÄ…zku.
Masterson (1981, 1985) podkreślał problem uwarunkowań środowiskowych, które mogą
prowadzić do powstawania znacznych trudności w radzeniu sobie z problemem symbiotycznym.
W jednej ze swoich prac (1976, s.37-38) pisał: "Matka osoby symbiotycznej zwykle sama cierpi
na syndrom niezróżnicowania (...). Niezdolna odseparować się od własnej matki, pielęgnuje
symbiotyczną jedność ze swoim dzieckiem, wzmacniając jego zależność dla utrzymania własnej
równowagi emocjonalnej. Jest zagrożona pojawiającą się indywidualnością dziecka i nie umie
sobie z nią radzić. Trzyma się więc kurczowo dziecka, przeszkadzając mu w separacji, zniechęca
do ruchów w kierunku separacji, wycofując wtedy swoje wsparcie." Masterson jako pierwszy tak
wyraz
nie sformułował okoliczności, w których matka mniej lub bardziej wspiera te zachowania
dziecka, które utrzymują je zamknięte, zależne, połączone z nią i podobne do niej, a z drugiej
strony staje się lękowa, wycofana, karząca i niedostępna wtedy, gdy dziecko odsuwa się,
przeciwstawia, demonstruje, że jest inne lub w jakikolwiek sposób przejawia indywiduację i
autonomiÄ™.
Masterson twierdzi, że przyczyną powstawania tendencji symbiotycznych jest wycofywanie przez
matkę uwagi, opieki i aprobaty w okresie, kiedy dziecko zaczyna się odseparowywać, to znaczy
kiedy wkracza w etap indywiduacji. Według Mastersona wycofanie to ma miejsce w przebiegu
jednej z faz procesu indywiduacji (subfazie zbliżenia), kiedy jest ono najbardziej podatne na
zranienia emocjonalne. To wycofanie ma charakter urazowy i w tym okresie wzmożonej
wrażliwości jest szczególnie trudnym doświadczeniem. Wskutek tego dziecko postanawia
zrezygnować z autonomii oraz indywiduacji i lgnie do związku symbiotycznego. Ta regresja
zyskuje aprobatÄ™ rodzica i indywiduacja zostaje przerwana. Tym samym przywiÄ…zanie
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
zyskuje aprobatÄ™ rodzica i indywiduacja zostaje przerwana. Tym samym przywiÄ…zanie
symbiotyczne zostaje podtrzymane, często na całe życie, lub ulega przeniesieniu na inną
pierwotną postać, do której dziecko żywi przywiązanie. Osoba o charakterze symbiotycznym ma
za sobą historię niepowodzeń z separacją i może mieć trudności z pójściem do szkoły,
przejściem ze szkoły podstawowej do średniej, czy z podjęciem pracy. W przypadku tych
tendencji osobowościowych najbardziej uwidacznia się trwały lęk przed separacją. Osoba taka
może mieć tendencje do wytwarzania symbiotycznej więzi z innymi obiektami czy osobami i
doświadcza silnego lęku, gdy grozi możliwość separacji. Masterson pokazał, w jaki sposób
jednostka doświadczająca takiego zranienia w okresie indywiduacji, może rozwinąć się w dorosłą
osobę, która dąży - intrapsychicznie (wewnątrzpsychicznie) i interpersonalnie do zachowania
regresywnej zależności i fuzji z gratyfikującym partnerem symbiozy.
W koncepcji Mahler (1968) relacja symbiotyczna jest pierwszÄ… relacjÄ… dziecka, charakteryzujÄ…cÄ…
preobiektualną fazę rozwoju, następującą po krótkiej, całkowicie nieobiektualnej fazie autyzmu.
Fazę tę określa Mahler jako preobiektualną z uwagi na brak rozróżnienia między self i obiektem
oraz nieistnienia połączonej reprezentacji umysłowej self i obiektu. W relacji symbiotycznej
poprzez powiązanie wewnętrznych i zewnętrznych doświadczeń percepcyjnych i ich podniesienie
do podwójnej jedności symbiotycznej dokonuje się przekształcenie fizjologicznych wymiarów
"przyjemne-przykre" w psychologiczne wymiary "dobre-złe". Bieguny "dobre-złe" polaryzują
doświadczenia i nadają pierwotny porządek chaotycznemu doświadczeniu dziecka.
Doświadczenia dobre są zachowywane w obrębie symbiotycznej unii, zaś złe podlegają w dużej
mierze projekcji poza unię symbiotyczną. Symbiotyczna łączność z dobrym obiektem służy
zachowaniu homeostazy. Realna całkowita zależność od matki w wewnętrznym świecie dziecka
ma postać złudzenia omnipotencji, czerpanego z fuzji z gratyfikującym obiektem. Daje to
dziecku poczucie siły i wewnętrzną atmosferę wiary w obiekt, stanowiącą niezbędną bazę
przyszłej separacji psychicznej od obiektu. Przeważające pozytywne doświadczenie w obrębie
relacji symbiotycznej jest warunkiem dalszego prawidłowego rozwoju relacji i osobowości
dziecka: strukturalizacji doświadczenia i tworzenia tożsamości, rozwoju relacji w kierunku
separacji i stałości obiektu, aktywizacji procesu indywiduacji, różnicowania i póz
niejszej
integracji (por. Czownicka, 1993). Warunkiem prawidłowego przebiegu fazy symbiotycznej jest
dobra opieka macierzyńska; w miarę stały kontakt z matką, która opiekuje się i jest
empatyczna. Niedostateczna lub nieprawidłowa opieka matki w fazie symbiozy grozi
zahamowaniem rozwoju. W następstwie tego dziecko może nigdy nie osiągnąć fazy separacji, a
nawet cofnąć się do fazy autystycznej. Tego rodzaju zaburzenia leżą u podłoża powstawania
tendencji symbiotycznych w póz
niejszym rozwoju (Sokolik M. 1994).
Krytyczne dla wytworzenia się prawidłowej fazy symbiozy, która ma swój początek w wieku
pięciu lub sześciu miesięcy, są niewerbalne sygnały nadawane przez dziecko dla
zamanifestowania swoich potrzeb, napięć i przyjemności. Im bardziej ekspresywne i konkretne
są te sygnały oraz im bardziej wrażliwa i reagująca bywa matka, tym trwalsze jest przywiązanie
symbiotyczne. Analityczni teoretycy rozwoju uważają powszechnie, że prawidłowa symbioza jest
konieczna dla zdrowego rozwoju wszystkich kolejnych funkcji. Spitz nazywał matkę
pomocniczym ego niemowlęcia; jej rolą jest wprowadzenie niemowlęcia w bezpieczną
rzeczywistość, na której opierając się może zbudować trwałe poczucie jaz
ni, innego świata
obiektów. W trwałej symbiozie dziecko rozwija w sobie "ufne oczekiwanie" reprezentowanego
przez matkę świata. Matczyna opieka i zapewniona przez nią stabilizacja dostarczają
symbiotycznej zasady organizacji, która zapoczątkowuje proces indywiduacji i narodzin
psychicznych (por. Johnson, 1994).
Faza separacji-indywiduacji rozpoczyna się około szóstego miesiąca życia pierwszymi próbami
oddalenia siÄ™ dziecka od matki w celu wyraz
niejszego jej spostrzegania. Procesy rozwojowe
zaangażowane w rozwój całkiem odrębnej tożsamości trwają od tego momentu do dwóch i pół
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
zaangażowane w rozwój całkiem odrębnej tożsamości trwają od tego momentu do dwóch i pół
lat, dla wielu dzieci do znacznie póz
niejszego okresu, niekiedy jest to problem rozwojowy, z
którym człowiek boryka się również w dorosłym życiu.
Wczesnodziecięca separacja dziecka od matki jest procesem długotrwałym i złożonym. Mahler
na podstawie bardzo dokładnych obserwacji dzieci w tym wieku wyróżnia cztery subfazy w
procesie separacji-indywiduacji:
1. Subfaza różnicowania - od 8 do 36 miesiąca życia trwa faza dyferencjacji. Jest to okres
stopniowego różnicowania "ja" dziecka od obiektu. Podczas procesu rozróżniania zaczyna ono
kierować uwagę na zewnątrz poza symbiotyczny układ matka - dziecko. To przemieszczenie
uwagi jest bardziej płynne, jeśli symbioza dawała poczucie bezpieczeństwa, umożliwiając
dziecku ekspansję poza symbiotyczną orbitę. W trakcie tej subfazy wyobrażenie "ja" (obraz
siebie) nadal zlewa się z wyobrażeniem obiektu, ale niemowlę uczy się różnicować specyficzną
tożsamość drugiej części związku symbiotycznego. To rozróżnianie jest nieodłącznym zalążkiem
separacji i wychodzenia z fazy symbiozy.
