Mieszanki traw na trwałe użytki zielone
Wpisany przez Mariusz Kulik Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, Uniwerytet Przyrodniczy w Lublinie
Ekosystemy trawiaste, charakteryzując się dużą bioróżnorodnością pełnią bardzo ważne
funkcje przyrodnicze na całym świecie. Najważniejsze z nich to funkcja przeciwerozyjna,
fitosanitarna, strukturotwórcza, biokataliczna oraz krajobrazowa. Roślinność użytków zielonych
pełni rolę tzw. zielonego filtru przyrody, absorbując przez silnie zwartą ruń duże ilości
zanieczyszczeń pochodzących z powietrza. Jednak najważniejszą funkcją jaką pełnią użytki
zielone jest dostarczanie wysokowartościowych pasz w formie zielonek pastwiskowych, siana
lub sianokiszonek dla przeżuwaczy, czyli funkcja produkcyjna.
W Polsce użytki zielone zajmują około 9,9% powierzchni kraju, co stanowi 19,7% użytków
rolnych (GUS, 2008). Mimo słabej wydajności i znacznego zaniedbania polskich trwałych
użytków zielonych proekologiczne systemy kierują uwagę rolników na produkcję taniej i zdrowej
paszy dla zwierząt gospodarskich. W związku z tym, potencjał produkcyjny polskich łąk i
pastwisk musi być racjonalnie wykorzystywany w żywieniu przeżuwaczy, a zwłaszcza w
rozwoju hodowli bydła mlecznego na wzór wysoko rozwiniętych krajów Unii Europejskiej, np.
Danii, Holandii, Francji, Wielkiej Brytanii, czy Niemiec. Upowszechnianie zasad racjonalnej
gospodarki na użytkach zielonych, w gospodarstwach objętych programem mlecznym, wpływa
w zdecydowanym stopniu na poprawę wskaz
nika opłacalności produkcji mleka i zwiększenie
dochodów. W dzisiejszych czasach rolnictwo jest ukierunkowane głównie na ekologiczną
produkcję zdrowej żywności z ograniczeniem zużycia nawozów mineralnych oraz szkodliwych
dla zdrowia herbicydów, połączonych z ochroną środowiska przyrodniczego. W systemie
rolnictwa zrównoważonego ekosystemy trawiaste charakteryzujące się dużą bioróżnorodnością
odgrywają zasadniczą rolę w produkcji białka nieazotanowego o wysokiej wartości biologicznej.
Jednak w ostatnich latach obserwowane jest stopniowe obniżanie produkcyjności łąk i pastwisk
związane zwykle z upraszczaniem się składu gatunkowego runi. Degradacja zbiorowisk
trawiastych jest procesem stopniowego obniżania się plonowania oraz wartości biologicznej
paszy w wyniku niekorzystnych zmian w składzie gatunkowym. Czynnikami stymulującymi to
zjawisko są brak lub niewłaściwy poziom nawożenia, przesuszanie siedlisk oraz błędy
popełniane w użytkowaniu. Brak użytkowania łąk powoduje często degradację szaty roślinnej,
jak również pogorszenie się właściwości fizykochemicznych gleby.
Metody poprawy plonowania użytków zielonych
Podstawowym warunkiem zapewniającym utrzymanie korzystnego składu gatunkowego
zbiorowisk trawiastych jest ich systematyczne nawożenie i użytkowanie, które jest specyficznym
zabiegiem pielęgnacyjnym. Zaniedbania utrzymujące się w gospodarce łąkowo-pastwiskowej
wynikają między innymi z regresu w hodowli bydła, niskiej opłacalności produkcji mleka oraz
dużych kosztów inwestycji łąkarskich związanych z melioracją i zagospodarowaniem
zdewastowanych użytków zielonych.
