Lwowskie,
Lwów,
Stanisławowskie
Zbigniew Hauser
Ilustrowany przewodnik po zabytkach
Galicji Wschodniej
Ilustrowany przewodnik po zabytkach Galicji Wschodniej
Wydanie tej książki wsparła finansowo Fundacja im. ks. Stefana Niedzielaka
Lwowskie,
Lwów,
Stanisławowskie
Zbigniew Hauser
Ilustrowany przewodnik po zabytkach Galicji Wschodniej
burchard edition
Burchard Edition
01-673 Warszawa, ul. Podleśna 15
tel/fax (22) 833 83 24
Katalog: www.nepo.kom.pl/burchard
ISBN 83-87654-14-0
Copyright for this edition: Burchard Edition, 2004
Projekt okładki: Piotr Kwasieborski
Redakcja, opracowanie edytorskie, skład i korekta:
Paweł Luboński
Mapa barwna: Anna Lubońska
Rysunki: Beata Kowalska i Krzysztof Rytel
Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced
by any process, except for private study, research or criticism,
without the written permission of the publisher.
Wydanie I, nakład 1000 egz. Druk i oprawa: KODRUK Company
OD WYDAWCY
Najpierw była to Ruś Czerwona, potem Ziemia Halicka, a po wcieleniu do Korony województwo ruskie. Po rozbiorach utrwaliła się nazwa Galicja Wschodnia, zaś po sowieckiej aneksji Ukraina Zachodnia. Jakkolwiek nazwy te dotyczą mniej więcej tego samego obszaru, dla czytelników polskich, zwłaszcza tych, których z niego wypędzono, emocjonalnie najbliższa jest chyba Galicja Wschodnia.
Sześć lat temu zacząłem kolejno wydawać tomy ilustrowanego przewodnika po zabytkach kultury na kresach I Rzeczypospolitej. Najpierw ukazała się Białoruś, następnie Litwa i cztery tomy Ukrainy. Książki te wzbudziły duże zainteresowanie, o czym świadczą nie tylko rozmiary sprzedaży, ale także liczne listy i telefony czytelników, wskazujących na pewne braki i pomyłki, zwłaszcza w I tomie Ukrainy. Czas płynie, jedne zabytki rozpadają się w gruzy, inne poddawane są renowacji. Hasła wymagają aktualizacji. Jasne się stało, że trzeba przygotować całkowicie nową książkę. Z pierwszego tomu drugiej edycji usunięto rozdziały o Zakarpaciu i ukraińskiej Bukowinie, które do Galicji nigdy nie należały. Tekst pozostałej części został za to rozszerzony mniej więcej o połowę. Hasła opracowano w nowy sposób, włączając do nich treści historyczne. Dodano opisy wielu nowych miejscowości i obiektów, których zabrakło w pierwszym wydaniu.
Książka jest więc nowa, opracowana w większej części przez nowego autora i ukazuje się pod nowym tytułem. Pod względem obszaru obejmuje Lwów oraz obecne obwody lwowski i iwanofrankowski, które z grubsza, choć nie w pełni pokrywają się z przedwojennymi polskimi województwami lwowskim i stanisławowskim.
Nazwa "Galicja", choć formalnie nadana przez Habsburgów pod koniec XVIII wieku, w istocie ma tysiącletnią tradycję. Około X wieku Ruś Czerwona, której miano wywodziło się od tak zwanych Grodów Czerwieńskich, była jednym z księstw ruskich (ukraińskich). Później od miasta Halicza przyjęła się nazwa Ruś Halicka. Po wygaśnięciu rodu książąt halickich władzę objął ich krewny, książę mazowiecki
5
Od wydawcy
Bolesław Trojdenowicz. Po jego śmierci Ruś Czerwona stała się przedmiotem sporów i terenem walk Rusinów, Polaków i Węgrów. Kazimierz Wielki zagarnął sporne terytorium w 1340 r., lecz na krótko, bowiem w 1366 r. opanował Ruś jego siostrzeniec Ludwik Węgierski. Ostatecznie wcieliła ją do Polski królowa Jadwiga.
W 1772 roku obszar ten zajęła wskutek pierwszego rozbioru Polski monarchia habsburska. Właśnie Austriacy nadali mu nazwę Galicja, nawiązując do tradycji sprzed wieków. Po rozpadzie Austro-Węgier w 1918 r. Ukraińcy proklamowali powstanie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), opanowując szybko niemal cały obszar prowincji, gdyż ludność wiejska była tu w znacznej większości ukraińska. We Lwowie, gdzie prawie nie było Ukraińców, polscy mieszkańcy wystąpili zbrojnie w obronie miasta. Po trwających ponad pół roku krwawych walkach w lipcu 1919 r. ZURL przestała istnieć.
W 1920 r. Lwowa i Galicji Wschodniej broniły przed bolszewikami ramię w ramię z Polakami dywizje Ukraińskiej Republiki Ludowej Simona Petlury pod dowództwem gen. Pawlenki. Po traktacie ryskim (1921) Galicja Wschodnia weszła w skład Rzeczypospolitej, co w 1923 roku zaakceptowały mocarstwa Ententy.
We wrześniu 1939 r. zagarnęli ten obszar Sowieci, dokonując masowych aresztowań i deportacji tak Polaków, jak i Ukraińców. W 1941 r. ich miejsce zajął kolejny okupant Niemcy, którzy kontynuowali zbrodniczy proceder, dokonując eksterminacji przede wszystkim ludności żydowskiej. W 1944 roku wrócili bolszewicy i ziemie te w większości weszły na mocy postanowień z Jałty i Poczdamu w skład sowieckiej Socjalistycznej Republiki Ukrainy. W 1991 r., po rozpadzie ZSRR, Ukraińcy utworzyli własne, niepodległe państwo.
Po wypędzeniu przez Sowietów po 1945 r. większości ludności polskiej, na terytorium dawnego województwa ruskiego pozostało do dziś niewielu Polaków, głównie we Lwowie oraz innych większych miejscowościach. Zycie polskie skupia się wokół reaktywowanych po 1991 r. parafii rzymskokatolickich. W wielu miastach i wsiach, w których dziś nie ma już Polaków, zachowały się choćby w stanie szczątkowym cmentarze rzymskokatolickie z polskimi nagrobkami. Staraliśmy się je umiejscowić i opisać, co postulowało w listach wielu czytelników.
Galicja Wschodnia zawsze była krainą wielojęzyczną i wie-lokulturową. Mimo sporadycznych tarć lub niesnasek współżycie sąsiedzkie było na ogół dobre lub wprost symbiotyczne.
6
Od wydawcy
Na ogromnym cmentarzu poległych w walkach o Monte Cassino widzimy prócz krzyży katolickich całe rzędy krzyży prawosławnych. To groby Ukraińców, ochotników walczących o wolną Polskę w II Korpusie gen. Andersa. Widzimy też rzędy macew z gwiazdą Dawida. Także galicyjscy Żydzi oddawali życie za Polskę. Była to bowiem Polska dla wszystkich. Pamiętajmy o tym, odwiedzając Galicję, dziś ukraińską. Pamiętajmy, bowiem Ukraina to kraj nie tylko sąsiedni, ale także bratni, chrześcijański i europejski.
W książce i na załączonej do niej mapce zastosowano w zasadzie (z drobnymi odstępstwami) polskie urzędowe nazewnictwo miejscowości z okresu międzywojennego, przyjęte za mapami w skali 1:300 000 Wojskowego Instytutu Geograficznego. Przy każdym haśle podano także obecnie obowiązującą nazwę ukraińską.
Jeśli idzie o ulice wymienione w tekście oraz zaznaczone na planie Lwowa, użyto o ile pozwalały na to dostępne źródła współczesnego nazewnictwa ukraińskiego, co powinno ułatwić czytelnikowi orientację przy poruszaniu się po miastach.
Szczególnie godne uwagi obiekty zostały oznaczone gwiazdkami (od jednej do trzech). Oczywiście jest to subiektywna ocena autora. Klasyfikacja ta nie objęła Lwowa, którego zabytki są klasą same dla siebie.
(red.)
7
LWÓW
Początki głównego miasta Galicji Wschodniej, które swą nazwę wzięło od założyciela, księcia ruskiego Lwa Daniło-wicza, syna księcia przemyskiego Daniła Romanowicza, przypadają na połowę XIII w. Lwów powstał zrazu jako ziemno--drewniany gród położony na wzgórzu. Niżej, na miejscu późniejszej ul. Jagiellońskiej, rozłożyło się podgrodzie. Napływ Ormian, Żydów oraz Niemców ożywił handel, zwłaszcza po zniszczeniu przez Tatarów konkurencyjnego Halicza. Szybko rozwijające się miasto otoczono ziemnymi wałami.
W trakcie walk o Ruś Halicką grodem zawładnął w 1352 r. Kazimierz Wielki. Na najwyższym wzgórzu król zbudował murowany zamek (zwany później Wysokim), miasto zaś przeniósł na nowe miejsce i nadawszy mu prawo magdeburskie (w 1356 r.), otoczył je podwójnym murem obronnym, z którym łączył się drugi zamek, zwany Niskim. Lwów rozwijał się bardzo szybko, wzbogacany przez możnych fundatorów o wspaniałe budowle sakralne. Poza murami powstawały przedmieścia, zaś patrycjusze (przeważnie Niemcy) mieli pod miastem folwarki i majątki ziemskie, z których wyrosły później dzielnice nowożytnego Lwowa. Tak np. Kulparków to dawny Goldberghof, Zamarstynów Sommersteinhof, Kleparów Klopperhof itd. Właściwe miasto, z centralnym rynkiem, ratuszem i regularną siecią ulic, zabudowane murowanymi kamienicami, przypominało inne ówczesne miasta europejskie. W radzie miejskiej reprezentowani byli mieszczanie wielu narodowości, działało dwadzieścia osiem cechów rzemieślniczych. Szczyt rozwoju Lwowa przypada na początek XVII w.
Geograficzną osobliwością Lwowa jest fakt, że miasto leży na dziale wodnym pomiędzy zlewiskami Bałtyku i Morza Czarnego. Lew Kaltenbergh w swych pamiętnikach z okresu międzywojennego opisuje budynek znajdujący się na terenie dawnej austriackiej strzelnicy wojskowej. Woda spływająca z jednej jego rynny trafiała do Bugu, z drugiej do Dniestru.
W 1648 r. Bohdan Chmielnicki wraz z Tatarami oblegał miasto przez kilka tygodni. Zażądał wtedy od burmistrza Marcina Groswajera (Grossweihera), aby obrońcy
8
"Żydy wszystkie wydali, jako tych, którzy tej wojny są przyczyną", obiecując w zamian odstąpić od oblężenia. Grozwajer dał taką odpowiedź: "Żydów wydać nie możemy dla dwóch przyczyn: pierwsza, że nie naszemi, ale królewskiemi Rzplitej są poddanemi, druga, że z nami równo wszystkie koszty i niewczasy ponoszą gotowi będąc z nami pospołu i dla nas umierać". Postrzelawszy jeszcze na postrach, Chmielnicki ustąpił jak niepyszny. Czyż nie był burmistrz Lwowa pierwszym "sprawiedliwym wśród narodów świata"?
Wojny, najazdy, postępujący upadek Rzeczypospolitej osłabiały coraz bardziej i Lwów. W okresie rozbiorów miasto liczyło tylko 20 tys. mieszkańców. Dopiero od połowy XIX w. zaczął się nowy okres jego rozkwitu. Sprzyjały temu budowa linii kolejowej do Krakowa i ulokowanie we Lwowie Namiestnictwa, czyli austriackich władz administracyjnych całej Galicji. Uniwersytet i szkoły zostały spolonizowane, miasto stało się największym ośrodkiem polskiej nauki i kultury.
W czasie I wojny światowej Lwów został na pewien czas zajęty przez Rosjan, a w 1918 r. Ukraińcy proklamowali tutaj swoje niepodległe państwo. W mieście wybuchły walki polsko-ukraińskie, które w ciągu trzech tygodni pochłonęły po około 1000 zabitych po każdej stronie. Międzynarodowy spór o te walki, a także o upamiętniające je pomniki trwa do dziś.
Dwudziestolecie międzywojenne to okres szybkiego rozwoju i nowoczesności. We wrześniu 1939 r. Lwów (pod dowództwem gen. Langnera) przez dwanaście dni zwycięsko odpierał natarcia niemieckie. Chwilami było nawet z Niemcami krucho, bo jedna z ich dywizji została otoczona i musiano ją zaopatrywać drogą zrzutów spadochronowych. Agresja sowiecka położyła kres obronie. W dniu 22 września gen. Langner zdecydował się poddać swoje oddziały Armii Czerwonej. Około 2 tys. oficerów wywieziono na wschód, a ich nazwiska znalazły się potem na listach ofiar katyńskich.
Okupacja sowiecka do połowy 1941 r. była z jednej strony okresem aresztowań, deportacji i rozstrzeliwań, z drugiej zaś kolaboracji części inteligencji z okupantami. Z tych kolaborantów w znacznej mierze wywodziły się późniejsze polityczne i kulturalne kadry wczesnej PRL. Następna okupacja, niemiecka (1941-44), przyniosła nowe ciężkie straty: eksterminację Żydów oraz tysięcy Polaków. Po II wojnie światowej wraz z całą Galicją Wschodnią Lwów został wcielony do Ukraińskiej SSR, Polacy w ogromnej większości zostali z miasta wypędzeni (przeważnie na tzw. Ziemie Odzyskane), natomiast elity ukraińskie deportowano do obozów gułagu.
9
XjVV\JVV
Dziś Lwów jest, jaki jest. Zmieniły się nazwy większości ulic, ale cenne zabytki stoją, jak stały, świadcząc o dawnej sławie miasta i o tym, że niegdyś żyło tu zgodnie wiele narodowości. Są tu kościoły katolickie obrządku łacińskiego i ukraińsko-bizantyjskiego, są cerkwie prawosławne i kościoły ormiańskie, jest jedna zachowana synagoga. Po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości odrodziło się życie kulturalne i naukowe.
W Polsce zainteresowanie Lwowem jest wciąż żywe. Niestety, bogatą kulturalną tradycję Lwowa z reguły sprowadza się do poziomu pseudobatiarskiego folkloru, co zapoczątkowała już przed wojną tandetna radiowa "Lwowska Fala". O tym, że Lwów był trzecim obok Warszawy i Wilna głównym ośrodkiem polskiej nauki i kultury, jest dziś raczej głucho, wyjąwszy nieliczne niskonakładowe, trudno dostępne książki naukowe lub pamiętniki. Mamy nadzieję, że zawarte w tej książce opisy zabytków oraz zdarzeń i ludzi z nimi związanych pomogą Państwu poznać (lub tylko sobie przypomnieć) niezwykłość i różnorodność tego miasta.
Uwaga: przy opisach zabytkowych obiektów Lwowa podajemy nazwy ulic we współczesnym brzmieniu ukraińskim, przytaczając także nazwy przedwojenne, o ile zostały w istotny sposób zmienione. Na wklejce umieszczonej na końcu książki znajduje się plan centrum Lwowa, na którym zaznaczono większość opisywanych obiektów.
Katedra rzymskokatolicka p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (pi. Katedralny) jest jednym z najstarszych zachowanych zabytków Lwowa. Jej budowę zapoczątkowano ok. 1360 r., pierwotnie pod wezwaniem Świętej Trójcy (przeniesionym ze starszego, drewnianego kościoła, który spalili Litwini w 1350 r.). Twórcą koncepcji architektonicznej był prawdopodobnie mistrz Niczko (Mikołaj), zmarły w 1384 r. Jego pracę kontynuował Mikołaj Gansecke, który w 1404 r. zasklepił prezbiterium. Rok później biskup przemyski Maciej poświęcił pierwszą część świątyni. Prace przy korpusie nawowym przeciągnęły się do 1479 r., kiedy mistrz Joachim z Wrocławia ukończył sklepienia. Dopiero w wigilię Bożego Narodzenia 1481 r. arcybiskup Jan Strzelecki uroczyście konsekrował katedrę.
W 1412 r. do Lwowa przeniesiono z Halicza ośrodek metropolii rzymskokatolickiej. Pierwszym metropolitą lwowskim był abp Jan Rzeszowski, po nim stanowisko to zajmowało ponad czterdziestu kolejnych dostojników kościel-
10
nych. Lwowska katedra była świadkiem doniosłych wydarzeń historycznych i religijnych. W 1434 r. odprawiono w niej mszę żałobną za zmarłego w pobliskim Gródku Władysława Jagiełłę, w 1656 r. król Jan Kazimierz złożył w niej pamiętne śluby, obierając Matkę Bożą za Patronkę i Królową Polski.
Katedra rzymskokatolicka
Także po 1945 r. funkcjonowała nieprzerwanie jako świątynia rzymskokatolicka, stanowiąc oparcie duchowe dla nielicznych pozostałych we Lwowie Polaków. W 1946 r. władze sowieckie zmusiły jednak instytucje kościelne, m.in. seminarium duchowne i kurię arcybiskupią, do przeniesienia się do Polski w jej nowych granicach. Pod przymusem opuścił Lwów metropolita abp Eugeniusz Bazik, a działalność duszpasterską pozwolono prowadzić tylko nielicznym księżom. Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości nastąpiła normalizacja sytuacji. W 1991 r. miał miejsce ingres do świątyni katedralnej nowego rzymskokatolickiego metropolity lwowskiego, abp. Mariana Jaworskiego. Katedra jest obecnie jedną z trzech czynnych rzymskokatolickich świątyń parafialnych we Lwowie, obok kościoła p.w. św. Antoniego na Łyczakowie oraz kościoła p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Zboiskach.
Ze względu na zachowane w całości wyposażenie wnętrza katedra reprezentuje szczególną wartość zabytkową i pamiąt-
11
i-ivvwv
kową, dlatego omawiamy ją bardziej szczegółowo niż inne obiekty.
Wygląd zewnętrzny. Katedra jest trójnawową budowlą halową o krótkim, trójprzęsłowym korpusie i wydłużonym prezbiterium. Fasadę flankują dwie masywne wieże, z których tylko północna została ukończona (południowa nie przewyższa głównego korpusu kościoła). Zasadnicza bryła ma charakter gotycki, natomiast barokowe elementy wystroju architektonicznego pochodzą głównie z czasu przebudowy przeprowadzonej w 1760 r. pod kierunkiem Macieja Polejow-skiego.
Do nawy przylegają dobudowane później kaplice o różnorodnym charakterze stylowym, których zewnętrzny wygląd omawiamy kolejno, obchodząc kościół zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara.
Pierwsza po stronie północnej to późnorenesansowa kaplica kampianowska o elewacji pokrytej bogatą dekoracją rzeźbiarską. Następna to kaplica Matki Boskiej z gotyckim portalem ostrołukowym. Na jej tle XVIII-wieczna rzeźba Chrystusa w Grobie (pozostałość dawnego cmentarza przykościelnego)
Kaplica Najświętszego Sakramentu, zwaną też kaplicą Wiśniowieckich, powstała w obecnej postaci w I poł. XVIII w. Jej dolna kondygnacja, zamknięta ozdobnym fryzem, to gotycka kaplica Buczackich, przebudowana pod koniec XVI w. w stylu renesansowym, być może przez Pawła Rzymianina. Miedzianą kopułę wieńczy latarnia z krzyżem i herbem Wiśniowieckich. W narożniku zwisa na łańcuchu kula działowa pamiątka oblężenia Lwowa przez Turków w 1672 r.
Pomiędzy kaplicą Wiśniowieckich i kolejną kaplicą Św. Kazimierza znajduje się żelazne neogotyckie ogrodzenie (1858 -1859) i rzeźba św. Andrzeja. Dalej do prezbiterium przylegają dwie zakrystie. Do mniejszej z nich prowadzi neorene-sansowy portal z początku XX w.
Na wschodniej ścianie prezbiterium widnieje kompozycja malarska upamiętniająca dawną kaplicę cmentarną ufundowaną w 1644 r. przez Wojciecha Domagalicza dla cudownego obrazu Matki Boskiej (zburzono ją w latach sześćdziesiątych XVIII w.). Zawiera kopię obrazu, portret Domagalicza i łaciński napis pamiątkowy. Poniżej późnorenesansowe kamienne epitafium Szolc-Wolfowiczów z końca XVI w.
Do południowej ściany prezbiterium przylegają budynek dawnego ermitażu abp. Sierakowskiego oraz kaplica św. Józefa. Dalej kaplica Jabłonowskich, identyczna z kaplicą
12
LWUW
Wiśniowieckich i symetrycznie względem niej ulokowana. Na miedzianej kopule insygnia biskupie oraz inskrypcja dotycząca bł. Jakuba Strzemię, którego relikwie przechowywano w kaplicy.
W ścianie kolejnej kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej zamurowany gotycki portal. Jego usytuowanie wskazuje średniowieczny poziom gruntu. Ostatnią z tej strony katedry jest kaplica Jezusa Miłosiernego.
Wnętrze katedry zniszczył pożar w 1527 r. Spłonęło wtedy m.in. doszczętnie prezbiterium, w którym runęło sklepienie. W wyniku odbudowy podjętej przez arcybiskupa Bernarda Wilczka wystrój przybrał charakter renesansowo--manierystyczny.
Część wejściowa. Sień w wieży południowej była pierwotnie gotycką kaplicą, od 1609 r. należała do cechu kuśnierzy. Uwagę zwraca rokokowa chrzcielnica z czarnego marmuru, przypuszczalnie dzieło Jana Obrockiego z 1775 r. W przejściu do nawy tablica pamiątkowa Olgi i Andrzeja Małkowskich, twórców polskiego harcerstwa. Funkcję kaplicy pełniła dawniej także sień północna.
W filary pod chórem muzycznym są wmurowane dwa renesansowe nagrobki z XVI w, które odnaleziono w gruzie podczas remontu pod koniec XIX w.: starosty jaworowskiego Baltazara Bzowskiego (zm. 1574 r.) i patrycjusza lwowskiego Stanisława Henela (zm. 1570 r.). Powyżej tego drugiego epitafium Klementyny z Tańskich Hoffmanowej (1798-1845), pisarki i pedagoga, prekursorki obywatelskiego wychowania kobiet. Jest tu także tablica upamiętniająca zamordowanie przez Niemców we Lwowie 4 lipca 1941 r. profesorów Uniwersytetu Jana Kazimierza oraz kilka epitafiów. Na stropie rokokowe malowidło Stanisława Stroińskiego z lat 1771-1772 (Dawid grający na lutni). Na chórze muzycznym organy z neogotyckim prospektem, ufundowane w 1839 r. przez ks. Jakuba Bema, kustosza katedry. Nad nimi witraż przedstawiający Matkę Bożą Królową Aniołów, projektu Teodora Axentowicza.
Nawa główna. Sklepienie pokrywa również polichromia Stanisława Stroińskiego. Wśród fantastycznej architektury i pejzaży m.in. sceny nawiedzenia św. Elżbiety, pokłonu pasterzy, hołdu Trzech Króli, rzezi niewiniątek i ucieczki do Egiptu.
W nawie przy wejściu do prezbiterium dwa klasycy-styczne nagrobki: po lewej Ustrzyckich z 1798 r. (w kształcie
13
LWÓW
frontonu starożytnej świątyni), po prawej Katarzyny z Ossolińskich Jabłonowskiej (zm. 1806), kasztelanowej wiślickiej, przedstawiający dwie płaczki przy urnie, wykonany w Wiedniu. Po stronie północnej żelazna ambona ozdobiona ażurową dekoracją z brązu i zwieńczona przestawieniem tablic Dekalogu, wykonana w 1800 r. przez lwowskiego ślusarza Zacha.
Prezbiterium było w latach 1892-98 poddane renowacji, która nadała mu charakter neogotycki. Miejsce większości XVIII-wiecznych fresków Stroińskiego zajęła polichromia projektu Michała Kowalczuka. Tylko na ścianie północnej zachowało się malowidło przedstawiające ogłoszenie przez arcybiskupa Sierakowskiego cudowności obrazu Najświętszej Panny Marii. W orszaku arcybiskupim malarz przedstawił siebie w stroju polskim, a swojego syna Antoniego w stroju francuskim.
Witraże, w większości wykonane w latach 1896-98 w zakładzie Mayera w Monachium, przedstawiają motywy polskie. Na zamknięciu prezbiterium w środku Matka Boża Królowa Korony Polskiej z herbami Polski, Litwy i Rusi, po lewej śluby Jana Kazimierza (według obrazu Jana Matejki), po prawej św. Jan z Dukli (projektu Stanisława Kaczora-Batowskiego). W oknach ściany północnej położenie kamienia węgielnego pod lwowską katedrę przez króla Kazimierza Wielkiego (projektu Józefa Mehoffera) i konsekracja abp. Grzegorza z Sanoka (projektu Tadeusza Popiela). W oknach ściany południowej Matka Boska Ostrobramska, Chrystus ubiczowany oraz święci patroni: św. Józefat Kuncewicz, św. Kazimierz, św. Jerzy i św. Jan z Dukli z postacią klęczącego fundatora Jerzego Dunina-Borkowskiego (według projektu Jana Matejki zrealizowanego zamiast odrzuconego przez komisję konkursową dzieła Stanisława Wyspiańskiego) oraz inne motywy.
Rokokowy ołtarz główny powstał w latach 1765-1771 według projektu architekta Piotra Polejowskiego. Wielkie figury Ojców Kościoła: śś. Augustyna, Grzegorza, Ambrożego i Hieronima wyrzeźbił Maciej Polejowski. W centrum obraz Matki Bożej Łaskawej, zwanej Domagaliczowską, w rokokowej ramie.
Obraz ten stanowił pierwotnie część epitafium zmarłej w dzieciństwie Katarzyny Domagaliczówny. Namalował go w 1598 r. jej dziadek, lwowski malarz Józef Szolc-Wolfowicz. Epitafium zawieszono na zewnętrznej ścianie prezbiterium, na ówczesnym cmentarzu przykościelnym. Wkrótce obraz zasłynął łaskami i zaczął być otaczany kultem. Aby zapewnić
mu właściwą oprawę, brat zmarłej Jan Domagalicz wystawił niewielką kaplicę, zwaną później Domagaliczowską, przylegającą do prezbiterium od wschodu. W 1645 r. uroczyście umieszczono w niej wizerunek. W 1656 r. przed tym właśnie obrazem, przeniesionym specjalnie do katedry, złożył król Jan Kazimierz swoje słynne śluby.
Wizerunek Matki Boskiej został przez Kościół oficjalnie uznany za cudowny. W 1776 r. abp Wacław Hieronim Sierakowski ukoronował go papieskimi koronami. Jako jego zasłona służy ?I?-wieczny obraz Wniebowzięcia NMP pędzla Marcina Jabłońskiego. Obecnie w ołtarzu znajduje się kopia, oryginał trafił po wojnie do protokatedry w Lubaczowie, gdzie w 1983 r. powtórnie koronował go Jan Paweł II.
Na północnej ścianie prezbiterium znajduje się późno-barokowe epitafium arcybiskupów lwowskich z czarnego i białego marmuru, dzieło Jana Obrockiego z lat 1770-71, którym abp Sierakowski upamiętnił swoich poprzedników. Wzdłuż ścian stoją barokowe stalle kanonickie z II poł. XVII w. Na zapieckach płaskorzeźby przedstawiające dwunastu Apostołów.
Reszta wyposażenie prezbiterium (m.in. dębowe ławki dębowe i neogotyckie balkony) pochodzi z XIX i XX w. Mensa ołtarzowa z kopią srebrnego antepedium projektu Józefa Starzyńskiego z 1936 r. została wykonana w 1999 r. staraniem Stowarzyszenia "Wspólnota Polska".
Przy wejściu do kaplicy Zamoyskiego (św. Józefa) po lewej renesansowe epitafium Mikołaja Herburta Odnow-skiego, wojewody ruskiego (zm. 1555) z przedstawieniem leżącego rycerza w zbroi. Po prawej neobarokowe epitafium Sapiehów Leona (1803-1878), marszałka pierwszego Sejmu Krajowego, oraz jego żony Jadwigi. Po przeciwległej stronie prezbiterium brązowe epitafium wojewody ruskiego Stanisława Żółkiewskiego (1520-1588).
Północna nawa boczna. Warto zwrócić uwagę na polichromie Stanisława Stroińskiego z 1772 r. ze scenami z życia Matki Boskiej (na sklepieniu) i wyobrażeniem Chrystusa Nauczającego w Świątyni (na ścianie zachodniej). Przy arkadach prowadzących do kaplic stiukowe anioły wykonane przez Jana Obrockiego. Pomiędzy wejściami do kaplic rokokowe konfesjonały ze złoconymi rzeźbami puttów.
Przy ścianie wschodniej ołtarz Świętej Trójcy wykonany w latach 1773-76 według projektu Piotra Polejowskiego, z parą wielkich rzeźb przedstawiających świętych biskupów Mikołaja i Atanazego, dłuta Jana Obrockiego. W polu
14
15
środkowym obraz Świętej Trójcy z XVII w. Na zasuwie Gościnność Abrahama pędzla Józefa Chojnickiego (1775). Nad mensą niewielki obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem (być może z XVI w.).
SCHEMAT WNĘTRZA KATEDRY
zakrystia wjfcaryjska
zakrystia kapitulna
kapl. Św. Kazimierza
????????????
???i. Wiśniowieckich kapl. Matki Bożej
kapl. kampianpwska j
y'4
l
kapl. śwj Józefa
kapl. Jabłonowskich
kapl. Matki Boskiej Częstochowskiej
kapl. Jezusa Miłosiernego
q I I 'l I
wieża ; I wieża I
Kaplica p.w. Pana Jezusa Ubiczowanego (kampianowska), należy do najcenniejszych obiektów manierystycznych na skalę całej Rzeczypospolitej. Jej budowę rozpoczęto w 1585 r. kosztem Pawła Kampiana (ok. 1527-1600), lekarza i burmistrza Lwowa. Prace trwały z przerwami prawie do połowy XVII w. Kontynuował je syn Pawła Marcin (zm. 1629), również burmistrz. Projekt przypisuje się znanemu lwowskiemu architektowi Pawłowi Rzymianinowi albo Andrzejowi Breme-rowi. W 1905 r. kaplicę poddano gruntownej konserwacji.
Ołtarz wykonał prawdopodobnie pochodzący z Holandii rzeźbiarz Henryk Horst (zm. ok. 1612). W dolnej kondygnacji obraz Chrystusa Ubiczowanego, w polach bocznych marmurowe rzeźby św. Piotra i św. Pawła. W górnej kondygnacji Chrystus Dźwigający Krzyż oraz rzeźby św. Augustyna i św. Jana Kantego.
Na ścianach epitafia o kompozycji architektonicznej z popiersiami zmarłych: od wschodu fundatorów kaplicy Pawła i Marcina Kampianów oraz ks. Krzysztofa Kampiana, od zachodu burmistrza lwowskiego Marcina Groswajera (1593--1652) i jego żony Anny oraz ławnika Marcina Ostrogór-
16
bWUW
skiego. Powyżej medaliony z płaskorzeźbami Ewangelistów i Ojców Kościoła, na fryzie popiersia dwunastu Apostołów. W górnej części ściany wschodniej obraz Piety w otoczeniu bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. W kopule wyobrażenie Chrystusa przed Piłatem z lat 1774-75 pędzla Stanisława Stroińskiego.
Kaplica p.w. Matki Boskiej (św. Antoniego) powstała w III ćw. XVIII w. Wnętrze pokrywa iluzjonistyczna polichromia Stanisława Stroińskiego. Na sklepieniu scena adoracji Chrystusa przez patronów Polski świętych Wojciecha, Stanisława Biskupa, Floriana, Michała i Stanisława Kostkę.
Rokokowy ołtarz wykonał ok. 1775 Jan Obrocki. W polu środkowym obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z początku XVIII w, na zasuwie Matka Boska i św. Jan z Dukli pędzla Józefa Chojnickiego (III ćw. XVIII w). W zwieńczeniu św. Maksymilian Kolbe. W owalnym oknie za ołtarzem XIX-wieczny witraż z przedstawieniem św. Antoniego Pustelnika. Na ścianie wschodniej obraz przedstawiający męczeństwo św. Jó-zefata Kuncewicza (poł. XIX w.), według tradycji przesłany z Rzymu. Na ścianie zachodniej epitafium abp. Andrzeja Ankwicza (zm. 1838), rektora Uniwersytetu Lwowskiego.
Kaplica p.w. Najświętszego Sakramentu (Wiśniowieckich) została ufundowana w 1495 r. pod pierwotnym wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Stanisława przez Annę Buczacką, kasztelanową bełzką. W 1587 r. rozbudował ją i przyozdobił abp Jan Dymitr Solikowski, oddając w użytkowanie jezuitom, których sprowadził do Lwowa. W połowie XVII w. otrzymała nowy ołtarz fundacji abp. Mikołaja Krosnowskiego, który został w niej pochowany. Obecny kształt uzyskała w wyniku przebudowy w latach 1733-40 sfinansowanej przez księcia Janusza Wiśniowieckiego, kasztelana krakowskiego.
Wnętrze jest nakryte owalną kopułą z latarnią i podzielone pilastrami podtrzymującymi belkowanie. Dekoracja stiukowa kopuły i ścian, najpewniej autorstwa Jana Obrockiego, powstała przed 1775 r. W bębnie kopuły rzeźbione personifikacje Kościoła, Wiary, Miłości i Nadziei. W kopule fresk Stanisława Stroińskiego, przedstawiający adorację Najświętszego Sakramentu przez aniołów i świętych oraz Chrystusa Zmartwychwstałego.
Ołtarz późnobarokowy z II ćw. XVIII w, w całości złocony, z rzeźbami św. Piotra i arcykapłana Aarona (po lewej) oraz św. Pawła i Dawida (po prawej). W zwieńczeniu anioły trzymające tarcze z herbem Zadora i herbem własnym Wiśniowieckich. W polu centralnym Zdjęcie z Krzyża, XVII-wieczna
17
bWUW
kopia dzieła Rubensa. Tabernakulum neobarokowe, przed ołtarzem żelazna balustrada z II poł. XIX w.
Epitafia: na ścianie zachodniej Mikołaja Krosnowskiego (1654-1723), wojewody czernihowskiego, z czarnego marmuru; na wschodniej Franciszka Ksawerego Wierzchlejskiego (1803-1884), arcybiskupa lwowskiego, dłuta Tadeusza Ba-rącza z 1888 r. Na ścianach arkady wejściowej stiukowe płaskorzeźby Św. Mikołaja i Ofiary Abrahama.
Kaplica p.w. św. Kazimierza powstała w II poł. XVIII w. na miejscu wcześniejszej kaplicy Świętych Polskich podczas przebudowy katedry dokonanej przez abp. Sierakowskiego. Na ścianach polichromia roślinna i geometryczna z początku XX w. W ścianie wschodniej portal z czarnego marmuru prowadzący do zakrystii, w nim okute blachą drzwi z XVIII w. Ołtarz stiukowy, późnobarokowy, z rzeźbami aniołów, być może jeden z ośmiu ołtarzy zamówionych w 1775 r. u Jana Obrockiego. W polu środkowym obraz św. Kazimierza z II poł. XIX w., w zwieńczeniu Matka Boska Karmiąca z tego samego czasu.
Zakrystia wielka (kapitulna) ze skarbcem na piętrze została wzniesiona nakładem mieszczan lwowskich w 1493 r. Wnętrze, nakryte sklepieniem wpartym na filarze, podzielono w XVIII w. na dwie części: północna pełni funkcję zakrystii, zaś południowa służy jako korytarz przejściowy.