2. Subfaza praktykowania - około 8 miesiąca życia dziecko zaczyna różnicować siebie od matki.
W subfazie praktykowania, kiedy wzrastają zdolności motoryczne dziecka, zaczyna ono oddalać
się od matki. Wzmagająca się około 12 miesiąca życia zdolność i nasilona potrzeba opuszczania
co jakiś czas symbiotycznej orbity stymuluje do stawania się własną, niezależną osobą przez
chodzenie, mówienie, badanie. Gdy potrzeba ta jest blokowana, dziecko uczy się, że musi
stawiać sobie w tym zakresie ograniczenia i rozwija w ten sposób kompromisowe fałszywe "ja"
utrzymujące kontakt z rodzicami przez ciągłą zależność i uwikłanie. W tym fałszywym "ja", tak
jak we wszystkich innych formach tego typu przystosowania, tożsamość jednostki budowana
jest na związku z drugą osobą kosztem tożsamości budowanej poprzez ćwiczenie
autonomicznych funkcji rozwojowych. Mahler charakteryzuje ten okres jako szczególnie ważny
dla rozwoju wewnętrznej autonomii przede wszystkim dlatego, że łączy się on z ryzykiem
inicjatywy oraz rozwojem poczucia działania i własnej sprawczości. Rozwój mowy, który zaczyna
się mniej więcej w tym samym czasie, dostarcza drugiej (obok rozwoju motoryki - nauki
chodzenia), bardzo ważnej funkcji, pozwalającej na różnicowanie własnego "ja" na poziomie
symbolicznym (Johnson, 1994).
Samodzielna aktywność dziecka przyczynia się do wzrostu świadomości odrębności matki.
Subfaza ta przebiega pomyślnie, kiedy matka akceptuje samodzielność dziecka, zezwala na
eksplorację otoczenia, ale równocześnie nie wycofuje swojej akceptacji i miłości.
3. Subfaza powtórnego zbliżenia - rozpoczyna się w wieku około 15 miesięcy, dalszy rozwój
ruchowy, intelektualny i rozwój mowy dziecka prowadzą do gwałtownego wzrostu świadomości
swej odrębności. M. Sokolik (1994) zauważa, że dziecko zaczyna wtedy odczuwać i uświadamiać
sobie, że rodzice są odrębnymi osobami ze swoimi osobistymi potrzebami. Reaguje na to
zwiększoną potrzebą kontaktu z matką, oczekiwaniem jej udziału w każdej nowo nabywanej
przez siebie formie aktywności. Wraz z tą zmianą przychodzi większa świadomość odrębności od
innych w świecie i większe zainteresowanie interakcjami społecznymi. Pomimo zwiększających
się zdolności poznawczych i motorycznych w tym okresie dziecko zaczyna być coraz bardziej
podatne na emocjonalne zranienie. Wykazuje zwiększoną skłonność do reagowania lękiem na
możliwość separacji. Kiedy zaczyna doświadczać frustracji życiowych, uświadamia sobie, że nie
jest wszechmocne i zrośnięte z matką (Johnson, 1993). W ciągu dalszej fazy separacji dziecko
zaczynać przeżywać konflikt związany z rodzącym się poczuciem własnej odrębności. Pragnie
podkreślić swoją samodzielność, ale chce być również blisko matki, która zaspokaja jego
potrzeby. W związku z tym, że dziecko uświadamia sobie coraz mocniej, że jego wola nie jest
tożsama z wolą matki, rozpoczyna walkę z obiektem miłości o autonomię Wówczas to potrzeba
zależności i niezależności pozostają w głębokim konflikcie. Jest to najbardziej kluczowa faza
procesu indywiduacji z powodu wrażliwości dziecka, wyłaniania się świadomości, sprzecznych
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
procesu indywiduacji z powodu wrażliwości dziecka, wyłaniania się świadomości, sprzecznych
dążeń. Aby rozwój był zdrowy, dziecko musi otrzymać zgodę na wyrażenie swego sprzeciwu, nie
odbierającą mu opieki, miłości i aprobaty rodziców. I chociaż musi ono przegrać niektóre
zmagania woli, jest bardzo istotne, by nie było zniewolone w swoich próbach indywiduacji
(Johnson, 1993). Niepomyślny przebieg tej fazy doprowadza do deficytów poczucia własnej
wartości i własnej odrębności, silnej potrzeby bliskiego kontaktu z ludz
mi, a równocześnie obawy
przed tymi kontaktami. Niektóre matki są w stanie troszczyć się o bezradne dziecko, natomiast
wycofują wsparcie emocjonalne, reagują złością i znacznym podwyższeniem dyscypliny na
przejawy indywidualności dziecka, jego negatywizm, odrzucanie kontroli rodzicielskiej.
4. Subfaza stałości obiektu - obejmuje trzeci rok życia. W subfazie tej osiągane jest w miarę
pełne poczucie granic "ja" dzięki rozwojowi stałości obiektu. Czwarta subfaza
separacji-indywiduacji obejmuje okres od 20 do 30 miesiąca życia. W tej fazie dziecko uzyskuje
realistyczne i spójne wewnętrznie wyobrażenie obiektu miłości, który staje się dostępny
wewnętrznie (zinternalizowany). Osiągnąwszy to trwałe wyobrażenie, zaczyna zachowywać
uczucia przywiązania i miłości, nawet jeśli obiekt jest niesatysfakcjonujący i cenić obiekt za
wartości odmienne od jego funkcji zaspakajania potrzeb. Uważa się, że stałość obiektu zapewnia
podstawę dla rzeczywistej miłości między ludz
mi, bowiem drugi człowiek nie jest ceniony
wówczas tylko jako z
ródło "narcystycznych zasobów", ale może być postrzegany jako
niepowtarzalna, samostanowiąca o sobie jednostka, wobec której można żywić uczucia
empatycznej troski. Kiedy rozwija się ta zdolność miłości, dziecko zaczyna rozumieć, co to
znaczy być kochanym. Teoretycy szkoły związków z obiektem uważają, że wówczas pierwotny
lęk separacyjny przekształca się ze strachu przed utratą obiektu w strach przed utratą miłości
obiektu (Johnson, 1993). W subfazie tej osiągane jest w miarę pełne poczucie granic "ja" dzięki
rozwojowi stałości obiektu. Dziecko zdolne jest do wyobrażenia sobie obiektu uczuć, który jest
aktualnie nieobecny i do psychicznego obcowania z nim. W tym okresie kształtuje się odrębne,
stabilne, zintegrowane "ja". W rezultacie pomyślnego przejścia tej fazy reprezentacja obiektu
jest także odrębna. Ponieważ jednak żadne wspomnienie ani psychiczna reprezentacja nie mogą
w pełni zastąpić rzeczywistego kochającego obiektu, proces zmierzający "w kierunku stałości
obiektu" trwa całe życie i nigdy nie zostaje zamknięty.
Tak więc tendencje symbiotyczne mają swe z
ródło w historii życia dziecka, w której naturalne
próby separacji zostają zablokowane lub są aktywnie karane przez rodziców z powodu ich lęku.
Jednocześnie nadawane jest nadmierne znaczenie naturalnym zdolnościom dziecka do
empatycznego odzwierciedlenia, które jest wzmacniane przez rodziców potrzebujących dziecka
dla zaspokojenia własnych potrzeb i poczucia własnej wartości. W rezultacie tego powstaje
zamieszanie w obrębie tożsamości, w której zaczyna rozwijać się zewnętrznie narzucona
tożsamość, pozostając w pewien sposób zaburzona, nieautentyczna lub niekompletna.
Jednocześnie bardziej naturalne formy autoekspresji, nie wzmacniane, pozostają nie rozwinięte,
stając się w przyszłości z
ródłem wewnętrznych konfliktów (por. Johnson, 1993, 1994). Według
tych hipotez symbiotyczna organizacja osobowości jest funkcją zaburzeń w tym wczesnym
okresie od momentu narodzin do czasu wejścia w fazę rozróżniania. Zintegrowana teoria
związków z obiektem sugeruje, że zaburzenie to jest wynikiem niepowodzeń we wczesnym
symbiotycznym przywiÄ…zaniu i Å‚agodnym oraz stopniowym przechodzeniu do indywiduacji
W normalnej symbiozie dominujące doświadczenie pozytywnej symbiozy wzmacnia ego dziecka
przez złudzenie omnipotencji, ale także umożliwia rozwój "ja" oraz jego własnych funkcji i
zdolności pierwotnie w obrębie relacji symbiotycznej (np. percepcja), a póz
niej coraz bardziej w
ramach odseparowanej reprezentacji "ja" (np. mowa). W patologicznej symbiozie fuzja z
obiektem nie stanowi z
ródła siły ego; przeciwnie, gdy symbioza jest zdominowana przez
negatywne doświadczenia, fuzja pozbawia dziecko potrzebnego złudzenia omnipotencji. W
efekcie patologicznego charakteru relacji symbiotycznej w okresie wczesnego dzieciństwa cała
osobowość koncentruje wysiłek na utrzymaniu tej fazy rozwoju i niedopuszczeniu, by ją zastąpiła
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
osobowość koncentruje wysiłek na utrzymaniu tej fazy rozwoju i niedopuszczeniu, by ją zastąpiła
faza bardziej zaawansowana. Zdaniem Eksteina i Friedmana (1976 za: Czownicka 1993)
obserwacje kliniczne często wskazują na silną potrzebę "przywierania", która wyraża się w
intensywnym pragnieniu podporządkowania sobie przedmiotów i osób. Paradoksalnie,
omnipotentna kontrola nad symbiozÄ… i partnerem symbiotycznym jest rozpaczliwie potrzebna,
by ochronić delikatne, rozwijające się podstawy różnicowania self i obiektu. By zachować swą
niepewną równowagę, by odeprzeć destrukcyjną fuzję i utratę self. Jedyną rzeczywistością takiej
osoby jest jej wewnętrzna rzeczywistość psychiczna, której nie może w pełni odróżnić od
zewnętrznej rzeczywistości. Taka osoba musi wymusić na otoczeniu kształt i obraz swej własnej
psychicznej organizacji, jedynej którą może opanować, jak gdyby po to, by zatrzeć wszelki ślad
różnicy i zróżnicowania zagrażający symbiozie (Ekstein, Friedman 1976, s.234).