Wzrost produkcji bydła może być zrealizowany przez produkcję pasz z trwałych użytków
zielonych opartą na zwiększeniu ich powierzchni i podniesieniu wydajności oraz polepszeniu
1 / 7
Mieszanki traw na trwałe użytki zielone
Wpisany przez Mariusz Kulik Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, Uniwerytet Przyrodniczy w Lublinie
jakości paszy. W Polsce średnie roczne plony suchej masy z pastwisk wynoszą około 4 t ha-1,
natomiast z łąk 5 t ha-1, mimo, iż potencjał produkcyjny przy właściwym użytkowaniu mógłby
być dwukrotnie wyższy. Jest to związane z faktem, że ponad 50% użytków zielonych jest
zaniedbanych lub zdegradowanych, a około 20% prawie wcale nieużytkowanych. Sytuacja ta
poprawiła się trochę po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, z chwilą rozpoczęcia realizacji
programu rolnośrodowiskowego, jednak jego zadaniem jest głównie ochrona siedlisk cennych
przyrodniczo. Dopłaty w ramach tego programu wpłynęły na statystyczne zwiększenie
powierzchni użytków zielonych w Polsce, jednak nie na ich jakość. W związku z tym realizacja
działań opartych na zwiększeniu powierzchni i podniesieniu wydajności użytków zielonych jest
nierozerwalnie związana z ich regeneracją. Istnieje kilka różnych metod renowacji użytków
zielonych:
- nawożenie, czyli zwiększenie dawek nawozów mineralnych lub organicznych,
- podsiew po mechanicznym lub chemicznym osłabieniu konkurencyjności starej darni,
- pełna uprawa płużna.
Zwiększenie nawożenia zalecane jest w przypadku runi, w której znajduje się minimum 20-30%
wartościowych gatunków traw i roślin motylkowatych. Natomiast pełną uprawę z siewem stosuje
się na silnie zdegradowanych użytkach zielonych odznaczających się dużym udziałem
groz
nych chwastów, takich jak śmiałek darniowy, sity, czy grubołodygowe, kłączowe lub trujące
rośliny dwuliścienne.
Efektywny podsiew
Najefektywniejszą i najtańszą metodą jest podsiew (fot. 1) gwarantujący różnorodny skład
gatunkowy runi z udziałem ekotypów starej darni dostosowanych do lokalnych warunków
siedliskowych oraz większą stabilność plonowania nawet w pierwszym roku. Ponadto podsiew
w odróżnieniu od pełnej uprawy zabezpiecza gleby mineralne położone na zboczach przed
erozją wodną, natomiast gleby organiczne przed nadmierną mineralizacją substancji
organicznej.
Nasiona wysiewa się za pomocą specjalistycznych siewników typu rotacyjnego lub
szczelinowego, zapewniających wprowadzenie nasion bezpośrednio w glebę przez
wcześniejsze nacięcie starej darni. Normę wysiewu w takim przypadku zmniejszamy zwykle do
2 / 7
Mieszanki traw na trwałe użytki zielone
Wpisany przez Mariusz Kulik Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, Uniwerytet Przyrodniczy w Lublinie
50%, chyba, że osłabiona stara darń jest zbyt rzadka, wówczas można zastosować 75%
nasion. Przy pełnym siewie norma wynosi zwykle 35-45 kg.ha-1, w zależności od
zastosowanych w mieszance gatunków. Przed wykonaniem podsiewu konieczne jest ponadto
zastosowanie nawożenia, ponieważ młode siewki są wrażliwe na niedobór składników
pokarmowych, ze względu na słabo wykształcony system korzeniowy. Podstawę stanowi
nawożenie fosforowo-potasowe w ilości około 20-25 P i 50-70 K kg.ha-1. Azot przed
podsiewem zaleca się tylko na gleby mineralne o niskiej zasobności w ten składnik, natomiast
zwykle stosowany jest dopiero w fazie krzewienia się młodych siewek traw.