W zakrystii znajduje się późnorenesansowy ołtarz zapa-liński, fundacji lwowskiej rodziny patrycjuszowskiej Zapałów z końca XVI w., z bogato rzeźbioną nastawą z czerwonego marmuru i alabastru. W polu środkowym płaskorzeźba klęczącego pod krzyżem fundatora, w głębi św. Jan z Matką Boską i Marią Kleofasową. Po bokach figury św. Wojciecha i św. Benedykta. Na sklepieniu polichromia Stanisława Stroińskiego z 1771 r. Żelazne drzwi do zakrystii wikaryjskiej pochodzą z XVIII w. W wyposażeniu XVIII-wieczne rokokowe szafy i komody, rzeźbione i częściowo złocone.
Zakrystia wikaryjska powstała podczas przebudowy katedry w III ćw. XVIII w. Na ścianach i sklepieniu polichromie Stanisława Stroińskiego z 1771 r., ze scenami m.in. sprowadzenia Arki Przymierza do Jerozolimy, ukarania synów Aarona, Kaina zabijającego Abla.
Kaplica p.w. św. Józefa (Zamoyskiego) została zbudowana w III ćw. XVIII w. na miejscu starszej kaplicy św. Anny. Nad kaplicą mieścił się urządzony w 1771 r. przez abp. Sierakowskiego ermitaż, w XIX w. przebudowano go na mieszkania
18
wikarych. Kaplica została gruntownie odnowiona i wyposażona około 1870 r. Sklepienie pokrywa przemalowana polichromia Stanisława Stroińskiego z lat 1774-1775.
Ołtarz późnorenesansowy, z alabastru, cały pokryty bogatą rzeźbiarską dekoracją ornamentalną, został ufundowany w 1592 r. przez abp. Jana Solikowskiego, a wykonany przez Jana Białego. W polu środkowym obraz św. Józefa z Dzieciątkiem z XIX w. Po bokach figury świętych Stanisława i Jacka, w predelli płaskorzeźbione Zwiastowanie. Jest to jedyny zachowany spośród kilkunastu alabastrowych ołtarzy umieszczonych w katedrze na przełomie XVI i XVII w.
Przy ścianie zachodniej alabastrowe nagrobki metropolitów lwowskich: Jana Zamoyskiego (1604-1614) i Jana Tarnowskiego (1654-1669), dłuta lwowskiego rzeźbiarza Aleksandra Prochenkowicza. Na ścianie wschodniej wykonane z czerwonego marmuru epitafium bp. Tomasza Pirawskiego (zm. 1625), pierwszego sufragana lwowskiego i sekretarza królewskiego. W ściany wmurowano ponadto fragmenty póź-norenesansowych dekoracji rzeźbiarskich. W oknach witraże z 1898 r. ze scenami Bożego Narodzenia i Ucieczki do Egiptu.
Południowa nawa boczna. Na ścianach i sklepieniu ilu-zjonistyczne malowidła i dekoracje stiukowe podobne jak w nawie północnej. Na ścianie zachodniej wielka scena Ofiarowania Jezusa w Świątyni.
Przy ścianie wschodniej ołtarz Przemienienia Pańskiego z lat 1773-76, projektu Piotra Polejowskiego. W retabulum wielkie rzeźby św. Piotra i św. Jakuba, wykonane po 1776 r. przez Jana Obrockiego, w otoczeniu rokokowej dekoracji ornamentalnej. W zwieńczeniu putta dłuta Macieja Polejowskiego. W polu środkowym obraz Józefa Chojnickiego Przemienienie Pańskie (1775), na zasuwie Chrystus na Górze Oliwnej.
Kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego (Jabłonowskich) została wzniesiona w latach 1769-1771 z fundacji wojewodziny bracławskiej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, na wzór symetrycznie usytuowanej kaplicy Wiśniowieckich. Znajduje się na miejscu dawnej kaplicy tzw. radzieckiej z 1454 r. Polichromię wykonał Stanisław Stroiński, a dekorację stiukową Jan Obrocki w latach 1775-76. W kopule m.in. wyobrażenia Boga Ojca adorowanego przez anioły, adoracji Baranka, pokłonu pasterzy, personifikacje Sprawiedliwości, Męstwa, Wiary i Prawdy. Malowidła odnowił w 1930 r. Mieczysław Wysocki.
19
LWUW
W ołtarzu, wykonanym przez Jana Obrockiego w 1775 r., stiukowa kompozycja rzeźbiarska z parą aniołów podtrzymujących drewniany gotycki krucyfiks. Został on w 1473 r. przywieziony z Krakowa i umieszczony w tęczy kościoła przez abp. Grzegorza z Sanoka. Poniżej obraz Matki Bożej (zapewne z pocz. XVII w.) oraz Pieta (XVII w).
W kaplicy znajdują się marmurowe pomniki metropolitów lwowskich: Wacława Hieronima Sierakowskiego (1760-1780) i Ferdynanda Onufrego Kickiego (1780-1797), wykonane na zlecenie tego ostatniego przez Franciszka Olędzkiego. Ponadto pomnik abp. Józefa Bilczewskiego, metropolity lwowskiego od 1900 r., profesora i rektora Uniwersytetu Lwowskiego, wykuty w białym marmurze w 1925 r. przez Piotra Wojtowicza.
Konfesjonał rokokowy z XVIII w., w zwieńczeniu scena wręczenia kluczy Św. Piotrowi. W oknach witraże z 1880 r. Na ścianach arkady wejściowej płaskorzeźby Mojżesza i Eliasza.
Kaplica p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej została zbudowana w III ćw. XVIII w. w miejscu starszej, zwanej kupiecką. Polichromia wnętrza pędzla Stanisława Stroińskiego z lat 1774-75. Na sklepieniu scena adoracji Tablic Przymierza.
Ołtarz rokokowy wykonany po 1775 r. przez Jana Obrockiego. W polu środkowym obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej (przypuszczalnie XVII w.) w XVIII-wiecznej srebrnej sukience. Niżej obraz Matki Boskiej Częstochowskiej ufundowany w 1869 r. przez Franciszkę Witkowską z Częstochowy. Po bokach figury śś. Joachima i Anny, w zwieńczeniu owalny obraz tychże modlących się w świątyni.
Na ścianie wschodniej epitafium Pawła Grodzickiego (zm. 1645), generała artylerii i komendanta twierdzy lwowskiej, wykonane z czarnego marmuru. Na początku XX w. umieszczono je w neobarokowym obramieniu z herbem Grodzickich oraz herbami Polski i Litwy. Na ścianie zachodniej marmurowe epitafium kardynała Władysława Rubina (1917-1990), prefekta rzymskiej Kongregacji dla Kościołów Wschodnich.
Kaplica Jezusa Miłosiernego i Matki Boskiej Nieustającej Pomocy została zbudowana w 1628 r. przez Piotra Milewskiego w miejscu starej kaplicy tzw. dziadowskiej. Podczas remontu katedry w III ćw. XVIII w. otrzymała późnobarokowe wyposażenie. Ponownie została przebudowana w 1904 r. Wykonana wówczas dekoracja nawiązuje do przeciwległej kaplicy kampianowskiej (pracowali przy niej rzeźbiarz Tomasz
20
Lwów
Dykas oraz malarze Stanisław Dębicki, Walerian Kryciński i Miron Pietsch).
Jest to jeden ciekawszych przykładów sztuki modernistycznej we Lwowie. Wnętrze jednolite, o ścianach wyłożonych szarym marmurem i podzielonych pilastrami z marmuru brązowego. W ołtarzu rzeźby Chrystusa na Krzyżu. Matki Bożej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty, w polu centralnym św. Józef, w predelli płaskorzeźba Modlitwy w Ogrójcu. Całość wieńczy baldachim z draperią podtrzymywaną przez aniołów. W górnej części ścian wykonane w białym marmurze płaskorzeźby przedstawiające wjazd do Jerozolimy i upadek pod Krzyżem. Malowidła ścienne przedstawiają: na ścianie wschodniej uzdrowienie ślepca, na wschodniej wskrzeszenie młodzieńca z Naim. Na sklepieniu Chrystus Zmartwychwstały.
W arkadzie wejściowej dwa identyczne epitafia z marmurowymi popiersiami duchownych: po stronie wschodniej Piotra Milewskiego starszego (zm. 1630), kanonika lwowskiego, po zachodniej Piotra Milewskiego (zm. 1641), fundatora kaplicy. Nadto na ścianie wschodniej przy wejściu tablica upamiętniająca ofiary zbrodni katyńskiej z grudką ziemi z miejsca zagłady, ufundowana w pięćdziesiątą rocznicę tragedii przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie.
* * *
Kaplica Boimów p.w. Trójcy Świętej i Męki Pańskiej
znajduje się w sąsiedztwie prezbiterium katedry. Jest jedyną zachowaną z kilku kaplic grobowych należących do rodzin lwowskich patrycjuszy, które stały na okalającym niegdyś katedrę cmentarzu. Ufundował ją około 1607 r. Jerzy Boim (zm. 1617), lwowski kupiec i sekretarz króla Stefana Batorego, a prace kontynuował jego syn Paweł Jerzy (1581-1641), kupiec, wójt lwowski, doktor medycyny i filozofii. Za twórcę tego dzieła uważa się Andrzeja Bemera, przy udziale Jana Pfistera (jednego z najwybitniejszych rzeźbiarzy owego czasu) i Hanusza Szolca. Obecnie kaplica jest filią Lwowskiej Galerii Sztuki. Wstęp płatny.
Kaplica Boimów należy do najoryginalniejszych zabytków manierystycznych na ziemiach Rzeczypospolitej. Układem architektonicznym nawiązuje do Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, a niezwykle bogatą dekoracją do ówczesnej sztuki niderlandzkiej. Jest to niewielka budowla na planie prostokąta, nakryta kopułą z latarnią zwieńczoną rzeźbą Chrystusa Frasobliwego. Kamienna fasada jest w całości pokryta dekoracją rzeźbiarską. M.in. w dolnej kondygnacji znajdują się
21
Lwów
Kaplica Boimów
wielkie postacie śś. Piotra i Pawła i medaliony z popiersiami starotestamentowych proroków. W kondygnacji górnej sceny pasyjne: Zdjęcie z Krzyża (na osi), Upadek pod Krzyżem (po lewej), Przybicie do Krzyża (po prawej) i inne. Nad gzymsem rzeźba Ukrzyżowania z postaciami Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Na elewacji wschodniej znajdują się XVII-wieczne malowane portrety fundatora Jerzego Boima i jego żony Jadwigi z Niżniowskich; na północnej Matka Boska i Pan Jezus, prawdopodobnie z XIX w. Na bębnie kopuły od północy wielki relief przedstawiający św. Jerzego zabijającego smoka, przypisywany Janowi Pfiste-rowi.
Od wewnątrz kopułę wypełniają plastyczne przedstawienia rozmieszczone w 36 kasetonach, m.in. prorocy i kapłani Starego Testamentu, Ecce Homo, Ojcowie Kościoła. Na sklepieniu latarni wyobrażenie Świętej Trójcy. Na pendentywach kopuły kartusze z przedstawieniami Chrystusa Ubiczowanego i Matki Bożej oraz gmerkami i herbami fundatorów i figurami ich patronów św. Jadwigi Śląskiej i św. Jerzego. Na wprost wejścia wielokondygnacyjny ołtarz ze stiukowym, polichromowanym retabulum. W centrum ołtarza Modlitwa w Ogrójcu, w polach bocznych Umywanie Nóg, Ostatnia Wieczerza i inne sceny pasyjne. W cokole późnorenesan-sowe, bogato polichromowane drzwi do schowków. Do oryginalnego wyposażenia kaplicy należą także drewniane stalle, kinkiety z aniołkami oraz wielki kamienny świecznik oznaczony gmerkiem Boimów.
22
Lwów
Na ścianie wejściowej wiszą dwa portrety Boimów z I poł. XVII w. Jerzego (fundatora kaplicy) oraz jego wnuka Pawła (ok. 1610-1680), doktora filozofii i medycyny, wójta wileńskiego. Na ścianie południowej okazałe epitafium rodziny Boimów z z tego samego okresu. Wielokondygnacyjna kompozycja z tablicami inskrypcyjnymi i rzeźbą Piety w centrum uznawana jest za dzieło Jana Pfistera. Obok kamienne epitafium lwowskiego kupca Zygmunta Breslera (zm. 1612), zięcia Jerzego Boima.
Kościół dominikanów p.w. Bożego Ciała (pł. Stawropi-hijśka, d. pi. Dominikański). Według tradycji dominikanie przybyli do Lwowa już w I poł. XIII w., za rządów książąt z dynastii Romanowiczów. Zbudowany w drugiej połowie stulecia kościół spłonął podczas walk o Ruś za Kazimierza Wielkiego. W 1378 r. nowej fundacji dokonał książę Władysław Opol-czyk, władający Rusią z ramienia króla Ludwika Węgierskiego. Po pożarze w 1407 r. zbudowano kolejną, okazalszą świątynię w stylu gotyckim. Z tego okresu pochodzi prawdopodobnie czarny krucyfiks z ołtarza głównego i alabastrowa figurka Matki Boskiej Jackowej. Pożary niszczyły świątynię także w latach 1511 i 1527 r., kiedy ogień pochłonął cały gotycki Lwów. Na przełomie XVI i XVII w. przeor Jan Baszczyk wzniósł nowe gmachy klasztorne, utrzymane w stylu manierystycznym. Pozostały z tych czasów piękne pomniki nagrobne dobrodziejów zakonu, wykute w alabastrze. Za ich autora uważa się Hermana Huttego, zwanego Czapką. Na początku XVII w. klasztor liczył ponad stu zakonników. W 1621 r. gościł w nim w król Zygmunt III Waza. W 1744 r. w związku ze złym stanem technicznym stary gotycki kościół został rozebrany, a na jego miejscu powstała z fundacji hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego obecna wspaniała świątynia barokowa. Znaczne partie budowli gotyckich zachowały się natomiast w rozbudowywanym przez dwieście lat zespole klasztornym.
Lwowski kościół dominikanów, konsekrowany w 1764 r. przez arcybiskupa lwowskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego, uchodzi za najwybitniejsze dzieło dojrzałego baroku na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Jego projektantem był architekt wojskowy Jan de Witte, a pracami kierował mistrz Marcin Urbanik. Układ przestrzenny budowli nawiązuje do sławnego wiedeńskiego kościoła św. Karola Boromeusza: część centralną stanowi korpus nawowy na eliptycznym planie, nakryty wyniosłą kopułą z latarnią. Przylegają do niego symetrycznie rozmieszczone kaplice, nadające całości kształt
23
Lwów
krzyża. Fasada o bogatych zdobieniach rzeźbiarskich ma wklęsłą część środkową i miękko zarysowane skrzydła.
Godnym uwagi elementem architektonicznym wnętrza jest arkadowa galeria obiegająca nawę poniżej bębna kopuły. Zwracają uwagę umieszczone na obrzeżu bębna figury przedstawicieli zakonów rodziny augustiańskiej (1792) dłuta Sebastiana Fesingera, wybitnego rzeźbiarza tzw. szkoły lwowskiej. Inny jej reprezentant, Piotr Polejowski, uchodzi za twórcę wystroju ołtarza głównego, m.in. postaci czterech świętych Piotra, Pawła, Mateusza i Jana Chrzciciela (1775-77). W odbudowie wnętrza po pożarze w 1778 r. uczestniczył jeszcze jeden sławny lwowski mistrz rzeźby Jan Obrocki. Z pamiątek XIX w. warto wymienić nagrobek Józefy Borkowskiej (zm. 1811) w kaplicy św. Dominika, dłuta Bertela Thorvaldsena, oraz epitafium Artura Grottgera. Sąsiadująca z kościołem wieża-dzwonnica powstała dopiero w 1865 r.
W kościele znajdował się dawniej cudowny wizerunek Matki Boskiej, otaczany czcią już w XVI w. Obraz ten, wywodzący się z kręgu sztuki bizantyjskiej, miał według legendy pochodzić z dworu cesarskiego w Konstantynopolu. W 1751 r. został uroczyście koronowany na podmiejskich błoniach ufundowaną przez hetmana Potockiego koroną, a w 1764 r. umieszczono go w rodowej kaplicy Potockich.
Kościół dominikanów
24
LWUW
Po II wojnie światowej znalazł się w bazylice dominikanów w Gdańsku, gdzie do dziś odbiera cześć.
W latach 1885-1914 przeprowadzono bardzo gruntowną restaurację kościoła. Operacja ta przyniosła kontrowersyjne wyniki, m.in. zmieniono kolorystykę ścian z białej na kremową, pozłocono rzeźby, ołtarz główny zastąpiono stiukową kopią. Wnętrze wzbogaciło się o szereg neorokokowych ołtarzy. Latarnia na kopule otrzymała nowy, ośmioboczny kształt. Po 1945 r. z kościoła usunięto sprzęty liturgiczne. W świątyni i przylegającym do niej budynku klasztoru urządzono Muzeum Historii Religii i Ateizmu. Pod kopułą nawy zawisło, jako antyreligijny symbol, wahadło Foucaulta (urządzenie dowodzące wirowego ruchu Ziemi). Obecnie kościół służy jako cerkiew greckokatolicka, muzeum istnieje nadal, lecz już bez jawnie antyreligijnych akcentów.
Kościół p.w. Matki Boskiej Gromnicznej i seminarium rzymskokatolickie (ul. Wynnyczenka 30, d. Czarnieckiego), pierwotnie zespół klasztorny karmelitanek bosych, został ufundowany w 1642 r. przez wojewodę lubelskiego Jakuba Sobieskiego i jego żonę Teofilę z Daniłowiczów rodziców króla Jana III. Projektował budowlę Jan Baptysta Gisleni, nadworny architekt Władysława IV i Jana Kazimierza, jeden z czołowych ówczesnych artystów Rzeczypospolitej. Najazd wojsk Chmielnickiego w 1648 r. spowodował ucieczkę sióstr do Krakowa, a dalsze spustoszenia wywołała wojna 1655 r. Dopiero około 1661 r. wznowiono prace budowlane, przerwane ponownie przez inwazję turecką. Po zwycięstwie wiedeńskim król Jan III Sobieski polecił ukończenie budowli według oryginalnych planów, czego dokonał do 1692 r. Tomasz Dubiński. Około 1688 r. królewski rzeźbiarz Andrzej Szwaner wykonał dla kościoła figury św. Józefa i św. Teresy z Avila.
W 1782 r. władze austriackie rozwiązały konwent karmelitanek. W następnym okresie w klasztorze mieściło się seminarium duchowne łacińskiej archidiecezji lwowskiej, a w świątyni magazyn. Po rewindykacji kościoła w 1842 r. przeprowadzono jego gruntowny remont i zainstalowano nowe wyposażenie wnętrza, m.in. w barokowym ołtarzu głównym umieszczono obraz Alojzego Reichmana przedstawiający Ofiarowanie Najświętszej Marii Panny. Zmieniono także wezwanie. Po II wojnie światowej władze sowieckie ulokowały w zespole urząd standaryzacyjny.
Znakomitą klasą odznacza się fasada kościoła, zrealizowana dopiero w latach 1683-96. Jej schemat nawiązuje do
25
LWUW
jezuickiego kościoła Ił Gesu w Rzymie. W dolnej kondygnacji pilastry w porządku toskańskim, w górnej, oddzielonej potężnym belkowaniem, w porządku jońskim. W tympanonie kartusz z herbami Janina (Sobieskich) i Sas (Daniłowiczów). Uwagę zwraca monumentalny portyk wejściowy.
Kościół Matki Bożej Gromnicznej
Kolegiata p.w. Matki Boskiej Śnieżnej (ul. Sniżna 11) została zbudowana przed 1340 r. przez niemieckich mieszczan jako kościół parafialny i pełniła tę rolę do czasu wybudowania katedry. Jest jednym z nielicznych reliktów gotyku w architekturze Lwowa. Do rangi kolegiaty została podniesiona przez arcybiskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego w 1772 r. Była trzecią, po stanisławowskiej i żółkiewskiej, kolegiatą w archidiecezji lwowskiej. W 1780 r., już pod zaborem austriackim, dokonano konsekracji. Przy tej okazji odrestaurowane wnętrze ozdobiła polichromia przypisywana Marcinowi Stroińskiemu. W pięć lat później władze państwowe zlikwidowały jednak status kolegiaty i świątynia wróciła do rangi parafialnej. Podupadłą budowlę restaurowano w latach 1888-92 w stylu neoromańskim według projektu prof. Juliana Zachariewicza. Witraże sprowadzono aż z Innsbrucka. Przed kościołem stanęła rzeźba Niepokalanego Poczęcia Maryi, znakomite dzieło rokokowej szkoły lwowskiej przypisywane Pinzlowi, które przeniesiono sprzed kościoła misjonarzy.
26
LWUW
Zespół klasztorny bernardynek (pł. Mytna, d. pi. Cłowy). Do Lwowa bernardynki zawitały ok. 1482 r. za sprawą św. Jana z Dukli. Początkowo osiadły w drewnianych zabudowaniach na Przedmieściu Halickim, nieopodal klasztoru bernardynów. W 1608 r. podjęto budowę nowego, murowanego zespołu, który znalazł się na zewnątrz murów miejskich, w pobliżu Bramy Halickiej. Pracami kierował najwybitniejszy ówczesny architekt lwowski Paweł Rzymianin. Powstał wtedy kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, niski, ale wyposażony w wieżę. Zabudowania klasztoru ucierpiały podczas oblężeń w 1648, 1656 i 1672 r. Około 1748 r. dokonano rozbudowy zespołu w stylu barokowym. Kościół przebudowano na trzynawowy, na sklepieniach znalazły się freski Marcina Stroińskiego. Skarbem konwentu był cudowny wizerunek Matki Boskiej Bolesnej podobno dar św. Jana z Dukli.
W 1782 r. dom zakonny uległ kasacie, a cudowny obraz przekazano do kościoła bernardynów. W zabudowaniach początkowo ulokowały się bazylianki, ale wkrótce ich miejsce zajął najpierw urząd celny, a potem fabryka tytoniowa. Funkcje sakralne przywrócono świątyni w 1900 r., kiedy stała się kościołem gimnazjalnym. Wiatach 1938-39 przeprowadzono remont. Wtedy też powstała wieża o prostej konstrukcji (proj. Jan Łobos), a wnętrze ozdobiły malowidła o tematyce historycznej, m.in. Śluby Jana Kazimierza, Wjazd Jana Ul Sobieskiego do Wiednia i Obrona lwowskiego klasztoru bernardynów przed Tatarami i Kozakami. Dziś w kościele mieści się galeria sztuki współczesnej, a w klasztorze biura.
Kościół kapucynów p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (ul. Korolenka 1, d. Kapucynów) ufundowała w 1708 r. Elżbieta Zofia z Lubomirskich Sieniaw-ska, małżonka Adama Sieniawskiego, przyszłego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego. Stosownie do bardzo surowej reguły kapucyńskiej powstała jednona-wowa świątynia o skromnej architekturze. Klasztor został skasowany przez władze austriackie w 1785 r., a budynki oddano franciszkanom konwentualnym, którzy utracili wówczas obydwa swe domy we Lwowie. W 1830 r. kościół padł ofiarą pożaru i został odbudowany jako trzynawowa bazylika z barokowym wyposażeniem wnętrza. Dziś kościół jest zamknięty, a w klasztorze mieści się szpital.
Fasadę świątyni zdobią pilastry i wysunięty portal, nad którym znajduje się płaskorzeźba Matki Boskiej. Całość wieńczy fronton, ozdobne spływy wolutowe to efekt restauracji
27
LWUW
z 1902 r. Wewnątrz przetrwało wiele cennych pamiątek, m.in. obraz św. Rocha pędzla nadwornego malarza króla Jana III Marcina Altomontego (w ołtarzu) i dwa osiemnastowieczne nagrobki: Józefa Ponińskiego (zm. 1777) i Anny Kornhoff (zm. 1782). W zakrystii przechowywana była dawniej kapa i infuła, które według tradycji należały niegdyś do św. Jana z Dukli.
W konwencie tym rozpoczął życie zakonne św. Maksymilian Maria Kolbe (1894-1941).
Zespół klasztorny karmelitanek trzewiczkowych, później Zakład Narodowy im. Ossolińskich, znajduje się przy ul. Stefanyka (d. Ossolińskich). Na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów istniały tylko dwa zgromadzenia karmelitanek trzewiczkowych w Dubnie na Wołyniu i we Lwowie. Lwowski konwent powstał w 1637 r. przy poparciu arcybiskupa Stanisława Grochowskiego, lecz władze miejskie wyraziły zrazu zgodę jedynie na budynki drewniane. Po okresie wojen w połowie stulecia podjęto budowę nowego zespołu klasztornego, dzięki hojnym darowiznom wojewody krakowskiego księcia Aleksandra Janusza Zasławskiego oraz Macieja Strusia Gołockiego. Mury stanęły już w 1677 r., ale konsekracja kościoła nastąpiła dopiero w 1729 r. W latach 1743-44 przeprowadzono odbudowę po pożarze (prawdopodobnie według projektu Bernarda Meretyna), która nadała świątyni cechy rokokowe. Kościół p.w. św. Agnieszki był jednym z pierwszych w Polsce zbudowanych na planie owalu. Centralna część była opasana wieńcem kaplic łączących się w obejście. Przylegał do niej krótki, trójnawowy korpus. Nad budowlą górowała wspaniała kopuła.
W 1782 r. w ramach reform józefińskich zgromadzenie uległo likwidacji. W 1783 r. gmachy pokarmelickie przejęło seminarium duchowne, a gdy po dziesięciu latach przeniesiono je do dawnego klasztoru karmelitanek bosych, w budynkach ulokowały się instytucje wojskowe. Dwa kolejne pożary (w 1804 i 1812 r.) spustoszyły kościół. Zrujnowane budynki nabył w 1817 r. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826), bibliofil i prefekt Cesarskiej Biblioteki Narodowej w Wiedniu. Ufundował on Zakład Narodowy, potocznie zwany Ossolineum, który rozpoczął formalnie działalność w 1827 r.
Pierwszy projekt adaptacji budynków klasztornych do nowych celów opracował znany klasycysta wiedeński Piotr Nobile. Do ostatecznego kształtu budowli przyłożyli ręki także płk Józef Bem, Jan Salzmann i Wilhelm Schmidt, a ostateczna realizacja była dziełem Fryderyka Baumana.
28
Gmach Ossolineum
Fasadę wzbogacono o klasycystyczny ryzalit z czterema ko-rynckimi kolumnami oraz portykiem i trójkątnym frontonem. Podobny wzniesiono przy elewacji północno-zachodniej. Później, zgodnie z projektem J. Bema, dobudowano wschodnie skrzydło, tworząc w ten sposób rodzaj klasycystycznego pałacu. W dawnym kościele urządzono główną salę biblioteczną.
Ossolineum spełniało podwójną rolę: narodowej biblioteki i archiwum oraz wydawnictwa. Od początku swej działalności wydawało wiele publikacji o charakterze patriotycznym (po części nielegalnie), a także fundamentalne dzieła naukowe, jak reedycja Słownika języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego oraz Monumenta Poloniae Historica wielki zbiór źródeł historycznych w opracowaniu Augusta Bielowskiego. Zakład Narodowy stał się wkrótce jednym z głównych ośrodków życia kulturalnego Polaków wszystkich trzech zaborów. Swe znaczenie zachował także po odzyskaniu niepodległości, a po 1946 r. aż do dziś kontynuuje działalność we Wrocławiu.
Przed głównym wejściem do budynku znajduje się pomnik Wasyla Stefanyka, ukraińskiego poety, którego imię nosi biblioteka od 1946 r.
Kościół bernardynów p.w. św. Andrzeja Apostoła (pł. So-borna 3, d. pi. Bernardyński) należy do najciekawszych budowli renesansowych Lwowa. Lwowski klasztor bernardynów powstał ok. 1460 r., w kilka lat po założeniu pierwszego w Polsce zgromadzenia tego zakonu (w Krakowie). Pierwotne zabudowania wkrótce zostały spalone przez Rusinów sprzeciwiających się misyjnej roli bernardynów na terenach zamieszkałych przez prawosławnych. W 1602 r. bernardyni uzyskali zgodę króla Zygmunta III na budowę
29
błłUH
nowego kościoła. Fundatorami były czołowe rody Rusi Mniszchowie, Sieniawscy, Żółkiewscy, Zamoyscy, a pracami kierowali wybitni architekci owego czasu: Piotr Barbon, Paweł Dominici zwany Rzymianinem, Ambroży Przychylny (naprawdę nazywał się Neberne Nutciauss i pochodził ze Szwajcarii) i Andrzej Bemer z Wrocławia. Ten ostatni był projektantem fasady i wieży. Kościół ukończono w 1630 r. Po jego stronie północnej dobudowano ufortyfikowany klasztor.
Kościół bernardynów p.w. św. Andrzeja
Kościół jest budowlą murowaną z ciosów kamiennych, trzynawową w układzie bazylikowym, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą. Fasada jest ujęta w pilastry w porządku toskańskim. Szczyt i spływy boczne pokrywa ornament okuciowy i liczne rzeźby. W niszy szczytu umieszczono posąg Chrystusa, po jego bokach znajdują się herby Polski i Litwy, powyżej figura Boga Ojca i Gołębica. Są także rzeźby Ojców Kościoła. W niszach środkowej kondygnacji ustawiono figury Madonny oraz śś. Piotra i Pawła. Dwuspadowy dach wieńczy mała wieżyczka na sygnaturkę. Wolnostojąca barokowa wieża, nakryta miedzianym hełmem z latarnią, powstała w 1734 r.
Okazale przedstawiał się wystrój wnętrza. Do najstarszych obiektów należały wielkie stiukowe figury świętych nad arkadami przejść do naw bocznych. W chórze stały
30
wielkie, manierystyczne stalle. Jeszcze w 1608 r. podskarbi wielki koronny Jan Daniłowicz ufundował pomnik nagrobny św. Jana z Dukli, wykonany w czerwonym marmurze przez Jana Kapinosa. Kowal Paweł z Nowego Sącza wykonał żelazną galerię w chórze (1642).
W latach 1738-40 Benedykt Mazurkiewicz, uczeń Giuseppe Carlo Pedrettiego z Bolonii, przy współpracy R. S. Bort-nickiego, R J. Sroczyńskiego i J. Walińskiego, wykonał wielką kompozycję malarską na sklepieniu, przedstawiającą Triumf św. Franciszka z Asyżu. W przedsionku zachowały się malowidła ucznia Mazurkiewicza Stanisława Stroińskiego. W latach 1736-45 powstał zespół siedemnastu ołtarzy autorstwa snycerza Konrada Kutschenreitera i rzeźbiarza Tomasza Huettera z Jarosławia. Ołtarz główny ozdobiły figury Najświętszej Marii Panny, św. Anny, św. Tekli i św. Antoniego Padewskiego. Około 1780 r. malarz Łukasz Doliński wykonał stacje Męki Pańskiej przechowywane w klasztorze.
W momencie I rozbioru Rzeczypospolitej lwowski konwent bernardynów był największy na Rusi i liczył 61 zakonników. Szczęśliwie uniknął kasaty józefińskiej. W 1783 r. część gmachów klasztornych przejęto natomiast na archiwum, do którego zwieziono akta grodzkie i ziemskie z kilku ziem dawnego województwa ruskiego. W 1860 r. w ołtarzu głównym kościoła umieszczono nowy obraz kopię wizerunku Maryi z Foligno, którą namalowała Zofia Fredrówna. Obok Panny Marii znalazła się postać bł. Jana z Dukli. Po II wojnie światowej w budynkach klasztoru mieściła się szkoła muzyczna, biura i archiwa miejskie, a także część zbiorów Ossolineum i innych bibliotek. W 1990 r. kościół został przekazany cerkwi prawosławnej. W latach 1994-97 wykonano nowe witraże.
Z bernardyńskim klasztorem związana jest postać św. Jana z Dukli, który spędził tu kilkanaście ostatnich lat życia. Urodził się w 1414 r. W wieku dwudziestu jeden lat wstąpił do zakonu franciszkanów, dochodząc w nim do znacznych godności (był m.in. gwardianem w Krośnie i Lwowie). Zasłynął jako wybitny kaznodzieja. Około 1463 r. przeniósł się do bernardynów, obserwanckiego odłamu franciszkanów o surowszej regule. Zmarł we Lwowie 2 września 1484 r. Od początku otoczony kultem, był orędownikiem w chwilach ciężkich dla miasta (wierzono m.in., że to jego wizja skłoniła w 1648 r. Bohdana Chmielnickiego do odstąpienia od szturmu Lwowa). Stolica Apostolska zaaprobowała kult w 1733 r., uznając Jana za błogosławionego. W trzy lata później przed lwowską świątynią stanęła kolumna z figurą błogosławionego
31
LWUW
dłuta Tomasza Huettera (lub Fabiana Fesingera), ufundowana przez Seweryna Michała Rzewuskiego, wojewodę wołyńskiego. Później zastąpił ją niestety ozdobny wazon. Relikwie św. Jana spoczywały do II wojny światowej w klasztorze lwowskim, następnie przeniesiono je do Rzeszowa, a stąd do rodzinnej Dukli. W 1997 r. Jan z Dukli został uroczyście kanonizowany przez papieża Jana Pawła II podczas jego wizyty na Podkarpaciu.
Kościół augustianów p.w. św. Anny (ul. Horodećka) stoi na Krakowskim Przedmieściu, w miejscu, gdzie u schyłku XV w. doszło do tragicznej potyczki młodych czeladników krawieckich ze strażą miejską. Pamięć poległych uczcili ich wzbogaceni koledzy, fundując około 1507 r. niewielki drewniany kościółek. Został spalony już dwa lata później przez atakujących miasto Mołdawian. Nowa, murowana świątynia została zbudowana w 1599 r. Przez ponad półtora wieku patronat nad nią sprawował cech krawców.
Augustianie przybyli do Lwowa w 1641 r. za pozwoleniem króla Władysława IV. W 1671 r. za zgodą arcybiskupa Wojciecha Krycińskiego objęli kościół św. Anny. W 1730 r. świątynia otrzymała w wyniku przebudowy barokowy wygląd i wystrój wnętrza. Po józefińskiej kasacie zakonu przy świątyni ustanowiono świecką kapelanie, a pozostałe budynki przejęto na cele szkolnictwa. Około 1820 r. kościół stał się ośrodkiem parafii rzymskokatolickiej. Po II wojnie światowej zamieniono go w sklep meblowy. Obecnie, po restauracji, funkcjonuje jako cerkiew greckokatolicka.
Kościół p.w. św. Elżbiety (pł. Kropywnyćkoho, d. pi. Byczewskiego), zbudowany w latach 1903-12, uchodzi za najwspanialszy neogotycki zabytek sakralny na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Inicjatorem budowy był arcybiskup lwowski Józef Bilczewski, wyłoniony w drodze konkursu projekt jest dziełem Teodora Talowskiego, profesora Politechniki Lwowskiej.
Jest to ogromna, trójnawowa świątynia halowa z transep-tem zamkniętym prostymi ścianami i prezbiterium zakończonym wieloboczną absydą. Pięcioprzęsłowy korpus nakrywa gwiaździste sklepienie w nawie głównej, a krzyżowo-żebrowe w bocznych. Ściany prezbiterium obiega empora naśladująca rozwiązanie z gotyckich katedr francuskich. Niezwykle bogaty wystrój ma fasada, ze wspaniałą rozetą i trójkątnym szczytem wypełnionym przez rzeźbiarską grupę z krucyfiksem autorstwa Piotra Wojtowicza. Ten sam rzeźbiarz wykonał rzeźby ołtarzowe.
32
LWÓW
Po 1945 r. kościół służył jako magazyn, wnętrze zostało zdewastowane, lecz zewnętrzna architektura zachowała się w stosunkowo dobrym stanie. W październiku 1991 r. świątynię przekazano ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej, która rozpoczęła generalny remont.