Brak granic "ja" i obiektu nie jest więc prostym deficytem, lecz celem aktywnego, obronnego
dążenia osoby symbiotycznej w warunkach patologicznej symbiozy, zdominowanej przez
negatywne doświadczenie symbiotyczne.
Charakterystyka funkcjonowania osoby symbiotycznej
Jak pokazuje to powyższa analiza zjawisk towarzyszących poszczególnym fazom rozwojowym,
rodzice osoby symbiotycznej przekazują jej przede wszystkim następującą informację
skryptową: "Możesz dostać ode mnie to, czego potrzebujesz od życia tylko wtedy, jeśli
wyrzekniesz się rozwoju własnego "ja"". W konsekwencji tego potrzeba autonomii jest wyparta,
a wraz z tym stłumiona jest naturalna agresja potrzebna do separacji. Konflikt osoby
symbiotycznej polega na przeciwstawieniu się dążności do autonomii i lęku przed nią. Deficyt
osobowości symbiotycznej łączy się z zatrzymaniem na tym etapie rozwojowym w procesie
separacji-indywiduacji i z porażką nowego uczenia się, jaka z tego zatrzymania wynika. Jest to
porażka w zakresie ustalenia trwałych granic "ja" - inni, rozwoju poczucia bezpieczeństwa w
podejmowaniu odważnych działań, poczucia samostanowienia o sobie, a ogólnie rzecz ujmując -
dobrego poczucia "ja". Mamy tu do czynienia raczej ze zmiennym fałszywym "ja", gdzie
jednostka szuka swej tożsamości nie w sobie samej, ale w drugiej osobie.
Funkcjonowanie osoby z problemem symbiotycznym można opisać w kilku sferach:
emocjonalnej, poznawczej, behawioralnej i osobowościowej.
W sferze behawioralnej niezależna, autonomiczna czy nie związana z innymi aktywność jest
rzeczywistością doświadczaną jako niebezpieczna, egoistyczna i raniąca innych. Osoba
symbiotyczna przeżywa swoje doświadczenie tylko w relacji z innymi i może mieć dużą trudność
w podejmowaniu samodzielnego działania jeżeli nie towarzyszy jej druga osoba. Potrzeby innej
osoby inicjują aktywność jednostki symbiotycznej, a reakcje otoczenia są potrzebne, aby tę
aktywność podtrzymać. Osoba symbiotyczna nie wie, jakie działania, hobby czy rodzaje
zainteresowań pociągają ją rzeczywiście. Jej poczucie upodobania do czegoś zwykle nie jest
dobrze rozwinięte, gdyż jej zainteresowania i preferencje nie tyle zostały samodzielnie zdobyte,
co przejęte od innych (Johnson, 1994).
Z problemem symbiotycznym wiąże się nieustanna troska o granice między "ja" a innymi
obiektami. Z jednej strony widoczna jest tendencja do pogrążania się w pozbawionej granic
identyfikacji z innym i angażowania się w związek symbiotyczny. Z drugiej jednak strony istnieje
często potrzeba sztywnego wyznaczania granic między własnym "ja" a "ja" innych po to, aby
umocnić bardzo słabe poczucie własnej tożsamości. Poszczególne osoby mogą przejawiać jedną
albo drugą tendencję, chociaż najczęściej przechodzi od jednej do drugiej. To przechodzenie
można wytłumaczyć tym, że pozbawione granic zjednoczenie powoduje strach przed
wchłonięciem, a ustanawianie własnych granic wywołuje strach przed porzuceniem (Johnson
1993).
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
1993).
Z punktu widzenia funkcjonowania afektywnego osobę z problemem symbiotycznym wyróżnia,
jak wskazują doświadczenia kliniczne, zakłócony stosunek do własnej agresji. Jej impulsy
agresywne we wczesnym dzieciństwie były nie aprobowane lub surowo karane, tak, że nie
rozwinęły się w zdrową, dobrze regulowaną asertywność. Osoba symbiotyczna zaprzecza własnej
agresji, wyraża ją pośrednio i kieruje najczęściej przeciwko sobie. Agresja może być wyrażana
bezpośrednio tylko wtedy, gdy osoba ta odczuwa odrzucenie lub dystansowanie się ze strony
innych (Johnson, 1994). Trudność osoby symbiotycznej w regulacji agresji jest związana z jej
nieumiejętnością zachowania dystansu interpersonalnego.
Agresję można określić jako separowanie się od innych, osoba symbiotyczna nie umie być
agresywna, a więc nie umie odseparować się. Agresja jest zwykle nadmiernie kontrolowana,
często towarzyszy temu podatność na lęk i wrażliwość emocjonalna. Gdy usunięta zostaje
naturalna agresja, nie może się rozpocząć normalny proces indywiduacji, a w konsekwencji tego
nie może zostać ustanowiona odseparowana tożsamość i poczucie "ja", gdyż tożsamość
kształtuje się w oparciu o odkrywanie "ja" w jego własnej ekspresji oraz przez stopniową
internalizację zewnętrznych postaci. Gdy normalna, zdrowa agresja zostaje usunięta, żaden z
tych procesów nie może przebiegać prawidłowo, a w konsekwencji rzeczywista tożsamość "ja"
nie może być adekwatnie rozwinięta (Johnson 1994).
Osoby z problemem symbiotycznym z powodu rozszczepienia własnego "ja" mają poczucie braku
autentycznego kontaktu z innymi ludz
mi. MajÄ…c poczucie braku kontaktu z sobÄ…, nie rozumiejÄ…
siebie, swoich potrzeb, rzutujÄ… te problemy na kontakty z innymi ludz
mi. Zjawisko silnego
rozszczepienia "ja" i innych obiektów wywołuje przewagę popędów agresywnych (do siebie i
innych ludzi). Pogarsza to kontakty z ludz
mi, a jednocześnie jest powodem poczucia winy i lęku,
że własna agresja będzie tak duża, że może zniszczyć innych. Z kolei lęk uruchamia obronę
przed własną agresją w postaci dystansu do innych. Dystans jest gwarancją, że obiekt nie
zostanie zniszczony. Jest to mechanizm schizotymii: braku głębokich związków z ludz
mi i emocji
do nich skierowanych (Sokolik Z., 1994).
Ponieważ kontakt z innym człowiekiem potrzebny jest do podtrzymania poczucia własnej
egzystencji, istnieje silny lęk przed byciem opuszczonym. Osoby te mogą bezustannie obawiać
się, że partner odejdzie, że przestanie je kochać. Osoba funkcjonująca w ten sposób ma silne
potrzeby bycia w związku interpersonalnym dającym jej poczucie bezpieczeństwa, bywa
spostrzegana często jako osoba smutna, mająca poczucie pustki i bezsensu życia (Sokolik M.
1994).
Lęk, który dominuje w relacji o charakterze symbiotycznym, ma charakter lęku przed byciem
pochłoniętym przez patologiczną symbiozę, albo utratą funkcjonowania "ja" poza symbiozą.
Mechanizmy identyfikacji projekcyjnej i introjekcyjnej i ich odpowiednik w teorii Mahler - fuzja z
obiektem - są zarówno mechanizmami relacji, jak i obrony przed lękiem. W normalnych
warunkach realne, pozytywne doświadczenie z obiektem pozwala w znacznym stopniu rozwiać
lęki wewnątrzpochodne. W warunkach patologicznych osoba angażuje się w błędne koło
własnych mechanizmów psychicznych, które mają ją bronić przed lękiem, ale zarazem same go
pogłębiają, uniemożliwiając dostęp do dobrego obiektu (por. Czownicka, 1993). Przeżycia
będące istotą patologicznej symbiozy kryją w sobie ogrom bardzo pierwotnych potrzeb miłości,
opieki, oparcia i bodz
ca do rozwoju własnego "ja".