Najkorzystniejszym terminem wykonywania podsiewu jest wiosna, ze względu na duże zapasy
wody w glebie po okresie zimowym oraz póz
ne lato, ze względu na osłabioną konkurencyjność
starej darni i mniejszą zdolność kiełkowania nasion chwastów. Jednak w terminie póz
noletnim
gwarancja udanego podsiewu uzależniona jest od opadów deszczu, zwłaszcza w okresie
wschodów. Aby uzyskać dobre wschody roślin potrzebne są nowe, ulepszone jakościowo
odmiany traw i roślin motylkowatych, co wiąże się z koniecznością wprowadzania do hodowli
postępu biologicznego.
Polskie czy zagraniczne?
Polska hodowla traw i roślin motylkowatych, głównie koniczyn była w drugiej połowie XX wieku
bardzo prężna, co znajdowało odzwierciedlenie w rejestrowaniu polskich odmian w innych
krajach. W momencie zmiany gospodarki na wolnorynkową w polskim rejestrze znajdowało się
ponad 70 wyłącznie polskich odmian traw pastewnych i 17 odmian roślin motylkowatych. Od
tego czasu do Krajowego Rejestru zostało wpisanych wiele nowych odmian, jak również wiele
zostało z niego wykreślonych. W momencie przystąpienia Polski do UE rozpoczął się naturalny
w warunkach unijnych proces zgłaszania odmian przez zagraniczne firmy do polskiego rejestru.
Obecnie znajduje się w nim już 52% zagranicznych odmian traw oraz 57% odmian roślin
motylkowatych drobnonasiennych (tab. 1).
3 / 7
Mieszanki traw na trwałe użytki zielone
Wpisany przez Mariusz Kulik Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, Uniwerytet Przyrodniczy w Lublinie
Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie odmiany są dostosowane do lokalnych warunków
siedliskowych, co wiąże się z ryzykiem ich obniżonej trwałości. Utrzymanie właściwej proporcji
odmian krajowych w polskim rejestrze będzie uzależnione od badań rejestrowych
porównujących jakość odmian polskich i zagranicznych. W obliczu narastających zagrożeń w
hodowli traw i roślin motylkowatych ze strony konkurencji zagranicznej, najbardziej prężne
polskie firmy nasienne powinny perspektywicznie tworzyć nowe odmiany na rynek krajowy i
zagraniczny. Aktualnie w Krajowym Rejestrze wpisanych jest 286 odmian traw, z czego 140
stanowią odmiany pastewne oraz 54 odmiany roślin motylkowatych drobnonasiennych (tab. 1).
W Polsce znacznie zmniejszył się areał traw pastewnych, przydatnych na użytki zielone,
ponieważ blisko połowę całej powierzchni traw nasiennych zajmują już trawy gazonowe, a 15%
to reprodukcja odmian zagranicznych. Obecnie wiodący producent traw w Polsce (Graminex)
sprzedaje więcej nasion mieszanek gazonowych (ok. 60%) niż pastewnych, znajdując swoich
odbiorców również w wielu krajach europejskich. Wśród 13 gatunków traw pastewnych i 8 roślin
motylkowatych drobnonasiennych, największym bogactwem odmianowym charakteryzuje się
życica trwała (rajgras angielski) (fot. 2).
Dużą liczbą odmian odznaczają się również kostrzewa łąkowa, kupkówka pospolita i tymotka
łąkowa oraz lucerna siewna, koniczyna łąkowa i koniczyna biała z grupy roślin motylkowatych
drobnonasiennych. W rejestrze jest również wpisanych dużo odmian kostrzewy czerwonej i
wiechliny łąkowej, jednak większą ich część stanowią odmiany gazonowe, które cechuje
niewielka przydatność do mieszanek pastewnych na użytki zielone.
Od czego zależy dobór odmian na użytki?