Kościół franciszkanów p.w. św. Antoniego (ul. Łycza-kiwśka) powstał po 1718 r. z fundacji ks. Janusza Antoniego Wiśniowieckiego, kasztelana krakowskiego. Jest to budowla trzynawowa w układzie bazylikowym. Fasada skromna, z wysuniętym portalem, podzielona podwójnymi pilastrami. Szczyt zdobią barokowe wazy i polichromia w niszy. Na parapecie frontowych schodów stoi rzeźba wyobrażająca Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny, a na przykościelnym dziedzińcu rzeźba św. Antoniego Padewskiego, patrona konwentu. Obie przypisuje się mistrzowi lwowskiego rokoka Sebastianowi Fesingerowi. Rzeźby ołtarzowe wyszły spod dłuta Tomasza Huettera.
Kościół należał do drugiego we Lwowie (po Świętym Krzyżu) zgromadzenia franciszkańskiego, które powstało w I połowie XVII w. na Przedmieściu Łyczakowskim. Pierwotne, drewniane zabudowania klasztoru i kościoła zostały zniszczone w okresie wojen kozackich. Klasztor uległ kasacie podczas reform józefińskich. W 1786 r. przeniesiono tu parafię rzymskokatolicką z kościoła śś. Piotra i Pawła, przekazanego na cerkiew greckokatolicką. Kościół służył wiernym nieprzerwanie przez cały okres międzywojenny jako druga obok katedry świątynia rzymskokatolicka we Lwowie.
Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela (ul. Użgorodśka 1, d. św. Jana) był pierwszą we Lwowie świątynią rzymskokatolicką. Istniał prawdopodobnie już w 1270 r. (według tradycji został ufundowany przez żonę założyciela miasta ks. Konstancję, królewnę węgierską i siostrę bł. Kingi), lecz w obecnym kształcie pochodzi z połowy XIV w. Skromna architektonicznie budowla, romańska z elementami wczesnego gotyku, składała się początkowo jedynie z prostokątnej nawy o wymiarach 8 x 6 m, do której następnie dodano trójboczną apsydę ołtarzową, kaplice i zakrystię. Późniejsze przebudowy zatarły cechy stylowe. W 1799 r. kościół zniszczył pożar. Podczas restauracji, podjętej dopiero w 1836 r., dostawiono bezstylowy przedsionek, a na skutek błędów budowlanych sklepienia groziły zawaleniem. Generalną rekonstrukcję w duchu neoromańskim przeprowadzono w latach 1886-88 pod kierownictwem doświadczonego architekta, prof. Juliana Zachariewicza. Mury w znacznej mierze zostały postawione
33
LWÓW
na nowo, fasadę przyozdobiła trzymetrowej średnicy rozeta, sygnaturkę przeniesiono na szczyt prezbiterium. Zbudowano wtedy także nową dzwonnicę, na której zawisł dzwon z 169 7 r. Po II wojnie światowej kościół przez wiele lat służył jako magazyn.
Kościół p.w. św. Kazimierza (ul. Zamarstyniwśka 9) powstał w 1639 r. jako kościół ormiański p.w. Św. Krzyża z fundacji kupca Izaaka Agopsowicza. Według tradycji budową kierował Paweł Rzymianin. Później budowlę przejęli ojcowie teatyni, którzy założyli tu kolegium papieskie dla młodych katolików obrządku ormiańskiego. W 1744 r. powstał budynek klasztoru, a przebudowany kościół otrzymał rokokowy wystrój. W 1747 r. teatyni sprzedali zespół księżom misjonarzom, którzy otworzyli tu seminarium duchowne. W 1784 r. Austriacy skasowali seminarium i zgromadzenie misjonarzy. Klasztor zamieniono na sąd garnizonowy i więzienie, a kościół stał się kaplicą więzienną. Obecnie mieszczą się w nim magazyny.
Kościół p.w. św. Kazimierza i klasztor reformatów
(ul. Krywonosa 1, d. Teatyńska). Klasztor reformatów z drewnianym kościółkiem św. Rocha i św. Katarzyny ufundował starosta ruski Andrzej Mniszech w 1630 r., a plac pod jego budowę ofiarowali Daniłowiczowie. Zabudowania te spłonęły już w 1648 r., podczas oblężenia miasta przez Chmielnickiego. Fundatorami nowej, barokowej świątyni byli Mikołaj i Urszula z Krosnowskich Bieganowscy, a konsekracji dokonał w 1664 r. arcybiskup Jan Tarnowski. Zgromadzenie lwowskie było największym z dziesięciu domów prowincji ruskiej reformatów. Po 1782 r. zespół poreformacki objęły siostry szarytki, otwierając Instytut Edukacji Ubogich Sierot. Po 1944 r. władze zajęły go na więzienie, obecnie mieści się tam szkoła milicyjna.
Kościół p. w. św. Łazarza (ul. Kopernika 27) wraz z przylegającym do niego szpitalem dla ubogich powstał dzięki fundacji wybitnego architekta lwowskiego I połowy XVII w. Ambrożego Przychylnego i jego żony Zuzanny Brzeskiej. Projekt samego fundatora realizowali Jakub Boni i Marcin Godny. W1621 r. stanął szpital, awlatach 1635-40barokowy kościół o surowej architekturze. Ponieważ znajdował się poza murami miasta, na Przedmieściu Halickim, nadano mu charakter obronny. Jest to skromna, jednonawowa budowla z dwiema kwadratowymi w planie wieżami usytuowanymi po bokach prezbiterium (jedyne takie rozwiązanie we Lwowie).
LWUW
W murze szpitala umieszczono siedemnastowieczne płaskorzeźby ze scenami ilustrującymi przypowieść o Łazarzu i bogaczu. Warto zwrócić uwagę na starą studnię ozdobioną kamiennymi lwami podtrzymującymi kartusze herbowe lwowskich patrycjuszy Szolc-Wolfowiczów. Pierwotnie lwy znajdowały się przy ratuszu. W1872 r. z inicjatywy miejscowego kapelana ks. Stańkowskiego dokonano starannej restauracji zespołu. Obecnie w kościele mieści się sala koncertowa chóru dziecięcego.
Kościół karmelitów trzewiczkowych p.w. św. Marcina Biskupa (ul. Żowkiwśka 8, d. św. Marcina) ufundował w 1637 r. Aleksander Zborowski. Zobowiązał przy tym zakonników do prowadzenia szpitala dla dwunastu starych żołnierzy pochodzenia szlacheckiego. Formalna erekcja nastąpiła w 1658 r. Pierwszy kościół spłonął w 1700 r., lecz dzięki donacji Jana Rubczyńskiego zbudowano nową świątynię, konsekrowaną w 1753 r. Jest to barokowy kościół jednona-wowy, o krótkim transepcie, kryty dwuspadowym dachem z małą sygnaturką. Fasadę zdobią gzymsy, pilastry, nisze, wazony oraz charakterystyczna galeryjka. We wnętrzu freski Stanisława Stroińskiego i Józefa Majera z Brna (restaurowane w 1886 r. przez Kopystyńskiego). Okazały ołtarz główny z rzeźbami Ojców Kościoła: śś. Piotra i Pawła, Augustyna, Grzegorza, Ambrożego i Leona był dziełem jezuickiego artysty Tomasza Huettera (w 1789 r. przeniesiono go do Milatyna). Boczne ołtarze wykonał Antoni Sztyl, a piękny krucyfiks inny mistrz lwowskiego rokoka, Pinzel. Po kasacie zakonu w 1784 r. erygowano przy kościele parafię łacińską. Po II wojnie świątynia była nieczynna, na początku lat dziewięćdziesiątych przekazano ją baptystom.
Kościół p.w. św. Marii Magdaleny (ul. Bandery 8, d. Leona Sapiehy) należał do drugiego z lwowskich zgromadzeń dominikanów. Powstanie zawdzięcza darowiźnie Anny z Cho-cimierza Pstrokońskiej z 1600 r. Budowa wywołała konflikt z władzami Lwowa, które ze względów obronnych sprzeciwiały się wznoszeniu murowanych gmachów na wzgórzach górujących nad miastem. Spór rozwiązano polubownie dzięki interwencji królewskiej. Pierwotny kościół seminaryjny wzniesiony w latach 1609-12 przez Marcina Godnego i Alberta Kielara to prawdopodobnie dzisiejsze prezbiterium z ośmioboczną absydą. Na początku XVIII w. cały zespół klasztorny spłonął. Z dawnego wyposażenia ocalał monumentalny ołtarz z 1635 r. autorstwa Wojciecha Kielara.
34
35
LWÓW
Jest to wielka, trójczłonowa kompozycja architektoniczno--rzeźbiarska, wsparta na arkadowych przejściach, z widocznymi podobieństwami do kaplicy Boimów. Centralna scena przedstawia ekstazę Św. Marii Magdaleny, boczne spotkanie świętej z Chrystusem.
Podczas odbudowy prowadzonej w latach 1753-58 kościół powiększono o obecną trzynawową część główną w układzie bazylikowym. Pracami kierował Marcin Urbanik. Powstała barokowa fasada z dwiema wieżami przykrytymi namiotowymi daszkami, ozdobiona pilastrami i gzymsami wspartymi na półkolumnach doryckich w pierwszej kondygnacji, jońskich w drugiej i korynckich w trzeciej. Szczyt zwieńczyły figury św. Dominika i św. Jacka, autorstwa mistrza Pinzla lub Sebastiana Fesingera. Konsekracji dokonał we wrześniu 1758 r. sufragan lwowski bp Samuel Głowiński. Pięć lat później arcybiskup Wacław Hieronim Sierakowski erygował przy kościele jedną z sześciu parafii miasta. W 1857 r. Agenor Gołuchowski ufundował nowy ołtarz główny, a w 1890 r. wieże otrzymały istniejące do dziś hełmy.
Po kasacie zgromadzenia w 1786 r. w gmachu klasztoru mieściły się różne urzędy i instytucje publiczne, m.in. więzienie kobiece. Od czasów międzywojennych korzysta z niego Politechnika. W okresie powojennym kościół zamieniono w salę koncertową muzyki organowej.
Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny
(ul. Wynnyczenka 20, d. Czarnieckiego) należy do najcenniejszych pomników architektury pozostawionych przez zakon karmelitów, który dotarł na ziemie Rzeczypospolitej w początkach XVII w. Pierwsza lwowska fundacja na rzecz karmelitów bosych miała miejsce w 1613 r., kiedy magistrat ofiarował im trzy place na Krakowskim Przedmieściu. Nowa placówka odegrała wielką rolę przy tworzeniu unii Ormian ze Stolicą Apostolską. W 1630 r. w kościele karmelitańskim katolickie wyznanie wiary złożył ormiański arcybiskup Lwowa Mikołaj Torosowicz. W 1631 r. król Zygmunt III wyznaczył karmelitom nowe miejsce na klasztor na wschodnich obrzeżach Lwowa. W latach 1634-42 dzięki fundacjom wojewody bra-cławskiego księcia Aleksandra Zasławskiego-Ostrogskiego, nowo obranego króla Władysława IV oraz biskupa Piotra Gembickiego wzniesiono tam zespół klasztorny z kościołem (pierwotnie pod wezwaniem św. Michała Archanioła). W 1643 r. połączyła go z miastem przebita w obwarowaniach Furta Bosacka.
36
Lwów
Klasztor spłonął w 1648 r. podczas oblężenia przez wojska Chmielnickiego i Tatarów. Odbudowano go w latach sześćdziesiątych XVII w. w formie obronnej, w stylu nowowło-skim (fragment muru zachował się od strony ul. Darwina). Umocnienia te wytrzymały ataki tureckie i tatarskie w 1672 i 1695 r., lecz zostały zniszczone przez Szwedów we wrześniu 1704 r. Kolejna odbudowa miała miejsce na początku lat trzydziestych XVIII w.
W początkach lat osiemdziesiątych XVIII w. klasztor skasowano, karmelici bosi przenieśli się do Zagórza koło Sanoka. W 1789 r. ich miejsce zajęli karmelici trzewiczkowi (odłam zakonu o łagodniejszej regule), którzy utrzymali się tu do końca II wojny światowej. Opuszczając Lwów w 1945 r., zabrali ze sobą obraz z kaplicy Jezusa Miłosiernego; dziś znajduje się w kościele na Piasku w Krakowie. Po odnowieniu kościoła w latach osiemdziesiątych umieszczono w nim muzeum nauki i techniki.
Kompozycja kościoła, zbudowanego według projektu Jana Pokorowicza, jest zredukowaną wersją rzymskiego kościoła II Gesń. Trójosiową fasadę zdobią posągi św. Jana od Krzyża i św. Teresy. Do nawy przylegają rzędy połączonych ze sobą kaplic, tworzących rodzaj naw bocznych. Prezbiterium ma formę rozpiętego na ośmiu kolumnach baldachimu, pod którym umieszczono wspaniałe tabernakulum-ołtarz w kształcie małej świątyni z czarnego i różowego marmuru dębnickiego. Mieści się w nim obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem dzieło szkoły bizantyjskiej z XV w. Z prezbiterium prowadzą przejścia do dwóch nakrytych kopułami kaplic: Jezusa Miłosiernego (prawa) i św. Tadeusza Judy (lewa). Na belce tęczowej usytuowano scenę pasyjną.
W latach 1731-32 Giuseppe Carlo Pedretti i jego lwowski uczeń B. Mazurkiewicz wykonali we wnętrzu kościoła wielki fresk ze sceną apoteozy św. Jana od Krzyża i św. Teresy z Avila. W tej epoce powstał także rokokowy ołtarz w kaplicy św. Tadeusza Judy dłuta mistrza Pinzla i Antoniego Sztyla oraz marmurowy nagrobek Piotra Branickiego (zm. 1762), kasztelana bracławskiego. Przedsionek z chórem organowym oddzielono od nawy kutą kratą. W 1839 r. dobudowano od strony północnej wieżę nakrytą namiotowym dachem. WII poł. XIX w. we wnętrzu stanęły pomniki generała Józefa Dwernickiego (wykonany przez Parysa Filippiego, zniknął w 1991 r.), poety Józefa Dunin-Borkowskiego (zm. 1843) i Felicji Boberskiej (zm. 1889). Miejsce XVII-wiecznych stalli zajęły nowe, projektu Władysława Halickiego. W 1871 r. kościół otrzymał nowe wezwanie: Nawiedzenia Najświętszej
37
Lwów
LWÓW
Marii Panny. W 1906 r. dostawiono drugą wieżę, a obie wieże otrzymały wtedy neobarokowe hełmy zaprojektowane przez W. Halickiego.
Kościół brygidek p.w. św. Piotra Apostoła (ul. Horo-dećka 24, d. Kazimierza Wielkiego). Lwowski konwent brygidek powstał w 1614 r. za zgodą arcybiskupa Jana Zamoyskiego. Fundatorką i pierwszą przełożoną była Anna Poradowska. Położony poza obrębem obwarowań miejskich klasztor doznał zniszczeń m.in. w 1648 i 1704 r. W 1731 r. ukończono budowę nowego zespołu fundacji Michała Koniecpolskiego, z niewielkim, jednonawowym kościółkiem. W 1782 r. zgromadzenie uległo kasacji, a jego gmachy przeznaczono na więzienie, słynne później "Brygidki". Kościół aż do II wojny światowej pełnił funkcję kaplicy więziennej, był obsługiwany przez księży misjonarzy. Szczególnie ponurą sławę zyskały "Brygidki" po 1939 r. jako więzienie NKWD, a następnie gestapo. Celom penitencjarnym służą do dziś.
Kościół paulinów p.w. śś. Piotra i Pawła (ul. Łyczakiw-śka 82) służy obecnie jako cerkiew prawosławna pod tym samym wezwaniem. Klasztor paulinów na Łyczakowie ufundowali w 1658 r. Mikołaj i Urszula Bieganowscy. Zbudowano wtedy niewielki, jednonawowy kościół i zabudowania klasztorne. Dzięki fundacji księcia Wincentego Jabłonowskiego i wsparciu częstochowskiego konwentu paulinów w 1776 r. stanęła okazalsza świątynia, którą jednak musiano rozebrać wobec poważnych wad konstrukcyjnych. Nową budowlę ukończono sześć lat później. Dom zakonny został zlikwidowany przez Austriaków, a parafię przeniesiono do pobliskiego kościoła św. Antoniego. Od 1786 r. świątynię przejęli prawosławni. W 1798 r. dokonano gruntownej przebudowy fasady w duchu empirowym, dodano kruchtę i wieżę. Wnętrze dostosowano do potrzeb liturgii wschodniej. W wyposażeniu zwraca uwagę rokokowa ambona z postaciami czterech Ewangelistów.
Kościół jezuitów p.w. śś. Piotra i Pawła (ul. Teatralna 11, d. Rutowskiego) jest wybitnym dziełem wczesnego baroku na skalę całej Rzeczypospolitej. Jezuitów sprowadzono do Lwowa w 1584 r. staraniem arcybiskupa Jana Dymitra So-likowskiego i ks. Jakuba Wujka. Pierwszym przeorem został o. Marcin Laterna, spowiednik i sekretarz osobisty króla Stefana Batorego, a później Zygmunta III Wazy. Prace przy
budowie kościoła rozpoczęły się w 1610 r. Kierował nimi o. Sebastian Lanichius, a po nim generalny architekt zakonu w Polsce Giacomo Briano. Środki czerpano z zapisu Elżbiety z Gostomskich Sieniawskiej (zm. 1624), małżonki Prokopa Sieniawskiego, marszałka wielkiego koronnego. Dopiero w 1630 r. świątynię poświęcił arcybiskup Jan Andrzej Próchnicki, a jeszcze osiem lat ciągnęły się roboty przy wystroju wnętrza. W 1702 r. ukończono strzelistą wieżę przy prezbiterium, najwyższą wówczas we Lwowie (została rozebrana w 1830 r. z rozkazu władz austriackich, przerażonych katastrofą podobnej budowli przy ratuszu).
Pierwotny barokowy wystrój kościoła strawił pożar w 1734 r. Odbudowę przeprowadzono dzięki ofiarom starościny wąwolnickiej, Elżbiety z Potockich Szczuczyny. Około 1740 r. Franciszek Eckstein z Brna wykonał nową polichromię (pracę dokończył jego syn Sebastian). W latach 1762-64 nad wystrojem wnętrza pracował snycerz Jan Bechert.
Po likwidacji zakonu kościół służył jako austriacka świątynia garnizonowa. W 1820 r. powrócili jezuici, którzy przeprowadzili generalny remont. Z XIX w. pochodzą stacje Męki Pańskiej oraz posągi w niszach fasady. Po 1945 r. kościół służył jako magazyn biblioteczny, zgromadzono tam m.in. część zbiorów Ossolineum. Obecnie jest zamknięty.
Kościół jest budowlą trzynawową, mającą 44 m długości, 22,5 m szerokości i 26 m wysokości. Fasada nawiązuje do rzymskiego kościoła II Gesii, lecz bogactwem detalu zdradza wpływy manierystyczne. We wnętrzu nawa główna zdecydowanie dominuje nad bocznymi, nad którymi umieszczono empory charakterystyczny element architektury świątyń przy jezuickich kolegiach. Słuchali na nich mszy uczniowie, odizolowani w ten sposób od wiernych wypełniających dolną część świątyni. Prezbiterium jest zamknięte wielo-bocznie.
Barokowy ołtarz główny jest dziełem Sebastiana Fesingera. Zdobią go barwne stiukowe figury patronów zakonu św. Stanisława Kostki, św. Ignacego Loyoli, św. Franciszka Ksawerego i św. Alojzego Gonzagi. Nad całością góruje krucyfiks z 1616 r. o dużej wartości artystycznej. W ołtarzu prawej nawy bocznej znajduje się obraz św. Stanisława Kostki. W przeciwległej nawie znajdował się cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszenia (w XVIII w. odbywały się przed nim pierwsze w Polsce nabożeństwa majowe), ale po II wojnie światowej został przewieziony do Krakowa, a od 1974 r. jest przechowywany w kościele jezuitów we Wrocławiu. Za-
38
39
LWUW
chowały się interesujące nagrobki: Karola Wyżyckiego, Jana Jabłonowskiego (zm. 1659), Jerzego i Marii Dzieduszyckich (zm. 1753). Ci ostatni byli fundatorami kaplicy św. Benedykta.
Od północy do kościoła przylega wielokrotnie przebudowywany budynek klasztoru i kolegium, który przybrał ostateczny kształt w 1723 r. Założone w 1608 r. lwowskie kolegium jezuickie otrzymało w 1661 r. od króla Jana Kazimierza pełne prawa akademickie. Było wówczas jedną z trzech lwowskich szkół o wyższym poziomie nauczania (obok szkoły łacińskiej przy katedrze i szkoły ruskiej przy Cerkwi Wołoskiej). Papież Klemens XIII zezwolił mu na nadawanie stopni doktora teologii, prawa kanonicznego i filozofii. W jednej z baszt murów obronnych miasta umieszczono obserwatorium astronomiczne. Jezuicka akademia działała do kasaty zakonu w 1773 r. Na jej bazie utworzono Szkołę Medyczną (Collegium Medicum) kształcącą chirurgów oraz Collegium Nobilium, kształcące synów szlacheckich. Dekretem cesarza Józefa II z 1784 r. przekształcono je w niemieckojęzyczny uniwersytet. Obecnie w gmachu mieści się szkoła średnia.
Kościół dominikanów obserwantów p.w. św. Urszuli
(ul. Zełena 9) wraz z klasztorem ufundował w 1678 r. Stanisław Jabłonowski, kasztelan krakowski i hetman wielki koronny, a autorem projektu był o. Ambroży Skokowski (1631-1705), jeden z założycieli polskiej gałęzi ruchu obserwantów. Jest to barokowa budowla o surowej architekturze, z oryginalną wklęsłą fasadą ujętą w dwie wieże. Wnętrze zdobią freski Józefa Marry'ego, nadwornego artysty Jabłonowskich. Po likwidacji konwentu w 1784 r. władze austriackie przekazały świątynię parafii ewangelicko-augsburskiej. Obecnie mieści się w niej magazyn.
Klasztory przestrzegające z całą surowością pierwotnej reguły św. Dominika uformowały tzw kongregację św. Ludwika Bertranda. U kresu I Rzeczypospolitej polska prowincja liczyła dwanaście domów dominikanów obserwantów, z których lwowski był najmniejszym liczył tylko trzech zakonników.
Kościół bonifratrów p.w. św. Wawrzyńca (ul. Łyczakiw-śka 26) wraz z klasztorem powstał w latach 1688-96 dzięki fundacji uczynionej jeszcze w 1659 r. przez Jana Sobieskiego, wówczas starostę jaworowskiego i chorążego wielkiego koronnego. Projektantem był inżynier królewski Be-noid. Nadworni rzeźbiarze wykonali także wystrój wnętrza. Po likwidacji klasztoru w 1785 r. w budynkach ulokowano
LWÓW
szpital garnizonowy armii austriackiej. Pod koniec XVIII w. zespół gruntownie przebudowano, w pierwotnym kształcie przetrwała tylko fasada infirmerii.
Według przekazów kościół stoi w miejscu, gdzie podczas zarazy zawieszono na starym dębie słynący łaskami obraz św. Wawrzyńca. Później wybudowano niewielką kapliczkę, a w 1536 r. pierwotny, jednonawowy kościół.
Kościół księży misjonarzy p.w. św. Wojciecha Biskupa
(ul. Dowbusza, d. św. Wojciecha) powstał w latach 1702-03 na miejscu wcześniejszego, drewnianego kościółka filialnego, ufundowanego w 1602 r. przez mieszczanina Piotra Moskalika. Obok ulokowano bursę dla kleryków. W 1704 r. kwaterował tu oblegający Lwów król szwedzki Karol XII. W 1747 r. arcybiskup lwowski Mikołaj Wyżycki ofiarował kościół księżom lazarystom, w Polsce nazywanym misjonarzami. Głównym celem zgromadzenia było wychowywanie księży. W dawnej bursie urządzono niższe seminarium duchowne, które działało do kasaty w 1784 r. Później obiekt przejęła armia, zamieniając kościół w magazyn prochu, a klasztor na składy wojskowe. Dopiero w 1906 r. świątynię zwrócono wiernym. Po 1945 r. kościół wrócił do roli magazynu, ostatnio urządzeń radiowo-telewizyjnych. W 1994 r. zdewastowaną budowlę przekazano grekokatolikom, którzy przeprowadzili remont i restaurację wnętrza z przeznaczeniem na cerkiew.
Jest to skromna jednonawowa świątynia na planie prostokąta z niższym i węższym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Prostą fasadę zdobi tylko trójkątny szczyt z trzema blendami. Na kalenicy dwuspadowego dachu wznosi się sygnaturka z barokowym hełmem, którego wysoka iglica dziś ułamana widoczna była dawniej z daleka. Wnętrze nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
Kościół p.w. św. Zofii (ul. Franka 121, d. św. Zofii) powstał w 1574 r. z fundacji Zofii Haniowej, wywodzącej się z kupieckiego rodu osiadłego w mieście od XV w. Pierwszy kościółek szybko podupadł i w latach 1595-1614 ze środków tej samej fundacji zbudowano nowy, który spłonął podczas oblężenia miasta przez Turków w 1672 r. Odbudowano go jako skromną, jednonawowa świątynię w stylu barokowym. W 1789 r. był restaurowany dzięki donacji Jana Antoniego i Apolonii Łukie-wiczów, a w 1817 r. został przekazany siostrom miłosierdzia z klasztoru przy ul. Teatyńskiej. Przed II wojną światową był to kościół parafialny, dziś jest nieczynny.
40
41
LWUW
Kościół trynitarzy
Kościół trynitarzy p.w. Św. Mikołaja Biskupa (ul. Hru-szewśkoho 2, d. św. Mikołaja) powstał w latach 1739-45 z fundacji podstolego żydaczowskiego Mikołaja Strzałkowskiego na zboczu Góry Kalęczej. Budową kierował o. Kazimierz Gronacki z Lublina. W 1751 r. wzniesiono obok gmach klasztorny z rokokowym frontonem. Po likwidacji konwentu w 1786 r. świątynia służyła jako parafialna. W 1796 r. przed wejściem ustawiono barokową figurę św. Jana Nepomucena. Po 1945 r. kościół przejęła Cerkiew prawosławna, później był zamknięty. Prawosławni wrócili tu w 1990 r. Klasztor jest obecnie siedzibą ich władz eparchialnych, usuniętych przez grekokatolików z katedry św. Jura.
Barokowy kościół ma fasadę ze spływami wolutowymi, rozczłonkowaną pilastrami i podzieloną gzymsami na trzy kondygnacje. Dekorację sztukatorską wnętrza wykonał około 1746 r. o. Łukasz Pieczycki. Z lat 1745-46 pochodzi ołtarz główny wykonany przez Sebastiana Fesingera. Zwraca uwagę rokokowa ambona w kształcie łodzi. W nawach bocznych znajduje się pięć rokokowych ołtarzy oraz przeniesiony z katedry ołtarz manierystyczny z początków XVII w. fundacji Jana Szolca-Wolfowicza.
Podstawowym celem istnienia zakonu trynitarzy było wykupywanie chrześcijan z niewoli islamskiej, stąd obecność ich silnej placówki we Lwowie, bliskim południowo-wschodnich kresów Rzeczypospolitej. Do Polski sprowadził ich z Hiszpanii król Jan III Sobieski. Pierwszy ich klasztor (o dziesięć lat wcześniejszy od tu omawianego) powstał przy Bramie Krakowskiej. Po kasacie zakonu był użytkowany przez uniwersytet i spłonął podczas bombardowania miasta przez Austria-
42
LWÓW
ków w listopadzie 1848 r. Na przełomie XIX i XX w. w tym miejscu stanęła greckokatolicka cerkiew Preobrażeńska.
Kościół benedyktynek p.w. Wszystkich Świętych (ul. Wi-czewa, d. pi. Benedyktyński). Klasztor benedyktynek lwowskich powstał w latach 1593-97 dzięki fundacji Adama i Katarzyny Saporowskich. Wybrano miejsce u podnóża Wysokiego Zamku, na skraju najstarszej, średniowiecznej części miasta. Zespół miał charakter obronny, posiadał grube mury ze strzelnicami i przyporami. Architekt Paweł Rzymianin zbudował surowy w wyrazie jednonawowy kościół o masywnej bryle. Po pożarze w 1623 r. przedłużono go o jedno przęsło i połączono z klasztorem. We wnętrzu powstał chór muzyczny. Z tego okresu pochodzi także wieża ze wspaniałą manierystyczną attyką. Nad portalem wykusz z rzeźbą. W XVIII w. zbudowano barokową bramę prowadzącą na dziedziniec. Benedyktynki uchroniły się od kasaty za czasów józefińskich, gdyż prowadziły szkołę. Dopiero po II wojnie światowej przeniosły się do pocysterskich zabudowań w Krzeszowie na Dolnym Śląsku. Obecnie jest tu unicki klasztor żeński studytek.
Kościół sakramentek p.w. Zaślubin Najświętszej Marii Panny i św. Józefa (ul. Terszakiwciw, d. Sakramentek). Siostry sakramentki pojawiły się we Lwowie około 1711 r. dzięki poparciu wojewody kijowskiego Józefa Potockiego, księżnej Anny Dolskiej i wojewodzianki smoleńskiej Zofii Cetnerówny. W kwietniu 1721 r. wojewoda Franciszek Cetner i arcybiskup lwowski Jan Skarbek podpisali dokument fundacyjny klasztoru. Donację wsparli także Stanisław Leszczyński i Helena Czetwertyńska. Pierwszy kościółek uległ zniszczeniu w latach trzydziestych XVIII w. W 1743 r. rozpoczęto budowę obecnie istniejącego kościoła, lecz prace przeciągnęły się, a następnie uległy zawieszeniu. Świątynię wykończono dopiero w latach 1875-1904 według projektu A. Minasiewicza.
Zgromadzenie sakramentek przetrwało okres kasat dzięki prowadzonej przez nie pensji dla panien, która działała aż do 1928 r. W 1946 r. siostry przeniosły się na Dolny Śląsk, ostatecznie osiadając we Wrocławiu. Budynki klasztorne adoptowano na obiekt sportowy.
Kościół ma charakter neobarokowy. Fasada jest rozczłonkowana przez pilastry i flankowana przez dwie wieże. Trzynawowe wnętrze wyposażono m.in. w marmurowy ołtarz i dębowe stalle.
43
LWÓW
Kościół p.w. Matki Boskiej Ostrobramskiej (ul. Łycza-kiwśka) ufundowali lwowianie jako wotum za opiekę nad miastem podczas walk w latach 1918-20 z inicjatywy arcybiskupa Bolesława Twardowskiego. Wzniesiono go w latach 1931--34 według projektu prof. Tadeusza Obmińskiego w formie starochrześcijańskiej bazyliki z wolnostojącą, 60-metrową dzwonnicą. Nad portalem wejściowym znajduje się otwarta kapliczka, w której umieszczono mozaikowy wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej. Kościołem opiekowali się salezjanie. W 1991 r. został przekazany Cerkwi ukraińskiej.
Kościół i klasztor Sacre Coeur (pi. św. Jura) zbudowano w 1855 r. w stylu neoromańskim. Fundatorami byli arcyksiążę Ferdynand d'Este i arcybiskup Franciszek Piśtka. W 1893 r. architekt J. Lewiński dokonał przebudowy. W klasztorze mieściło się elitarne gimnazjum i internat dla dziewcząt. Po 1945 r. klasztor przejęła Politechnika. Dziś mieści się w nim biblioteka.
Kościół p.w. Serca Pana Jezusa i klasztor franciszkanek
(ul. Łysenka 45, d. Kurkowa) powstały w latach 1876-88 według projektu Juliana Zachariewicza w stylu neoromańskim. Po 1945 r. zajmowała go jednostka wojskowa, dziś mieszczą się tu sale wystawowe.
Kościół p.w. św. Teresy (ul. Bandery 30, d. Leona Sapiehy) to skromna, jednonawowa świątynia powstała w 1855 r. Obok znajdował się klasztor sióstr Boskiej Opatrzności i zakład wychowawczy dla dziewcząt. Obecnie mieszczą się tu zakłady mechaniczne Politechniki.
Kościół p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (osiedle Zboiska) z 1930 r. jest jedynym zachowanym drewnianym kościołem we Lwowie. Przed wojną było ich kilka, budowano je jako świątynie tymczasowe w nowo powstających osiedlach podmiejskich. Znajdowały się m.in. na Zamarstynowie, Zniesieniu i Lewandówce.
Pierwotnie była to kaplica należąca do parani Malechów. Budowla składa się z prostokątnej nawy z kruchtą oraz nieco niższego i węższego prezbiterium, zamkniętego trójbocz-nie, z przyległą zakrystią. Całość ma konstrukcję slupowo--ramową, na zewnątrz szalowaną, od wewnątrz tynkowaną. Wnętrze nakrywa strop, chór muzyczny wspierają dwa fazowane słupy. Dziś kościół stoi wśród wielkiego osiedla mieszkaniowego. Zamknięty w okresie powojennym, po 1991 r. został oddany wiernym i po remoncie służy jako rzymskokatolicki kościół parafialny.
bWUW
Katedra ormiańska p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (ul. Wirmenśka 7) wraz ze swym otoczeniem jest jednym z najbardziej oryginalnych i najurokliwszych zakątków Lwowa.
W mieście przez wieki istniały obok siebie trzy arcybiskup-stwa: rzymskokatolickie, greckokatolickie i ormiańskie. Kolonia ormiańska odgrywała niepoślednią rolę w dziejach miasta. Ormiańscy kupcy zamieszkali w wielu miastach Rusi Czerwonej i Podola pośredniczyli w handlu z krajami czarnomorskimi. Lwowska katedra była dla osiadłych w Polsce Ormian głównym ośrodkiem religijnym. Jest też jedną z najstarszych i najwspanialszych świątyń miasta.
Budowla jest niejednolita stylowo, składa się z trzech części pochodzących z różnych okresów. Najstarszą część wschodnią, pochodzącą z lat 1356-63, ufundowali Jakub z Kaffy i Pa-nos syn Abrahama. Jako budowniczego wymienia się Włocha Dorchiego. Ta część nawiązuje stylem do architektury kolonii ormiańskich na Krymie. Ma układ trójnawowy z apsydami na zakończeniu każdej z naw. Nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem usytuowano kopułę na wielobocznym bębnie. Ściany oblicowano kamieniem ciosowym, a dach pokryto kamiennymi płytami. Ornamentyka zdradza silne wpływy seldżuckie i perskie.
Środkowa część hali nawowej, o cechach renesansowych, powstała w XVII w. Z tego okresu pochodzą pięknie kute kraty kapliczne. Około 1723 r. miała miejsce przebudowa i barokizacja świątyni, przeprowadzona dzięki darowiźnie przewodniczącego sądów ormiańskich Krzysztofa Augustynowicza. Podniesiono wtedy sklepienie nawy głównej i wybudowano przedsionek nakryty trzema kopułkami. Powstały nowe ołtarze, ambona, tron biskupi, a także nowa zakrystia. Na przykatedralnym dziedzińcu ustawiono kolumnę z figurą patrona fundatora, św. Krzysztofa dzieło nadwornego artysty książąt Wiśniowieckich Christiana Seynera.
Ostatnia rozbudowa miała miejsce po 1908 r. Nowa część kościoła, wzniesiona według projektu Franciszka Mączyń-skiego, oparła się aż o ulicę Krakowską. Zbito stare tynki, poddano konserwacji średniowieczne malowidła. W kopule wykończono mozaikę dzieło Józefa Mehoffera ufundowane przez Aleksandra Krzemunowicza. W latach 1927-29 wykonano według projektu Witolda Minkiewicza nowy ołtarz główny, tron biskupi i półkolistą balustradę.
