Rekreacja na osiedlach
http://www.komunalny.pl/index.php?name=archive&op=show&id=8334
Potrzeby rekreacyjne mieszkańców osiedli często rozmijają się z tym, co mają im one do
zaoferowania  niezależnie od tego, czy są to osiedla już istniejące, czy też nowe inwestycje.
Gdzie zatem należy szukać powodów, które sprawiają, że osiedlowe miejsca rekreacji nie
spełniają swojej funkcji?
Od kilkudziesięciu lat niewiele zmienia się w podejściu do kształtowania osiedlowych przestrzeni rekreacji.
Również nowe realizacje zespołów mieszkaniowych wydają się bazować na wciąż tych samych, utartych
rozwiązaniach. Coraz częściej plac zabaw to miejsce bezpieczne i kolorowe, ale też nudne i wszędzie bardzo
podobne, niezależnie od szerokości geograficznej i lokalnych tradycji. Place zabaw ciekawią dzieci na krótko,
a pozostali użytkownicy mają tendencję do spędzania wolnego czasu w domach lub centrach handlowych.
Jakie są więc prawdziwe potrzeby mieszkańców? Na to pytanie próbowano poszukać odpowiedzi, badając
jakość terenów rekreacyjnych na sześciu osiedlach Szczecina
Zabawa na placu zabaw to najczęściej jedyna alternatywna forma aktywnego spędzania wolnego czasu na
osiedlu
Zdaniem szczecinian
Przeprowadzone wśród mieszkańców w latach 2003-2006 badania ankietowe wykazały, że wbrew obiegowym
opiniom powodem rezygnacji z rekreacji nie jest brak wolnego czasu. W dniu roboczym przeciętnie mają go
do dyspozycji ok. 4 godz., a w dniu wolnym ok. 8. Korzystanie z podwórka i wnętrza międzyblokowego
zadeklarowało tylko 6,8% ankietowanych osób i były to przede wszystkim te w wieku emerytalnym. Tak małe
zainteresowanie tymi terenami mieszkańcy łączą m.in. z brakiem możliwości atrakcyjnego dla nich spędzania
wolnego czasu. Niezadowolonych z warunków do rekreacji, jakie oferuje Szczecin, było ponad 50%
ankietowanych, co jednocześnie może wydawać się paradoksem w kontekście powszechnie panującej opinii o
znacznych zasobach zieleni miasta. Wydaje się zatem, że problem leży w zagospodarowaniu terenów i ich
ofercie programowej, nieprzystającej do rzeczywistych potrzeb i oczekiwań potencjalnych użytkowników.
Analiza stanu zagospodarowania badanych terenów pod kątem ich walorów lokalizacyjnych, krajobrazowych i
programowych nasuwa wniosek o błędnym rozumieniu pojęcia rekreacji przez projektantów. Spłycana jest
ona wyłącznie do form rekreacji ruchowej lub jest utożsamiana z wypoczynkiem. Pojęcie to obejmuje
tymczasem również rozwój osobisty, gry, realizację własnego hobby oraz zabawę. Ponadto łączy się z
potrzebą aktywności na płaszczyz
nie fizycznej, intelektualnej i emocjonalnej. Decyzja o podjęciu aktywności
rekreacyjnej jest efektem indywidualnej potrzeby, której możliwość realizacji stanowi warunek konieczny dla
odbycia efektywnego procesu rekreacji. Potrzeby te są bardzo różne, tak jak różne są typy charakterologiczne i
uwarunkowania dnia codziennego. Można jednak wydzielić pewne ich grupy: bieżącą regenerację sił,
komfort, kontakty społeczne, indywidualizm, rozwój i poznanie oraz estetykę.
Regeneracja sił i komfort
Potrzeby dotyczące bieżącej regeneracji sił są realizowane przez zapewnienie warunków do wypoczynku
biernego i czynnego w podstawowym zakresie. Pociąga to za sobą z jednej strony potrzebę organizacji
spokojnych miejsc otoczonych zielenią, a z drugiej zapewnienie podstaw do aktywnego wypoczynku na
osiedlu. Podstawową bazę programową powinny stanowić tu ciągi spacerowe i ścieżki rowerowe tworzące
spójny system, łączący często odwiedzane miejsca na osiedlu (punkty usług czy przystanki komunikacji) oraz
umożliwiający rekreację  przy okazji codziennych obowiązków. Ma to ogromne znaczenie, szczególnie z
punktu widzenia osób dorosłych. Analizowane osiedla powszechnie wykazują pod tym względem znaczące
braki. Ciągi komunikacyjne trudno określać mianem spacerowych, gdyż są one powszechnie anektowane
przez parkujące samochody i ubogie w zieleń, więc mogą stanowić miejsce rekreacji jedynie
fragmentarycznie.