PodstawÄ… zrozumienia poznawczego funkcjonowania osoby z problemem symbiotycznym jest
odwołanie się do faktu nieumiejętności różnicowania granic "ja" - inni. Doświadczenie fuzji z
innymi może być świadome, całkowicie zaprzeczone lub wyparte. Błędy poznawcze osoby
symbiotycznej związane są właśnie z tą fuzją. Do najbardziej charakterystycznych, jak pokazuje
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
symbiotycznej związane są właśnie z tą fuzją. Do najbardziej charakterystycznych, jak pokazuje
doświadczenie, należy brak realnego wglądu w patogenny charakter identyfikacji i relacji
łączącej taką osobę z rodzicami (najczęściej z matką) oraz z partnerem, brak wglądu we własne
realne "ja", mało realistyczna percepcja otoczenia społecznego, własnej odpowiedzialności. A
także utrzymywanie się rozszczepienia w spostrzeganiu siebie i innych oraz częste zachowania
manipulacyjne, które dążą do utrzymania symbiotycznego związku z innymi oraz szukania
odpowiedzialności poza własną osobą (Johnson, 1994).
Tendencje symbiotyczne są jednym z wielu możliwych zaburzeń osobowościowych
charakteryzujÄ…cych siÄ™ przede wszystkim:
- zaburzeniami w zakresie różnicowania "ja" od "nie-ja" (zaburzone poczucie własnej
tożsamości);
- typowymi objawami słabości ego - słaba kontrola "ja";
- specyfiką mechanizmów obronnych
- specyficznością związków z obiektem (relacja z partnerem symbiozy); (Jakubik, 1997; Sokolik
Z., 1994).
Brak różnicowania "ja" od "nie-ja". Zaburzenia poczucia własnej tożsamości
Pod pojęciem "poczucie tożsamości" rozumiem poczucie własnego istnienia jako jednostki.
Inaczej mówiąc, jest to poczucie posiadania własnego "ja", doświadczenie "ja" jako
niepowtarzalnej, spójnej jedności w czasie. W sensie psychofizycznym jest to poczucie, że się
jest, kim się jest. Poczucie tożsamości jest pojęciem odnoszącym się do subiektywnego stanu
człowieka. Ta właściwość osobowości podlega rozwojowi. Rozwój ten jest z jednej strony
efektem dojrzewania funkcji poznawczych i lokomocyjnych, z drugiej - rezultatem rozwijajÄ…cej
się tzw. relacji z obiektem. W tym kontekście problem symbiotyczny przedstawia się jako jeden
z egzystencjalnych, mogących trwać niekiedy całe życie problemów osobowościowych - od
momentu wchodzenia w nie aż do póz
nej niekiedy starości.
Okresem szczególnego nasilenia dążności do budowania poczucia własnej tożsamości jest czas
dorastania, wchodzenia w dorosłość, tworzenia relacji partnerskich.
W literaturze wymienia się kilka aspektów poczucia tożsamości (za: Sokolik M., 1994):
- poczucie odrębności od otoczenia (Witkin, 1962, Silverman, 1971, Mondgomery, 1973);
- poczucie ciągłości własnego "ja" pomimo upływu czasu i zmian, jakie zaszły w człowieku
(Lichtenstein, 1972);
- poczucie wewnętrznej spójności (Giovacchini, 1972);
- poczucie posiadania wewnętrznej treści (Giovacchini, 1972).
U osób przejawiających tendencje symbiotyczne wyrażające się m.in. wyraz
nie słabym
zróżnicowaniem "ja" wyróżnić można trzy nieprawidłowe formy poczucia tożsamości: tożsamość
"w innych" - pełne utożsamienie się z inną osobą, bez różnicowania granic "ja"-inny; tożsamość
"przeciw innemu" - tożsamość negatywna, oparta na opisywaniu własnej osoby w kategoriach
nie-"ja"; tożsamość rozdwojona - złudne naprzemienne spostrzeganie alternatywnych wersji
własnej osoby (Tap, 1979 za: Jakubik, 1997).
Spośród tak wyróżnionych aspektów poczucia tożsamości najlepiej opisane jest w literaturze
poczucie odrębności, być może dlatego, że wczesne fazy rozwoju poczucia tożsamości to przede
wszystkim rozwój poczucia odrębności. Poczucie odrębności od otoczenia to zdolność do
rozróżniania tego, co przynależne i nieprzynależne do "ja" w sensie fizycznym, to poczucie
granic własnego ciała. Poczucie odrębności w sensie psychicznym to zdolność do odróżniania
własnej fantazji od rzeczywistości, własnych potrzeb i emocji od potrzeb i emocji innych osób,
swoich poglądów od poglądów otoczenia itp. (Sokolik M., 1994).
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
W wyniku przejścia przez różne fazy rozwojowe ludzie różnią się stopniem, w jakim osiągnęli
poczucie tożsamości - poczucie odrębności od otoczenia, wewnętrznej spójności itd. Różnią się
też stopniem fiksacji na wczesnych stadiach rozwoju lub regresji do tych stadiów. Ta fiksacja i
regresja stanowią o patologii poczucia tożsamości (Sokolik M.,1994 ).
Brak różnicowania między "ja" i obiektem w wewnętrznym świecie osoby symbiotycznej jest
podstawą braku różnicowania rzeczywistości wewnętrznej i zewnętrznej. Ekstein i Meyer (1971
za: Czownicka, 1993) uważają, że pierwszym krokiem do badania rzeczywistości jest stopniowa
separacja "ja" od obiektu, której towarzyszy wykształcenie stałej reprezentacji obiektu w umyśle
dziecka. Rzeczywistość zewnętrzna może być wówczas spostrzegana poprzez rzeczywistość
wewnętrzną, w której istnieją odseparowane i pozostające w relacji reprezentacje "ja" i obiektu.
Osoba, nie będąca w stanie dokonać separacji, pozostaje w fuzji mającej charakter relacji
symbiotycznej, w której labilność kontaktu z rzeczywistością zewnętrzną niszczy zdolność do
różnicowania światów wewnętrznego i zewnętrznego. Obiekt jest wówczas spostrzegany raczej w
terminach projekcji i identyfikacji projekcyjnej, jako przedłużenie własnego, wewnętrznego
świata, zaś cechy obiektu pozostają poza percepcją osoby symbiotycznej, podobnie jak w
normalnej symbiozie percepcja niemowlęcia jest skierowana do wnętrza relacji symbiotycznej,
bez rozpoznania cech rzeczywistości poza nią. U osoby dorosłej, u której pojawiają się tendencje
symbiotyczne, kontakt ze światem zewnętrznym, jest za sprawą rozwoju funkcji
autonomicznych, o wiele większy niż u kilkumiesięcznego niemowlęcia, zatem z całego
dostępnego jej świata czyni ona symbiotyczny obiekt, odbiorcę własnych projekcji i części
wewnętrznego doświadczenia.
Jeśli tak się dzieje, kształtowanie się tożsamości odbywa się przy wykorzystaniu mechanizmu
inkorporacyjnej introjekcji, za pomocą którego przyjmowana jest do środka druga osoba
regulująca "ja". Budowana w ten sposób tożsamość nie jest prawdziwie zasymilowana ani
przyjęta jako swoja. W przypadku osobowości symbiotycznej oznacza to stałą potrzebę bycia w
związku z osobą znaczącą, co stanowi gwarancję dla spójności "ja". Tożsamość ta może być tak
łatwo projektowana na innych właśnie dlatego, ponieważ jest nie zasymilowana,
zinkorporowana, obca, przeszczepiona, a więc nie jest całkowicie własna. Jest to szczególnie
adekwatne w odniesieniu do nieakceptowanych aspektów tożsamości. W przypadku osób
symbiotycznych projekcje najczęściej obejmują kontrolujące, wywołujące poczucie winy i
hamujące agresję aspekty zintrojektowanej tożsamości (Johnson, 1994).
Specyficzne dla relacji symbiotycznej niezróżnicowanie "ja" i obiektu ma ścisły związek z
charakterem konfliktu doświadczanego przez osobę symbiotyczną. W warunkach normalnej
symbiozy ten konflikt można by określić jako konflikt między dążeniami do symbiozy i do
separacji. W patologicznej symbiozie okresu pozadziecięcego, w której dominuje negatywne
doświadczenie symbiotyczne, rozwój ulega zahamowaniu. Ekstein i Friedman (1976 za:
Czownicka 1993 s.45) charakteryzując to zjawisko podkreślają, że w jednym przypadku osoba
taka jest w dynamicznym stanie przechodzenia pomiędzy etapem symbiotycznym i etapem
separacji - indywiduacji. W drugim - jest ona regresywnie przyciÄ…gana w kierunku pozycji
autystycznej jako ucieczki od zagrażających niebezpieczeństw patologicznej symbiozy. Osobę,
która miała patogenne doświadczenie w fazie symbiotycznej, separacja pozbawia potrzeby
poczucia omnipotencji czerpanej z bycia w fuzji z matką. Prowadzi to do zagrożenia załamania
się ego i do panicznych prób odtworzenia symbiozy z matką. W tym stanie separacji,
wchodzenie w związki o charakterze symbiotycznym z innymi osobami, służy jako środek
adaptacyjny do odtworzenia funkcjonowania ego przez przywrócenie symbiozy z otoczeniem.