Prawdziwą ozdobą kościoła są malowidła ścienne Jana Henryka Rosena z 1928 r. Fresk przedstawiający Chrystusa Ukrzyżowanego (po prawej) ukazuje Go jako nie męczennika,
44
45
LWUW
lecz triumfatora. W całej scenie nie ma żadnego akcentu smutku i rozpaczy, smutny jest tylko jeden z żołnierzy rzymskich, o którym legenda mówi, że to pierwszy nawrócony Rzymianin. W postaci św. Tomasza z Akwinu artysta sportre-tował arcybiskupa Teodorowicza, w postaci św. Jana Nepomucena samego siebie. Po lewej stronie nawy widnieje pogrzeb św. Odylona patrona zmarłych. Najwspanialszym malowidłem jest Ostatnia Wieczerza w absydzie głównego ołtarza.
Obok katedry stoi dzwonica z początku XVI w., odbudowana w 1571 r. po pożarze przez Piotra kalusa (Krasowskiego) . Obecne zwieńczenie z kilkoma kopułkami przypominającymi pąki kwiatów pochodzi z XIX w. Od południa katedrę otacza krużganek z 1437 r., z którego można wejść na mały dziedziniec z grotą Chrystusa Ukrzyżowanego ozdobioną barokowymi rzeźbami. Są tu także liczne płyty nagrobne z inskrypcjami w języku armeńskim, łacińskim i polskim. Przy wejściu, w niszy nad bramką, znajduje się barokowa figura Matki Bożej z 1664 r. o rzadkim typie ikonograficznym.
Od strony sąsiadującego z katedrą zaułka widać dobrze charakterystyczną kopułę katedry z czaszą wykonaną z glinianych garnków połączonych zaprawą, co miało stwarzać szczególnie dobrą akustykę wnętrza. Na początku XX w. w kopule umieszczono przywiezioną z Wenecji piękną mozaikę.
Z dziedzińca wiedzie furta do niewielkiego ormiańskiego klasztoru żeńskiego. Początki tego zgromadzenia sięgają co najmniej XVI w. Mimo serii pożarów w XVIII w. ocalało m.in. wyposażenie oratorium z piękną rokokową kratą. Zakonnice prowadziły pensję dla dziewcząt o wysokim poziomie nauczania. Zapoznał się z nią sam cesarz Józef II i dzięki jego decyzji klasztor przetrwał okres kasat. Po 1945 r. siostry osiadły w Wołowie na Dolnym Śląsku. W 1946 r. katedra ormiańska została przekształcona w magazyn Galerii Miejskiej, zgromadzono w niej setki ikon. W ostatnich latach została przywrócona do kultu.
Archikatedralna cerkiew św. Jura (pi. św. Jura) jest ośrodkiem greckokatolickiej archidiecezji lwowskiej. Pierwszą cerkiew w tym miejscu zbudował około 1280 r. kniaź Lew Da-niłowicz. Spłonęła ona w 1339 r. W 1363 r. archimandryta Eu-tymiusz podjął budowę nowej, murowanej świątyni według projektu Włocha Dorchiego, pochodzącego prawdopodobnie z Kaffy, genueńskiej kolonii na Krymie. Prace ukończono dopiero w 1437 r. Ta gotycka budowla z niewielką wieżą-
-dzwonnicą przetrwała do 1744 r., kiedy została rozebrana w związku z budową nowej katedry.
Obecnie istniejąca cerkiew katedralna p.w. św. Jura zawdzięcza swoje powstanie dwóm biskupom greckokatolickim z rodu Szeptyckich Atanazemu i Leonowi. Pracami kierował od 1744 r. Bernard Meretyn, jeden z najwybitniejszych architektów polskiego rokoka. Po jego śmierci (1759) kontynuował budowę do 1764 r. Sebastian Fesinger. Wystrój zewnętrzny ukończono w 1772 r.
Archikatedra św. Jura
Katedra św. Jura uważana jest za jeden z najdoskonalszych pomników architektury swojej epoki. Jest zbudowana na planie krzyża greckiego, nad częścią centralną wznosi się czworoboczny bęben kopuły. Zwraca uwagę piękna, wklęsło-wypukła fasada, którą zdobią pilastry, gzymsy, a przede wszystkim konny posąg św. Jerzego (Jura) dzieło mistrza Pinzla czołowego przedstawiciela lwowskiej rzeźby rokokowej. Jego autorstwa są również strzegące wejścia posągi świętych Leona i Atanazego (patronów dwóch wspomnianych biskupów).
Jasne, przestronne wnętrze świątyni utrzymane jest w stylu rokoka. Wystrój rzeźbiarski jest dziełem Michała Filewicza, polichromia Łukasza Dolińskiego. Na filarze po lewej stronie ikonostasu wisi cudowny obraz Matki Boskiej Trem-bowelskiej z XVII w. Obraz Chrystusa na ścianie absydy jest dziełem E. Smuglewicza. Zwracają uwagę barokowe
46
47
LWUW
ołtarze boczne, rokokowa ambona, liczne obrazy z doby klasycyzmu. Cerkiew jest miejscem spoczynku lwowskich biskupów greckokatolickich i osób szczególnie dla miasta zasłużonych. Pochowano tu m.in. biskupa Sylwestra Sembrato-wicza (metropolitę halickiego i arcybiskupa lwowskiego) oraz arcybiskupa Andrzeja Szeptyckiego (zm. 1944), zasłużonego dla odrodzenia narodowego Ukraińców.
Obok katedry znajduje się wzniesiony w 1772 r. pałac metropolity projektu Sebastiana Fesingera, w stylu rokokowym z elementami klasycystycznymi (portyki z kolumnami toskańskimi). Nad wystrojem malarskim i rzeźbiarskim wnętrza czuwał architekt F. Kulczycki. Rzeźby na bramach są dziełem Michała Filewicza. Z 1865 r. pochodzi dzwonnica, na której zawieszono dzwon odlany we Lwowie w 1341 r. Na placu poniżej zespołu katedralnego odbywały się niegdyś słynne jarmarki świętojurskie.
Po 1946 r. cerkiew przejęli prawosławni, do prawowitych właścicieli powróciła w 1990 r.
Cerkiew Wołoska (ul. Ruska) jest trzecią z kolei świątynią w tym miejscu. Pierwszą była gotycka budowla z początku XV w. Po pożarze w 1527 r. hospodar mołdawski Aleksander Lupul ufundował nową cerkiew, zbudowaną w latach 1547--49. Ją również strawiły w 1571 r. płomienie, pozostała po niej nazwa "wołoskiej".
Cerkiew Wołoska i wieża Korniakta
48
LWÓW
Obecnie istniejącą budowlę zapoczątkowała fundacja bogatego mieszczanina Konstantego Korniakta, pochodzącego z miasta Kandia na Krecie. Budowę rozpoczęto od nowej wieży, zwanej do dziś wieżą Korniakta, która stała się jednym z najważniejszych akcentów panoramy Lwowa. Architekt Piotr Barbon stworzył w latach 1572-80 dzieło, w którym skrzyżowały się wpływy greckie, włoskie i polskie. Zrazu była to budowla trójkondygnacyjna, ozdobiona na wszystkich kondygnacjach pilastrami jońskimi. Podczas oblężenia Lwowa przez Turków w 1672 r. uległa częściowemu zniszczeniu. Odbudował ją w 1695 r. nadworny architekt króla Jana III Piotr Baber, podwyższając ją o kolejną kondygnację i nakrywając wspaniałym barokowym hełmem. Kolejna rekonstrukcja miała miejsce po pożarze w 1779 r. W 1783 r. zawieszono w wieży dwumetrowy dzwon "Kirył" dzieło lwowskiego ludwisarza Teodora Polańskiego.
Drugą fundacją Korniakta była niewielka kaplica Trzech Hierarchów śś. Jana Chryzostoma, Bazylego i Grzegorza z 1584 r., przylegająca bezpośrednio do wieży. Jest dziełem Andrzeja Podleśnego ze Lwowa. Kompozycją przypomina tradycyjne cerkiewki drewniane, z trzema częściami na jednej osi, zwieńczonymi kopułami. Uwagę zwraca portal wejściowy rzeźbiony w białym wapieniu, z kolumnami, fryzem i misternym ornamentem z motywami liści akantu i winorośli. W 1671 r. lwowski kupiec Aleksy Bałłaban sfinansował generalny remont kaplicy, o czym przypomina kamienna tablica nad wejściem. Powyżej XVI-wieczna ikona Przemienienia Pańskiego. Wnętrze zdobią m.in. złocone, imitujące mozaikę obrazy i bogata ornamentyka rzeźbiarska z XVI-XVII w. W podziemiu znalazł miejsce wiecznego spoczynku sam fundator.
W 1591 r. z inicjatywy działającego we Lwowie Bractwa Stauropygijskiego rozpoczęto budowę głównego korpusu cerkwi. Wspierali ją m.in. hetman kozacki Piotr Sahaj-daczny, hospodarowie wołoscy z rodu Mohyłów, a nawet car moskiewski Fiodor. Autorem projektu był Paweł Dominici zwany Rzymianinem, któremu od 1597 r. pomagał teść Wojciech Kapinos, a od 1598 r. Ambroży zwany Przychylnym. Ten ostatni ukończył w 1629 r. dzieło. Cerkiew otrzymała wezwanie Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (Uspieńska).
Wykonana z ciosów wapiennych budowla jest utrzymana w stylu renesansu, lecz zawiera także wiele elementów charakterystycznych dla architektury staroruskiej. Dwukondygnacyjna fasada podzielona monumentalnymi pilastrami oddaje bazylikową strukturę budowli. Zdobią ją bogate układy
49
LWÓW
ornamentów okuciowych, zaczerpnięte zapewne z niderlandzkich wzorników. Całość nakrywają trzy kopuły ustawione na jednej osi. Przestronne wnętrze jest podzielone na trzy nawy. Dwie pary toskańskich kolumn wspierają środkową kopułę. Krzyżowe sklepienia nawy nawiązują do architektury gotyckiej. Od wschodu cerkiew zamyka półokrągła absyda, od zachodu kruchta z chórem muzycznym.
Najcenniejszym obiektem w cerkwi jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem namalowany w 1635 r. przez Mykołę Petrachnowicza, który wisi na ścianie nad wejściem od ul. Ruskiej. Ołtarz główny wykonał w 1773 r. wybitny artysta późnego rokoka lwowskiego Michał Filewicz (pierwotny ikonostas autorstwa Senkowicza i Petrachnowicza z lat 1629--1638 znajduje się obecnie w Grzybowicach Wielkich). Droga Krzyżowa z lat 1807-52 jest dziełem Marcina Jabłońskiego. Portret Konstantego Korniakta (na galerii) namalował na przełomie XVIII i XIX w. Łukasz Doliński. Witraże pochodzą z 1930 r. Całości założenia dopełnia dziedziniec arkadowy z kolumnadą. Obecnie jest to czynna cerkiew prawosławna.
Cerkiew Przemienienia Pańskiego, czyli Preobrażeńska (ul. Krakiwśka 21), została zbudowana w 1729 r. przez Bernarda Meretyna i Jana de Wittego jako kościół trynitarzy pod wezwaniem Trójcy Świętej. Po kasacie zakonu w 1783 r. zespół klasztorny przekazano uniwersytetowi. Podczas bombardowania Lwowa przez Austriaków w 1848 r. część budynków spłonęła, pozostałe przejęło ukraińskie stowarzyszenie "Matyca Ruska". Na początku XX w. w klasztorze urządzono Dom Ludowy. Kościół, już jako cerkiew greckokatolicką, przebudowano w stylu klasycystycznym według projektu S. Hawryszkiewicza. Od 1990 r. jest to ponownie czynna cerkiew.
Cerkiew i klasztor bazylianów p.w. św. Onufrego
(ul. Chmelnyćkoho 36, d. Żółkiewska). Pierwszą potwierdzoną źródłowo świątynią w tym miejscu była drewniana cerkiew z końca XIII w., w której znajdowała się ikona Matki Boskiej. Wywieziona najpierw do Bełza, a następnie do klasztoru paulinów w Częstochowie, jest dziś czczona jako Czarna Madonna. W XV w. Stefan Dropan ufundował nową cerkiew klasztorną, którą w 1518 r. strawił pożar. Budowę kolejnej, już murowanej cerkwi sfinansował około 1550 r. wojewoda kijowski, książę Konstanty Ostrogski. Była ona kilkakrotnie niszczona i odbudowywana. Pod koniec XVII w. składała się z tzw. wielkiej cerkwi i przylegającej do niej malej cerkwi (kaplicy Świętej Trójcy). W 1701 r.
50
ozdobiono ją pięknym barokowym portalem. Podczas kolejnej przebudowy w 1776 r. obie części połączono, a w latach 1821-24 rozbudowano prezbiterium i zakrystię. Ostateczny kształt jest skutkiem przebudowy z początku XX w., w wyniku której powstały trzy nawy.
We wnętrzu zwracają uwagę zachowane malowidła ścienne z XVII i XVIII w., rokokowy ołtarz główny, ikonostas z 1908 r. W 1564 r. w cerkwi spoczął ścięty na rynku lwowskim dobrodziej klasztoru, hospodar mołdawski Stefan. W 1583 r. na przyległym cmentarzu pochowano Iwana Fedorowicza, jednego z pierwszych drukarzy lwowskich.
Budynek klasztoru wzniesiono w 1683 r. Zachował się fragment otaczającego go muru. W 1820 r. dobudowano dzwonnicę. W latach 1946-1990 mieściło się tu muzeum, obecnie cerkiew jest znowu czynna.
Cerkiew p.w. św. Mikołaja (ul. Chmelnyćkoho 28, d. Żółkiewska) jest jedną z najstarszych świątyń Lwowa, wymienianą po raz pierwszy w 1292 r. Prawdopodobnie była cerkwią dworską i miejscem pochówku pierwszych książąt halickich. Jest to budowla z ciosów kamiennych na rzucie krzyża, z kwadratową nawą i prezbiterium zamkniętym od wschodu półokrągłą absydą, a od zachodu prostokątnym przedsionkiem. Od północy i południa do głównego korpusu przylegają dwie kaplice. Obecny kształt nadała cerkwi przebudowa po pożarze z 1623 r. Kolejne przebudowy miały miejsce w latach 1776 i 1800 (dodano kopułę nad nawą główną i pilastry w elewacjach). W XVIII w. cerkiew otrzymała rokokowy wystrój wnętrza. Obecnie jest to czynna cerkiew prawosławna.
Cerkiew p.w. św. Paraskewy, czyli Piatnicka (ul. Chmelnyćkoho 63, d. Żółkiewska), została ufundowana w 1645 r. przez Bazylego Lupula, hospodara Mołdawii. Miała charakter obronny, o czym świadczą grube mury z piaskowca i małe okienka. Jest to budowla jednonawowa z ośmioboczną absydą i masywną, kwadratową w planie wieżą zwieńczoną hełmem (dodanym w 1908 r. według projektu M. Łużeckiego). Na ścianie południowej kuty w kamieniu herb hospodara. Najcenniejszym zabytkiem cerkwi jest ikonostas w stylu bizantyjskim, zawierający ponad 70 ikon (datowany na początek XVII w., prawdopodobnie dzieło Senkowicza) W 1870 r. dolną jego część uzupełniono nowymi obrazami malowanymi przez .A. Kaczmarskiego, co zakłóciło kompozycję malarską. W 1982 r. ikonostasowi przywrócono pierwotny wygląd.
51
Cerkiew p.w. św. Paraskewy
Malowidła ścienne wykonał w końcu XVIII w. lwowski malarz Łukasz Doliński. Dziś jest to czynna cerkiew prawosławna.
Cerkiew i klasztor bazylianek (ul. Franki 56, d. Zyblikie-wicza) została wzniesiona w 1882 r. w stylu neoromańskim. Obecnie mieści się tu schronisko turystyczne.
Cerkiew p.w. Ducha Świętego (ul. Kopernika 36) to dawny kościół dominikanek p.w. Św. Katarzyny Sieneńskiej. Do-minikanki zostały sprowadzone do Lwowa za czasów jagiellońskich. Obecnie istniejący niewielki barokowy kościółek powstał w latach 1722-29. Po kasacie zakonu w 1782 r. klasztor zajęło greckokatolickie seminarium metropolitalne, a kościół zamieniono w cerkiew. II wojnę światową przetrwała tylko wieża-dzwonnica, w której mieści się obecnie muzeum.
Lwowscy Żydzi. Historia Żydów we Lwowie sięga połowy XIII w. Pod koniec następnego stulecia istniały obok siebie dwie niezależne gminy. Pierwsza z nich jedno z najstarszych skupisk żydowskich na Rusi zamieszkiwała w sąsiedztwie wczesnośredniowiecznej osady ruskiej, u stóp Góry Zamkowej. Po włączeniu Rusi Czerwonej do Korony Polskiej i założeniu przez króla Kazimierza Wielkiego nowego miasta na miejscu tej osady powstało Krakowskie Przedmieście, a gmina żydowska zwana była odtąd przedmiejską. Natomiast wewnątrz otoczonego murami miasta powstała dzielnica żydowska, tzw. śródmiejska. Ten stan utrzymał się do XIX w. Każda z gmin miała osobne prawa i przywileje
52
Lwów
oraz własne instytucje religijne i społeczne. Źródła z 1387 r. wymieniają "ulicę żydowską", do której można się było dostać przez "bramę żydowską".
Ośrodkiem gminy przedmiejskiej była bożnica (istniejąca w 1497 r.), która znajdowała się na miejscu dzisiejszego bazaru przy ul. Krakowskiej. Spłonęła ona w 1623 r. Nowa synagoga powstała już w innym miejscu. Był to budynek murowany o obronnym charakterze, który został spalony wraz z całym Krakowskim Przedmieściem w 1648 r., w czasie oblężenia miasta przez Kozaków. Po odbudowie synagoga była jeszcze kilkakrotnie plądrowana i dewastowana, a ostatecznie uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej (na jej miejscu jest dziś skwer). Większa od niej była tylko Wielka Synagoga w Wilnie.
Ślady synagogi "Złota Róża" zachowały się w podwórzu posesji nr 27 przy ul. Fedorowa (do 1871 r. ul. Żydowska, później Blacharska). Była to druga obok gminnej murowana bóżnica we Lwowie, wzniesiona w 1582 r. przez Izaaka Nachmanowicza, jednego z najbogatszych i najbardziej wpływowych finansistów żydowskich, seniora kahału lwowskiego, w 1589 r. marszałka Sejmu Żydów Koronnych w Lublinie. Budowniczym był architekt włoskiego pochodzenia Paweł Szczęśliwy. Początkowo była to bóżnica prywatna rodziny fundatora (podobno nazwę otrzymała od imienia jego synowej Róży (Goldene Rojza). Na początku XVII w. doszło
Pozostałość synagogi "Złota Róża"
53
Lwów
LWÓW
do głośnego procesu między gminą żydowską i jezuitami o parcelę, na której stalą synagoga. Zakończył go wyrok sądu królewskiego, przyznający rację Żydom. Od 1604 r. synagoga Złotej Róży przejęła rolę bóżnicy gminnej i pełniła ją do czasu wybudowania w latach 1799-1801 r. nowej bóżnicy. W czasie II wojny światowej została spalona, lecz zachowały się mury i sklepienie. Zniszczeniu uległa dopiero kilka lat po wojnie. Pozostały resztki murów ściany wschodniej oraz duża część ściany północnej z zarysem sklepień. W ostatnich latach ściany te uzupełniono, otynkowano, zabezpieczono i uznano za tzw. trwałą ruinę.
Synagoga chasydzka (ul. Św. Teodory) zbudowana w latach 1841-44 pełni obecnie funkcję Ośrodka Kultury Żydowskiej.
Jedyną czynną we Lwowie jest dziś synagoga "Cori Gold" (ul. Braci Michnowskich 4), zbudowana w 1924 r. przez architekta A. Kornbluta, który nawiązał w niej do tradycji lwowskiego renesansu. We wnętrzu polichromia M. Kugla.
Lwowski rynek. Obecna lokalizacja rynku sięga drugiej połowy XIV w., kiedy po niszczycielskim najeździe litewskim z 1353 r. odbudowano miasto w nowym miejscu i według nowego schematu. Jego plan z regularną szachownicą ulic był zbliżony do założeń innych ówcześnie powstających miast środkowoeuropejskich. Centrum stanowił prostokątny plac, z którego narożników wybiegały po dwie ulice. Dzisiejszy rynek ma wymiary w przybliżeniu 140 x 130 m i jest zabudowany 44 kamienicami różnego wieku i stylu architektonicznego. Pośrodku stoi ratusz. Ozdobą rynku są rozmieszczone w narożnikach cztery empirowe studnie z XIX-wiecznymi rzeźbami (prawdopodobnie dłuta HartmanaWitwera), przedstawiającymi Amfitrytę, Neptuna, Dianę i Adonisa.
Rynek był miejscem wielu znaczących wydarzeń historycznych. W 1387 r. Władysław Jagiełło przyjmował tu hołd lenny od mołdawskiego hospodara Piotra, a w 1436 r. Władysław Warneńczyk od hospodara Eliasza. Podczas wydarzeń Wiosny Ludów w 1848 r. na rynku formowała się Gwardia Narodowa. Tu także w listopadzie 1918 r. proklamowano niepodległe państwo ukraińskie, a dwa lata później Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa przyjmował defiladę z okazji nadania miastu orderu Virtuti Militari.
Ratusz jest obecnie siedzibą Rady Miejskiej Lwowa. Pierwszy ratusz, o którym wiadomo ze źródeł, jeszcze drewniany, stał w tym miejscu za rządów Władysława Opolczyka (1372-78).
W sierpniu 1489 r. królewicz Jan Olbracht położył kamień węgielny pod budowę murowanego budynku, który ukończono w 1504 r. Wielokrotnie niszczony przez pożary, przetrwał jednak do 1826 r., kiedy runęła pochodząca z początku XVII w. wieża wysokości 58 m. Władze miasta podjęły wówczas decyzję o budowie nowego gmachu. Autorami projektu, utrzymanego w stylu klasycyzmu, byli Józef Markel i Franciszek Trescher. Budowa trwała w latach 1827-35. W krajobraz miasta wpisała się trwale nowa 65-metrowa wieża z zegarem, a cała budowla zyskała u lwowiaków przezwisko "pudlu ratuszowy". Dwa kamienne lwy trzymające tarcze z herbem miasta zastąpiły ufundowanego przez Stanisława Szolca w 1589 r. kamiennego lwa, który stał na wysokim cokole przed starym ratuszem. Budynek mocno ucierpiał w 1848 r. od austriackiego ostrzału, lecz został w trzy lata później odrestaurowany.
Ciekawsze ze względu na architekturę lub historię spośród kamienic otaczających rynek przedstawiamy w kolejności numerów posesji.
Bandinellowska (Robertowska, nr 2) została zbudowana w końcu XVI w. w stylu włoskiego renesansu przez aptekarza Hieronima Wedelskiego. W latach 1737-39 uległa przebudowie, m.in. przerobiono portal, a główne wejście przeniesiono na ul. Stauropihijśką (d. Dominikańską). W takim stanie przejął ją Robert Bandinelli, wnuk słynnego florenckiego rzeźbiarza Bartolomea Bandinellego. Umieścił on w kamienicy jedną ze stacji prowadzonej przez siebie poczty.
Wilczków (nr 3) była pierwotnie własnością starego rodu patrycjuszowskiego Wilczków, później kolejno Ubal-dinich, Stanisława Rzewuskiego (od 1713 r.), Lanckorońskich i Skarbków. Mieszkał w niej Stanisław Skarbek, fundator Starego Teatru. W latach 1771-72 została przebudowana przez Piotra Polej owskiego. Na uwagę zasługuje podtrzymywany przez kariatydy balkon z kutą w żelazie balustradą oraz rzeźby symboliczne autorstwa F. Olędzkiego: na attyce Chwalą, na balkonie Geniusz. W szczycie frontonu kartusz herbowy.
Czarna (Lorencowiczów, nr 4) uchodzi za jeden z najcenniejszych zabytków architektury mieszczańskiej Lwowa. Po wielkim pożarze miasta w 1527 r. stanął tu niewielki piętrowy dom, zwany Kijowskim lub Kosznarowskim. Po kolejnym pożarze (1571) celnik ruski Tomasz de Alberti, rodem z wyspy Chios, wystawił w latach 1588-89 nową kamienicę (prawdopodobnie projektu R Barbona). Przebudowana przez Jana i Reginę Lorencowiczów, właścicieli jednej z pierw-
54
55
Czarna Kamienica przy Rynku
szych aptek we Lwowie, obecny wygląd zawdzięcza jednak kolejnej przebudowie w latach 1675-79, której dokonał Marcin Gradowski na zlecenie kolejnego właściciela, doktora Marcina Anczowskiego. Całą elewację pokryła wówczas efektowna kamienna rustyka, tzw. diamentowa. Ozdobiły ją figury Matki Boskiej i św. Marcina, a całość zwieńczyła barokowa attyka. Nazwa budowli pochodzi od barwy sczerniałej z upływem czasu elewacji. Późniejszymi właścicielami byli m.in. Potoccy, Oleksińscy i Nikorowiczowie. W 1884 r. dobudowano trzecie piętro. Od 1911 r. kamienica jest własnością miasta. Obecnie mieści się w niej Muzeum Historyczne Lwowa.
Królewska (Korniaktów, nr 6) została zbudowana w latach 1573-80 przez Piotra Barbona i prawdopodobnie Pawła Rzymianina dla Konstantego Korniakta, kupca pochodzącego z Krety (Korniaktowie byli pod koniec XVI w. najbogatszą rodziną lwowskiego patrycjatu). W 1623 r. kamienicę nabyli karmelici, a od nich w 1640r. kupił ją właściciel Żółkwi i ojciec króla wojewoda Jakub Sobieski. Jego syn przebudował kamienicę w 1678 r. na małą rezydencję i odtąd nazywano ją Królewską albo "małym Wawelem". Tu w 1686 r. został podpisany tzw. traktat Grzymułtowskiego, oddający Rosji ziemię smoleńską, czernihowsko-siewierską i kijowską. Po Sobieskich posesję przejęli Rzewuscy, a po nich w 1804 r.
56
Lwów
Aleksander Chodkiewicz, który zgromadził w niej bibliotekę oraz kolekcję obrazów i numizmatów. Pomimo wielokrotnego przebudowywania zachowała się piękna, renesansowa attyka z kamiennymi figurami króla i żołnierzy oraz trzykondygnacyjny arkadowy dziedziniec. Od 1910 r. w kamienicy mieściło się Muzeum Narodowe im. Króla Jana III, obecnie część ekspozycji Muzeum Historycznego Lwowa.
Bernatowiczowska (nr 8) została wzniesiona w XVI w, empirową fasadę zawdzięcza przebudowie z początku XIX w., a nazwę swym właścicielom Bernatowiczom, kupieckiej rodzinie ormiańskiego pochodzenia.
Pałac arcybiskupi (nr 9) pochodzi z XVII w. Plac ten już w 1376 r. ofiarował metropolitom halickim namiestnik Rusi, książę Władysław Opolczyk. W 1405 r. stała tu rezydencja księcia Świdrygiełły, brata Władysława Jagiełły. W 1634 r. arcybiskup Stanisław Grochowski zbudował okazały gmach, który służył władzom metropolii do 1832 r. Później mieszkali w nim klerycy seminarium duchownego. W połowie XIX w. dobudowano trzecie piętro. Z oryginalnego wystroju zachował się portal z tablicą fundacyjną. W kamienicy tej zmarł 10 listopada 1673 r. król Michał Korybut Wiśniowiecki.
Lubomirskich (nr 10) została zbudowana w 1695 r., lecz rokokowy wystrój zawdzięcza przebudowie z lat sześćdziesiątych XVIII w., przeprowadzonej przez Jana de Wittego, który nadał jej charakter rezydencji magnackiej. W 1767 r. mieszkał tu rosyjski generał Kreczetnikow, a po I rozbiorze rezydowali
Kamienica Lubomirskich przy Rynku
57
LWÓW
w latach 1772-1821 austriaccy gubernatorzy Galicji. W okresie międzywojennym mieścił się tu główny zarząd ukraińskiego towarzystwa kulturalno-oświatowego "Proświta". W dniu 30 czerwca 1941 r., po zajęciu Lwowa przez wojska hitlerowskie, proklamowano tu niepodległość Ukrainy, co spowodowało gwałtowną reakcję Niemców. Obecnie w budynku mieści się oddział Muzeum Etnografii i Rzemiosła Artystycznego.
Justglacowska (nr 12) to dawna własność rajcy miejskiego Jodoka Glaza (Glacza). Zwracają uwagę maszkarony wąsate podobizny polskiej szlachty.
Wenecka (Massarowska, nr 14) powstała w 1569 r. w wyniku przebudowy starszej, gotyckiej kamienicyt, którą przeprowadził Paweł Rzymianin przy udziale Pawła Szczęśliwego. Nazwa pochodzi od rezydującego tu w XVII w. konsula Republiki Weneckiej (jedynego w historii Rzeczypospolitej) nazwiskiem Antonio de Massaro. Nad portalem zachował się płaskorzeźba z herbem Wenecji uskrzydlonym lwem z otwartą księgą i inskrypcją: Pax tibi Evangelista Marce 1600.
Mistrzyszymonowska (nr 15), gotycka, później przebudowywana. Zachowały się fragmenty oryginalnego wystroju architektonicznego (kamieniarka okienna).
Gutteterowska (nr 18) zbudowana w połowie XVI w., słynęła z wystawnych przyjęć (m.in. z okazji koronacji Zygmunta III Wazy).
Kasperowska (Krakowska, nr 20) wyposażona w godny uwagi balkon z barokową dekoracją.
Szolcwolfowiczowska (nr 23) została zbudowana około 1630 r. dla jednej z najstarszych rodzin patrycjuszowskich Lwowa, przybyłej z Wrocławia w 1525 r. Jest to istna perła maniery stycznej architektury mieszczańskiej. Fasada jest ozdobiona pilastrami jońskimi i korynckimi. W trzeciej kondygnacji, w narożnej wnęce umieszczono figuralną scenę Chrztu Jezusa w Jordanie. W kartuszach łacińskie sentencje religijne.
Gieblowska (Gordonowska, nr 24) pochodzi z XV w, lecz renesansowy wystrój zawdzięcza przebudowie dokonanej po pożarze w 1527 r. Została przebudowana także na początku XX w., m.in. renesansową attykę zastąpiono szerokim parapetem i dodano płaskorzeźby dłuta Zygmunta Kurczyńskiego. W 1707 r. mieszkał tu car Piotr Wielki podczas negocjacji z Polską w sprawie wspólnej kampanii przeciwko Szwecji. Od II poł. XVIII w. budynek był własnością rodu Szeptyckich. Obecnie mieści oddział Muzeum Historycznego Lwowa.
58
Lwów
Jakubszolcowska (nr 25) w XVI w. mieściła się tu znana drukarnia Filipowicza.
Heppnerowska (Doktorowska, nr 28) została zbudowana w 1510 r. dla burmistrza Pawła Heppnera, później należała do lekarskiej rodziny Napnerów. Ma renesansowy portal z kanelowanymi kolumnami. Wewnątrz zachował się portal gotycki.
Pałac Korytkowskiego (nr 29) powstał około 1770 r. dla Felicjana Korytkowskiego, komendanta lwowskiego garnizonu, w wyniku połączenia kamienic Zimorowiczowskiej i Dybowiczowskiej. W pierwszej z nich mieszkał wcześniej Jan Bartłomiej Zimorowicz, burmistrz Lwowa, poeta i historyk; nazwa drugiej pochodzi od nazwiska Stanisława Dybowickiego, lekarza króla Zygmunta III Wazy. Od 1803 r. właścicielem kamienicy był cukiernik Dominik Andreolli, od nazwiska którego wziął nazwę pasaż w kamienicy, łączący rynek z kościołem jezuitów.
Regulusowska (nr 30) została zbudowana dla rajcy miejskiego Jakuba Reguły. W 1634 r. mieszkała w niej faworyta króla Władysława IV, Jadwiga Łuszkowska. W XVIII w. budynek otrzymał nowy, rokokowy wystrój.
Mazanczowska (nr 31) pochodzi z XVI w. W okresie międzywojennym należała do rodziny Baczewskich, producentów słynnych wódek i likierów. W 1923 r. została przebudowana pod kierunkiem arch. Bronisława Wiktora. Rzeźby na fasadzie wyszły spod dłuta Zygmunta Kurczyńskiego.
Kiliańszczyńska (nr 33) była w XVII w. własnością aptekarza Jana Kiliansta. W następnym stuleciu została przebudowana w stylu rokokowym według projektu Bernarda Meretyna.
Gielazynów (nr 36) została zbudowana w 1778 r. w stylu późnobarokowym. Pamięta pobyt księcia Józefa Poniatowskiego podczas jego służby w armii austriackiej (do 1789 r.). Groswajerów (nr 37) należała do burmistrza Lwowa Marcina Groswajera, zasłużonego w czasie obrony miasta przed Kozakami Bohdana Chmielnickiego (1648). W XVIII w. była własnością ormiańskich kupców Derzachariasiewiczów, zwanych Aniołkami handlarzy suknem i winem, fundatorów bractwa Świętej Trójcy w katedrze ormiańskiej.
Zuchorowiczowska (nr 40) powstała w XVII w. jako kamienica mieszczańska, w drugiej połowie XVIII w. została przebudowana na rokokowy pałacyk, rezydencję przeora bazylianów z klasztoru św. Onufrego.
Kamienica nr 45, zbudowana około 1790 r. na miejscu dwóch wcześniejszych Kudliczowskiej i Hallerowiczow-
59
Lwów
LWÓW
skiej (zachował się gotycki zrąb murów z XV w), restaurowana w XIX w, uchodzi za jeden z najładniejszych empirowych budynków Lwowa. W okresie międzywojennym słynęła z artystycznej kawiarni "Atlas", miejsca spotkań śmietanki towarzyskiej Lwowa, m.in. Jana Kasprowicza, Józefa Wittlina, Brunona Schulza i Eugeniusza Romera.
Wysoki Zamek, z którego zachowały się do dziś tylko niewielkie fragmenty murów, znajdował się na wzgórzu górującym nad miastem od północnego wschodu. Początki grodu lwowskiego datuje się na połowę XIII w. Wiadomo, że w 1261 r. Tatarzy wymusili zburzenie obwarowań miasta. Murowany zamek, nazwany później Wysokim (castrum superius), został wzniesiony po zajęciu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego. Odegrał znaczną rolę podczas najazdu hsopodara mołdawskiego Stefana w 1498 r. W XVI w. jego mury tworzyły nieregularny prostokąt z basztami w narożach. Od strony miasta znajdował się podjazd, prowadzący przez zwodzony most nad fosą. Wschodnią część dziedzińca zajmował obszerny, piętrowy budynek mieszkalny. Zamek został zdobyty i spalony 14 października 1648 r. przez Kozaków pod dowództwem Maksyma Krzywonosa. W 1653 r. został odbudowany przez ówczesnego komendanta Lwowa gen. Krzysztofa Grodzickiego i w dwa lata później wytrzymał ponowne oblężenie kozackie. W XVIII w. utracił znaczenie militarne i popadł w ruinę, zwłaszcza po zajęciu miasta przez Austriaków w 1772 r., i został stopniowo rozebrany.
W sąsiedztwie pozostałości zamku wznosi się Kopiec Unii Lubelskiej usypany z inicjatywy Franciszka Smolki przez społeczeństwo Lwowa w trzechsetną jej rocznicę (1869). Stanowi znakomity punkt widokowy na miasto i ulubiony cel spacerów lwowian.
We Lwowie istniał również Zamek Niski siedziba lwowskiego starostwa grodzkiego. Został on całkowicie rozebrany pod koniec XVIII w. Na jego miejscu zbudowano w latach 1837-42 teatr "skarbkowski".
Baszta prochowa (ul. Pidwalna, d. Wały Gubernatorskie), zbudowana w latach 1554-56, jest jedyną pozostałością dawnych fortyfikacji miasta. Ma kamienne mury grubości do 3 m z małymi okienkami. W czasach pokoju wykorzystywana była przez kupców jako skład zboża. Od 1959 r. mieści się w baszcie Dom Architekta.