Inną ważną potrzebą jest poczucie komfortu, na które składa się bezpieczeństwo oraz zapewnienie zdrowego
mikroklimatu, który można uzyskać np. przez wprowadzanie zieleni izolującej w sąsiedztwie ruchliwej ulicy
czy zwiększając powierzchnię biologicznie czynną. Również w przypadku tej potrzeby w większości
badanych osiedli Szczecina wykazano jedynie połowiczne możliwości jej realizacji. Komfort obniża znacząco
brak czytelnej kompozycji osiedli oraz brak stosowania wizualnych granic w kształtowaniu przestrzeni, co w
przypadku szeregu placyków sąsiedzkich doprowadziło do powstania przestrzeni  niczyich . Pozytywnym
elementem poprawiającym sytuację jest dość znaczna ilość zieleni w badanych osiedlach oraz w przypadku
dwóch z nich dobre warunki lokalizacyjne. Osiedlowe nasadzenia wymagają jednak uzupełnień, zwłaszcza w
postaci zwartych ścian izolujących od z
ródeł zmęczenia: parkingów, śmietników i ulic.
Społeczne kontakty
Potrzeba kontaktów społecznych w rekreacji wiąże się ze stworzeniem warunków dla podejmowania form
rekreacji grupowej. Podstawowym warunkiem dla ich uzyskania jest kreacja przestrzeni prospołecznej,
sprzyjającej kontaktom społecznym, a z drugiej włączenie mieszkańców w proces tworzenia przestrzeni
rekreacji, aby czuli się jej gospodarzami. Konieczne jest wyodrębnienie zarówno przestrzeni sąsiedzkich,
których adresatem jest wybrana grupa mieszkańców, jak i wykształcenie centrum, będącego swego rodzaju
 sercem osiedla , w którym kreowane będą atrakcyjne miejsca spotkań, ożywiające przestrzeń oraz nastąpi
zaktywizowanie osiedlowego życia. W takim ujęciu potrzeby mieszkańców nie są realizowane w stopniu
wystarczającym, chociaż w kilku przypadkach poczyniono niedawno pewne inwestycje. Niestety, żadne z
badanych osiedli nie posiada zrealizowanej ogólnoosiedlowej przestrzeni rekreacji. Umożliwiają ją jedynie
wnętrza międzyblokowe, urządzone właściwie wyłącznie pod kątem dzieci. Tylko jedno z badanych osiedli
posiada prężnie działające kluby osiedlowe zrzeszające mieszkańców i organizujące festyny oraz sezonowe
imprezy.
Od indywidualizmu do estetyki
Potrzeba indywidualizmu może być realizowana dwustronnie: przez nadanie otoczeniu cech wyróżniających
oraz poprzez zapewnienie odpowiedniego programu rekreacyjnego, uwzględniającego nietypowe formy
aktywności rekreacyjnej. Pewnym przejawem potrzeby indywidualizmu w rekreacji jest potrzeba wyrazu
artystycznego. Ogromny potencjał w tym zakresie wydają się posiadać interaktywne place zabaw,
uaktywniające kreatywność i pobudzające wyobraz
nię np. zabawa dz
więkiem oraz plenerowe galerie sztuki.
Innym elementem mogą być ogródki przydomowe, umożliwiające mieszkańcom osiedli samodzielną kreację
przestrzeni. Tylko jedno z analizowanych osiedli ma zorganizowane przedogródki, stanowiące prawdziwą
chlubę mieszkańców. Place zabaw, zachęcające do niebanalnych zabaw ze sztuką, nie są w ogóle realizowane.
Brakuje również elementów rzez
biarskich czy małej architektury o indywidualnym wzornictwie,
sprzyjających zaspokajaniu potrzeby indywidualizmu w sposób bierny.