W okresie wczesnej młodości koncentracja jednostki na własnej osobie wiąże się z typowymi dla
tego etapu rozwoju napięciami emocjonalno-motywacyjnymi, związanymi z niestabilnym jeszcze
pojęciem "ja", stwarzającym problemy w obszarze poczucia tożsamości i integralności,
utrudniającym adekwatne spostrzeganie innych osób i otoczenia oraz samokontrolę zachowania
się. Utrzymująca się w dorosłym życiu osoby niestabilność struktury "ja" (mająca swój wyraz w
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
się. Utrzymująca się w dorosłym życiu osoby niestabilność struktury "ja" (mająca swój wyraz w
symbiotycznych dążeniach jednostki), mało realistyczny obraz siebie i świata oraz przedłużające
się trudności z wyraz
nym wyodrębnieniem "ja" od "nie-ja" przejawiają się naruszeniem poczucia
tożsamości. W zaburzeniach osobowości o charakterze symbiotycznym mamy do czynienia z
niedookreśleniem tożsamości, a w związku z tym nasilone potrzeby tożsamościowe sprawiają, że
przetwarzanie informacji o innych ludziach następuje zgodnie z własnymi pragnieniami, poprzez
pryzmat siebie ("ja") i swoich "my" (Jakubik, 1997).
Zaburzenia w obrębie kontroli (słabe "ja")
Nieprawidłowa struktura "ja" u osób symbiotycznych powoduje trudności w utrzymaniu
samokontroli i poczucia kontroli nad otoczeniem . Podwyższenie poczucia kontroli prowadzi
równocześnie do potwierdzenia poczucia tożsamości i poczucia własnej wartości. Dlatego
zahamowanie rozwoju struktury "ja" wywołuje zakłócenia we wszystkich wymienionych
elementach, przy czym zaburzenie jednego z nich może mieć charakter dominujący. W zakres
poczucia kontroli wchodzą dwa podstawowe składniki: poczucie bezpieczeństwa (przekonanie, że
zdarzenia sÄ… przewidywalne) stanowiÄ…ce reprezentacjÄ™ kontroli poznawczej nad otoczeniem;
poczucie mocy (przekonanie, że można w swobodny sposób wpływać na zdarzenia) stanowiące
reprezentacjÄ™ kontroli behawioralnej nad otoczeniem. Zaburzenia w rozwoju struktury "ja" w
zakresie poczucia kontroli charakteryzuje m.in.: nadmiernie nasilona potrzeba zachowania
kontroli; niski poziom i nieefektywność kontroli behawioralnej (mała złożoność, słabe
zróżnicowanie obiektu oddziaływania i sytuacji, nieumiejętność odzyskiwania utraconej kontroli);
niski poziom kontroli poznawczej; niestabilne i słabe poczucie kontroli, wyrażające się brakiem
poczucia bezpieczeństwa i mocy; poczucie kontroli zewnętrznej; stereotypowe stosowanie
mechanizmów manipulacyjnych celem podtrzymania lub przywrócenia utraconego poczucia
kontroli (por. Jakubik, 1997, s.187).
Według Rottera (1975) na poczucie kontroli wpływają przekonania o tym, jaki jestem (obraz
siebie), jaka jest otaczająca rzeczywistość (obraz świata) oraz jakie zachodzą relacje: "ja"-świat,
"ja"-inni i inni-świat. Dominacja poczucia kontroli zewnętrznej w zaburzeniach osobowościowych
jest odbiciem przekonania o nieprzewidywalności zdarzeń w otoczeniu i niemożliwości ich
kontrolowania przez siebie, zależności zdarzeń od losu, innych ludzi lub różnych czynników
zewnętrznych, braku związku między własnym zachowaniem a powstałymi sytuacjami. Jednostki
symbiotyczne spostrzegają wyniki swoich zachowań jako pozostające poza własną kontrolą i nie
wierzą w możliwość wpływania na bieg wydarzeń.
Osoby, które nie potrafią kontrolować swoich popędów, emocji, nawyków, lub kontrolują je w
sposób sztywny i kompulsywny, określa się jako przejawiające słabe "ja" (Barron, 1968, za:
Mądrzycki, 1996). Kernberg (1975, 1980, 1982) wśród typowych objawów słabości "ja"
wymienia: brak tolerancji na lęk; brak możliwości kontrolowania impulsów, popędów; brak
zdolności do sublimowania popędów.
Z powodu trudności w kontrolowaniu własnych impulsów, główną formą lęku u osób
symbiotycznych jest obawa przed własną wrogością czy nadmierną miłością, która może być
niszcząca, a ponadto obawa przed utratą obiektu, który w ten sposób może być zniszczony.
Mniej nasilone są lęki przed utratą miłości obiektu. Dlatego osoby te obawiają się również
nadmiernej bliskości z innymi. Konsekwencją nietolerancji na lęk i trudności kontrolowania
impulsów są silniejsze tendencje do rozładowywania napięć przez działania niż przez komunikaty
werbalne (wyrażanie się przez działanie). Słabość "ja" i brak zdolności do sublimowania może
być powodem reakcji regresywnych w sytuacjach trudnych. W przypadku regresji większej, czyli
do wcześniejszych faz dzieciństwa, można obserwować emocje i zachowania o bardziej
infantylnym charakterze, np.: zwiększenie roszczeń, pragnienie skierowania na siebie uwagi,
silna chęć bycia zależnym od otoczenia i kierowanym przez to otoczenie (Sokolik Z., 1994) .
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
silna chęć bycia zależnym od otoczenia i kierowanym przez to otoczenie (Sokolik Z., 1994) .
Specyficzne mechanizmy obronne:
Zagadnieniem funkcjonowania osobowości zaburzonej w aspekcie mechanizmów obronnych
zajmuje się wielu autorów. Opisują oni następujące zachowania:
- osłabienie bardziej dojrzałych mechanizmów obronnych, jak: neutralizowanie agresji,
sublimowanie popędów (wyrażanie ich w społecznie akceptowanej formie), tłumienie impulsów,
wypieranie ich do nieświadomości (Sokolik Z., 1994);
- silne tendencje do rozszczepiania obiektów na wyłącznie "dobre" i wyłącznie "złe",
przyczyniające się do spostrzegania ludzi w kategoriach czarno-białych. Dla jednostki
symbiotycznej jest to charakterystyczny mechanizm obronny - izolowania lub rozszczepiania,
kształtujący się w fazie zbliżenia. Jego stosowanie przejawia się w prostych jednobiegunowych
emocjach "za" czymś lub "przeciw" czemuś, albo w postrzeganiu innych jako jednocześnie
dobrych lub złych. W jednym momencie ta sama osoba może być postrzegana jako całkowicie
dobra, a w drugim jako całkowicie zła. Tendencje te występują u wszystkich ludzi, ale u osób z
omawianym zaburzeniem osobowości są nasilone w większym stopniu (Johnson, 1993);
- rozszczepianie własnego ja na część "dobrą" i "złą", będące z
ródłem poczucia, że "jestem
najgorszy" lub "jestem najlepszy". Mechanizm ten pojawia się również u wszystkich ludzi, ale u
osób z tendencją symbiotyczną jest on szczególnie silnie wyrażony;
- inny mechanizm obronny to idealizacja, którego konsekwencją są tendencje do częstych
póz
niejszych rozczarowań. Mechanizm obronny idealizacji, polega na niedostrzeganiu wad u
obiektów, którym przypisuje się cechy "dobre". Występuje również niedostrzeganie wad u siebie,
czyli przeżywanie omnipotencji wtedy, gdy utożsamia się taka osoba z obiektem "dobrym"
(Sokolik Z, 1994). Idealizowanie innych osób powoduje, że są one postrzegane jako posiadające
moc chronienia, a jednocześnie odczuwana jest wobec niech zazdrość i lęk. Kiedy w dorosłym
życiu osoba symbiotyczna zawodzi się na wcześniej idealizowanych swoich bliskich, może być
bardzo rozczarowana, a nawet stracić kontrolę nad agresywnymi impulsami do zemsty (por.
Johnson, 1993, s.44);
- mechanizm obronny dewaluacji, polegający na niedostrzeganiu cech dobrych u obiektów
"złych"; obiekt staje się wówczas wyłącznie "zły". Gdy dewaluacja dotyczy wyłącznie własnego
"ja", może pojawić się negatywna samoocena i poczucie "jestem najgorszy";
- silne mechanizmy projekcji i identyfikacji projekcyjnej. Mechanizmy te w małym nasileniu
występują u wszystkich ludzi, ale są bardzo częste i silne u osób z zaburzeniami indywiduacji.