Arsenał Miejski (ul. Pidwalna 5, d. Wały Gubernatorskie) jest trzecią budowlą stojącą w tym miejscu. Pierwsza powstała
już w 1430 r., druga w latach 1555-56 (spłonęła w 1571 r.). Obecny arsenał wybudowano w latach 1574-75. Jest to masywny, trójkondygnacyjny budynek z czerwonej cegły pokryty dwuspadowym dachem. Niegdyś zdobiły go polichromie oraz popiersia obrońców Lwowa Krzysztofa Arciszewskiego i Pawła Grodzickiego. Podczas udanego szturmu wojsk szwedzkich w 1704 r. budynek doznał poważnych uszkodzeń, zdobywcy zniszczyli wszystkie działa. W 1799 r. na murze umieszczono tablice z herbami miasta, Sobieskich i Jabłonowskich. Obok arsenału zrekonstruowano dwie wieże dawnych obwarowań miejskich. W 1981 r. miała miejsce gruntowna restauracja budynku, dziś mieści się w nim oddział Muzeum Historycznego z kolekcją broni.
Arsenał Królewski (ul. Pidwalna 13, d. Wały Gubernatorskie) został wzniesiony w latach 1639-1646 prawdopodobnie według projektu komendanta twierdzy lwowskiej Pawła Grodzickiego. Miał służyć jako magazyn amunicji na przygotowywaną przez króla Władysława IV Wazę wielką wyprawę przeciwko Turcji. W przeciwieństwie do czysto funkcjonalnej architektury starszego Arsenału Miejskiego został ozdobiony dwukondygnacyjną loggią arkadową o lekkiej konstrukcji (w południowej elewacji) oraz barokowym frontonem w trzeciej kondygnacji. Od strony ul. Pidwalnej (elewacja wschodnia) zachował się ładny barokowy portal,
60
61
LWÓW
niegdyś zwieńczony figurą św. Jerzego. Architektura gmachu nawiązuje do stylu wazowskiego, charakterystycznego dla rezydencji królewskich i magnackich tej epoki, takich jak Zamek Królewski w Warszawie czy pałac Koniecpolskiego w Podhorcach. Od 1928 r. w budynku mieści się archiwum historyczne.
Arsenał Sieniawskich i Biblioteka Baworowskich. Na
Przedmieściu Halickim, w sąsiedztwie klasztoru dominikanów, powstał około 1640 r. pod nadzorem generała artylerii koronnej Pawła Grodzickiego jeszcze jeden gmach o podobnym przeznaczeniu, zwany Arsenałem Sieniawskich. Z pierwotnej budowli do dziś zachowała się dolna kondygnacja, do końca XIX w. skryta pod powierzchnią gruntu. Na tej podstawie w II poł. XIX w. nadbudowano gmach Biblioteki Baworowskich. Ufundował ją Wiktor Baworowski, który nabył szereg bogatych zbiorów książkowych, m.in. spuściznę po Ambrożym Grabowskim z Krakowa. W 1877 r. kolekcję tę ulokowano w nowym gmachu. Podczas II wojny światowej została włączona do zbiorów Ossolineum.
Gmach Uniwersytetu
Uniwersytet Lwowski powstał w 1784 r. w miejsce zlikwidowanej jezuickiej akademii. Początkowo mieścił się w dawnym klasztorze trynitarzy. Językiem wykładowym była łacina. Po spaleniu siedziby uczelni podczas bombardowania w 1848 r., przeniesiono ją do nowego gmachu przy ul. Św. Mikołaja (obecnie Hruszewśkoho 4), zbudowanego w latach 1842--1844 według projektu Fidelisa Stadlera w stylu biedermeier, zwanego później Starym Uniwersytetem. Po 1870 r. uniwersytet był stopniowo repolonizowany i w krótkim czasie stał się znaczącym ośrodkiem polskiej nauki i kultury. Od 1919 r. do II wojny światowej nosił imię Jana Kazimierza, a od 1920 r. do dziś mieści się w gmachu dawnego Sejmu Galicyjskiego (ul. Uniwersytetśka 1, d. Marszałkowska).
62
LWÓW
Budynek ten, wzniesiony w latach 1877-1881 przez Juliusza Hochberga, łączy monumentalne formy neorenesansu i klasycyzującego neobaroku, wzorowane głównie na architekturze wiedeńskiej. W fasadzie wyróżnia się ryzalit z loggią, nad którą wznosi się attyka zwieńczona rzeźbami T. Riegera, przedstawiającymi symboliczne postacie Galicji, Wisły i Dniestru. Ten sam artysta wykonał umieszczone poniżej gzymsu rzeźby symbolizujące Pracę i Oświatę.
Wewnątrz budynku znajduje się obszerny westybul o dwu-biegowych schodach, który zdobiły dawniej rzeźby R. Trembeckiego przedstawiające władców Polski i Rusi: Mieszka I, Kazimierza Wielkiego, Jarosława Mądrego i Włodzimierza Wielkiego. Dawna sala posiedzeń sejmu została adaptowana na aulę uniwersytecką. Ścianę za lożą marszałkowską zdobił fryz malowany przez Henryka Rodakowskiego, przedstawiający Wiarę, Mojżesza, Likurga, Solona, Justyniana i Pracę, a pomiędzy nimi alegorie Sztuk Pięknych, Nauki, Przemysłu, Handlu i Rolnictwa. Warto wiedzieć, że ściany pomieszczeń gmachu zdobiły dawniej płótna Jana Matejki, m.in. Unia Lubelska i Konstytucja 3 Maja, a także portrety znanych osobistości pędzla Henryka Rodakowskiego i Kazimierza Pochwalskiego.
W 1939 r. uniwersytet został przejęty przez Ukraińców, od 1940 r. nosi imię swego absolwenta, wybitnego ukraińskiego poety, pisarza i działacza społecznego Iwana Franki.
Politechnika Lwowska, istniejąca pod tą nazwą od 1872 r., jest kontynuacją założonej w 1844 r. Akademii Technicznej, która z kolei powstała na bazie działającej od 1817 r. Szkoły Realnej. Od 1877 r. zajmuje nowy gmach (ul. Bandery 12, d. Leona Sapiehy) projektu najwybitniejszego ówcześnie architekta lwowskiego Juliana Zachariewicza. Budynek jest wspaniałym przykładem neorenesansu z elementami klasycyzującego neobaroku i posłużył jako wzór dla wielu wzniesionych później gmachów publicznych i kamienic mieszczańskich. Sześciokolumnowy portyk wieńczy attyka z trzema alegorycznymi rzeźbami L. Marconiego, symbolizującymi Inżynierię, Budownictwo i Mechanikę. Wnętrza zdobią kompozycje alegoryczne wykonane według szkiców Jana Matejki przez Włodzimierza Tetmajera, Ludwika Dela-vaux, Wincentego Wodzinowskiego, Kacpra Żelichowskiego i Włodzimierza Łuskinę. Od 1939 r., po przejęciu przez władze ukraińskie, uczelnia nosi oficjalną nazwę Lwowskiego Instytutu Politechnicznego.
Teatr "skarbkowski" (ul. Łesi Ukrajinky 1, d. Skarbkow-ska), ufundowany przez Stanisława hr. Skarbka, wzniesiono
63
LWÓW
w latach 1837-42 w stylu klasycystycznym według projektu Ludwika Pichla i Jana Salzmanna. Do 1900 r., kiedy otwarto Teatr Wielki, był główną sceną Lwowa. Występowali w nim m.in. N. Paganini i F. Liszt, koncertował M. Łysenko i wielu innych. W okresie międzywojennym salę teatralną zamieniono w kinową i dopiero w 1940 r. przywrócono jej pierwotną funkcję. Dziś jest to siedziba Ukraińskiego Teatru Dramatycznego im. Marii Zańkowieckiej.
Stały teatr pojawił się we Lwowie wkrótce po rozbiorach. Jego siedzibą był początkowo przebudowany gotycki kościół franciszkanów. Obok sceny polskiej istniała także niemiecka, a w drugiej połowie XIX w. pojawiły się przedstawienia ukraińskie. Wśród znakomitych aktorów, którzy przewinęli się przez sceny lwowskie, byli artyści tej miary, co Helena Modrzejewska, Ludwik Solski, Irena Eichlerówna, Karol Adwentowicz, Mieczysława Ćwiklińska i inni. W okresie międzywojennym scena lwowska uchodziła za czwartą w kraju, po wileńskiej Reducie, Teatrze im. W. Bogusławskiego w Krakowie i Teatrze Polskim w Warszawie.
Teatr Wielki (prosp. Swobody, d. pi. Gołuchowskiego) powstał w latach 1897-1900 według projektu Zygmunta Gor-golewskiego, ówczesnego dyrektora Państwowej Szkoły Przemysłowej, na miejscu dawnego pałacu Gołuchowskich. Był podówczas jednym z najwspanialszych gmachów teatralno--operowych w Europie. Widownia liczyła ok. 1100 miejsc. W19 01 r. podczas uroczystego otwarcia teatru wystawiono po raz pierwszy w Polsce operę Ignacego Paderewskiego ???? z Janiną Korolewicz-Wajdową i Aleksandrem Bandrowskim w rolach głównych. Obecnie w budynku mieści się Państwowy Akademicki Teatr Opery i Baletu im. I. Franki
Fasada gmachu jest silnie rozczłonkowana i bogato dekorowana, zwieńczona brązowymi, uskrzydlonymi postaciami Geniusza, Dramatu i Muzyki. Portal flankują kolumny z do-ryckimi kapitelami, podtrzymujące tryglifowy fryz dorycki. Nad gzymsem oddzielającym parter od pierwszego piętra znajduje się loggia z półkolistymi otworami. Po jej bokach stoją w niszach dwie kamienne rzeźby symbolizujące Tragedię (dłuta Antoniego Popiela) i Komedię (Tadeusza Barącza). Rząd kolumn podtrzymuje architraw, nad którym umieszczono piękną attykę z tarczami herbowymi i posągami dwunastu muz. Całość wieńczy dorycki tympanon wypełniony symbolicznymi rzeźbami (również Antoniego Popiela).
W westybulu nad wejściem portret twórcy teatru Gor-golewskiego, poniżej data budowy. Medaliony na ścianach
64
Lwów
pierwotnie przedstawiały czołowe postacie teatru polskiego, m.in. J. Niemcewicza, F. Bohomolca, F. Zabłockiego, A. Fredry i in. Fryz autorstwa E. Pietscha przedstawiał herby Polski oraz alegorie dramatu, radości i smutków. Były także liczne obrazy innych twórców, m.in. A. Popiela, Z. Rozwadowskiego i W. Krycińskiego.
1 Jk^^M
S<ć '
Sasi ?
Teatr Wielki
Bogato dekorowane jest foyer I piętra, gdzie uwagę zwracają Cztery pory roku i malarskie alegorie Europy, Azji, Afryki i Ameryki pędzla M. Harasymowicza oraz alegoryczne rzeźby P. Wojtowicza Miłość, Zazdrość, Pycha i Macierzyństwo. W niszach znajdowały się kiedyś popiersia F. Chopina, S. Moniuszki, J. Eisnera i K. Kurpińskiego, obecnie T. Szewczenki, A. Puszkina, A. Mickiewicza i I. Franki. Strop zdobią malowane przez S. Dębickiego plafony z alegoriami Poezji, Tańca i Muzyki. Są także alegorie Miłości, Nienawiści, Sprawiedliwości i Mądrości oraz scena z Balladyny.
Pełen przepychu jest wystrój amfiteatru. Dekoracja rzeźbiarska, sztukaterie i malowidła to dzieło M. Harasymowicza, P. Wojtowicza, E. Podgórskiego i J. Giovanettiego. Plafon nad sceną przedstawiał Chwałę Polski. Inne sceny alegoryczne wyobrażają m.in. Grację, Muzykę, Taniec, Niewinność, Iluzję, Prawdę i in. Są także portrety sławnych aktorek i aktorów. Wspaniała kurtyna jest dziełem Henryka Siemiradzkiego. Na kurtynie przeciwpożarowej naklejone płótno z panoramą Lwowa z początku XX w. pędzla S. Jasińskiego.
Lwowska Galeria Obrazów (ul. Stefanyka 3, d. Ossolińskich) powstała dzięki utworzonej w 1902 r. fundacji
65
LWÓW
i w 1907 r. została udostępniona publiczności. W ciągu dziesięcioleci zgromadzono w niej ponad 10 tys. obrazów, rzeźb i grafik z okresu od XV w. do czasów współczesnych. Dziś jest to jedna z najbogatszych galerii sztuki na Ukrainie. Posiada m.in. wspaniały zbiór malarstwa zachodnioeuropejskiego i rosyjskiego, a także największą poza granicami Polski kolekcję dzieł polskich. Do najcenniejszych eksponatów należą obrazy: Portret Antonia Grimaniego Tycjana, Maja na balkonie Goyi i Widok Drezna Canaletta.
Wśród wybitniejszych malarzy polskich, których dzieła znajdują się w galerii, można wymienić Antoniego Brodowskiego, Olgę Boznańską, Jana Cybisa, Juliana Fałata, Wojciecha Gersona, Artura Grottgera, Władysława Jareckiego, Juliusza Kossaka, Aleksandra Kotsisa, Jana Matejkę i Józefa Mehoffera.
Centralny Dom Towarowy (róg ul. Szpytalnej i Horodećkiej) został wzniesiony w latach 1912-1913 jako Dom Towarowy "Magnus" według projektu Romana Felińskiego (1886--1953), jednego z czołowych ówczesnych architektów polskich. Był własnością inż. Skibniewskiego i dr. S. Frenkla. Pięciokondygnacyjny budynek jest jednym z najwybitniejszych dzieł architektury polskiego modernizmu. Ma czteroosiową elewację od strony ul. Horodećkiej (d. Kazimierzowskiej), jednoosiowy ścięty narożnik oraz dziesięcioosiową elewację od ul. Szpytalnej. Powierzchnie ścian pomiędzy profilowanymi filarami żelbetowymi są całkowicie przeszklone w formie wielkich witryn na parterze i trójbocznych okien tzw chicagowskich na wyższych kondygnacjach. Z tą nowoczesną elewacją kłócił się łamany ceramiczny dach, w którym ukryto aż dwie dodatkowe kondygnacje. Wnętrze zdobiły malowidła alegoryczne pędzla Feliksa Wygrzywalskiego przedstawiające Handel i Przemysł. Obecne jednoprzestrzenne wnętrze jest wynikiem przebudowy dokonanej w latach 1925-1935.
Al. Szewczenki jest chyba najbardziej reprezentacyjną ulicą Lwowa. Początkowo nosiła nazwę św. Jana od barokowej figury św. Jana Nepomucena stojącej tu niegdyś przy małym moście nad Pełtwią. W 1871 r. otrzymała nową nazwę: Akademicka, a kończący ją plac nazwano placem Akademickim. W 1897 r. odsłonięto na nim pomnik Aleksandra Fredry, który stał tu do 1956 r. (obecnie na rynku we Wrocławiu). Do początku XX w. ulicę i plac przecinało koryto Pełtwi, które później zasypano. W 1961 r. wprowadzono obecną nazwę.
Secesyjna kamienica Segala pod nr 7 słynęła na początku XX w. z kawiarni Schneidera, miejsca spotkań lwowskich
66
LWÓW
artystów okresu Młodej Polski. Można było tu spotkać J. Kasprowicza, L. J. Żuławskiego, L. Solskiego i in. Przed budynkiem stał kiedyś pomnik Kornela Ujejskiego dłuta Antoniego Popiela, odsłonięty w 1901 r. (po 1945 r. przewieziony do Szczecina i ustawiony na pi. Zwycięstwa).
Druga słynna kawiarnia "Szkocka" znajdowała się na rogu ul. Akademickiej i Fredry. Przeszła do historii w okresie międzywojennym jako ulubione miejsce spotkań matematyków przedstawicieli światowej sławy "szkoły lwowskiej". Bywali tu m.in. S. Banach, H. Steinhaus, S. Ułam, S. Mazur. Podczas dyskusji uczeni często robili zapiski na serwetkach i obrusach. Pewnego razu przez nieporozumienie uległ zniszczeniu utrwalony w ten sposób cenny wynik. Dla uniknięcia tego na przyszłość założono sławną Księgę Szkocką zeszyt, w którym matematycy zapisywali zadania i problemy, wyznaczając nieraz dowcipne nagrody za ich rozwiązanie (np. żywą gęś za rozstrzygnięcie "problemu nr 153", postawionego w 1936 r. przez S. Mazura otrzymał dopiero w 1982 r. szwedzki matematyk R Enflo). Zbiór otwierał wpis S. Banacha z sierpnia 1935 r., zamykał problem sformułowany przez H. Steinhausa w maju 1941 r.
Po II wojnie światowej aż do lat dziewięćdziesiątych w lokalu nadal mieściła się kawiarnia, obecnie jest tam oddział banku.
Hotel "George" (pi. Mickiewicza 1) zbudowany w 1901 r. jest przykładem czysto wiedeńskiej architektury z przełomu historyzmu i secesji. Projekt pochodził ze sławnej firmy
Hotel "George"
67
LWÓW
Fellenera i Helmera. Na fasadzie alegoryczne rzeźby czterech kontynentów oraz płaskorzeźba ze św. Jerzym, która zdobiła stojący wcześniej w tym miejscu zajazd Hoffmanów (w 1848 r. mieszkali w nim generałowie J. Dwernicki i J. Bem).
Pałac Sprawiedliwości (ul. Kniazia Romana 1, d. Batorego) został zbudowany w 1892 r. według planów F. Skowrona na miejscu klasztoru karmelitów bosych, skasowanego w 1784 r. Fronton wieńczy statua Sprawiedliwości dłuta L. Marconiego. Przed wojną mieścił się tu Sąd Apelacyjny, dziś zakłady Instytutu Politechnicznego.
Dworzec kolejowy
Budynek dworca kolejowego (pi. Wokzalna, d. Wilsona) wzniesiono w 1904 r. według projektu W. Sadłowskiego. Był w tym czasie największym i najnowocześniejszym dworcem w Polsce i stanowił przykład wpływu secesji wiedeńskiej na architekturę Lwowa. Dwie duże hale mieściły kasy biletowe i poczekalnie, a perony, połączone podziemnymi przejściami, nakrywało zadaszenie ze stali i szkła. Zniszczenia wojenne i późniejsze przebudowy pozbawiły gmach wielu oryginalnych detali architektonicznych i secesyjnych malowideł zdobiących wnętrza.
Pomnik Mickiewicza znajduje się w ścisłym centrum Lwowa, na pi. Mickiewicza (do 1944 r. pi. Mariacki). Pracami nad pomnikiem kierował specjalny komitet wyłoniony w 1897 r.
68
Lwów
przez Towarzystwo im. Adama Mickiewicza we Lwowie pod kierownictwem profesora uniwersytetu Ludwika Ćwiklińskiego. W 1898 r. rozpisano konkurs na projekt pomnika. Zakładano, że ma on mieć postać kolumny. Pod koniec roku komitet dysponował już 28 projektami, z których wybrał dzieło Antoniego Popiela. Pracami budowlanymi kierowali znani lwowscy architekci Sosnowski i Zachariewicz. Brązowe elementy pomnika odlano w wiedeńskiej fabryce Teodora Srpeka. Uroczystość odsłonięcia odbyła się 30 października 1904r.
Pomnik ma kształt granitowej kolumny wysokości 21 m zwieńczonej zniczem. Przy kolumnie stoi figura poety, a nad nią geniusz z wieńcem wawrzynu. Do dziś zachowała się polska inskrypcja, a z tyłu kartusz z herbem Rzeczypospolitej.
Park Stryjski, rozciągający się po południowej stronie ul. Stryjskiej, przed wojną zwany był parkiem Kilińskiego. Założony w 1877 r. przez miejskiego inspektora ogrodów i parków Rohringa, znakomicie wykorzystuje warunki naturalne i uchodzi za jeden z ładniejszych tego typu obiektów w Europie. W 1894 r. stanął w nim pomnik Jana Kilińskiego.
W tymże roku z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej przypadającej w setną rocznicę powstania kościuszkowskiego w Parku Stryjskim została udostępniona w specjalnej rotundzie panorama bitwy racławickiej. Malowidło mające 15 m wysokości i 120 m długości, dzieło Jana Styki i Wojciecha Kossaka oraz kilku innych malarzy, przedstawia zwycięski atak kosynierów prowadzonych przez Tadeusza Kościuszkę. Po wojnie, po wielu dramatycznych przejściach, panorama jest od 1985 r. udostępniana publiczności we Wrocławiu.
Na sąsiadujących z parkiem terenach wystawowych w latach 1921-38 co roku organizowano Międzynarodowe Targi Wschodnie.
Cmentarz Łyczakowski (wejście od ul. Miecznikowa, d. św. Piotra) jest jedną z wielkich polskich metropolii narodowych, obok cmentarza na Rossie w Wilnie, Powązkowskiego w Warszawie i Rakowickiego w Krakowie. Został założony w 1786 r., po tym, jak dekretem cesarza Józefa II zamknięto wcześniej istniejące, ciasne cmentarze przykościelne. W tym samym okresie powstały cmentarze w innych dzielnicach Lwowa: Gródecki (zamknięty w 1875 r.), Żółkiewski (zamk. 1856) i Stryjski (zamk. 1893). W okresie z górą dwustu lat na Cmentarzu Łyczakowskim pochowano około pół miliona osób, przeważnie Polaków, ale także
69
Lwów
Ukraińców, Austriaków, Niemców, Żydów, Ormian, Rosjan i in.
Cmentarz Łyczakowski zajmuje powierzchnię około 40 ha. Jest położony na szczycie i stokach malowniczego wzgórza i porośnięty bujną zielenią. Stanowi ona piękną oprawę kaplic, grobowców i nagrobków, często mających dużą wartość plastyczną i artystyczną. Wśród ich twórców byli znakomici artyści, rzeźbiarze i architekci różnych narodowości, m.in.: Hartman Witwer (zm. 1827), Anton Schimser (zm. 1826) i jego brat Jan Schimser (zm. 1856), Leopold Schimser (zm. 1888), jego syn Jan, Piotr Kozakiewicz, Julian Markowski, Abel Perier i jego syn Henryk, Gabriel Krasucki i in. W latach siedemdziesiątych zaczęły pojawiać się nagrobki wykonane przez współczesnych rzeźbiarzy ukraińskich (Jewhen Dzyn-dra, Łuka Bihanycz, Petro Kulik i in.). Na cmentarzu wzniesiono 24 okazałe kaplice grobowe i tylko jedna, Dzieduszyc-kich, została zniszczona w 1944 r. Wyróżniają się kaplice Dunin-Borkowskich (z 1812 i 1880 r.), mauzoleum Barczewskich (zbudowane w 1885 r. według projektu W. Halickiego) i mauzoleum Baczewskich (zbudowane w 1883 r. według projektuj. Schultza).
Lwów był w XIX i pierwszej połowie XX w. jednym z głównych ośrodków polskiego życia społecznego, naukowego i kulturalnego. Nic więc dziwnego, że na Cmentarzu Łyczakowskim spoczywa ogromna liczba Polaków zasłużonych we wszystkich tych dziedzinach. Poniżej wyliczamy z konieczności tylko najwybitniejsze nazwiska:
Oswald Balzer (1858-1933), historyk prawa, profesor Uniwersytetu Lwowskiego im. Jana Kazimierza.
Stefan Banach (1892-1945), wybitny matematyk, współtwórca lwowskiej szkoły matematycznej, profesor UJK.
Władysław Bełza (1847-1913), poeta, literat i publicysta, autor wierszy dla dzieci, m.in. słynnego Katechizmu polskiego dziecka.
Wacław Borzemski (1868-1935), profesor gimnazjalny, twórca organizacji "Orzeł Biały" i polskiego Sokolstwa.
Bolesław Czerwiński (1857-88), poeta, literat, dziennikarz, autor słów pieśni rewolucyjnej proletariatu polskiego Czerwony sztandar.
Benedykt Dybowski (1833-1930), światowej sławy zoolog, lekarz, badacz Syberii, profesor Uniwersytetu Lwowskiego.
70
LWÓW
Mieczysław Gębarowicz (1893-1984), profesor uniwersytetu i politechniki we Lwowie, historyk sztuki, ostatni polski dyrektor lwowskiego Ossolineum.
Seweryn Goszczyński (1801-1876), poeta okresu romantyzmu, autor m.in. powieści poetyckiej Zamek kaniowski (1828) i powieści Król zamczyska (1842).
Zygmunt Gorgolewski (1845-1903), wybitny architekt lwowski, autor projektu architektonicznego Teatru Wielkiego.
Artur Grottger (1837-67), malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu w sztuce polskiej, twórca cykli rysunków poświęconych polskim tragediom narodowym (Warszawa I, Warszawa II, Polonia, Lithuania i Wojna).
Wojciech Kętrzyński (1838-1918), historyk, etnograf, publicysta, powstaniec styczniowy, od 1876 r. dyrektor Ossolineum, członek Polskiej Akademii Umiejętności.
Maria Konopnicka (1842-1910), pisarka i poetka (oryginalna rzeźba nagrobna dłuta L. M. Drexlerówny zaginęła podczas II wojny światowej i została w 1950 r. zastąpiona nową, wykonaną przez ukraińskiego rzeźbiarza Wołody-myra Skołozdra).
Ksawery Liske (1838-91), wybitny historyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, współzałożyciel i pierwszy prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego.
Walery Łoziński (1837-61), powieściopisarz i publicysta.
Antoni Małecki (1821-1913), filolog i literaturoznawca, pierwszy kierownik katedry literatury i języka polskiego na Uniwersytecie Lwowskim i pierwszy polski jego rektor.
Karol Mikuli (1819-97), muzyk, prezes Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego i dyrektor konserwatorium we Lwowie.
Julian Ordon (1810-87), uczestnik powstania listopadowego, bohater poematu Adama Mickiewicza Reduta Ordona (wbrew treści tego utworu przeżył powstanie).
Roman Piłat (1846-1906), polonista, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, współtwórca i pierwszy prezes Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza.
Antoni Popiel (1865-1910), wybitny rzeźbiarz, autor m.in. pomników Adama Mickiewicza i Kornela Ujejskiego we Lwowie oraz Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie, a także
71
LWÓW
wielu rzeźb dekoracyjnych, m.in. w lwowskim Teatrze Wielkim.
Antoni Rehman (1840-1917), geograf, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, badacz południowej Afryki.
Edmund Riedl (1854-1916), kupiec lwowski, współzałożyciel patriotycznej Konfederacji Narodu Polskiego (powstałej w 1876 r., dwa lata później rozwiązanej przez władze). W grobowcu rodzinnym Riedlów spoczywa także wybitny matematyk Stefan Banach.
Franciszek Smolka (1810-99), prawnik i polityk, społecznik, inicjator usypania we Lwowie Kopca Unii Lubelskiej, w latach 1881-93 prezydent parlamentu wiedeńskiego.
Karol Szajnocha (1818-68), wybitny historyk i pisarz, autor słynnych Szkiców historycznych, w latach 1853-58 kustosz Biblioteki Ossolińskich.
Kazimierz Twardowski (1866-1938), jeden z najwybitniejszych polskich filozofów, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU, twórca lwowskiej szkoły filozoficznej, założyciel Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (1904).
Bolesław Wysłouch (1855-1937), działacz społeczny i publicysta, jeden z twórców ruchu ludowego w Polsce, współorganizator Stronnictwa Ludowego.
Maria Wysłouchowa (1858-1905), żona Bolesława, publicystka, działaczka społeczna i oświatowa.
Stanisław Zakrzewski (1873-1936), historyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU.
Gabriela Zapolska (1857-1921), wybitna pisarka, publicystka i aktorka, autorka m.in. głośnej komedii Moralność pani Dulskiej.
Rudolf Zuber (1858-1920), geolog, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU, badacz Karpat, a także złóż ropy naftowej w wielu krajach świata.
Na Cmentarzu Łyczakowskim znajdują się wydzielone kwatery, w których chowano zasłużonych żołnierzy kolejnych polskich zrywów niepodległościowych.
Pierwsza z nich to kwatera żołnierzy Kościuszki. Zachowały się tu tylko cztery groby, wśród nich gen. Benedykta Kołyszki (1749-1834).
W kwaterze żołnierzy Napoleona pochowano kilkanastu ludzi, a wśród nich generałów Wincentego Szeptyckiego (1782-1836) i Józefa Korczak-Szumlańskiego (zm. 1839)
72
LWÓW
oraz rotmistrza ułanów Józefa Sas-Czułowskiego (1776--1863), uczestnika słynnej szarży pod Somosierra.
W kwaterze powstańców listopadowych w latach 1881--1916 pochowano 47 uczestników powstania (niektórych z rodzinami). W centrum kwatery stoi wzniesiony w 1886 r. przez Henryka Periera tzw. "Sarkofag Żelaznej Kompanii". W kwaterze znajdują się m.in. groby: Bogusława Long-champsa Beriera (1808-88), Onufrego Hieronima Kunaszow-skiego (1806-85), autora znanej pracy Życiorysy uczestników powstania listopadowego, oraz Józefa Reitzenheima (1809-83). Ponad 140 powstańców listopadowych zmarłych przed 1880 r. spoczywa w innych kwaterach cmentarza.
Kwatera powstańców styczniowych, zwana też Górką Powstania 1863, powstała na wniosek istniejącego od 1888 r. Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego 1863/64. Przy wejściu znajduje się pomnik W. Szydłowskiego otoczony 7 innymi mogiłami, dalej w 18 rzędach rozmieszczono groby z żelaznymi krzyżami (łącznie 230). Obok wejścia zwraca uwagę grób Benedykta Dybowskiego.
Krzyż Ofiar NKWD znajduje się obok kwatery 55. Upamiętnia on bezimienne w większości ofiary terroru sowieckich organów bezpieczeństwa z lat 1939-41. Obok trzy krzyże poświęcone niezidentyfikowanym więźniom "Brygidek" zamordowanym przez NKWD w czerwcu 1941 r. tuż przed opuszczeniem miasta przez Sowietów.
Cmentarz Obrońców Lwowa (Cmentarz Orląt) leży na wschodnim obrzeżu Cmentarza Łyczakowskiego. Jest jedną z najważniejszych polskich pamiątek narodowych Lwowa.
W nocy z 31X na 1X11918 r. oddziały ukraińskie pod dowództwem Dmytra Witowskiego opanowały główne punkty strategiczne miasta, proklamując powstanie niepodległego państwa ukraińskiego. Spowodowało to spontaniczną reakcję polskiej ludności. Zacięte walki o Lwów trwały od 1 do 22 XI i przeszły do historii jako przykład bohaterstwa Polaków. Odznaczyli się zwłaszcza młodzi studenci, uczniowie gimnazjalni i młodzież rzemieślnicza. Nazwano ich później Orlętami Lwowskimi. Dopiero dzięki przybyłej z Krakowa i Przemyśla odsieczy pod dowództwem ppłk. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego Lwów udało się 22X1 oswobodzić od nieprzyjaciela, ale do marca 1919 r. miasto pozostawało niemal w pełnym okrążeniu.
Prawie od razu pojawił się pomysł, by dla obrońców Lwowa założyć osobną kwaterę na Cmentarzu Łyczakowskim. Rada miejska przeznaczyła na ten cel część gruntu na
73
LWÓW
Łuk Chwały na Cmentarzu Obrońców Lwowa
pochyłym skłonie wzgórza, gdzie już w listopadzie i grudniu 1918 r. zaczęto chować poległych. W lecie 1919 r. biskup W. Bandurski, sufragan lwowski, poświęcił teren przyszłego cmentarza. Zbieraniem funduszy zajęło się specjalnie utworzone Towarzystwo "Straż Mogił Polskich Bohaterów" W 1921 r. rozpisano konkurs na projekt kompleksowego urządzenia obiektu. Pierwszą nagrodę zdobyła praca studenta V roku architektury Politechniki Lwowskiej, Rudolfa Indru-cha (1892-1927). Zaprojektował on prawdziwy narodowy panteon, wykorzystując naturalną pochyłość terenu, na którego kulminacji stanęła kaplica, a poniżej katakumby i Łuk Chwały z koncentrycznie rozmieszczonymi mogiłami.
Prace przy cmentarzu postępowały etapami. Dopiero w październiku 1932 r. ukończono katakumby, a Łuk Chwały odsłonięto uroczyście w Święto Niepodległości 11 listopada 1934 r. Pod Łukiem pochowano we wspólnej mogile pięciu nieznanych żołnierzy z pobojowiska pod Persenkówką. Na czerwonej marmurowej płycie umieszczono inskrypcję: "Nieznanym Bohaterom poległym w obronie Lwowa i ziem południowo-wschodnich". Na skrzydłach katakumb wzniesiono pomniki cudzoziemskich ochotników: lotników amerykańskich (1925) oraz żołnierzy francuskich (1938), którzy zginęli w walkach o Polskę z bolszewikami. Łącznie do 31 sierpnia 1939 r. na Cmentarzu Orląt pochowano 2859 żołnierzy, z których blisko 23% stanowiła młodzież
74
Lwów
poniżej osiemnastu lat (między innymi 13-letni Antoś Pe-trykiewicz, najmłodszy w historii kawaler krzyża Virtuti Militari). Wśród nich znaleźli się gen. Wacław Iwaszkiewicz (zm. 1922), gen. Tadeusz Rozwadowski oraz brygadier Czesław Mączyński (zm. 1935), w 1919 r. komendant obrony Lwowa. Z powodu wybuchu wojny nie rozpoczęto budowy bramy wejściowej od strony Pohulanki, która miała być zwieńczona rzeźbą orlicy tulącej pisklęta. Warto wiedzieć, że właśnie z Cmentarza Orląt pochodzą prochy poległego pochowane w 1925 r. w Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie.
Po 1946 r., gdy ze Lwowa wysiedlono Polaków, cmentarz stopniowo niszczał. Na pomnikach pojawiły się obelżywe napisy, rozkradano płyty i rzeźby, na mogiły wysypywano śmiecie. W 1971 r. przy użyciu buldożerów zniszczono kolumnadę i zrównano z ziemią groby. W 1975 r. w sprofanowanych katakumbach zainstalował się warsztat kamieniarski produkujący nagrobki. Północną część cmentarza, gdzie w latach trzydziestych chowano zmarłych obrońców Lwowa, odcięto murem i przeprowadzono przez nią ulicę.
W 1989 r. strona polska rozpoczęła negocjacje, mające na celu uznanie Cmentarza Obrońców Lwowa za zespół zabytkowy. Zostały one uwieńczone sukcesem w listopadzie 1990 r. Już wcześniej, wmaju 1989 r., pracownicy działającego na Ukrainie polskiego przedsiębiorstwa "Energopol" na pół legalnie przystąpili do prac porządkowych. Warto w tym miejscu wspomnieć zasłużonego dla tego przedsięwzięcia, a nieżyjącego już Józefa Bobrowskiego ówczesnego dyrektora "Energopolu". W ciągu lat dziewięćdziesiątych, mimo licznych kontrowersji i sprzeciwów ze strony ukraińskich władz Lwowa (m.in. dotyczących treści napisów na pomnikach), prace nad rekonstrukcją cmentarza zostały doprowadzone do pomyślnego końca.
Cmentarz Strzelców Siczowych sąsiaduje z polskim Cmentarzem Orląt. Został wybudowany w latach dziewięćdziesiątych XX w., po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości. Jest to symboliczna nekropolia żołnierzy Ukraińskiej Armii Halickiej poległych w latach 1918-19 w walkach z Polakami.