Dobierając gatunki traw i roślin motylkowatych na trwałe użytki zielone należy przede
wszystkim kierować się sposobem i intensywnością użytkowania runi oraz warunkami
siedliskowymi i konkurencyjnością poszczególnych gatunków. Istniejący w naszym kraju podział
4 / 7
Mieszanki traw na trwałe użytki zielone
Wpisany przez Mariusz Kulik Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, Uniwerytet Przyrodniczy w Lublinie
trwałych użytków zielonych na łąki i pastwiska, wpływa na konieczność uwzględniania w
mieszankach nasion trzech grup roślin, a mianowicie traw wysokich, traw niskich oraz roślin
motylkowatych. Motylkowate stanowią niezwykle ważny komponent mieszanek, ponieważ
poprawiają wartość biologiczną paszy, przyczyniają się do wyższej produkcyjności runi, a także
ze względu na wiązanie azotu atmosferycznego przez symbiotyczne bakterie Rhizobium,
pozwalają ograniczyć nawożenie azotem, a tym samym koszty produkcji pasz. Zwykle w
mieszankach nasion stanowią 15-25%. Udział pozostałych dwóch grup roślin w runi użytków
zielonych jest uzależniony od sposobu użytkowania.
v Ruń łąkowa  jest zbiorowiskiem wysokiej roślinności, w związku z tym większy udział
powinny stanowić trawy wysokie, czyli nadrostowe (40-60%), które dostarczają większej ilości
biomasy. Większość traw wysokich jest przydatna do użytkowania zarówno kośnego, jak i
pastwiskowego. Są również gatunki wyłącznie łąkowe, takie jak mozga trzcinowata, wiechlina
błotna, czy rajgras wyniosły, jednak tylko ten ostatni z jedną zagraniczną odmianą figuruje w
polskim rejestrze i jest zalecany głównie w siedliska suche.
v Ruń pastwiskowa  Z kolei na pastwiskach ruń powinna być gęsta i zwarta, wypasana przy
wysokości około 15-20 cm, więc preferowany jest większy udział traw niskich, najlepiej o typie
krzewienia rozłogowo-luz
nokępkowym. Gatunki i odmiany zalecane do mieszanek
pastwiskowych powinny charakteryzować się odpornością na czynniki zoogeniczne, czyli niskie
przygryzanie, wyrywanie i udeptywanie runi oraz pozostawianie odchodów przez pasące się
zwierzęta. Najcenniejszymi roślinami pastwiskowymi w naszym klimacie są z traw niskich 
życica trwała (rajgras angielski), wiechlina łąkowa i kostrzewa czerwona, z traw wysokich 
kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, festulolium, kupkówka pospolita i kostrzewa trzcinowa oraz
z roślin motylkowatych  koniczyna biała. Gospodarka pastwiskowa daje najlepsze efekty
produkcyjne i ekonomiczne, a koszty produkcji jednostki plonu, energii i białka na pastwisku są
prawie dwukrotnie niższe od kosztów produkcji siana (fot. 4).
Ponadto naturalny wypas wpływa korzystnie na kondycję i zdrowie zwierząt oraz jakość
pozyskiwanych produktów (mleko, mięso), będących jednym z głównych z
ródeł składników
odżywczych w diecie człowieka.
Gatunki traw
Analizując potencjał gatunkowy i odmianowy Krajowego Rejestru oraz dostępne na rynku
mieszanki nasion na trwałe użytki zielone łatwo zauważyć, że najczęściej występującymi
gatunkami są:
- życica trwała  rajgras angielski,
5 / 7
Mieszanki traw na trwałe użytki zielone
Wpisany przez Mariusz Kulik Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, Uniwerytet Przyrodniczy w Lublinie
- kostrzewa łąkowa,
- tymotka łąkowa,
- kupkówka pospolita,
- wiechlina łąkowa,
- życica wielokwiatowa  rajgras włoski (głównie na krótkotrwałe użytki),
- festulolium (głównie w mieszankach łąkowych),
- koniczyna łąkowa (głównie w mieszankach łąkowych),
- koniczyna biała (głównie w mieszankach pastwiskowych).