Silnie wyrażona projekcja, czyli przypisanie komuś jakiejś cechy własnej, przy braku krytycyzmu
i wglądu w siebie. Identyfikacja projekcyjna jest to mechanizm podwójny: projekcja, czyli
przypisanie komuś własnych cech, a następnie identyfikacja lub introjekcja tej osoby.
- mechanizm zaprzeczania rzeczywistości lub istnieniu własnych potrzeb, chęci, przeżyć. Każda
osoba ma czasem tendencję, by "nie zauważyć" rzeczy lub sytuacji przykrej lub też nie widzieć
istnienia własnej potrzeby, której nie akceptuje, ale u osób z problemem symbiotycznym
tendencja ta jest bardzo silna, częsta i w dużym stopniu może zaburzać widzenie rzeczywistości
(por. Sokolik Z., 1994).
Fuzja z obiektem (jako podstawowy mechanizm obronny) przez introjekcjÄ™ czy projekcjÄ™ ma
chronić przed utratą obiektu i zapewnić kontrolę nad nim. Gdy jednak dobry obiekt jest ledwie
odróżnialny od złego, mechanizmy separacji są angażowane w celu obrony "ja" przed
zagrażającym obiektem. O ile w normalnym rozwoju separacja służy w przeważającej mierze do
realizacji celów rozwojowych, w relacji patologicznej stanowi głównie obronę, której
nieskuteczność potwierdza ciągła oscylacja między fuzją i separacją. Można powiedzieć, że
dążenia o charakterze separacyjnym zmierzają wówczas raczej do rozerwania relacji, aniżeli do
prawdziwego psychicznego separowania się od obiektu, by nadal pozostać z nim w związku
(Czownicka, 1993).
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
(Czownicka, 1993).
Przeniesienie symbiotycznej relacji z obiektem na relacjÄ™ z
partnerem
Część osób o problemach separacyjnych od wczesnego dzieciństwa pozostaje w mało
zmodyfikowanej relacji symbiotycznej z matką, w bardzo ścisłym związku fizycznym i ogromnej
zależności emocjonalnej. W takim kontakcie istnieje mgliste poczucie odrębności od matki na
poziomie świadomym, ale odrębność ta jest nieświadomie negowana. Bardzo duża bliskość, fakt,
że matka pozostaje u osoby dorosłej podstawowym obiektem uczuć, że dana osoba dzieli się z
nią wszystkimi przeżyciami, swe postawy i poglądy utożsamia z poglądami i postawami matki,
jest wyrazem tej negacji. Nie zawsze partnerem symbiotycznym jest ta sama osoba, która była
nim w dzieciństwie. Rolę tę może odgrywać przyjaciel, małżonek, a nawet dziecko (Sokolik M.,
1994).
Wielu teoretyków akcentuje fakt, że osoby dorosłe przejawiające tendencje symbiotyczne
przenoszÄ… charakter pierwotnej relacji z obiektem (matkÄ…) na relacjÄ™ z innymi ludz
mi i wskazuje
na szereg implikacji zwiÄ…zanych z tym przeniesieniem.
Zdaniem Bowena (1974) dwoma równoważącymi się siłami życiowymi są: siła "w kierunku
odrębności" (individuality force) i siła "w kierunku bycia razem" (togetherness force), czyli
"zlania się" lub "fuzji". Bowen analizując te siły, traktuje je jako zakorzenione w pierwotnych
potrzebach do bycia niezależną indywidualnością, rządzącą się swoimi indywidualnymi prawami
(autonomia) oraz do bycia razem w poczuciu przynależności (fuzja). W układzie partnerskim
jedna osoba może funkcjonować jako osoba zależna, raniona i frustrowana w swojej potrzebie
bliskości, nie dająca sobie prawa do posiadania własnego zdania i mająca skłonność do ustępstw
dla zachowania harmonii związku. Partner natomiast może być niezależny, chłodny, bez uczuć,
przeceniający siebie i krytykujący, wyrażający opinie i podejmujący decyzję. Chociaż może się
wydawać, że jeden z partnerów jest bardziej niezależny niż drugi, to w istocie oboje mają taki
sam emocjonalny problem i pozostajÄ… ze sobÄ… w fuzji (zwiÄ…zku symbiotycznym) na zasadzie
emocjonalnego uzupełniania się. Wpływ siły "bycia razem" (togetherness life force) w związkach
międzyludzkich najłatwiej można ocenić na podstawie stopnia, w jakim myśli, uczucia i
zachowania danej osoby zależą i pozostają pod wpływem innej osoby. Podatność ta może się
przejawić w otwartej zależności emocjonalnej lub w wycofywaniu się (por. Radochoński, 1988).
Strean (1986 za: Tryjarska, 1991) uznaje, że często wybór obiektu miłości jest subiektywny i
nieracjonalny. Rzadko natomiast podstawą związku jest dobra, realistyczna znajomość partnera.
Małżonkowie nieświadomie odtwarzają wówczas neurotyczne konflikty dziecięce. Partner życiowy
często dobierany jest w taki sposób, aby spełniał pragnienia ochrony, dominowania nad nim, był
osobą karzącą lub kontrolującą nieświadome i nieakceptowane impulsy. Dla Streana podstawą
założeń wyjaśniających naturę ustosunkowań wobec współmałżonka stały się tezy zawarte w
koncepcji rozwoju Eriksona. Wykorzystał on opisane przez tego autora najważniejsze zjawiska
występujące w poszczególnych stadiach rozwoju. W okresie dzieciństwa uwzględnił procesy
zachodzące w relacji z osobą opiekującą się i ich konsekwencje opisywane wcześniej przez
Mahler. Strean stworzył typologię trudności w relacjach partnerskich. Podstawą wyodrębniania
poszczególnych kategorii stały się deficyty jednej z osób powstałe w poszczególnych etapach
rozwoju opisywanych przez M.Mahler. W typologii tej wymienia na pierwszym miejscu trudności
partnera symbiotycznego. W swoich dorosłych związkach takie osoby chcą np. w szczegółach
wiedzieć, co robi druga osoba, nie pozwalają jej na prywatność. Reagują wściekłością, kiedy
darzy on uczuciem kogoś innego, ma własne niezależne zainteresowania, sekrety, którymi nie
chce się podzielić. Nie tolerują rozdzielenia, np. dzwonią do partnera kilkakrotnie w ciągu dnia,
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
chce się podzielić. Nie tolerują rozdzielenia, np. dzwonią do partnera kilkakrotnie w ciągu dnia,
niekiedy chcą mieć z nim stosunki seksualne kilka razy dziennie. Ze względu na tendencje do
zależności, osoby takie często zawierają związek małżeński z człowiekiem o podobnych
potrzebach.
Również Skynner (Skynner, Cleese, 1992) zakłada, że osoba, która miała trudności w radzeniu
sobie z określoną fazą swego rozwoju, będzie przyciągać i wybierać na partnera życiowego
osobę, która miała kłopoty w tej samej fazie, z tymi samymi uczuciami, które na pominiętym
etapie powinna była nauczyć się kontrolować, ale do tego nie doszło. Na życie można patrzeć jak
na szereg etapów, które musimy przejść. Na każdym z nich przyswajamy sobie określone
doświadczenia. Doświadczenia nabyte w poprzednim etapie mogą okazać się potrzebne dla
nabywania doświadczeń w etapach następnych. Zależnie od stopnia nieostrości granic w
różnicowaniu "ja", będącego przejawem tendencji symbiotycznych, mamy zdaniem Skynnera do
czynienia z całą gamą problemów w póz
niejszym życiu. Zaburzone związki symbiotyczne
charakteryzują się jego zdaniem: dyfuzją granic interpersonalnych, brakiem jasności
identyfikacji, trudnością w radzeniu sobie z separacją i utratą, próbami zachowania dawnych,
często fantazyjnych rodzajów związku, próbami manipulowania partnerem w celu zachowania
sztywnej ich wizji. Satysfakcje uzyskiwane z bycia w tego rodzaju relacji pochodzą częściej z
fantazji niż z realności.
Specyfika relacji u osób z tendencjami symbiotycznymi
Zasadniczym przejawem tendencji symbiotycznych jest przeżywanie połączenia w kontakcie z
innymi ludz
mi. Osoby o silnych tendencjach symbiotycznych majÄ… imperatywnÄ… potrzebÄ™
kontaktu z innymi. Bardzo z
le znoszą samotność. Obecność, uwaga, emocje innych są im
potrzebne do podtrzymania poczucia egzystencji. Utrata innej osoby zagraża poczuciem
psychicznej śmierci, przeżywana jest jako utrata części "ja". Ponieważ kontakt z innym
człowiekiem potrzebny jest do podtrzymania poczucia własnej egzystencji, istnieje silny lęk
przed byciem opuszczonym. Osoby te mogą bezustannie obawiać się, że partner odejdzie, że
przestanie kochać. Często, choć wydaje się paradoksalne, swoim zachowaniem prowokują to,
czego siÄ™ bojÄ…. W rezultacie ich kontakty z innymi ludz
mi mogą być pasmem niepowodzeń.