Cmentarz Janowski, największy z lwowskich cmentarzy (38 ha), został założony w 1883 r. w północno-zachodniej części miasta. Był czynny do 1980 r. Jest tu wiele nagrobków z rzeźbami znanych artystów, m.in. A. Zagórskiego, L. Tyro-wicza, H. K. Periera i L. Olszewskiego.
75
LWÓW
W kwaterze 37 zachowało się kilka grobów żołnierzy polskich z 1918 r. i wyniosły pomnik z krzyżem. Sąsiednią kwaterę 38 zajmuje ukraiński cmentarz wojskowy, na którym spoczywają szczątki 1070 żołnierzy Ukraińskiej Armii Halickiej, poległych w latach 1918-19.
Lwowski skansen cerkiew z Krywki
Muzeum Architektury Ludowej mieści się na północno-wschodnim obrzeżu miasta, w lesie Szewczenkowski Gaj. Duży skansen, założony w 1971 r. i stale rozbudowywany, obejmuje dziś teren 50 ha. W pejzażu zbliżonym do naturalnego zgromadzono tu około 120 obiektów tradycyjnego budownictwa ludowego przeniesionych z różnych rejonów zachodniej Ukrainy. Są między nimi cenne cerkwie drewniane, wśród których wyróżnia się niezwykle efektowną architekturą cerkiew bojkowska z Krywki. We wnętrzach można obejrzeć około 20 000 eksponatów z zakresu kultury materialnej ludu ukraińskiego barwne stroje, hafty, instrumenty muzyczne, sprzęty gospodarskie i inne.
OBWÓD LWOWSKI
Artasów (?????i?)
rej. Żółkiew
Cerkiew p.w. św. Paraskewy z 1748 r., drewniana, trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego babińca z dobudowanym później przedsionkiem oraz części ołtarzowej zamkniętej trójbocznie, z niskimi prostokątnymi zakrystiami. Obok drewniana dzwonnica, dwukondygnacyjna, szkieletowa, zwieńczona namiotowym dachem.
Barszczowice (????????i)
rej. Pustomyty
Dawny kościół parafialny (obecnie ukraińskie Muzeum Pamięci) wzniesiony na przełomie XIX i XX w. W elewacji południowej wysoka trójkondygnacyjna wieża zwieńczona dachem namiotowym. Okna ostrołukowe. Ściany obiega fryz arkadowy.
Batiatycze (???????i)
rej. Kamionka Strumiłowa
Kościół parafialny z końca XIX w, neogotycki, z cegły, otynkowany. Fasada główna zwieńczona szczytem schodkowym, prezbiterium zamknięte półkoliście, ściany boczne oszkarpowane, okna ostrołukowe. Dach wieńczy sygnaturka. W kruchcie profilowany portal. Zdewastowany kościół jest obecnie magazynem miejscowego kołchozu.
Cerkiew p.w. św. Jerzego Męczennika, zbudowana w 1759 r. (data na ościeżach południowych drzwi). Drewniana, trójdzielna, składa się z nawy i babińca na planie kwadratu oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią. Wszystkie trzy części nakryte kopułami na wysokich ośmiobocznych bębnach z latarniami. Dachy kryte gontem.
77
ueiz
Nad południowym i zachodnim wejściem trójkątne frontony wsparte na słupach.
Bełz (????)
rej. Sokal
Prastary gród nad Sołokiją, na pograniczu polsko-ruskim, pierwotnie w składzie państwa Piastów. W 981 r. zagarnięty przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego, ponownie w 1031 r. przez Jarosława Mądrego, stał się stolicą udzielnego księstwa. Położony na ważnym szlaku handlowym, w wiekach ?I-?III był znaczącym ośrodkiem miejskim Rusi Włodzimierskiej. W 1240 r. Ziemię Bełską spustoszyli Tatarzy, w XIV w. zajęli ją Litwini, a w 1366 r. król Kazimierz Wielki przyłączył do Korony Polskiej jako lenno. W 1388 r. Bełz otrzymał od króla Władysława Jagiełły prawo magdeburskie i herb (biały gryf w złotej koronie w czerwonym polu). W 1462 r. miasto stało się stolicą województwa bełskiego. W 1590 r. odbył się tu zjazd biskupów prawosławnych przygotowujących późniejszą unię brzeską.
Po zajęciu przez Austriaków w 1772 r. Bełz podupadł. Za II Rzeczypospolitej był mało znaczącym miasteczkiem prowincjonalnym w powiecie sokalskim, zamieszkałym w większości przez Żydów. W 1951 r. w ramach wymiany terytoriów Polska musiała odstąpić ZSRR czarnoziemne tereny dawnej ziemi bełskiej z czterema miastami (Bełz, Krystynopol, Uhnów i Waręż). Miejsce wysiedlonej w całości ludności polskiej zajęli Ukraińcy, głównie z Chełmszczyzny. Dziś na całym tym terenie nie ma ani jednego czynnego kościoła katolickiego.
* Ruiny kościoła i klasztoru dominikanów (ul. Sawien-ko 3). Klasztor ufundował w 1394 r. książę mazowiecki i bełski Ziemowit IV. Obecnie istniejący kościół wzniesiono w XVII w. Po kasacie józefińskiej (1784) został przekazany miejscowej parafii. W 1944 r. uszkodzony niemiecką bombą, później uległ stopniowej dewastacji. Dziś jest ruiną bez dachu.
* * Kościół p.w. św. Walentego, tzw. na Zameczku, powstał w latach 1907-1911 na terenie dawnego zamku, po którym pozostały tylko obwałowania. Według legendy na zamku w Bełzie miał początkowo znajdować się cudowny obraz Matki Bożej, który w 1382 r. książę Władysław Opolczyk przeniósł do Częstochowy. W latach 1919-39 kościołem opiekowały się siostry felicjanki, obecnie służy jako cerkiew
78
beiz
prawosławna. Budowla eklektyczna z przewagą elementów neoromańskich. W fasadzie wieża nakryta dachem namiotowym, nad nawą sygnaturka.
Na dziedzińcu kościoła stoi neogotycka wieża z herbem województwa bełskiego nadanym przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1462 r. Ponadto zdewastowana kaplica św. Franciszka z uszkodzonymi figurami św. Walentego i św. Franciszka. W ogrodzeniu przetrwały tablice fundacyjne bramy kościelnej z 1935 r. z inskrypcjami polskimi i łacińskimi: "Bełz constanterfidelis Bełz stale wierny"). Zachowały się też wieżyczki na wałach, nakryte dachami namiotowymi.
** Kościół i klasztor dominikanek (obecnie cerkiew p.w. św. Mikołaja). Zespół ufundowała w 1635 r. Zofia Chod-kiewiczówna, kasztelanka wileńska. Po kasacie zgromadzenia (1784) kościół został przekazany grekokatolikom. Po II wojnie światowej i wysiedleniu Ukraińców Polacy przejęli ponownie opuszczoną świątynię, a po "regulacji granicznej" w 1951 r. władze sowieckie zamieniły ją w magazyn. Polacy opuszczający Bełz zabrali ze sobą ikonę Matki Boskiej z XVII w. pędzla lwowskiego malarza Teodora Semkowicza, która obecnie znajduje się w kościele parafialnym w Ustrzykach Dolnych. Grekokatolicy odzyskali spustoszoną świątynię dopiero w 1991 r.
Kościół jest budowlą barokową, murowaną, o układzie trójnawowej bazyliki z apsydą i prostokątnymi pomieszczeniami po obu jej stronach. W fasadzie trójkondygnacyjne wieże o baniastych hełmach i gzymsy o skomplikowanych profilach. Elewacje boczne podzielone pilastrami. Całość przykryta dwuspadowym dachem. Budynek klasztorny dobudowano w 1743 r. Jest to murowany, piętrowy gmach na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem, przykryty dwuspadowym dachem, bez dekoracji architektonicznych (oprócz obramowań okiennych). Obecnie w stanie ruiny pozbawionej dachu.
* Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego (cmentarna), drewniana, zbudowana w XVII w. Składa się z czworobocznej części centralnej mieszczącej nawę i babiniec oraz zamkniętej trójbocznie części ołtarzowej. Nad częścią centralną kopuła na ośmiobocznym bębnie, nad ołtarzową dach pięciopołaciowy. Obok czworoboczna drewniana dzwonnica z XIX w., nakryta namiotowym dachem.
*Tzw. Baszta Tatarska (ok. 1606 r.), przypuszczalnie zbudowana jako zbór ariański. W II poł. XVIII w. mieściło się tu
79
benKowa Wisznia
archiwum miejskie. Budowla z cegły, na planie sześcioboku, podpiwniczona. W jednej ze ścian nieduży otwór drzwiowy, nad nim okrągłe okienko. Zachowały się obramowania otworów okiennych z białego kamienia. Przed 1939 r. był tu kartusz z herbem Rawicz i datą 1666.
Kaplica z figurą św. Jana z XVIII w. (przy torach kolejowych), barokowa, obecnie zdewastowana.
W centrum miasta zachowały się trzy kamienice z przełomu XIX i XX w. z ozdobnymi wieżyczkami. W jednej z nich mieszkały dawniej siostry zakonne.
* Cmentarz katolicki (na zachodnim skraju miasta) został założony przy opisanej wyżej cerkwi greckokatolickiej prawdopodobnie na początku XIX w. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1831 r. Najciekawsze nagrobki: kancelisty Walentyna Pieszkiewicza z płaskorzeźbą dziewczyny z dwojgiem dzieci pod krzyżem; Józefa Wielogórskiego (zm. 1868) wysoki krzyż opleciony draperią; bezimienny grób ze skrzyżowanymi szablami i szyszakiem rycerskim. W eklektycznej kaplicy cmentarnej epitafia ks. Władysława Honorskiego, doktora teologii (zm. 1914), i ks. Marcelego Chmury, szambelana papieskiego, dziekana bełskiego. Cmentarz jest nadal czynny.
Cmentarz żydowski znajduje się na zachodnim krańcu miasta. Bełz był jednym z ważniejszych ośrodków chasydyzmu. Zachowały się trzy macewy (nagrobki) członków słynnej dynastii miejscowych cadyków: Szolema, Joszuy i Issachara Dowów. Aron Dow, czwarty przestawiciel dynastii, przeżył II wojnę światową i osiadł w Izraelu.
Beńkowa Wisznia (?????)
rej. Gródek Jagielloński
Miejscowe dobra w połowie XVIII w. należały do rodziny Siemieńskich, zaś pod koniec XVIII w. kupili je Jacek i Marianna Fredrowie, rodzice komediopisarza Aleksandra Fredry (1793-1876). Sam Aleksander zamieszkał tutaj po 1815 r., a w 1835 r. wybudował zachowany do dziś pałac (upamiętnia to inskrypcja na lewym skrzydle budowli). W 1919 r. majątek sprzedano Małopolskiemu Towarzystwu Rolniczemu.
** Zespół pałacowy Fredrów w dawnym majątku ziemskim. Pałac, przebudowany w 1896 r. przez Andrzeja Maksymiliana
??i?L?i_?
Beńkowa Wisznia. Pałac Fredrów
Fredrę (wnuka pisarza), jest budowlą dwukondygnacyjną. W zachodniej elewacji dwa pozorne ryzality o trójkątnych szczytach. Główne wejście poprzedzone gankiem arkadowym dźwigającym taras. W kartuszach herby Fredrów (Starykoń) z koronami hrabiowskimi i zawołaniem rodowym Friede Hen (wykonane przez rzeźbiarza Józefa Swobodę). W elewacji ogrodowej przy południowym narożniku dodane później skrzydło. Wszystkie okna i drzwi są ujęte w ozdobne obramienia. Wnętrza pałacu prezentują się skromnie. W jednym pokoju zachował się kominek projektu Chrystiana Piotra Aignera. Obecnie w pałacu mieści się szkoła rolnicza. Stosunkowo dobrze zachował się park, położony na zboczu wzniesienia, nad rzeką Wiszenką, założony w XVIII w., a przekomponowany w następnym stuleciu. W pobliżu pałacu znajduje się starsza od niego oficyna, zwana Jackowym Dworem.
Bereźnica (?????????)
rej. Sokal
Cerkiew p.w. Narodzenia NMP z 1724 r., drewniana, trójdzielna. Wszystkie części na planach czworoboków. Do części ołtarzowej od północy przylega prostokątna zakrystia. Nawa nakryta ośmiopołaciowym dachem namiotowym na niskim, ośmiobocznym bębnie, pozostałe części dachami kalenicowymi. Jest to wynik ?I?-wiecznej przebudowy w opisie z 1811 r. jest mowa o trzech kopułach. Ściany z zewnątrz pokryte gontem i obite deskami. Wnętrze zdobią malowidła ścienne z 1894 r. Obok cerkwi dzwonnica
80
81
uiaiy jvaniiv.ii
z XVIII w, drewniana, o konstrukcji szkieletowej, nakryta dachem namiotowym.
Biały Kamień (?i??? ???i??)
rej. Złoczów
Osada na lewym brzegu Bugu, u stóp zalesionych wzgórz. W 1613 r. kasztelan kijowski Jerzy Wiśniowiecki ufundował tu parafię rzymskokatolicką; fundację wzbogacił następnie ks. Jeremi Wiśniowiecki z żoną Gryzeldą. Ks. Jeremi wzniósł także w Białym Kamieniu okazały zamek, w którym w 1640 r. urodził się jego syn, późniejszy król Michał Korybut Wiśniowiecki. W 1649 r. na zamku gościł król Jan Kazimierz, idąc na odsiecz Zbarażowi. W 1667 r. stacjonował tu z wojskami hetman Jan Sobieski, a w XVIII w. rezydowała aż do śmierci hrabina Rzewuska, żona księcia Karola Radziwiłła "Panie Kochanku". Przed 1939 r. stała jeszcze ściana frontowa zamku z basztą wjazdową i druga, ośmioboczna baszta. Późniejsi właściciele Białego Kamienia utworzyli fundację, z której utrzymywany był szpital i instytut wychowawczy prowadzony przez siostry miłosierdzia do II wojny światowej.
** Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP, zbudowany ok. 1613 r. w stylu renesansowym, w 1737 r. przebudowany na barokowy. Budowla murowana, otynkowana. Fasada ozdo-
Biały Kamień. Kościół p.w. Wniebowstąpienia NMP
82
biona doryckimi pilastrami, podzielona wielopoziomowym gzymsem i zwieńczona barokowym szczytem. W bocznych elewacjach podobne pilastry. Na przecięciu transeptu i nawy głównej sygnaturka. Wewnątrz ścienne malowidła, zrekonstruowane podczas generalnego remontu w latach 1977-1982. Obecnie w kościele mieści się filia Lwowskiej Galerii Obrazów. Wokół zbudowane w 1766 r. murowane ogrodzenie z dwiema narożnymi wieżyczkami-dzwonnicami i bramą wejściową w formie kaplicy.
Cmentarz katolicki, założony prawdopodobnie około połowy XIX w. Zachowało się ok. 30 nagrobków z polskimi inskrypcjami.
Bibszczany (???????)
rej. Złoczów
Cerkiew p.w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1739 r., rozbudowana w 1840 r. Budowla trójdzielna: do czworobocznej nawy przylega od zachodu tej samej szerokości prostokątny babiniec, a od wschodu węższa część ołtarzowa z zakrystią. Nad nawą kopuła na ośmiobocznym bębnie, nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe. Od wschodu na osi cerkwi drewniana dzwonnica o konstrukcji szkieletowej.
Biesiady (???i??)
rej. Żółkiew
Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP, drewniana, zbudowana w 1835 r. (data na ościeżach zachodnich drzwi) na miejscu wcześniejszej. Budowla dwudzielna, składa się prostokątnego zrębu obejmującego nawę i część ołtarzową oraz równego mu szerokością czworobocznego babińca. W południowym i zachodnim wejściu czterokolumnowe portyki z trójkątnymi frontonami. Obok dwukondygnacyjna drewniana dzwonnica z 1751 r., nakryta dachem namiotowym. Wokół pozostałości wałów obronnych z XVII w.
Biłka Szlachecka (?????? ?i???)
rej. Pustomyty
Wieś wchodziła niegdyś w skład dóbr Jana Sobieskiego. Była punktem obronnym do 1939 r. zachowały się pozostałości umocnień ziemnych. W XIX w. należała do Uruskich. Wanda Uruska (zm. 1876) ufundowała w 1869 r. przebudowę
83
kościoła parafialnego. Ostatnimi właścicielami majątku byli Sapiehowie z linii różańskiej.
* Kościół parafialny p.w. św. Wojciecha (obecnie cerkiew greckokatolicka) wzniesiono w 1546 r. Po przebudowie w 1869 r. ma charakter eklektyczny z przewagą elementów neogotyckich. W fasadzie wysokie ostrołukowe wnęki. Wewnątrz sklepienia krzyżowe i płaskorzeźbione dekoracje. Obok dwukondygnacyjna dzwonnica. W ścianę kościoła wmurowano epitafium Ormianina Krzysztofa Awakowicza (zm. 1705).
Na dziedzińcu przetrwał zdewastowany cmentarzyk szlachecki z trzema zachowanymi nagrobkami Uruskich. Wyróżnia się grób Bolesława Uruskiego (zm. 1823) z rzeźbą klęczącej matki i dziecka.
Pozostałości zespołu dworskiego Sapiehów: oficyna dekorowana dwiema parami pilastrów i trójkątnym szczytem oraz parterowe zabudowania gospodarcze.
Bonów (???i?)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. św. Paraskewy z 1676 r., drewniana, trójdzielna. Nawa i babiniec kwadratowe, jednakowych rozmiarów, znacznie mniejsza prostokątna część ołtarzowa z zakrystiami po obu stronach. Wszystkie części budowli zwieńczone kopułami na ośmiobocznych bębnach. Dawniej nad babińcem znajdowała się kaplica. Obok dwukondygnacyjna dzwonnica konstrukcji szkieletowej, z wysokim namiotowym dachem.
Bortniki (????????)
rej. Żydaczów
** Dawny pałac, wzniesiony ok. 1880 r. przez lwowskiego architekta Juliana Zachariewicza, obecnie klasztor greckokatolicki. Budowla eklektyczna z trzykondygnacyjną fasadą. W szczycie kartusz herbowy. W pierwszej kondygnacji okna koliste, w drugiej półkoliste, w trzeciej prostokątne. Wewnątrz zachowała się drewniana balustrada klatki schodowej. Wśród pozostałości parku dawny młyn dworski o konstrukcji szachulcowej.
W latach 1883-1893 w pałacu mieszkał i tworzył malarz Henryk Rodakowski. Od 1894 r. własność Zamoyskich. Za czasów sowieckich mieściły się tu kolejno: klub, szkoła i szpital.
84
Borysław
Borysław (????????)
rej. Drohobycz (miasto wydzielone)
Miasto nad Tyśmienicą koło Drohobycza. W 1880 r. Borysław był jeszcze wsią. W II poł. XIX w., po odkryciu w okolicy obfitych złóż ropy, stał się ośrodkiem zagłębia naftowego. W Słowniku geograficznym czytamy: "Na całej przestrzeni są studnie, w jednych pracują górnicy wydobywający naftę. Inne porzucone jako wyczerpane lub niepłodne. Cała przestrzeń roi się ludźmi, usiana tymczasowymi, często przenośnymi domkami przedsiębiorców". W 1938 r. miasto liczyło już 42 tys. mieszkańców. Borysławską naftę eksportowano do wielu krajów. Stąd pochodziło 70% ropy wydobywanej w Polsce. Po ostatniej wojnie Borysław rozbudował się o nowe dzielnice mieszkalne. Stara zabudowa znikła prawie zupełnie.
Borysław. Kościół parafialny
* Kościół parafialny p.w. św. Barbary z końca XIX w, neogotycki, z czerwonej cegły, z dwukondygnacyjną wieżą i centralnie umieszczoną sygnaturką. Ściany oszarpowane, okna ostrołukowe. W zwieńczeniu fryz arkadowy. Po 1945 r. był zamknięty, na początku lat dziewięćdziesiątych przekazano go grekokatolikom.
85
Bobrka
Cmentarz katolicki leży na tzw. Hukowej Górze, w północnej części miasta. Wśród nagrobków dominują otoczone kutymi ogrodzeniami ozdobne krzyże żeliwne, pod którymi spoczywają m.in. pracownicy borysławskiego zagłębia naftowego i salin. Najciekawsze nagrobki: Stefanii Rogowskiej (zm. 1932) z rzeźbą klęczącego anioła; Anny z Widepolów Pasterzowej (zm. 1926); Adama Burczymuchy Pałaszew-skiego, kierownika kopalni, uczestnika Powstania Styczniowego (zm. 1931); Michała Krawczuka, członka Związku Strzeleckiego (zm. 1927).
Bobrka (?i????)
rej. Przemyślany
Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja (przy rynku). Według tradycji pierwszy kościół w Bóbrce ufundował Kazimierz Wielki, według innych źródeł uczynił to w 1405 r. Zawisza Czarny. W 1548 r. arcybiskup lwowski Piotr Starzechowski odnowił fundację. Obecny kościół (zbudowany ok. 1621) stoi na miejscu poprzedniego, zniszczonego podczas jednego z najazdów tatarskich. Jest to budowla murowana, na planie krzyża, bez dekoracji architektonicznych prócz ślepej arkady nad frontonem fasady. We wnętrzu godne uwagi są głębokie, dwupoziomowe nisze o charakterze naw bocznych. Pierwotnie kościół miał charakter obronny (zachowały się otwory strzelnicze w górnej części fasady), jeszcze w końcu XVIII w. otaczały go fortyfikacje ziemne.
W okresie międzywojennym na ścianach zewnętrznych kościoła znajdowały się tablice pamiątkowe poświęcone królowi Janowi III Sobieskiemu i Adamowi Mickiewiczowi (usunięto je po wojnie). Świątynię zwrócono wiernym na początku lat dziewięćdziesiątych. W odnowionym wnętrzu znajdują się trzy neogotyckie ołtarze.
Pałacyk z końca XIX w. (prawdopodobnie dawny gmach "Sokoła"), przypominający średniowieczny zamek. W fasadzie szczyt dekorowany ostrołukowymi niszami. Od południowego wschodu wieża z hełmem i podestem schodowym. Obecnie budynek jest zaniedbany i opuszczony.
* * Cmentarz katolicki, usytuowany na północnych obrzeżach miasta, po prawej stronie drogi do Lwowa, wśród drzew na stoku wzgórza. Jest dość dobrze utrzymany. Zachował się dawny układ przestrzenny, a także fragmenty muru z okazałą bramą i neogotycka kaplica z herbem Gryf w fasadzie. Najciekawsze nagrobki: Joanny Rogulskiej (zm. 1875) z kamiennym
86
Brody
krzyżem oplecionym draperią i rzeźbą zatroskanej kobiety, Teofila Chmury z imitacją skał zwieńczonych sękatym krzyżem i rzeźbą unoszącego się anioła, Lidii Wandy Smelówny, Adama Nyczki, Tomasza i Franciszki Baczyńskich (zm. 1889). Niektóre nagrobki są sygnowane przez znanych kamieniarzy lwowskich.
Wielka Synagoga (zbudowana 1821 r., przebudowana pod koniec XIX w.) znajduje się przy uliczce odchodzącej od rynku na południe. Murowana i otynkowana, na planie prostokąta, nakryta dwuspadowym dachem łamanym. Otwory okienne w kształcie prostokąta, w północnej elewacji okrągłe. Po 1945 r. synagogę zamieniono w magazyn i ogrodzono wysokim murem z metalową bramą. Obok dawny betmidrasz i kloiz (przebudowany na dom mieszkalny).
W 1765 r. zamieszkiwało Bóbrkę 79 rodzin żydowskich, w 1866 r. już ponad połowę mieszkańców stanowili Żydzi. Na początku XX w. działały w mieście dwie religijne szkoły żydowskie. Oprócz Wielkiej Synagogi istniało sześć innych domów modlitwy.
Brody (?????)
stolica rejonu
Nazwa Brody pochodzi jakoby od błotnistej okolicy, którą trzeba było przebywać w bród. W pobliżu przebiega dział wodny między Dniestrem, Dnieprem i Bugiem. Miasto założył w 1584 r. Stanisław Żółkiewski, wojewoda bełski, a rozwój zapewniły mu liczne przywileje królewskie. Łukasz Żółkiewski, syn Stanisława i hetman polny koronny, sprzedał Brody Stanisławowi Koniecpolskiemu. W XVIII w. miasto trafiło w ręce Józefa Potockiego (zm. 1751), właściciela Stanisławowa. Pasje kolekcjonerskie Potockich zmusiły ich do wystawienia dóbr brodzkich na licytację. Kupił je wówczas Jan Kazimierz Młodecki (zm. 1854), a ostatnią właścicielką była Jadwiga z Młodeckich Gorayska (zm. 1913).
Najtrwalej w dziejach miasta zapisali się Koniecpolscy i Potoccy. Ci pierwsi, poza wzniesieniem twierdzy, założyli też w Brodach manufakturę jedwabiu i wełny. Ża czasów austriackich miasto liczyło ok. 20 tys. mieszkańców, w tym aż 15 tys. Żydów. Istniały trzy browary. Dzięki położeniu w pobliżu granicy z Rosją kwitł tu handel międzynarodowy korzeniami, wyrobami tekstylnymi, aksamitem, jedwabiem, a także winami francuskimi i astrachańskim kawiorem. Tutejsze targi słynęły daleko poza granicami kraju. Aż do 1880 r. Brody szczyciły się tytułem "wolnego miasta handlowego".
87
?????
W Brodach urodził się i spędził dzieciństwo Józef Korzeniowski (1797-1863), dramaturg i powieściopisarz, autor m.in. sztuki Karpaccy górale, z której pochodzi słynna pieśń Czerwony płaszcz.
** Twierdza w Brodach została wzniesiona w latach 1630--35 przez Stanisława Koniecpolskiego, hetmana wielkiego koronnego, prawdopodobnie według planów francuskiego inżyniera Guillaume de Beauplana. Była wzorowana na bastionowych fortecach holenderskich i włoskich. Pracami kierował wenecki architekt w służbie królewskiej Andrea dell'Aqua. Dzięki potężnym umocnieniom i położeniu w bagnistym terenie twierdza oparła się Chmielnickiemu w 1648 r., omijały ją zagony tatarskie i tureckie. Dopiero w pierwszej polowie XVIII w. zdobyli ją Rosjanie.
Założenie obronne ma kształt ośmioboku o powierzchni 8 tys. m kw. Skrzydło od strony miasta z wieżą bramną, bastionami i rawelinem zostało rozebrane w XIX w. na rozkaz władz austriackich. Od strony dziedzińca zachowały się resztki wystroju, m.in. barokowy portal. Po II wojnie światowej w twierdzy stacjonowało wojsko, obecnie jest opuszczona i stoi otworem.
* Pałac (w obrębie twierdzy) został zbudowany przez Stanisława Potockiego w połowie XVIII w, kiedy twierdza straciła już znaczenie wojskowe. Wzniesiony w stylu rokoka, na planie prostokąta, składa się z korpusu środkowego i dwóch oficyn. W 1915 r. pałac zdewastowali żołnierze rosyjscy, a w 1920 r. spalili go bolszewicy z konnej armii Budionnego. Został odbudowany w okresie międzywojennym przez Jadwigę Gorayską. Obecnie opuszczony, popada w ruinę.
* Kościół parafialny (obecnie cerkiew greckokatolicka), zbudowany w 1596 r., przebudowany w XVIII w, po 1945 r. zamieniony w salę sportową. Na początku lat dziewięćdziesiątych miał być zwrócony pozostałym w Brodach Polakom, ostatecznie jednak, w atmosferze skandalu, oddano go grekokatolikom. Budowla barokowa, obecnie bezwieżowa. Fasada i ściany boczne dekorowane pilastrami. Prezbiterium zamknięte wielobocznie. Po obu stronach nawy dwie kruchty z barokowymi szczytami. Wewnątrz zachowały się barokowe freski z XVIII w.
Cerkiew św. Jerzego z XVII w. (ul. Pocztowa 11). Według inskrypcji na fasadzie kruchtę z wieżą dobudowano w 1749 r. Wewnątrz sklepienia krzyżowe i kolebkowe.
88
?????
Brody. Paląc Stanisława Potockiego
Gmach dawnego gimnazjum im. Józefa Korzeniowskiego
z II poł. XIX w., trzykondygnacyjny, z ozdobnym frontonem w fasadzie. Pierwsza kondygnacja mstykowana. Obramienia okna pierwszej kondygnacji prostokątne z kluczami, drugiej prostokątne, trzeciej półkoliste.
* Gmach dawnej Izby Handlowej z przełomu XIX i XX w, dwukondygnacyjny. W części środkowej ryzalit zwieńczony tarasem z balustradą. Po prawej czworoboczna wieża zwieńczona ozdobnymi frontonami i dachem namiotowym. Po obu stronach wejścia cztery rzeźby Atlantów, a powyżej nich płaskorzeźby figuralne i ornamentalne.
*** Cmentarz katolicki leży w północnej części miasta, po prawej stronie drogi do Leszniowa. Była to jedna z najciekawszych nekropolii w Małopolsce Wschodniej. Do dziś zachowały się okazałe grobowce szlachty, bogatych kupców i artystów różnych narodowości. Obecnie cmentarz jest zaniedbany. Układ przestrzenny uległ zatarciu, liczne nagrobki są rozbite i przewrócone. Zaniedbana i zarośnięta jest również kwatera żołnierzy polskich poległych w 1920 r. w ciężkiej bitwie pod Brodami. Do najciekawszych obiektów należą: monumentalny grobowiec kupca Macieja Riegera (1772-1865); grobowiec Wilhelminy Hausner w kształcie tumby z wielkim obeliskiem i rzeźbą anioła; nagrobki Joanny Deckert (z rzeźbą kobiety wspartej o wazon), Aleksandry Stampel (z figurą młodzieńca) i Wurmbrandtów.
* Wielka synagoga była budowana od 1742 r. W 1835 r. częściowo zniszczył ją pożar. Jest to budynek murowany, zwieńczony wysoką arkadową attyką przesłaniającą wielopo-łaciowy dach pogrążony. Na osi ściany wschodniej w górnej części attyki kartusz z hebrajskim napisem (data budowy). Od zachodu istniała dwukondygnacyjna przybudówka, która
89
Dl UUUliU
została zburzona podczas II wojny światowej. Wnętrze jest obecnie całkowicie zdewastowane.
Brody uchodziły dawniej za niepisaną stolicę galicyjskich Żydów. Drewniana synagoga istniała tu już w XVI w. Spłonęła ona wraz z całą dzielnicą żydowską w 1691 lub 1699 r. Według danych urzędowych w 1826 r. w Brodach znajdowało się aż 8 synagog, w tym 6 murowanych. W latach osiemdziesiątych XIX w. Żydzi stanowili większość wśród 20 tys. mieszkańców miasta. Specjalnością miejscowych rzemieślników było wykonywanie ozdobnych przedmiotów naśladujących XVI-, XVII-i XVIII-wieczne oryginały, co zaspokajało zapotrzebowanie na pamiątki patriotyczne.
* Cmentarz żydowski, położony 3 km od centrum (za cmentarzem katolickim), to jedna z największych nekropolii żydowskich na Kresach, z kilkuset pięknymi, bogato rzeźbionymi macewami.
Bruchnal (?????????)
rej. Jaworów
Kościół katolicki p.w. Świętej Trójcy zbudowany w latach 1645-1650 z fundacji oboźnego koronnego Mikołaja Sto-gniewa, po 1944 r. splądrowany i zamieniony w magazyn chemikaliów, obecnie opuszczony, w bardzo złym stanie. Składa się z prostokątnej nawy oraz węższego prezbiterium, zamkniętego półkoliście. Nawę poprzedza od wschodu kruchta, od północy do prezbiterium przylega zakrystia. W prezbiterium i nawie sklepienia kolebkowe z lunetami, zdobione sztukateriami. W nawie XIX-wieczna płyta nagrobna Piotra i Róży Szeptyckich.
Bryńce Zagórne (?????i-???i??i)
rej. Żydaczów
Kościół parafialny z 1904 r., eklektyczny, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Ściany dekorowane pilastrami. Do nawy przylegają dwie kruchty z trójkątnymi zwieńczeniami. Obecnie w kościele mieści się magazyn.
Brze ściany (?????????)
rej. Sambor
Kościół katolicki p.w. Najświętszej Panny Marii Królowej Polski, neogotycki, zbudowany w latach 1912-1914, po
90
Buchowice
II wojnie światowej zamieniony w magazyn, obecnie opuszczony, w bardzo złym stanie. Budowla się z prostokątnej nawy oraz węższego prezbiterium, do którego przylega zakrystia. Po obu stronach nawy prostokątne kaplice. Wieża na planie kwadratu. Wewnątrz sklepienia gwiaździste i krzyżowo--żebrowe.
Brzozdowce (??????i??i) rej. Mikołajów
*** Kościół katolicki z 1771 r., rozbudowany w 1903 r. według projektu A. Zagórskiego. Budowla jednonawowa na planie krzyża. Fasada dekorowana pilastrami korynckimi i złożonym gzymsem, zwieńczona rokokowym frontonem z kamiennymi wazonami. Nad częścią środkową kopuła bez bębna. Na osi kościoła murowana dzwonnica parawanowa, stylistycznie powiązana z kościołem.
Piękna ta świątynia, wzorowana na kościele w Hodowicy projektu B. Meretyna, uległa po II wojnie światowej dewastacji. W 1990 r. zwrócono ją wiernym.
Brzuchowice (????????i)
w granicach Lwowa
Kościół parafialny z przełomu XIX i XX w. (obecnie cerkiew). Fasadę z falistym szczytem wieńczy wysoka wieża nakryta cebulastą kopułą z latarnią. Prezbiterium zamknięte wielobocznie. Nad nawą sygnaturka.
Wille uzdrowiskowe z przełomu XIX i XX w. Jedna z nich posiada dwukondygnacyjny taras wsparty na kolumnach.
Buchowice (???????i)
rej. Mościska
Cerkiew p.w. św. Borysa i Gleba z XVII w., drewniana, trójdzielna. Składa się z kwadratowej nawy, prostokątnego babińca oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nad nawą czteropołaciowy dach namiotowy z jednym załamaniem, nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe. Wszystkie przekrycia zwieńczone makowicami. Obok drewniana dzwonnica o konstrukcji szkieletowej, przykryta namiotowym dachem.
91
BUSK
Busk (?????)
stolica rejonu
Busk, zwany dawniej "galicyjską Wenecją" ze względu na liczne stawy w dolinie Bugu, istniał już w X w. jako własność książąt ruskich. WII poł. XVIII w. był stolicą ziemi i powiatu. Wchodził wtedy w skład olbrzymich włości hr. Mierów. W XIX w. drogą koligacji rodzinnych miejscowy majątek trafił w ręce Badenich. Około 1886 r. osiedlił się w Busku Kazimierz Badeni (1846-1909), znany polityk, przywódca galicyjskich konserwatystów, namiestnik Galicji, premier rządu Austro--Węgier w latach 1895-97. Jego syn Ludwik Józef ożenił się z Szwedką Alicją Ankarckrona, która po jego śmierci wyszła za arcyksięcia Karola Olbrachta Habsburga z Żywca (zm. 1951), wnosząc mu w wianie dobra buskie. Arcyksiążę mimo swego nazwiska walczył ochotniczo w 1918 r. oraz w kampanii wrześniowej jako polski oficer, a podczas okupacji odmówił podpisania volkslisty. Pomimo takiej postawy został po wojnie zmuszony do opuszczenia Polski.
** Kościół katolicki z 1780 r., barokowy, na planie krzyża. Trzykondygnacyjna fasada jest dekorowana pilastrami i trójkątnym frontonem. Przylega do niej kruchta zwieńczona wolutowym szczytem. Nad skrzyżowaniem naw sygnaturka. Wewnątrz na ścianach i sklepieniu barokowe freski. Po 1945 r. w świątyni mieścił się magazyn i atelier filmowe, w 1991 r. zwrócono ją wiernym.