Potrzeby rozwoju i poznania mogą być realizowane przez zapewnienie programu umożliwiającego podjęcie
form rekreacji, warunkujących rozwój zainteresowań i zdolności, oraz kreację miejsc o walorach
dydaktycznych (edukacyjnych ciągów spacerowych, sezonowych wystaw plenerowych, tematycznych
ogrodów osiedlowych). Potrzeby te wydają się przypadać często zapomnianym, traktowanym jako relikt
poprzedniej epoki, klubom osiedlowym. Wskrzeszenie funkcji animatorów  kultury podwórkowej może
tymczasem implikować szereg pozytywnych zjawisk społecznych. Rekreacja realizowana w analizowanych
osiedlach (głównie przez bogaty program) została ograniczona do placów zabaw wyposażonych w urządzenia
do zabaw ruchowych, w wyniku czego efektywny wypoczynek jest tam praktycznie niemożliwy. Place zabaw
z pojedynczymi urządzeniami, mogącymi zachęcać dzieci do pewnych zabaw tematycznych, zlokalizowane
zostały jedynie na dwóch osiedlach.
Potrzeba estetyki w rekreacji objawia się potrzebą regeneracji przez kontakt z szeroko rozumianym pięknem,
np. z przyrodą, ale także z elementami kulturowymi, w tym sztuką. Osiedle powinno być kształtowane w
postaci jednego, wielkiego ogrodu, w którym rekreacja dotyczy całości założenia (a nie tylko wydzielonego do
tego celu terenu), gdzie poszczególne wnętrza tworzą miniparki i ogrody. W badanych osiedlach potrzeba ta
znajduje częściowo możliwości zaspokojenia na dwóch z nich, dzięki korzystnej lokalizacji i dobrym
warunkom naturalnym (las, rzez
ba terenu). We wszystkich zespołach wyraz
nie daje się jednak odczuć brak
założeń o charakterze ogrodowym, ubóstwo form i detalu.
Zrozumieć potrzeby
Zatem oceniając osiedla pod innym kątem niż to się powszechnie czyni, można wykryć wiele niedociągnięć.
Nawet pozornie atrakcyjne inwestycje  jak założenie nowego placu zabaw czy zakup ławek  wydają się
chybione, jeśli przeprowadza się je bez znajomości mechanizmów rekreacji i faktycznych potrzeb z nią
związanych. Pozostaje jednak nadzieja, że działania warunkujące kreację przestrzeni atrakcyjnej do rekreacji
są możliwe do przeprowadzenia i nie takie kosztowne, jakby się pozornie wydawało. Świadczy o tym szereg
realizacji osiedli zlokalizowanych  po sąsiedzku w Niemczech i Danii, często o znacznie mniejszym (z
różnych względów) potencjale niż nasze. Potrzebna jest jednak przede wszystkim zmiana podejścia w
rozumieniu rekreacji, a co za tym idzie kształtowanie całego obszaru zabudowy jako przestrzeni rekreacji,
czego efektem będzie  osiedle jak ogród .
y
ródła
1. Bartkowicz B.: Wypoczynek codzienny mieszkańców nowych osiedli na przykładzie Krakowa. PWN. Warszawa 1974.
2. Bell P. A., Greene Th. C., Fisher J. D., Baum A.: Psychologia środowiskowa. Gdańskie Wydawnictwo
3. Psychologiczne. Gdańsk 2004.
4. Czałczyńska-Podolska M.: Kształtowanie terenów rekreacji codziennej w kontekście potrzeb rekreacyjnych człowieka
(na przykładzie Szczecina). Praca doktorska. Wrocław 2006.
5. Czałczyńska-Podolska M.: 2007. Ocena miejsca zamieszkania w aspekcie realizacji potrzeb rekreacyjnych
mieszkańców. [W:] Sztuka Ochrony i kształtowania środowiska.  Twórczość  Nauka  Dydaktyka . 10/2007.
6. Gracz J., Stankowski T.: Psychologia w rekreacji i turystyce. AWF. Poznań 2001.
7. Piątkowska K., Scholtz A., Wirszyłło R.: Rekreacja w osiedlu. Zakład Wydawnictw CRS. Warszawa 1976.
8. Teoria i metodyka rekreacji. Kiełbasiewicz-Drozdowska I., Siwiński W. (red.). AWF. Poznań 2001.
dr Magdalena Czałczyńska-Podolska, Katedra Projektowania Krajobrazu, Akademia
Rolnicza w Szczecinie /obecnie ZUT/
ten tekst znajdziecie w numerze 3 / 2008 / Zieleń Miejska na stronie 42.