Powtarzające się fantazje o byciu opuszczonym, prowokowanie opuszczenia, możemy tłumaczyć
zasadą "przymusu powtarzania". Opuszczenie jest od najwcześniejszego dzieciństwa jednym z
najbardziej traumatycznych doświadczeń osób o silnych tendencjach symbiotycznych, ponieważ
ich osobowość dotąd nie potrafiła sobie z nim poradzić. Powtarzanie tego doświadczenia może
być, jak sądzi M. Sokolik (1994), motywowane nieświadomą nadzieją na jego psychiczne
opanowanie. Ponadto oczekiwanie odrzucenia może wynikać z lęku przed kontaktem z drugim
człowiekiem.
Najbardziej interesujÄ…cym aspektem zachowania osoby symbiotycznej jest tendencja do
przyjmowania wzorców i zachowań, których celem jest obrona pierwotnej patogennej relacji.
Chodzi tu o taki dobór przyjaciół, kolegów, znajomych, który w istotny sposób jest
powtórzeniem charakterystycznych cech związku z pierwotnym obiektem. Życie osoby
symbiotycznej jest często wypełnione ludz
mi, którzy wymagają empatycznego odzwierciedlania,
których uczucia łatwo zranić, którzy aktywnie lub pasywnie żądają dostrojonego zajmowania się
sobą i wreszcie, których bardzo trudno zaspokoić.
Ludzie z tendencjami symbiotycznymi nie mają spójnego "ja", adekwatnie zróżnicowanego od
innych ludzi. Ich "ja" wielkościowe rozwija się z połączenia realnego "ja", idealizowanego "ja" i
idealizowanego obiektu. Osoby symbiotyczne mogą ujawniać aspekty wielkościowe albo
poczucie głębokiej bezwartościowości i wstydu. Poszukują kontaktu, aby wypełnić swoje
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
poczucie głębokiej bezwartościowości i wstydu. Poszukują kontaktu, aby wypełnić swoje
wewnętrzne deficyty. Nie są w stanie tworzyć związku z drugim człowiekiem jako "cała" osoba.
Wybór partnera, małżonka może bazować na pragnieniu znalezienia takiej postaci, która będzie
spełniała i wzmacniała nieświadome fantazje. W zależności od tego, jaki jest charakter tych
fantazji, jedni ludzie oczekują, że partner będzie wobec nich zawsze gratyfikujący, inni, że nie
będzie nigdy spełniał ich pragnień. Częstą zasadą dobierania się współmałżonków jest wzajemne
dopasowywanie ich systemów projekcji. Najczęściej każdy z partnerów pragnie, aby jego
małżonek był wyidealizowanym rodzicem. Potrzeba posiadania idealnego rodzica była
frustrowana w dzieciństwie, stworzony został system obron i w związku z tym nie jest ona ani
bezpośrednio odczuwania, ani ujawniana. Niemniej w konfrontacji z realnym partnerem mało
świadome oczekiwania nie są spełniane (por. Tryjarska, 1994). Osoba symbiotyczna wybiera do
bliskiego związku takie osoby, które usprawiedliwiają jej projekcje lub prowokuje je do tego, aby
dostarczały jej takiego usprawiedliwienia. Wtedy może wypełniać swoją rolę, unika pustki,
fragmentacji rzeczywistego żÿjażÿ poprzez fuzjÄ™ z drugÄ… osobÄ… (Johnson, 1994).
Inną właściwością charakteryzującą ludzi nawiązujących symbiotyczne związki jest skłonność do
introjekcji, czyli do całościowej identyfikacji z partnerem. Identyfikacja taka nie tyle prowadzi do
trwałego rozwoju struktury "ja", ile daje chwilowe usunięcie wewnętrznej pustki, podtrzymanie
poczucia egzystencji. Przejawem tego mechanizmu może być ogromne uzależnienie od stanu
emocjonalnego partnera. Zły nastrój partnera budzi automatycznie silne napięcia, analogiczny
zły nastrój u danej osoby. Nie ma ona możliwości zachowania dystansu w stosunku do drugiego
człowieka, spojrzenia na niego z zewnątrz. To, co się dzieje z nim, musi automatycznie dziać się
z nią. Identyfikacja jest tutaj formą chwilowego podtrzymania poczucia tożsamości (Sokolik M.
1994)
Inną cechą charakteryzującą wiele osób o silnych symbiotycznych tendencjach jest skrajna
uległość. Uległość wynika z braku poczucia granic między sobą a innym człowiekiem, jego
wyma-ganiami a własnymi potrzebami i postawami. Bierne przyjmowanie nacisków
zewnętrznych ułatwia przeżycie połączenia. Osoba taka, mimo, że może mieć zupełnie odmienne
stanowisko od kogoś innego, nie potrafi zrobić tego, czego się od niej oczekuje, przyjmuje wolę
otoczenia jako swojÄ….
Osoby o tendencjach symbiotycznych nie zawsze cechuje jednak skrajna uległość. Czasami, co
może wydawać się paradoksalne, wykazują one silną tendencję do dominowania. Osoba, która
nie dopuszcza praw drugiego człowieka, pragnie uczynić z niego bezwolne narzędzie w swoim
rę-ku, może dzięki temu także przeżywać symbiozę (Sokolik M., 1994).
Ma ona trudności z zachowaniem poczucia wewnętrznego dystansu między sobą a innymi
obiektami, ludz
mi z którymi jest w kontakcie. To zatracenie dystansu może być odczuwane np.
w ten sposób, że dana osoba przeżywa w relacji całkowite poddanie się, jakby stratę własnej
woli, zdolności do samosterowania, do własnego osądu, własnych przekonań i poglądów.
Rozmawiając, może czuć się sparaliżowana, pasywnie wysłuchuje tego, co mówi ktoś inny, sama
nie odzywa się ani słowem. Stanom takim towarzyszy zwykle zatracenie poczucia własnej
wartości i przecenianie wartości i mocy drugiego człowieka. Osoba o tendencjach
symbiotycznych partnera traktuje jako kogoÅ› wielkiego i staje siÄ™ w swoim poczuciu jego
częścią. Czasami też może przeżywać, że sama jest omnipotentną siła wchłaniającą innych.
Osobom, u których wyraz
nie zaznaczają się problemy z poczuciem własnego  ja towarzy-szyć
mogą emocje zarówno pozytywne, jak i negatywne. Przy przewadze pozytywnych emocji,
partner wydaje się być kimś wspaniałym, przy przewadze negatywnych - staje się groz
ny i
nieprzy-jazny. Występują dwie tendencje: jedna do ścisłego symbiotycznego kontaktu i inna do
wycofywa-nia się. Próby przylgnięcia do obiektu wiążą się z nadzieją na wielkie szczęście,
pozbycie się wszelkiego dyskomfortu, pozyskanie tożsamości i wartości. Z drugiej strony - ścisły
kontakt budzi obawę przed utratą własnego  ja i wycofanie emocjonalne (Sokolik M. 1994).
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
kontakt budzi obawę przed utratą własnego  ja i wycofanie emocjonalne (Sokolik M. 1994).
Ochrona pierwotnej roli w relacji jest niezwykle istotna w życiu osoby symbiotycznej. Do-konuje
ona tego przez znalezienie osób, które mogłyby usprawiedliwiać jej projekcje. Gdy tego rodzaju
związek nie może być utrzymany, osoba z tendencją symbiotyczną doświadcza tego, co
Masterson (1985) nazwał depresją opuszczeniową, gdzie przeżywa krańcową trudność w
samosta-nowieniu o sobie, panikę, pustkę przerażającego osamotnienia i fragmentację  ja . Jest
to stan, w którym jednostka znowu doświadcza kryzysu ponownego zbliżania; znowu zostaje
sama, ze słabym  ja , bez potrzebnego wsparcia i odniesień, a indywiduacja, separacja i
autonomiczne działanie mogą tylko służyć utrzymaniu niszczącego osamotnienia.
Jeśli dorosły człowiek przejawia silne tendencje symbiotyczne, nie przyjmuje ich
bezkon-fliktowo, gdyż skłaniają go one do wewnętrznej obrony i dążenia do osiągnięcia poczucia
odrębno-ści. Kontakt z innym człowiekiem służy wprawdzie osobom o silnych tendencjach
symbiotycznych do podtrzymywania poczucia egzystencji, ale budzi też obawę przed
zatraceniem własnego  ja . Ludzie ci nie są w stanie przeżyć zbliżenia przy zachowaniu poczucia
odrębności. Bliższy kontakt budzi w nich fantazje symbiotyczne, za którymi jednocześnie tęsknią
i boją się ich (Mahler 1968). Czasami dana osoba robi wrażenie, jakby nawiązywała kontakt
jedynie po to, aby wycofać się. Po-siadanie obiektu, od którego można uciec, jest mniej
zagrażające niż brak obiektu lub kontakt oparty na akceptacji. Wycofywanie się jest rodzajem
relacji z obiektem, przez które  ja zostaje określone (Giovacchini, 1972).