* Cerkiew p.w. św. Onufrego (ul. Chmielnickiego), zbudowana w 1680 r., przebudowana w 1758 r. Budowla drewniana, składa się z nawy na planie kwadratu oraz znacznie niższej prostokątnej części ołtarzowej i kwadratowego babińca z przedsionkiem. Nad nawą kopuła na okazałym ośmiobocznym bębnie, zwieńczona latarnią. Obok drewniana dzwonnica o konstrukcji szkieletowej, nakryta dachem namiotowym.
Cerkiew p.w. św. Paraskewy (ul. Szaszkiewicza 56), drewniana, zbudowana w 1708 r. Pierwotnie budowla dwudzielna, po przebudowach w 1807 i 1833 r. trójdzielna, składa się z ośmiobocznej nawy, kwadratowego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nad nawą ośmiopołaciowy dach namiotowy, zwieńczony latarnią z cebulastą kopułką, nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe. Całość pokryta gontem.
92
BUSK
** Dawny pałac Badenich, zbudowany w 1810 r. przez Wojciecha Miera w stylu klasycystycznym, później przebudowany i rozszerzony. Budowla piętrowa z parterowymi skrzydłami bocznymi. W fasadzie dwukondygnacyjny portyk. W jego górnej części cztery kolumny korynckie podtrzymują trójkątny fronton wypełniony dekoracją stiukową. Także wewnątrz, na klatce schodowej i sali pierwszego piętra, zachowały się ornamentalne i figuralne dekoracje stiukowe.
W czasie I wojny światowej pałac uległ dewastacji. Odrestaurowany w 1932 r., służył jako letnia rezydencja właścicieli. Po wojnie użytkowały go sowieckie, a obecnie ukraińskie instytucje wojskowe. Jest dobrze utrzymany i można go zwiedzać po uzyskaniu zgody odpowiednich władz.
** Synagoga z lat 1842-43 znajduje się w starej części miasta, u zbiegu rzek: Pełtwi i Bugu. Jej budowę współfinansowali Żydzi ze Lwowa, zwłaszcza kupiec Jakub Glanzer. Jest to budowla z ciosanego kamienia, otynkowana, na planie kwadratu, nakryta czterospadowym dachem. Elewacje zdobią gzymsy i archiwolty oraz kamienne parapety z konsolami. Główne wejście podkreślone podwójnym portalem. Analogiczny portal znajduje się w południowej elewacji. Po 1945 r. główna sala modlitewna była wykorzystywana jako skład materiałów budowlanych, a częściowo przebudowana na mieszkania. Zachowała się jednak część pięknego kla-sycystycznego wystroju: kolumny z korynckimi kapitelami, ozdobione girlandami z liści akantu. Na osi ściany wschodniej aron-ha-kodesz ozdobiony portalem z dwoma poziomami kolumn korynckich.
Pierwsza wzmianka o Żydach w miasteczku pochodzi z 1454 r., do XVI w. miejscowa gmina podlegała lwowskiej. Król Zygmunt I Stary przywilejem z 1510 r. pozwolił na zbudowanie synagogi. Opis żydowskiej dzielnicy z 1826 r. wymienia dwie drewniane synagogi większą z 1802 r. i mniejszą z 1796 r.
Zdewastowany cmentarz żydowski znajduje się na północno-wschodnich obrzeżach miasta. Przetrwało kilkanaście płaskorzeźbionych macew.
* Cmentarz katolicki znajduje się w zachodniej części miasta. Obejmuje m.in. obszerną kwaterę żołnierzy polskich poległych w 1920 r. w walce z bolszewikami. Najciekawsze są grobowce Marii z Kónigów Przysieckiej (zm. 1890) i notariusza Jana Szumpetera (zm. 1903).
93
DUSUW1SK.U
Busowisko (??????????)
rej. Stary Sambor
Cerkiew p.w. Narodzenia NMP z 1780 r., drewniana, trójdzielna, złożona z babińca, najszerszej kwadratowej nawy oraz części ołtarzowej z wąskimi zakrystiami. Wszystkie części są nakryte ośmiobocznymi kopułami zrębowymi, zwieńczonymi cebulastymi kopułkami. Obok cerkwi drewniana dzwonnica z 1788 r. z namiotowym dachem. Jej pierwsza kondygnacja jest zrębowa (co stanowi rzadkość), druga szkieletowa z arkadową galerią.
Cetula (??????)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. św. Mikołaja z 1745 r., drewniana, w 1841 r. podniesiona na kamienny fundament, w 1926 r. całkowicie przebudowana. Budowla na planie krzyża, składa się z kwadratowej nawy z trójbocznie zamkniętymi aneksami, węższej, zamkniętej trójbocznie części ołtarzowej z zakrystią od północy oraz prostokątnego babińca. Nad nawą kopuła na ośmiobocznym bębnie. Wokół budynku daszek okapowy wsparty na rysiach.
Chaszczowanie (????????)
rej. Skole
Cerkiew p.w. św. Jana Chrzciciela, drewniana, zbudowana w 1846 r. przez majstra J. Parachoniaka. Składa się z nawy na planie kwadratu, do której przylegają tzw. kryłosy, oraz prostokątnego babińca i części ołtarzowej z zakrystią. Nad trzema głównymi częściami dachy namiotowe zakończone makowicami, posadowione na ośmiobocznych bębnach, nad kryłosami dachy dwuspadowe. Otwory okienne z półkolistym zakończeniem, w masywnym bębnie nad nawą cztery małe okrągłe okienka. Obok ?I?-wieczna drewniana dzwonnica nakryta dachem namiotowym.
Chłopy (?????????)
rej. Gródek Jagielloński
Kościół katolicki (obecnie cerkiew) z lat trzydziestych XX w, murowany z cegły, nakryty stromym dachem dwuspadowym.
94
L-nyrow
* Pałac z I poł. XIX w., zbudowany przez Antoniego Józefa Lanckorońskiego z Brzezia (zm. 1830), ówczesnego właściciela dóbr Komarno. Zarówno on, jak i jego następcy mieszkali we Lwowie lub Rozdole, pałac w Chłopach używany był tylko z okazji polowań lub zjazdów rodzinnych. Budowla dwukondygnacyjna. W drugiej kondygnacji fasady płytki czte-rokolumnowy portyk. Fasada i naroża budynku rustykowane. W 1997 r. pałac stał pusty i zdewastowany.
Ok. 200 m od pałacu, przy drodze do Tuligłowów, znajduje się * oficyna, parterowa, nakryta czterospadowym dachem. W fasadzie trzy portyki zwieńczone trójkątnymi frontonami. Naroża budynku rustykowane.
Chodorów (?????i?)
rej. Żydaczów
* Kościół parafialny z 1772 r. z neobarokową fasadą. Ściany opilastrowane, okna półkoliste. Do prawej ściany dobudowana kaplica zwieńczona kopułą. Świątynia została w 1946 r. zamknięta i zdewastowana (rozebrano m.in. wieżę, dzwonnicę i mur kościelny), zupełnie zniszczono wnętrze. Służyła kolejno jako rzeźnia, hala sportowa i dyskoteka oraz magazyn zboża. Zwrócona wiernym w 1990 r. i odrestaurowana.
* Pałac Lubomirskich z 1933 r., dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym. W środkowej części fasady, zwieńczonej gładkim trójkątnym szczytem, portyk o czterech kolumnach. W elewacji ogrodowej taras wsparty na czterech parach kolumn oraz podest schodowy z balustradą. Wokół pozostałości parku. Obecnie w pałacu mieści się szpital.
Chodorów był gniazdem rodziny Chodorowskich, wymarłej na początku XVIII w, później własnością Lanckorońskich, następnie barona Karola de Vaux (który około 1860 r. wzniósł tu rezydencję), wreszcie Lubomirskich. Obecnie istniejący pałac wybudował Eugeniusz Lubomirski. Przed 1939 r. w sąsiedztwie mieściła się wielka, znana w całej Małopolsce Wschodniej cukrownia.
Chyrów (???i?)
rej. Stary Sambor
Kościół katolicki p.w. św. Wawrzyńca, fundacji marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina Mniszcha, zbudowany w 1710 r. Po II wojnie światowej zamieniony w dom kultury
95
^nyrow
Chyrów. Kościół św. Wawrzyńca (stan z 1912 r.)
i pałac ślubów (funkcje te spełnia do dziś). Zachowała się wieża kościoła, nieco przekształcona.
** Gmach zakładu wychowawczego jezuitów, zbudowany w latach 1883-86 na wzgórzu górującym nad miastem. Była to męska szkoła średnia z internatem, jedna z najbardziej znanych i najlepiej prowadzonych w Małopolsce, słynąca z surowej dyscypliny, ale także z nowoczesnych metod nauczania. Ogromny budynek na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem i dobudowanym później skrzydłem bocznym mieścił m.in. dużą bibliotekę, salę teatralną na 1000 osób, muzeum przyrodnicze, doskonale wyposażone specjalistyczne pracownie, a nawet szpital zakaźny. Wśród wychowanków zakładu było wielu znanych Polaków, m.in. twórca portu w Gdyni Eugeniusz Kwiatkowski, generał Roman Abraham i wybitny działacz turystyczny Mieczysław Orłowicz. Jednym z wykładowców był o. Jan Beyzym, późniejszy misjonarz i święty, opiekun trędowatych na Madagaskarze.
Okazała kaplica zakładowa powstała w latach 1903--1905. Fasadę zdobioną kolumnami i pilastrami wieńczy trójkątny szczyt. Obok wieża wysokości 48 m, ukończona w 1911 r.
96
Chyrów
W 1939 r. Sowieci zajęli budynek na koszary wojskowe. W kaplicy zakładu urządzono klub żołnierski w ołtarzu głównym umieszczono popiersie marszałka Woroszyłowa. Podczas okupacji hitlerowskiej mieścił się tu obóz jeniecki i szpital polowy. Obecnie zakład służy nadal armii ukraińskiej i zwiedzanie jest niemożliwe. Kaplica o zupełnie przekształconym wnętrzu służy wiernym obrządku prawosławnego.
** Cmentarz katolicki leży malowniczo na wzgórzu w północnej części miasteczka, po prawej stronie drogi do Do-bromila. Zachowały się na nim groby okolicznej szlachty. Najciekawsze nagrobki: Marcelego Popiela, właściciela miejscowych dóbr (zm. 1901), Domiceli Topolnickiej (zm. 1891), profesora zakładu jezuitów Franciszka Streita (zm. 1909), Marii z Chmielewskich (zm. 1904) z rzeźbą płaczącej kobiety wspartej o krzyż, Juliana Pukszyna Baczyńskiego (zm. 1901).
Na cmentarzu znajduje się kaplica grobowa jezuitów z lat 1908-09 o fasadzie w kształcie łuku triumfalnego o trzech arkadach, do którego przylega niewielkie pomieszczenie właściwej kaplicy. W zwieńczeniu rzeźba Pieta i łacińska inskrypcja.
Druga, barokowa kaplica pochodzi prawdopodobnie z II poł. XVIII w. Ma fasadę dekorowaną pilastrami i ślepymi
Chyrów. Kaplica zakładu jezuitów
97
Cykow
niszami. Wewnątrz iluzjonistyczne freski przedstawiające m.in. Chrystusa z Apostołami i Sąd Ostateczny.
Synagoga z pocz. XX w. znajduje się na północny zachód od rynku, na miejscu dawnej dzielnicy żydowskiej. Fundatorem było towarzystwo Bet Talmud. Mieścił się tu także przytułek dla ubogich żydowskich dzieci. Jest to budynek murowany, otynkowany, na planie prostokąta, z późniejszymi przybudówkami od strony zachodniej i północnej. Dach czterospadowy łamany, tzw. polski. Podczas powojennej przebudowy salę modlitewną podzielono stropem na dwie kondygnacje, przebito nowe wejścia i otwory okienne. We wnętrzu zachował się aron ha-kodesz.
W Chyrowie zachował się także budynek drugiej synagogi (z końca XIX w), lecz został przebudowany na dom mieszkalny i całkowicie utracił pierwotny kształt architektoniczny.
Cyków (???i?)
rej. Busk
Dawny dwór wzniesiony prawdopodobnie na przełomie XIX i XX w. (obecnie szpital). W fasadzie czterokolumnowy portyk z trójkątnym frontonem oraz masywną, dwukondygnacyjną wieżą nakrytą dachem namiotowym. Wewnątrz zachowały się żeliwne, kręcone schody z kutą balustradą. Wokół częściowo zachowany park.
Czaple (????i)
rej. Stary Sambor
Dwór Jędrzejowiczów z XIX w., murowany z cegły, na planie prostokąta, parterowy z loggią. W fasadzie portyk z czterema parami kolumn doryckich, a w elewacji ogrodowej ryzalit z trójkątnym frontonem wspartym na czterech przyściennych pilastrach jońskich. Budynek wieńczy gzyms kostkowy. W latach osiemdziesiątych XX w. mieściła się tu szkoła.
Jędrzejowiczowie byli rodem kupców ormiańskich nobilitowanym za czasów cesarza Józefa II.
Jeszcze pod koniec XIX w. w Czaplach istniały ruiny dawnego zamku Borzęckich. Rozebrano je przed 1914 r.
Czukiew (?????)
rej. Sambor
Kościół katolicki p.w. Narodzenia NMP z 1726 r., po II wojnie światowej zamieniony w magazyn materiałów che-
98
Dawidów
micznych, w 1990 r. zwrócony wiernym. Budowla składa się z prostokątnej nawy oraz węższego prezbiterium zamkniętego ścianą prostą, do którego przylega zakrystia ze skarbcem na piętrze. Po bokach prezbiterium dwie prostokątne kaplice. Od zachodu do nawy przylega kruchta. Wewnątrz sklepienia krzyżowe w prezbiterium oraz kolebkowe z lunetami w nawie, kaplicach i kruchcie. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Bolesnej.
Czyszki (?????)
rej. Stary Sambor
Kościół p.w. św. Michała Archanioła, neogotycki, z okresu międzywojennego. Budynek murowany z cegły z konstrukcją betonową, z trójprzęsłową nawą, trójbocznie zamkniętym prezbiterium i transeptem. Fasada zwieńczona trójkątnym szczytem, ozdobionym wąskimi płycinami i ażurową bramką z krzyżem. Dachy kalenicowe, kryte blachą. Na skrzyżowaniu nawy i transeptu ażurowa sygnaturka zwieńczona dużą kulą i krzyżem.
Parafia w Czyszkach istniała już w XV w. W 1591 r. konsekrowano pierwszy, drewniany kościół fundacji Jana Fredry. W 1864 r. postawiono kolejny, również drewniany, który spalił się 31 III 1912 r. Budowę obecnego rozpoczęto w 1915 r. W 1928 r. urząd wojewódzki we Lwowie nakazał wstrzymanie rozpoczętej budowy. Zmieniony projekt opracował inż. Ludomił Gyurkovich. Nieukończony kościół jeszcze w tym samym roku konsekrowano, lecz aż do wybuchu wojny nie było w nim odpowiedniego wyposażenia ani nawet posadzki. Zamknięty po wojnie kościół przywrócono do kultu w marcu 1990 r.
Dawidów (?????i?)
rej. Pustomyty
* Kościół parafialny p.w. św. Stanisława (obecnie cerkiew greckokatolicka), wzniesiony na pocz. XVII w. na miejscu XV-wiecznej świątyni drewnianej, przebudowywany w XVIII i XIX w. Fasada opilastrowana i zwieńczona falistym szczytem. Nad nawą masywna wieża nakryta hełmem z latarnią. Ściany boczne oszkarpowane, z oknami ostrołukowymi. Wewnątrz zachował się renesansowy portal.
99
Demów
Dernów (????i?)
rej. Kamionka Strumiłowa
Cerkiew p.w. św. Nicetasza Męczennika z 1666 r., drewniana, trójdzielna. Składa się z kwadratowej nawy i babińca oraz części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nad nawą kopuła na masywnym ośmiobocznym bębnie, zwieńczona cebulastą wieżyczką. Nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe. Budowlę opasuje szeroki daszek okapowy wsparty na rysiach. Pokrycie gontowe. Podczas remontu w 1977 r. przywrócono pierwotny wygląd cerkwi.
Didyłów (?i???i?)
rej. Kamionka Strumiłowa
Dawny kościół parafialny, prawdopodobnie z początku XX w. Masywna budowla neogotycka z nietynkowanej cegły. Obecnie mieści się tu magazyn.
Dmytrowice (?????????i)
rej. Mościska
Cerkiew p.w. św. Mikołaja z 1653 r., drewniana, trójdzielna. Do kwadratowej nawy przylega od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa, a od zachodu czworoboczny babiniec. Nawa wyższa i szersza, nakryta namiotowym dachem z jednym załamaniem. Nad babińcem i częścią ołtarzową strome dachy kalenicowe. Wokół budynku szeroki daszek okapowy wsparty na rysiach oraz dodatkowych podporach. W nawie niewielkie okna z pałąkowatymi zamknięciami. Całość kryta gontem. Nad babińcem mieści się galeria z kaplicą. We wnętrzu cenne malowidła ścienne z 1698 r. (na ścianach nawy) i 1674 r.
Obok cerkwi drewniana, trójkondygnacyjna dzwonnica o konstrukcji szkieletowej, z namiotowym dachem i makówką. W dolnej kondygnacji zadaszenie wsparte na słupach, górna kondygnacja w formie otwartej arkady.
Dobromil (?????????)
rej. Stary Sambor
Nazwę miasta wywodzi się od powiedzenia: "dobra mila od Felsztyna". Jego dzieje związane są z rodem Herburtów. Król Zygmunt August wynagrodził usługi kasztelana lwowskiego
100
Dobromil
Stanisława Herburta, przełożonego nad żupami Rusi, pozwalając mu w 1566 r. przekształcić wieś Dobromil na miasto na prawie magdeburskim. Ustanowił też cotygodniowy targ i dwa jarmarki rocznie. W latach 1611-1616 (za czasów Szczęsnego Herburta) w mieście działała drukarnia; wydano w niej m.in. pisma Kadłubka, Orzechowskiego oraz sześć ksiąg kroniki Jana Długosza. W 1647 r. Dobromil otrzymał prawo składu win węgierskich. W tym samym okresie wygaśli Herburtowie, z czym wiąże się oryginalna legenda. Według niej każdy z członków rodu umierając, przemieniał się w siwego orła i gnieździł się w pobliskich skałach. Dopóki orły te szanowano, trwała pomyślność rodziny. Gdy jednak jeden z Herburtów ośmielił się zastrzelić orła, w tej samej chwili zmarł jego syn i na niefortunnym myśliwym zakończył się świetny ród.
Za czasów austriackich Dobromil był siedzibą starostwa i sądu powiatowego, a w okresie międzywojennym miastem powiatowym. W 1938 r. liczył 3500 mieszkańców.
** Kościół katolicki p.w. Przemienienia Pańskiego (pierwotnie Św. Trójcy) został zbudowany z fundacji Herburtów w II poł. XVI w. Przed 1622 r. dobudowano kaplice. W 1648 r. świątynia została splądrowana. W latach 1719-1763 przeprowadzono gruntowny remont. Po 1945 r. jako jeden z niewielu w okolicy kościół nieprzerwanie służył wiernym.
Dobromil. Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego
101
Dobromil
Budowla w stylu późnorenesansowym, z prostokątną nawą i węższym od niej, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Do nawy przylegają dwie kaplice nakryte kopułami od południa kaplica Herburtów, od północy Św. Kingi. Kolebkowe sklepienia nawy i prezbiterium zdobią kasetony. Ołtarz główny z XVIII w. z drewnianą rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego. W górnej kondygnacji wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. W kaplicy św. Kingi znajduje się ołtarz z malowidłem ilustrującym legendę o pierścieniu księżnej. Ciekawą pamiątką jest tablica ufundowana w rocznicę bitwy pod Grunwaldem. Obok wolnostojąca dzwonnica z 1910 r.
* Ratusz wzniesiony w stylu renesansu polskiego w II poł. XVI w., przebudowany w XVIII w. na barokowy. Budowla dwukondygnacyjna na planie kwadratu z wewnętrznym dziedzińcem. Pierwsza kondygnacja rustykowana, druga dekorowana pilastrami. Nad głównym wejściem wieża z zegarem i kartuszem herbowym, nakryta wysokim dachem namiotowym. Przed ratuszem stoi pomnik Adama Mickiewicza z 1903 r.
W przyległych do rynku ulicach znajduje się wiele domów z przełomu XIX i XX w., a przy drodze do Chyrowa stoi barokowa kaplica z XIX-wiecznym obrazem Matki Bożej. Na południe od miasta, na dwóch sąsiadujących ze sobą wzgórzach, przetrwały dwa cenne zabytki.
** Klasztor bazylianów znajduje się bliżej centrum (ok. 2 km), nad wsią Huczko, na miejscu dawnej pustelni. Założono go na początku XVII w., lecz obecne zabudowania pochodzą z 1705 r. Po wojnie opuszczone, zamieniły się w ruinę. Obecnie są częściowo odrestaurowane i ponownie przejęte przez bazylianów.
W skład zespołu wchodzi murowana cerkiew, budynek mieszkalny oraz mury z basztami. W jednej z kaplic przetrwały fragmenty fresków z XVIII w. Dobrze zachowała się trzykondygnacyjna wieża-dzwonnica z pilastrami w narożach i dekoracjami płycinowymi. Umieszczono na niej tablicę poświęconą metropolicie Andrzejowi Szeptyckiemu, który w tym klasztorze "rozpoczynał swoją służbę Bogu i Ukrainie".
Sklepione korytarze monasteru zdobiły kiedyś portrety Herburtów i innych dobrodziejów zgromadzenia. Obecnie można tam obejrzeć wielkie malowidło przedstawiające życie św. Onufrego. W podziemiach znajdowały się groby zakonników.
102
juouroiiin
Dobromil. Basteja wjazdowa zamku Herburtów
* * * Ruiny zamku Herburtów, tzw. "wysokiego" (bo był też w Dobromilu zamek "niski") wznoszą się 2 km dalej, wśród lasu porastającego sąsiednie wzgórze, dokąd można przejść od klasztoru polnymi drogami (nie ma żadnego drogowskazu). Zamek powstał w latach 1550-1616. Miał osobliwy kształt: przednia część miała postać wydłużonej rotundy. Wnętrza zdobiły alegoryczne malowidła i inskrypcje, dotyczące m.in. rokoszu Zebrzydowskiego (1606-09), w którym brał udział Jan Szczęsny Herburt. Warownia wytrzymała liczne oblężenia węgierskie, kozackie i szwedzkie. Wśród ludu długo żyła pamięć o mężnej załodze "rzucającej z murów kamienie, belki i jagły wrzące na wrogów". W połowie XVIII w. na zamku gościła Franciszka Krasińska, bohaterka powieści Klementyny Hoffmanowej. Zawdzięczamy jej opis ówczesnego kształtu budowli.
Pod koniec XVIII w. zamek popadł w ruinę, rozpoczęto rozbiórkę. W okresie międzywojennym został odrestaurowany. Istniał wtedy jeszcze portal bramy wjazdowej z herburtow-skimi orłami i datą 1586. Do naszych czasów przetrwały mury obwodowe oraz sklepiona brama wjazdowa z ośmioboczną basteją. Całość wciąż jeszcze prezentuje się imponująco.
Budynek dyrekcji salin z II poł. XIX w. znajduje się w lesie, bliżej Dobromila. Jest dwukondygnacyjny, z dwustronnym podestem schodowym, zwieńczony wieżyczką. Produkcja soli stanowiła kiedyś o bogactwie miasta i jego okolic. Zaniechano
103
LłUUlULWUl
jej jednak już dawno. Rozległy teren salin wygląda jak wymarły.
** Cmentarz katolicki leży malowniczo na wzgórzach w północnej części miasta, na lewo od drogi do Niżankowic. Jest to jeden ze starszych cmentarzy w Małopolsce założono go na początku XIX w. W centrum eklektyczna kaplica z 1905 r. Na prawo od wejścia odrestaurowany niedawno Grób Nieznanego Żołnierza, poświęcony poległym w latach 1914-1920. Wśród starszych lub ciekawszych obiektów można wymienić nagrobki: Franciszki von Walth (zm. 1817) zwieńczony wazonem oplecionym girlandą, Edwarda Bro-dowicza, ucznia Szkoły Głównej Krakowskiej (zm. 1843), inż. Klemensa Weina (zm. 1934) z wielką rzeźbą Chrystusa, Anastazji Krawczykowej z rzeźbą siedzącej kobiety wspartej o krzyż opleciony draperią. Na cmentarzu spoczywają liczni pracownicy salin na nagrobkach wymieniono ich funkcje. Wiele pomników sygnowali znani kamieniarze ze Lwowa i Sambora.
Dobrotwór (???????i?)
rej. Kamionka Strumiłowa
Kościół katolicki zbudowany około 1914 r., neogotycki, z sześciobocznie zamkniętym prezbiterium, opięty szkar-pami. W fasadzie trzykondygnacyjna wieża dekorowana ostrołukowymi oknami, blendami i niszami. Nad dachem nawy sygnaturka. Do nawy przylegają kaplice. Ściany obiega fryz arkadowy. Po II wojnie światowej w kościele zainstalowano magazyn kołchozowy, który w 1996 r. był w trakcie likwidacji, a świątynia miała być zwrócona wiernym.
Drohobycz (????????)
stolica rejonu
Królewskie miasto Drohobycz leży nad rzeką Tyśmienicą. Już w XII w. istniał tu ośrodek handlu solą. W 1494 r. Drohobycz otrzymał prawo magdeburskie i herb przedstawiający dziewięć "topek" soli. Za czasów austriackich była tu siedziba powiatu oraz zarządu salin, a w latach 1900-10 nastąpił gwałtowny rozwój górnictwa naftowego (stąd pochodziło wtedy 90% polskiej nafty). Drohobycz uchodził za najbogatsze po Krakowie i Lwowie miasto Galicji. Funkcjonowała tu m.in. rządowa warzelnia soli, dziewięć destylarni nafty, garbarnie i białoskórnie. W 1938 r. miasto liczyło 32 500 mieszkańców.
104
I-/1 UllUL>yi_Z.
Przy jednej z ulic w pobliżu rynku stoi parterowy dom, w którym mieszkał i tworzył Bruno Schulz, urodzony w Drohobyczu w 1892 r. i tu również zamordowany przez Niemców w 1942 r. (na ścianie pamiątkowa tablica). W 1894 r. w Drohobyczu urodził się jeden z najwybitniejszych poetów polskich I pol. XX w. Kazimierz Wierzyński, członek grupy "Skamandra", zmarły na emigracji w USA. W jego poezji znajdujemy nostalgiczne echa krajobrazów i tragicznych losów ziemi drohobyckiej, lecz nie doczekał się tutaj dotąd upamiętnienia. Po wojnie miasto opiewał zmarły w Australii pisarz Andrzej Chciuk , również rodem z Drohobycza na cmentarzu przetrwał grobowiec jego rodziny.
* * * Kościół farny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, Świętego Krzyża i św. Bartłomieja. Tradycja przypisuje fundację drohobyckiej parafii Kazimierzowi Wielkiemu, formalnie erygował ją jednak Władysław Jagiełło w 1392 r. Wtedy też zapewne rozpoczęto budowę kościoła. Główny korpus ukończono około 1445 r. Świątynia ucierpiała poważnie podczas najazdu tatarskiego w 1498 r. W połowie XVI w. przystosowano ją do funkcji obronnych: usypano wokół wały ziemne, a w 1551 r. Jan Grędosz zbudował murowaną wieżę bramną. W 1648 r. Kozacy wymordowali w kościele licznych mieszczan, którzy szukali tu schronienia. Według przekazów napastnicy dostali się do środka po wyłamaniu północnych drzwi, które na pamiątkę profanacji
Drohobycz. Fasada kościoła farnego
105
ŁJLKJllWy^Z.
LTOnODyCZ
zamurowano. Umocnienia zlikwidowano na początku XIX w., wieża pełni dziś funkcję dzwonnicy.
Kościół jest późnogotycką budowlą halową o wydłużonym prezbiterium. Portal południowy gotycki, ozdobiony herbem miasta, polskim orłem i napisem: Hoc templum ineuntes Deus benedic memento animi. Elewacje zwieńczone profilowanym gzymsem, opięte uskokowymi przyporami. Wschodnia elewacja zakrystii zwieńczona zębatym półszczytem. Portal wejściowy przy zakrystii (z 1882 r.) zamknięty łukiem ostrym, dekorowany ornamentem sznurowym oraz herbami Leliwa i Nałęcz. Kaplica Matki Boskiej Różańcowej (1795-1800) na rzucie kwadratu o zaokrąglonych narożach, z belkowaniem podpartym jońskimi pilastrami.
W nawie głównej sklepienie kolebkowe z lunetami, w bocznych sklepienia krzyżowo-żebrowe i krzyżowe. Pod emporą południową kaplica nakryta sklepieniem krzyżowym. Chór muzyczny (dobudowany w 1780 r.) wspiera się na filarach oraz półfilarach dostawionych do filarów międzynawowych. Sklepienie chóru i jego balustradę pokrywa dekoracja stiu-kowa. W sklepieniu otwory doświetlające otoczone kutą żelazną barierką.
We wnętrzu zachowały się fragmenty późnogotyckich malowideł, lecz większość ścian i sklepień pokrywa polichromia wykonana w końcu XVIII w. przez Andrzeja Sołeckiego (m.in. ilustracja dziejów świątyni). Dawne bogate wyposażenie wnętrza przepadło w okresie powojennym, gdy kościół przez wiele lat służył jako magazyn. Zachowały się tylko pojedyncze rzeźby, m.in. fragment Ostatniej Wieczerzy z ołtarza Bożego Ciała. Przetrwał także cenny renesansowy nagrobek Katarzyny Ramułtowej, wykonany przez Sebastiana Czeszka w 1572 r. Częściowo ocalały tablice pamiątkowe i inskryp-cyjne, choć pozbawione większości rzeźbionych ozdób.
Od 1989 r. kościół w Drohobyczu znów pełni funkcje liturgiczne. Braki w wyposażeniu uzupełniono rzeźbami z innych kościołów, bezpłatnie odnowionymi przez krakowskich konserwatorów. Bonifratrzy z Krakowa ofiarowali neobarokowe ołtarze.
* Kościół karmelitów (obecnie cerkiew Świętej Trójcy) z XVI w, ufundowany przez Jana Stanisława Kosiorka Be-kierskiego i Marcina Chomętowskiego. Po kasacie klasztoru w 1790 r. kościół przekazano grekokatolikom. WII poł. XIX w. był w rękach bazylianów.
** Cerkiew p.w. św. Jerzego, drewniana, zbudowana na przełomie XV i XVI w, kilkakrotnie przebudowywana. Praw-
106
dopodobnie w 1657 r. została przeniesiona ze wsi Nadiewo i postawiona w miejscu wcześniejszej, spalonej podczas najazdu tatarskiego. Budowla trójdzielna: nawa na planie kwadratu, babiniec i część ołtarzowa zamknięte trójbocznie, prawie równych rozmiarów. Do nawy z obu stron przylegają niewielkie kaplice, a do części ołtarzowej od północy zakrystia. Wszystkie trzy części są nakryte barokowymi kopułami na ośmiobocznych bębnach. W górnej kondygnacji babińca kaplica Ofiarowania Matki Boskiej w Świątyni, otoczona z trzech stron ażurową galerią. We wnętrzu zachowały się malowidła ścienne o dużej wartości artystycznej. Jest to jeden z najcenniejszych na Lwowszczyźnie zabytków budownictwa drewnianego, który wywarł silny wpływ na architekturę cerkiewną okolicy.
Obok cerkwi dzwonnica z 1670 r., drewniana, czterokondygnacyjna, zwieńczona barokową kopułą. Trzecią kondygnację stanowi nadwieszona izbica, spełniająca niegdyś rolę wartowni.
** Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego (ul. Puszkina 7), drewniana, prawdopodobnie z początku XVI w. Dawniejsze prace podają rok 1624 lub 1661, lecz obecnie przypuszcza się, że jest to data odbudowy i rozbudowy po pożarze, z którego ocalały zręby budowli. Wówczas to umieszczono nad babińcem dodatkową kaplicę. W 1715 r. usunięto ścianę między babińcem a nawą. W latach 1970-71 świątynia przeszła generalny remont Przez wiele lat mieściło się w niej muzeum historyczno-krajoznawcze.
Budowla trójdzielna: do nawy na planie kwadratu przylega od zachodu czworoboczny babiniec, a od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z małą zakrystią od północy. Nad babińcem znajduje się kaplica otoczona z trzech stron ażurową galerią. Nawa jest przykryta czteropołaciowym dachem namiotowym z ośmiopołaciowym zwieńczeniem na wysokim bębnie. Nad babińcem ośmiopołaciowy dach namiotowy na niskim bębnie, nad częścią ołtarzową dach kalenicowy. Ściany wnętrza pokryte polichromią z XVII i XVIII w. M.in. w prezbiterium przedstawienia Matki Bożej, chórów anielskich i proroków oraz Deesis datowane na 1613 r.
W pobliżu cerkwi drewniana dzwonnica z II poł. XVII w., czworoboczna, o konstrukcji szkieletowej, trójkondygnacyj-na, zwieńczona namiotowym dachem. Trzecia kondygnacja w formie nadwieszonego pięterka z arkadową galerią.
Synagoga (ul. Orlika) zbudowana w latach 1842-65. Jest to wolnostojący budynek w stylu neoromantycznym, wzo-
107
i_viuiiuuyv_i
rowany na synagodze z Kassel (Niemcy). Składa się z sali modlitwy oraz przylegającego do niej rozbudowanego frontonu ozdobionego w szczycie tablicami Dekalogu, a z boków attyką z czterema wieżyczkami. Fryz frontonu, składający się z dwunastu niewielkich łuków, symbolizuje prawdopodobnie dwanaście pokoleń Izraela. W czasie II wojny światowej synagogę zamieniono w stajnię, po wojnie mieścił się w niej sklep meblowy. W 1993 r. odzyskała ją gmina żydowska.
Drohobycz. Synagoga
Żydzi mieszkali w Drohobyczu od bardzo dawna pierwszy raz pojawiają się w dokumentach już w 1404 r. Nie wolno im było osiedlać się w obrębie właściwego miasta, więc w 1616 r. starosta drohobycki Mikołaj Daniłowicz nadał gminie żydowskiej osobny teren o powierzchni 1 łanu królewskiego, czyli 30 morgów. W ten sposób powstała osada zwana Łanem, która z czasem stała się jedną z dzielnic Drohobycza. Pierwsza synagoga, której istnienie jest udokumentowane, spłonęła w 1713 r.
* Ratusz z XVIII w., przebudowany w 1892 r., czterokondygnacyjny, zwieńczony wieżą nakrytą kopułą z latarnią. Obramienia okienne w drugiej kondygnacji półkoliste, w trzeciej trójkątne. Przed fasadą pomnik Adama Mickiewicza z 1892 r. Przy ulicach wybiegających z rynku znajdują się liczne ** stare domy z przełomu XIX i XX w, niektóre z bogatymi dekoracjami w stylu secesji.
108
Dublany
Gmach dawnego gimnazjum był w latach 1939-1941 katownią NKWD, w której wymordowano setki przedstawicieli inteligencji polskiej i ukraińskiej z okolicznych miejscowości.