Mniejszym udziałem w mieszankach nasion odznaczają się mietlica olbrzymia, kostrzewa
trzcinowa i kostrzewa czerwona. Są to bowiem gatunki o nieco niższej wartości użytkowej. W
skład mieszanek wielogatunkowych, przeznaczonych na wieloletnie, trwałe użytki zielone
wchodzi zwykle 4-8 gatunków, w odróżnieniu od uproszczonych mieszanek stosowanych na
krótkotrwałe użytki przemienne.
Dobierając gatunki i odmiany traw i roślin motylkowatych na trwałe użytki zielone należy także
uwzględniać intensywność użytkowania, która jest nierozerwalnie związana z plonotwórczym
czynnikiem, czyli nawożeniem azotowym. Jednak decydując się na intensywne użytkowanie
należy pamiętać, że wysokie dawki nawożenia azotem powodują wypadanie z runi roślin
motylkowatych, które dzięki symbiozie z bakteriami Rhizobium wiążą wolny azot atmosferyczny
z powietrza. W związku z tym stosowanie nawożenia azotowego powyżej 150 kg.ha-1 jest
nieuzasadnione, zarówno ze względów przyrodniczych, jak i ekonomicznych, ponieważ bardzo
wysokie dawki nie wpływają istotnie na potencjał produkcyjny. Gatunkami silnie reagującymi na
nawożenie są zwykle trawy, zwłaszcza nitrofilne, np. kupkówka pospolita, festulolium, czy
życica trwała.
Bardzo ważnym elementem doboru gatunków do mieszanek są warunki siedliskowe, a głównie
czynnik wodny, który w największym stopniu wpływa na wzrost i rozwój roślinności
łąkowo-pastwiskowej. Większość gatunków traw i roślin motylkowatych może być wysiewana w
siedliskach optymalnie uwilgotnionych lub okresowo suchych. Problem pojawia się wówczas,
gdy zabieg regeneracji runi przez podsiew lub pełny siew trzeba przeprowadzić w siedlisku
wilgotnym. Najbardziej przydatnymi gatunkami do mieszanek w takich siedliskach są mozga
trzcinowata, wyczyniec łąkowy, wiechlina błotna, czy mietlica olbrzymia, ale w Krajowym
Rejestrze wpisany jest obecnie tylko ostatni z wymienionych gatunków z 5 polskimi odmianami.
Jednak mietlica biaława należy do traw średniowysokich, w związku z tym nie może być dobrym
gatunkiem dominującym w łąkowym zbiorowisku traw wysokich, ze względu na niższe
plonowanie. Pozostałe gatunki zostały skreślone z rejestru w ostatnim dziesięcioleciu, ale w
warunkach naturalnych występują bardzo często w siedliskach wilgotnych lub optymalnie
uwilgotnionych łąk. Przykładem mogą być bardzo wartościowe i wysoko plonujące łąki
mozgowe lub wyczyńcowe (fot. 5).
6 / 7
Mieszanki traw na trwałe użytki zielone
Wpisany przez Mariusz Kulik Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu, Uniwerytet Przyrodniczy w Lublinie
specjalizujących sięgrzebienicamotylkowatychzwyczajna, czy komonica jak:Unię Europejską
reintrodukcjajak równieżtraw, takich jak: wyczyniecmoże byćkonietlica czy kupkówka
mozga trzcinowata, w białoróżowa,w gatunkach,obliczurobaczkowata,przez firm zachodnich
Aschersona, gatunkówpodstawowychEuropie, w łąkowy, zalecanałąkowa,lucerna
chmielowa,szansą polskiej hodowli komonica drobnonasiennych, konkurencjiwiechlina błotna,
Naturalną koniczyna roślin pospolita, beckmannia nasilonej takichbłotna.
7 / 7