Mechanizmy obrony przed przeżyciem symbiotycznym w relacji z partnerem opisuje M. Sokolik
(1994). Zdaniem autorki, gdy zaangażowanie emocjonalne wzrasta, może pojawić się
agresywna obrona przed kontaktem. W fazie separacji dziecko, aby podkreślić własne  ja ,
prze-ciwstawia się woli dorosłego. Podobną rolę może odgrywać negatywizm u osoby dorosłej,
której poczucie odrębności jest na tyle słabe, że musi ona uciekać się do analogicznych
sposobów pod-trzymywania go. Osoba ta nie jest w stanie podporządkować się wymaganiom
zewnętrznym, po-nieważ wymagania przeżywa jako zamach na własną, odrębną egzystencję. Są
ludzie, którzy w obawie przed samozatraceniem się, stwarzają sytuację trójkąta. Poszukują
osoby trzeciej, która ma stanowić rodzaj przeciwwagi dla układu symbiotycznego.
Stłumiona agresja i autoekspresja osoby symbiotycznej znajdują swe ujście w konfliktowym
przeciwstawianiu się żądaniom dostosowania się i mogą być zwrócone przeciwko  ja .
Przeciw-stawianie może przyjąć różną formę. Najczęstszą jest bierny opór, w którym następuje
wycofanie się z danego obszaru, opuszczenie partnera symbiozy lub inny nieświadomy sposób
zranienia czy sfrustrowania drugiej osoby. Tego typu zachowania Å‚atwo poddajÄ… siÄ™
mechanizmom wyparcia i zaprzeczania. Gdy opór staje się bardziej świadomy lub aktywny,
przybiera często postać pewnego usztywnienia, w którym jednostka staje się niezmiernie czuła
na jakąkolwiek możliwość ingerencji ze strony drugiej osoby. Przeciwstawienie się drugiej osobie
jest odwrotnÄ… stronÄ… dopasowywania siÄ™ do niej (Johnson, 1994).
Jeden ze specyficznych rodzajów oporu u omawianych osób wynika z lęku przed zmianą. Dla
ludzi tych gwałtowane zmiany, zarówno sytuacji zewnętrznej, jak i własnej osoby, grożą
zaburzeniami poczucia tożsamości. Stosowanym przez nich sposobem obrony przed tymi
zaburzeniami jest sztywne trzymanie się utartego schematu, starych, nieadekwatnych sposobów
reagowania, przykrych, ale dobrze znanych wyobrażeń o sobie.
ZwiÄ…zek symbiotyczny jest zazwyczaj z
ródłem silnej ambiwalencji. Z jednej strony jednost-ka
pragnie osiągnąć samodzielną egzystencję, przeżywa agresję do partnera symbiotycznego,
którego wini za własne uzależnienie. Z drugiej, chce wrócić do wczesnodziecięcego stanu
symbiozy, wiążąc z nim nadzieję na zdobycie poczucia bezpieczeństwa. Jest to ciągła walka
między dążeniem do separacji, do której podmiot nie jest zdolny i do symbiozy, stwarzającej
niebezpieczeństwo  utraty siebie (Angel, 1972; Giovacchini, 1972). Partner symbiozy jest
przeważnie w większym stopniu obiektem nienawiści niż miłości, a nienawiść do obiektu grozi w
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
przeważnie w większym stopniu obiektem nienawiści niż miłości, a nienawiść do obiektu grozi w
poczuciu podmiotu zniszczeniem własnej osoby. Nasilenie się konfliktu wokół symbiotycznych
tendencji powoduje, że róż-ne formy obrony narastają, gdy kontakt się zacieśnia. Są osoby,
które nawiązują w miarę dobre związki uczuciowe w początkowej fazie znajomości i zrywają je
po pewnym okresie. Ich stosunek do obiektu uczuć staje się krytyczny, czują zniechęcenie.
Objawy te mają u podłoża lęk przed sym-biozą. Lęk przed utratą własnej odrębności może
narastać w tak długotrwałych kontaktach jak małżeństwo i stanowić przyczynę utraty miłości i
pociÄ…gu do partnera (Sokolik M., 1994).
Pragnienia i lęki symbiotyczne rzadko i w niewielkim stopniu są uświadamiane przez pod-miot.
Osoba będąca w skrajnie symbiotycznym związku, zazwyczaj nie zdaje sobie z tego sprawy, a
związek ten określa jako wielką miłość. Ucieczkę od kontaktu skłonna jest motywować wadami
partnera, a nie własnymi lękami. Warto zauważyć, że tendencje symbiotyczne występują nie
tylko u ludzi mających poważne problemy ze sobą, ale w większym lub mniejszym stopniu - w
życiu psychicznym każdego człowieka (Nacht, 1956, za: Sokolik M., 1994).
Bibliografia
Bowen M. (1974). Towards the differentiation of self in one s family of origon. W: F. Andres F, J.
Lorio (red.): Georgetowen Family Symposia ( 1971-1972 ), vol.1. Washington: Department of
Psychiatry, Georgetowen University Medical Center.
Czownicka A. (1993). Przypadek Mateusza. Psychoza dziecięca: Obiekt, symbol i istota te-rapii
analitycznej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu
Warszaw-skiego.
Fairbairn W.R.D. (1954). An object relations theory of personality. New York: Basic Books.
Fairbairn W.R.D. (1958). On the nature and aims of psychoanalytical treatment. Internatio-nal
Journal of Psychoanalysis, 39, 374-385.
Fromm E. (1983). O sztuce miłości. Warszawa: PIW.
Giovacchini P.L. (1972). The symbiotic phase. W: P.L. Giovacchini (red.):, Tactic and
tech-niques in psychoanalytic therapy. London: Hogarth Press.
Jakubik A. (1997). Zaburzenia osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
James M., Jongeward D. (1994). Narodzić się by wygrać. Poznań: Dom Wydawniczy RE-BIS.
Johnson S. (1993). Przemiana charakterologiczna cud ciężkiej pracy. Warszawa: Jacek
San-torski & CO Agencja Wydawnicza.
Johnson S. (1994). Osobowość symbiotyczna i jej leczenie, Warszawa: Jacek Santorski & CO
Agencja Wydawnicza.
Kohut H. (1971). The analisys of the self: A systematic approach to the psychoanalytic of
narcissistic personality disorders, ( The Psychoanalytic Study of the Child monograph No.4 ).
New York: International Universities Press.
Mahler M.S. (1968). On human symbiosis and the vicisstudies of individuation. New York:
International Universitis Press.
Mahler M.S., Pine R., Bergman A. (1975). The psychological birth of the human infant.
Symbiosis and Individuation. New York: Basic.
Masterson J. (1976). Psychotherapy of the borderline adult. New York: Brunner/Mazel.
Masterson J. (1981). The narcissistic and borderline disorders. New York: Brunner/Mazel.
Mądrzycki T. (1996). Osobowość jako system tworzący i regulujący plany. Nowe podejście.
Gdańsk: GWP.
Moore B.E., Fine B.D. (1997). SÅ‚ownik psychoanalizy. Warszawa: Jacek Santorski & CO Agencja
Wydawnicza.
Pollock H. (1964). On symbiosis and symbiotic neurosis, International Journal of
Psycho-analysis, vol 45 nr 1.
Radochoński M. (1988). Teoria systemów rodzinnych Murray a Bowena. Problemy Rodzi-ny, 5/6,
Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=28
Radochoński M. (1988). Teoria systemów rodzinnych Murray a Bowena. Problemy Rodzi-ny, 5/6,
52-61.
Rogoll R. (1989). Aby być sobą. Warszawa: PWN.
Skynner A.R., Cleese J. (1992). Żyć w rodzinie i przetrwać. Warszawa: Jacek Santorski & CO
Agencja Wydawnicza.
Sokolik M. (1994). Psychoanaliza i Ja. Kliniczna problematyka poczucia tożsamości. War-szawa:
Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza.
Sokolik Z. (1994). Psychoterapia schizofrenii oraz zaburzeń z pogranicza nerwicy i psycho-zy.
W: L.Grzesiuk (red.): Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy.
War-szawa: PWN.
Summers F. (1978). Manual for the Measurment of Symbiosis in Human Relationship.
Psy-chological Reports, 43, 663-670.
Tryjarska B. (1994). Psychoanalityczna terapia rodzinna. W: L.Grzesiuk (red.): Psychotera-pia.
Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy. Warszawa: PWN, 251-257.