*** Cmentarz katolicki, założony jeszcze w XVIII w, leży w południowej części miasta, na prawo od drogi do Tru-skawca. Jest to obok Sambora największa i najlepiej zachowana polska nekropolia w dawnym województwie lwowskim. Cmentarz otacza mur z okazałą bramą, zwieńczoną rzeźbą kobiety pod krzyżem. Najstarszym zachowanym nagrobkiem jest pomnik na grobie dyrektora Autonomii Galicyjskiej Ludwiga (zm. 1790) z inskrypcją niemiecką. Najciekawsze obiekty są zgrupowane przy głównej alei wiodącej do neogotyckiej kaplicy cmentarnej z II poł. XIX w. Tuż przy kaplicy wyróżniają się: kamienny kurhan na grobie Karola Arvaya (zm. 1912) oraz grobowiec Stanisława Hempla herbu Ślepowron (zm. 1898), "kawalera państwa francuskiego, c.k. majora, bohatera bitew pod Solferino i Custozzą". Po prawej stronie kaplicy grupują się monumentalne grobowce, m.in. Urbanowiczów (z rzeźbą Chrystusa z rozpostartymi ramionami) oraz Unickich (zwieńczony piramidą z wazonem). Bliżej alei okazała kolumna z rzeźbą anioła z tarczą i mieczem na grobie nauczycielki Heleny Lalkówny (zm. 1923). Na wielu nagrobkach widnieją sygnatury znanych drohobyckich kamieniarzy. Na dokładniejsze zwiedzenie cmentarza potrzeba paru godzin.
Dublany (???????)
rej. Żółkiew
Zabudowania dawnej Akademii Rolniczej. Okazały zespół budynków Akademii został wzniesiony w latach pięćdziesiątych XIX w. Gmach główny dwukondygnacyjny, w części środkowej ryzalit zwieńczony dekoracyjną wieżyczką i fryzem arkadkowym, naroża rustykowane. Elewacja ogrodowa skromniejsza. Arkadowe bramy z kartuszami łączą gmach główny ze skrzydłami bocznymi, przez co całość ma wygląd zespołu pałacowego. Skrzydła boczne dwukondygnacyjne, nakryte dachami czterospadowymi, z ozdobnymi wieżyczkami. Wokół rozległy park, w którym są rozmieszczone mniejsze pawilony uczelni, o skromnej dekoracji. Dobrze utrzymany zespół zajmuje obecnie Wyższa Szkoła Rolnicza.
109
Dunajów
Dunajów (??????)
rej. Przemyślany
Dunajów nad Złotą Lipą to dawna własność biskupów lwowskich i ich rezydencja letnia. Miejscowość istniała już pod koniec XIV w. W 1420 i 1476 r. miejscowy zamek, wybudowany zapewne przez bp. Rzeszowskiego z Halicza, bezskutecznie oblegali Tatarzy. W 1485 r. arcybiskup lwowski Jan Strzelecki ufundował parafię rzymskokatolicką. Po 1772 r. w Dunajowie przebywał przez kilka lat abp Wacław Sierakowski wraz z kapitułą, internowany przez rząd austriacki za odmowę uznania zaboru. Zamek przebudowano wtedy na dom mieszkalny. W okresie międzywojennym na pierwszym piętrze istniała jeszcze dawna kaplica zamkowa. Dziś po zamku nie ma śladu, przetrwały tylko fragmenty parku ze starymi drzewami.
** Kościół p.w. św. Stanisława, zbudowany ok. 1485 r., gruntownie przebudowany sto lat później po zniszczeniach dokonanych przez Tatarów. Za czasów sowieckich był magazynem drewna i makulatury, w 1991 r. zwrócono go wiernym. Jest to murowana budowla jednonawowa na planie krzyża, z apsydą i masywną trzykondygnacyjną wieżą w fasadzie. Od południa do prezbiterium przylega pomieszczenie pomocnicze. Dach dwuspadowy, zwieńczony sygnaturką. W wejściach do wieży renesansowe portale z białego kamienia. W zachodniej części transeptu zachowało się gotyckie okno. O dawnym obronnym charakterze kościoła świadczą otwory strzelnicze na wieży i pod dachem prezbiterium. Wewnątrz zachowały się XVIII-wieczne freski, cztery epitafia biskupów lwowskich oraz kolumny ołtarza, a także malowidła L. Winterowskiego, wykonane w 1909 r. Na dziedzińcu leży w trawie rozbita płyta nagrobna podleśniczego Sebastiana Sakowicza.
* Cmentarz katolicki leży we wschodniej części miejscowości, przy drodze do Pomorzan. Jest bardzo zaniedbany i zarośnięty. Najstarsza zachowana inskrypcja na nagrobku Eweliny z Romanowiczów Michalewskiej (zm. 1857). W pobliżu bramy wejściowej dobrze utrzymany grobowiec dr. Antoniego Nałęcz-Szarkowskiego (zm. 1925).
Felsztyn (????i???)
rej. Stary Sambor
Miasteczko Felsztyn zostało założone około 1380 r. przez przybyłych z Moraw Herburtów i otrzymało nazwę od ich
110
Fusów
morawskiego gniazda Felstein. Prawa miejskie nadał mu w 1488 r. Kazimierz Jagiellończyk; w 1553 r. Zygmunt August rozszerzył przywileje. Pod koniec XV w. urodził się tu Sebastian z Felsztyna, kompozytor i teoretyk muzyki. W 1508 r. w Felsztynie przyszedł na świat Jan Herburt, kasztelan sanocki i starosta przemyski, historyk i prawnik, autor dzieł Statuta regni Polonae in ordinem alphabeti digesta oraz ?????? sive historiae polonicae descriptio. W 1938 r. Felsztyn liczył 1200 mieszkańców. Po II wojnie światowej zmieniono nazwę miasteczka na Skeliwka.
Kościół parafialny p.w. Św. Marcina fundacji Herburtów, z przełomu XV i XVI w., w 1904 r. przebudowany w stylu neogotyckim, uszkodzony w czasie I wojny światowej, restaurowany w latach 1915-16 przez W. Zarzyckiego i A. Sidora. Za czasów sowieckich w kościele urządzono magazyn nawozów sztucznych, niszcząc całe wyposażenie. Po 1990 r. pełni rolę cerkwi greckokatolickiej.
Jest to jednonawowa budowla z czerwonej cegły, z prostokątnym prezbiterium i dwiema kaplicami symetrycznie rozmieszczonymi po bokach nawy. Od zachodu kruchta. Naroża wzmocnione szkarpami. Elewacje zachodnia i wschodnia zwieńczone wysokimi, schodkowymi frontonami. Na dachu sygnaturka, w elewacji południowej okrągła baszta. W nawie sklepienia kolebkowe, w kaplicach krzyżowe, w prezbiterium gwiaździste. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Bolesnej.
Obok kościoła trzykondygnacyjna dzwonnica na planie kwadratu, zwieńczona attyką. Kiedyś pełniła ona rolę wieży strażniczej w ramach umocnień miasta.
Pomnik Legionistów znajduje się po prawej stronie drogi do Starej Soli, na wzgórku. Jest rozbity, ale zachował się wizerunek orła legionowego.
Cmentarz katolicki znajduje się we wschodniej części miejscowości, przy drodze do Sąsiadowic. Starsza część jest zaniedbana. Najciekawsze nagrobki: Marii Ryglińskiej (zm. 1914) z rzeźbą kobiety obejmującej krzyż i Honoraty Korfantowej (zm. 1908) z rzeźbą płaczącego anioła trzymającego różę.
Fusów (???i?)
rej. Sokal
Cerkiew p.w. św. Jana Ewangelisty z 1782 r., drewniana, trójdzielna. Składa się z kwadratowej nawy, równego jej
111
unniany
rozmiarami babińca z krytym przedsionkiem oraz czworobocznej części ołtarzowej z małą zakrystią. Wokół budynku daszek okapowy wsparty na rysiach, częściowo na osobnych słupach. Nad nawą wysoki, ośmiopołaciowy dach namiotowy, zwieńczony kopułką, nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe. Obok drewniana dwukondygnacyjna dzwonnica z namiotowym zwieńczeniem i arkadową galerią w drugiej kondygnacji.
Gliniany (???????)
rej. Złoczów
Miasteczko leży na płaskiej, bagnistej równinie, w tzw. Dołach Złoczowskich. Zostało założone przez Jana Tarnowskiego, wojewodę sandomierskiego. W 1397 r. Władysław Jagiełło potwierdził Glinianom prawo magdeburskie i ufundował parafię rzymskokatolicką. W 1411 r. król spotkał się tu z wielkim księciem Witoldem, by rozstrzygnąć sprawę arcybiskupa Mikołaja Kurowskiego, oskarżającego królową Annę o niewierność małżeńską.
Gliniany były miejscem licznych zgromadzeń szlacheckich i wojskowych. W 1381 r. zebrana na pobliskich błoniach szlachta podniosła rokosz przeciw Ludwikowi Węgierskiemu. W 1537 r. pospolite ruszenie zwołane na wyprawę wołoską wypowiedziało tu posłuszeństwo królowi Zygmuntowi Staremu, oskarżając go, że wojnę traktuje jako pretekst do ograniczenia wolności szlacheckiej. Incydent ten nazwano "wojną kokoszą", gdyż sejmikująca szlachta zjadła wszystkie kury w okolicy. W 1621 r. Zygmunt III Waza zwołał do Glinian pospolite ruszenie przeciw Turkom, w 1649 r. Jan Kazimierz dokonywał tu przeglądu wojsk przed bitwą Zborowską, a w 1676 r. Jan III Sobieski przed bitwą pod Żurawnem. W wyniku wojen i przemarszów wojsk miasto podupadło. W końcu XVIII w. należało do Potockich, a w XIX w. do Badenich. Po dawnych obozowiskach żołnierskich pozostały do dziś liczne mogiły, kopce i wały.
* Kościół katolicki z 1840 r., przebudowany w końcu XIX w. w stylu neobarokowym. Po II wojnie światowej zamieniony w magazyn ziarna i zdewastowany, w 1996 r. nie był użytkowany. W fasadzie dwie dwukondygnacyjne wieże z namiotowymi zwieńczeniami. Wewnątrz ocalała część wyposażenia (pozłacana ambona i ołtarze, fragmenty prospektu organowego). Na posadzce widoczne sygnatury wykonawcy: "Firma G. Kaden Tow. Akc. Kraków-Lwów". Przetrwały
112
^JUlUgUI ?
też fragmenty zegara z wieży kościelnej. Przed kościołem stoi budynek dawnej czytelni (obecnie dom towarzystwa "Proświta").
* Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP z 1749 r., drewniana, z jedną kopułą, kryta blachą. Do niedawna mieściła Muzeum Regionalne, obecnie zwrócona wiernym. Wewnątrz stary ikonostas.
* Cmentarz katolicki znajduje się w zachodniej części miasteczka, przy drodze do Wyżnian. Zachował się dawny układ przestrzenny z alejkami. Najciekawsze nagrobki: Zofii Tuszewskiej (zm. 1843) wysoki obelisk z wierszowanym epitafium, miejscowego proboszcza ks. Jana Szlęzaka z wielką figurą Chrystusa i Rudolfa Koerbera, uczestnika powstania styczniowego.
Głuchowice (????????i)
rej. Pustomyty
Kościół katolicki z przełomu XIX i XX w. (obecnie klub "Proświty"). Fasada całkowicie przebudowana. Prezbiterium zamknięte wielobocznie. Opilastrowane ściany wieńczy kamienny fryz arkadowy. Dach dwuspadowy.
Gościńcowe Laszki (??????????)
rej. Mościska
Cerkiew p.w. Soboru NMP z 1690 r., drewniana, trójdzielna: do nawy na planie kwadratu przylega z zachodu mniejszy babiniec, od wschodu część ołtarzowa z dwiema malutkimi zakrystiami. Nawa i babiniec zwieńczone kopułami na niskich bębnach. Nad częścią ołtarzową pięciopołaciowy dach z makówką. We wnętrzu polichromia z 1882 i 1905 r. Obok XVIII--wieczna drewniana dzwonnica o konstrukcji szkieletowej z czterospadowym dachem i kopułką. W trzeciej kondygnacji arkadowa galeria.
Gologóry (????????)
rej. Złoczów
Miasteczko Gołogóry leży u źródeł Złotej Lipy, wśród wysokich, zalesionych wzgórz. W XV w. należało do rodziny Go-łogórskich, a później do Potockich. Parafię rzymskokatolicką ufundował w 1452 r. Mikołaj z Gołogór. Do 1939 r. na jednym
113
VJ1UUUW1CC
ze wzgórz wznosiły się ruiny zamku Gołogórskich, a na innym ruiny małego zameczku, wzniesionego według tradycji przez Mikołaja Potockiego, słynnego starostę kaniowskiego. Wszystko to rozebrano po II wojnie światowej, podobnie jak kościół parafialny z 1828 r.
Kaplica (prawdopodobnie z XVIII w.) stojąca na wzgórzu jest jedyną pozostałością po XV-wiecznym zamku Gołogórskich (później Potockich). Ma kształt wysokiego słupa zwieńczonego kopułą na sześciobocznej podstawie. Uszkodzona.
* Cmentarz katolicki leży na zalesionym wzgórzu za cerkwią. Bardzo zarośnięty, większość pomników rozbita. Najciekawsze nagrobki: baronówny Otylii Raschau (zm. 1878) z rzeźbą modlącego się aniołka, Marcelego Skopowskiego (sygnowany przez J. Ostrowskiego ze Złoczowa) i bezimienny pomnik w kształcie misy oplecionej przez węża.
Grodowice (?????????i)
rej. Stary Sambor
Oficyna pałacu Sułkowskich. Grodowice były własnością kolejno Herburtów, Daniłowiczów i Katyńskich. Ci ostatni ok. 1880 r. sprzedali majątek ks. Alfredowi Sułkowskiemu (zm. 1913). Pałac, pochodzący z II poł. XVIII w., został zniszczony w czasie I wojny światowej.
Oficyna to budynek dwukondygnacyjny z wielkim, trójkątnym frontonem przebitym półkolistym oknem. Ryzalit fasady zdobią pilastry. Dach mansardowy z facjatami w obu elewacjach. Wokół częściowo zachowany park.
Gródek Jagielloński (???????)
stolica rejonu
Gródek nad Wereszycą, zwany dawniej Słonym albo Solnym ze względu na istniejący tu główny skład soli, należy do najstarszych ośrodków miejskich na Rusi istniał już w 1213 r. W 1372 r. Władysław Opolczyk ufundował tu parafię rzymskokatolicką, jedną z pierwszych na ziemiach przyłączonych do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego. Władysław Jagiełło nadał miastu prawo magdeburskie i w 1419 r. ufundował nowy kościół parafialny oraz klasztor franciszkanów. W 1434 r. Jagiełło zmarł w Gródku w drodze na Ruś. Bielski pisze: "Zatrzymał się król w lesie [w Medyce] podług zwyczaju, bo był bardzo myśliwy i słuchał słowika szczebioczącego do północy, a iż była pora zimna,
114
przeziębił się i wpadł w niemoc, a przyjechawszy do Gródka w wilię świąteczną, u stołu siedząc przy posłach wojewody wołoskiego srogo się rozniemógł i w poniedziałek świąteczny umarł".
Starostwo gródeckie należało do największych na Rusi Czerwonej. Od 1757 r. było w posiadaniu Izabeli z Humiec-kich Małachowskiej, kanclerzyny wielkiej koronnej. Ostatnim starostą był Jacek Małachowski, referendarz koronny. Około 1780 r. w okolicy miasta powstało w ramach tzw. kolonizacji józefińskiej kilka wsi zasiedlonych przez osadników niemieckich, m.in. Ebenau i Burgthal. W 1870 r. Gródeckie Towarzystwo Gospodarcze założyło szkołę uprawy lnu. 25 lutego 1903 r. Gródek otrzymał na pamiątkę Władysława Jagiełły drugi człon nazwy: Jagielloński. We wrześniu 1914 r. poważnie ucierpiał w czasie walk austriacko-rosyjskich. W 1938 r. liczył 13 tys. mieszkańców i był stolicą powiatu.
** Kościół parafialny (przy rynku) składa się z kilku części powstałych w różnym czasie. Najstarsze jest późnogotyckie prezbiterium, do którego w połowie XVIII w. dostawiono nawę, zdobioną rokokowym detalem. Przed II wojną światową nawę przedłużono ku zachodowi według historyzującego projektu znanego architekta Bronisława Wiktora. Po 1947 r. kościół był używany jako magazyn. Z fasady usunięto tablice poświęcone Władysławowi Jagielle, Janowi III Sobie-skiemu, Adamowi Mickiewiczowi, Tadeuszowi Kościuszce i Polakom poległym w obronie Gródka w 1918 r. Wewnątrz ocalały ołtarze boczne. W 1989 r. parafię katolicką reaktywowano, kościół ponownie jest ośrodkiem duszpasterskim i oparciem dla miejscowej społeczności polskiej.
Do 1939 r. w rynku stał pomnik króla Jagiełły z 1903 r. (dziś w tym miejscu stoi pomnik Szewczenki). W centrum miasta zachowało się wiele starych domów z XVIII i XIX w. Stary ratusz z kwadratową wieżą pochodzi z początku XIX w.
* Kościół i klasztor franciszkanów wzniesiono w 1730 r. Było w nim przechowywane serce króla Władysława Jagiełły. Zdewastowany po II wojnie światowej zespół jest dziś ruiną. Przetrwały mury zewnętrzne kościoła z malowidłami na ścianie prezbiterium oraz sklepione korytarze krużganków klasztornych.
Cerkiew p.w. św. Jana Chrzciciela zbudowana w 1755 r. na miejscu poprzedniej, istniejącej już w 1403 r. W 1802 r. od wschodu dobudowano zakrystię. Budowla drewniana, trójdzielna, składa się z trzech zrębów jednakowej wysokości
115
Gródek Jagielloński. Cerkiew p. w. św.Jana Chrzciciela
przykrytych kopułami na ośmiobocznych bębnach. Wnętrze pokrywają malowidła z 1861 r. Po II wojnie światowej w cerkwi mieściło się muzeum etnografii i haftu ludowego. Obok dzwonnica z 1863 r., ceglana, trójkondygnacyjna, zwieńczona kopułą. W trzeciej kondygnacji ażurowy balkon.
Cerkiew p.w. Zwiastowania NMP, wielokrotnie przebudowywana, utraciła pierwotny renesansowy wygląd, inspirowany zapewne Cerkwią Wołoską we Lwowie. Jest to budowla murowana, trójdzielna, złożona z apsydy i prostokątnej nawy poprzedzonej babińcem. Dekoracja architektoniczna bardzo skromna, w południowej elewacji renesansowy portal z białego kamienia. W połowie XIX w. do apsydy została od północy dobudowana kaplica nakryta kopułą. Obok murowana dzwonnica z pocz. XX w.
** Cmentarz katolicki leży we wschodniej części miasta, po prawej stronie drogi do Lwowa. Jest czynny i nieźle utrzymany, zachował się dawny układ przestrzenny. Do starszych nagrobków należą: uszkodzony żeliwny pomnik ks. Dominika Kutrzeby, proboszcza i dziekana gródeckiego (zm. 1862), oraz pomnik na grobie Tadeusza Jabkowskiego, żołnierza wojsk napoleońskich (zm. 1860). Godny uwagi jest także nagrobek ks. Antoniego Cyryla Królickiego, profesora Akademii Duchownej w Petersburgu (zm. 1906) ze skrzyżowanymi pochodniami. Można odnaleźć groby burmistrzów i innych zasłużonych obywateli miasta.
116
Hodowica
Hodowica (????????)
rej. Pustomyty
*** Kościół katolicki p.w. Wszystkich Świętych, fundacji kanonika lwowskiego Szczepana Mikulskiego, zbudowany w latach 1751-1783 według projektu słynnego lwowskiego architekta Bernarda Meretyna. Był restaurowany w 1900 r. Został zamknięty w 1961 r., a w 1974 r. padł ofiarą pożaru, dziś stanowi ruinę bez dachu i części sklepień. Zachowały się jedynie fragmenty głównego ołtarza i dawnej polichromii.
Budowla jednonawowa z transeptem i kruchtą. Główna fasada dekorowana podwójnymi pilastrami korynckimi. Barokowy fronton wieńczą dekoracyjne wazy. Kruchta zwieńczona trójkątnym frontonem z charakterystyczną dla twórczości Meretyna attyką w kształcie balustrady. Nad kruchtą, nawą i prezbiterium fragmenty sklepień krzyżowych, w części centralnej sferycznych. Ocalałe ściany i sklepienia pokrywają częściowo zachowane freski, wykonane w końcu XVIII w. przez A. Ro-lińskiego. W prezbiterium świątyni znajdowały się dawniej cenne rzeźby dłuta Pinzla (po wojnie przeniesione na zamek w Olesku).
Hodowica. Kościół p.w. Wszystkich Świętych
117
fe
Husaków
Husaków (?????i?)
rej. Mościska
** Kościół parafialny p.w. śś. Stanisława i Krzysztofa.
Pierwsze wiadomości o parafii w Husakowie pochodzą z 1528 r., w 1543 r. konsekrowano drewnianą świątynię. Obecną, murowaną, ufundował podczaszy sanocki Franciszek Charczewski (konsekracja w 1719 r.). W latach 1777-1780 kościół przebudowano, ucierpiał podczas działań wojennych w 1915 r. i walk polsko-ukraińskich w 1919 r. Został zamknięty w 1948 r. (ostatniego proboszcza podobno wywieziono na Syberię), służył później jako magazyn zboża. Przywrócono go do kultu w 1989 r.
Husaków. Kościół parafialny p.w. śś. Stanisława i Krzysztofa
Budowla składa się z nawy oraz nieco węższego i niższego prezbiterium, zamkniętego półkoliście, z prostokątną zakrystią od północy. Fasada jednokondygnacyjna, z barokowym szczytem, zdobiona pilastrami. Szczyt kruchty ozdobiony attyką oraz rzeźbami św. Jana Ewangelisty i św. Mateusza z II poł. XVIII w. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, kryte blachą. Wieżyczka na sygnaturkę zakończona wklęsło-wypukłym hełmem. Wewnątrz zachowały się barokowe freski z XVIII w. oraz architektoniczna oprawa ołtarza głównego. Pod prezbiterium sklepiona krypta. Przy kościele dzwonnica parawanowa z XVIII w. ze środkową arkadą zwieńczoną trójkątnym przyczółkiem.
118
Janów
Unik (I?????)
rej. Turka
** Dawny kościół katolicki zbudowany w okresie międzywojennym. Jest to jedyny drewniany kościół zachowany na terenie ukraińskiego Podkarpacia. Budowla na planie krzyża, kryta gontowymi dachami namiotowymi, zwieńczona sygnaturką z latarnią. Wyposażenie wnętrza nie zachowało się.
Janów (I????-????????)
rej. Jaworów
Miasteczko nad wielkim Stawem Janowskim, utworzonym przez Wereszycę. W 1614 r. Jan Swoszowski ufundował tu pierwszy, drewniany kościół. W 1644 r. Janów otrzymał magdeburskie prawo miejskie na mocy przywileju Zygmunta III nadanego jeszcze w 1611 r. W 1673 r. pod miastem obozował z wojskiem hetman Jan Sobieski, idąc na odsiecz Kamieńca. Osadził tu później jeńców tureckich. Janów był wtedy siedzibą starostwa niegrodowego. W herbie miał postać św. Michała Archanioła na białym polu. Miasto ucierpiało w czasie działań wojennych w 1914 r. W 1938 r. liczyło 2300 mieszkańców. Po ostatniej wojnie liczącą kilkaset lat nazwę zmieniono na cześć wybitnego ukraińskiego poety Iwana Franki.
Kościół parafialny p.w. Trójcy Świętej zbudowano w 1614 r. z fundacji pisarza ziemskiego lwowskiego Jana Swoszow-skiego i jego żony Elżbiety. Konsekrowany był dopiero w 1774 r. W 1759 r. w krypcie kościoła pochowano Konstancję z Czartoryskich Poniatowską, matkę króla Stanisława Augusta. Po 1945 r. przepadło całe wyposażenie, m.in. XVIII--wieczne organy oraz sześć wielkich kompozycji malarskich przedstawiających sceny z życia Świętej Rodziny. W 1992 r. kościół zwrócono wiernym.
Budowla murowana, składa się z prostokątnej nawy i węższego prezbiterium. Barokowa fasada bogato zdobiona ko-rynckimi i doryckimi pilastrami, gzymsami i złożonym wolutowym frontonem z wazonami. Do nawy przylega pięcio-boczna kruchta z dwoma symetrycznymi wejściami. Dach dwuspadowy z centralnie umieszczoną sygnaturką. W kruch-cie przetrwały szczątki epitafium Konstancji Poniatowskiej, a w podziemiach jej rozbity sarkofag. W sąsiedztwie kościoła ?I?-wieczna murowana dzwonnica.
119
Jaryczow Nowy
Cmentarz katolicki, czynny i nieźle utrzymany, w zachodniej części miasta, po prawej stronie drogi do Jaworowa. Najstarszy z zachowanych nagrobków należy do Jana Henryka Brey-nera (zm. 1877). Inne ciekawsze pomniki: Jana Lewisckiego zamordowanego w 1918 r. przez Ukraińców (z wielką rzeźbą Matki Bożej z Dzieciątkiem), rodziny Terlikowskich z płaskorzeźbą Chrystusa. Niektóre pomniki wykonano w znanych lwowskich pracowniach Tyrowicza i Króla.
Jaryczów Nowy (????? ????i?)
rej. Kamionka Strumilowa
Kościół parafialny pochodzi z lat międzywojennych. Po 1945 r. był składem wojskowym, później magazynem zboża i cementu. Wewnątrz zachowały się interesujące freski: Adoracja św. Franciszka oraz Polonia (przedstawia żołnierza ze sztandarem i dziewczynę z koroną na rękach klęczących przed obrazem Matki Bożej).
Jasienica Zamkowa (???????-???????)
rej. Stary Sambor
* * Dzwonnica cerkwi p.w. św. Michała z 1790 r. Drewniana budowla niespotykanych rozmiarów, na planie kwadratu, trój-kondygnacyjna, zwieńczona ośmiopołaciowym namiotowym dachem zakończonym makowicą. Dwie dolne kondygnacje otoczone arkadowymi galeriami. Jest to jeden z najcenniejszych obiektów tego typu w całych ukraińskich Karpatach.
Jaworów (????i?)
stolica rejonu
Jaworów jest jednym z najstarszych miast Rusi Czerwonej. W 1454 r. książę opawski i raciborski Wacław uposażył miejscowy kościół. W 1482 r. król Kazimierz Jagiellończyk obdarzył miasto przywilejami, a Zygmunt August w 1569 r. nadał mu prawo magdeburskie. W 1661 r. starostą jaworowskim był Jan Sobieski, chorąży koronny i pułkownik, przyszły król, obdarzony tą godnością za zasługi wojenne. Znamy z licznych opisów wygląd ówczesnego zamku jaworowskiego, ulubionej rezydencji króla Jana: "Zamek nad stawem wałem otoczony (...). Budynek wyborny, drewniany, gontami podbity, w którym izb cztery z oknami gdańskimi, drzwi stolarskiej roboty, złocistymi sztukami sadzone. (...). Do zamku
120
jawuiuw
jest brama na przegródku, na której izba mała z komnatą, dalej na rogu baszta". Już jako monarcha Jan Sobieski zjechał tu w 1676 r., przygotowując wyprawę przeciwko Turkom. W tymże roku odbył się w Jaworowie chrzest królewicza Aleksandra Sobieskiego. Do 1939 r. w Muzeum Ossolińskich we Lwowie znajdował się obraz olejny nieznanego włoskiego malarza przedstawiający słynną ucztę w altanie królewskiego ogrodu w Jaworowie z udziałem kilkudziesięciu wybitnych osobistości. Inny obraz, autorstwa Szlegela, przechowywany w ratuszu lwowskim (obecnie we Lwowskiej Galerii Obrazów), przedstawiał równie słynne "wesele jaworowskie", na którym król tańczył z kowalową starościną wesela.
W 1703 r. król August II Mocny zwołał w Jaworowie posiedzenie senatu, na którym domagał się poparcia dla aliansu z carem Piotrem Wielkim. Po śmierci Marii Kazimiery Sobieskiej starostwo trafiło w 1716 r. w ręce Józefa Mniszcha, marszałka wielkiego koronnego, a w 1771 r. objął je Ksawery Branicki, hetman wielki koronny. Drewniany pałac Jana III był już wtedy rozebrany, ale istniały jeszcze inne budynki oraz park w stylu włoskim (wycięto go po I rozbiorze Polski). W XIX w. dobra jaworowskie podlegały administracji rządowej. Przed 1890 r. nabył je Ludwik Zygmunt hr. Dębicki, a ostatnim właścicielem był jego syn Leon Hieronim Dębicki (zm. 1952). Za swą siedzibę Dębiccy obrali parterowy pawilon pałacowy, uważany za dworek myśliwski Sobieskiego (po 1945 r. przebudowano go na bazę transportową). W 1938 r. Jaworów liczył 9 tys. mieszkańców. Po ostatniej wojnie centrum miasta zmieniło się w niewielkim stopniu.
* Kościół p.w. śś. Piotra i Pawła, pierwotnie dominikański, ufundował ok. 1645 r. Filip Rykowski. Pod koniec XVIII w. klasztor uległ kasacie i kościół przejęła miejscowa parana. Po ostatniej wojnie był zamknięty, w 1989 r. został zwrócony wiernym. Przy restauracji wykorzystano ocalałe fragmenty wyposażenia (m.in. powrócił do świątyni XVI-wieczny obraz św. Anny). Kościół jest budowlą jednonawową z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Do nawy przylega od zachodu niska wieża na rzucie prostokąta, mieszcząca w przyziemiu przedsionek. Wewnątrz sklepienie kolebkowo--krzyżowe. Na uwagę zasługuje epitafium fundatora.
* Cerkiew p.w. Narodzenia NMP z 1670 r., drewniana, na planie krzyża o trójbocznie zamkniętych ramionach. Do części ołtarzowej przylegają dwie zakrystie. Część centralna zwieńczona kopułą posadowioną na niskim ośmiobocznym bębnie.
121
JctWUIUW
Jaworów. Kościół p.w. śś. Piotra i Pawła
Po północnej stronie cerkwi dwukondygnacyjna, szkieletowa dzwonnica na planie kwadratu z arkadową galeryjką w górnej kondygnacji.
* Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP z XVII w., drewniana, trójdzielna, z kwadratową nawą, do której przylega mniejszy, prostokątny babiniec oraz trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z zakrystią od północy. Główne zwieńczenie w dolnej części na planie kwadratu, w górnej ośmioboczny bęben nakryty kopułą. Nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe z makowicami. W 1981 r. we wnętrzu urządzono muzeum historii religii i ateizmu.
Dawny zespół bazylianek na Przedmieściu Wielkim. Ufundowany w 1636 r., istniejące budynki pochodzą z 1863 r. Obecnie mieści się tu szpital.
W mieście zachowały się liczne domy z przełomu XIX i XX w., m.in. dawny gmach "Sokoła" z 1908 r. (obecnie Dom Ludowy) trzykondygnacyjny, zwieńczony attyką i niewielką wieżyczką. Istnieje również dawny ratusz z XVIII-XIX w., zwieńczony wieżą.
Cmentarz rzymskokatolicki (w centrum miasta, 200 m na zachód od kościoła) jest nieczynny i bardzo zaniedbany. Większość pomników rozbita lub pozbawiona inskrypcji. Przy wejściu ozdobna brama. W centrum cmentarza neogotycka kaplica grobowiec Lachowiczów. Najstarsza inskrypcja
122
pochodzi z 1823 r. Ciekawsze nagrobki: Henryka Kalewicza i Leopoldiny Kustewicz (zm. 1835) z wazonem nakrytym draperią, Marceliny hr. Dębickiej (przedostatniej właścicielki miejscowych dóbr, zm. 1910) oraz pomnik wotywny wystawiony przez Andrzeja i Juliusza Kistewiczów (1836).
Cmentarz greckokatolicki (w południowo-zachodniej części miejscowości). Zachowały się tu nagrobki zasłużonych dla miasta Polaków, m.in. sekretarza magistratu Jędrzeja Aleksiewicza (zm. 1842), sędziego Stanisława Lachowicza (zm. 1866), dr. Antoniego Lachowicza (zm. 1882), aptekarza Władysława Alojzego Lachowicza (zm. 1894), długoletniego burmistrza Ferdynanda Parra (zm. 1911).
Juśkowce (?????i???) rej. Busk
**Dwór Uruskich. Miejscowe dobra były pierwotnie własnością Rzewuskich. Od nich odkupił je ok. 1780 r. Feliks Uruski, cześnik trembowelski, który wzniósł dwór (projekt przypisywany Fryderykowi Baumanowi). W XIX w. Juśkowce były jednym z ośrodków życia towarzyskiego ziemi lwowskiej. Tu urodził się poeta i przyszły namiestnik Galicji Wacław Zaleski, bywali także Seweryn Goszczyński i Lucjan Sie-mieński. Zdewastowany w czasie II wojny światowej, dwór został odbudowany i mieści dziś szpital. Jest to okazała parterowa budowla z czterokolumnowym portykiem jońskim zwieńczonym trójkątnym frontonem. W elewacji ogrodowej wydatny ryzalit z półkolistymi oknami. Wewnątrz w sali owalnej zachowały się dekoracje stiukowe. Wokół częściowo zachowany park.
Kalne (??????) rej. Skole
Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1837 r., w 1883 r. gruntownie odnowiona, drewniana, trójdzielna, składa się z nawy na planie czworoboku oraz mniejszego babińca i części ołtarzowej. Wszystkie zręby jednakowej wysokości, przykryte ośmiopołaciowymi dachami namiotowymi zwieńczonymi kopułkami. W górnej kondygnacji babińca arkadowa galeria. Obok drewniana dzwonnica bramna z 1837 r., czworoboczna, trójkondygnacyjna, nakryta dachem namiotowym.
123
??i????? srrumnowa
Kamionka Strumiłowa (???'????-??????) stolica rejonu
Kamionka pierwotnie nosiła nazwę Dymoszyn. Jeszcze pod nią została nadana Jerzemu Strumille, podkomorzemu lwowskiemu, który w 1471 r. ufundował tu pierwszy kościół parafialny. Uzyskał też dla miasta prawo magdeburskie. Kamionka była później miastem królewskim i starostwem nie-grodowym. Wśród starostów byli m.in. wojewoda krakowski Piotr Zborowski (1513), kasztelan krakowski Spytek Jordan (1539), ks. Michał Wiśniowiecki (1608), Stanisław Żółkiewski (1615). W 1578 r. Stefan Batory ustanowił tu skład soli. Istniał też zamek, zdewastowany podczas wojen kozackich i szwedzkich, po czym rozebrany. Po pierwszym rozbiorze Polski rząd austriacki nadał okoliczne dobra hr. Ignacemu Cetnerowi. Kolejnym nabywcą był Józef Mier, wojewoda pomorski. Ostatnimi właścicielami byli Bronisław Wisłocki i jego córka Wanda Rakowska.
Do ostatniej wojny w pobliżu rynku stała słynna drewniana bóżnica z 1627 r., jedna z piękniejszych na Kresach, o wspaniałym wystroju wnętrza.
* Kościół parafialny z lat 1908-1914 budowla neogotycka z czerwonej cegły, z bardzo wysoką wieżą ozdobioną czterema wieżyczkami, rozetą i fryzem arkadowym oraz wielkim krucyfiksem w zwieńczeniu. Wielkie, ostrołukowe okna mają dekorację maswerkową. Po 1945 r. kościół pełnił rolę magazynu. W 1989 r. zwrócony wiernym bez wyposażenia i odrestaurowany. Na prawo od wejścia tablica z zatartą inskrypcją, upamiętniająca sprowadzenie do kraju prochów Henryka Sienkiewicza w 1924 r.
Kościół filialny Świętego Ducha z pocz. XX w., przebudowany po II wojnie na masarnię, z zatarciem cech architektonicznych. W zwieńczeniu zachowany fryz arkadowy.
* Cerkiew p.w. św. Mikołaja z XVII w., gruntownie przebudowana w 1667 r., drewniana, trójdzielna. Składa się z nawy na planie kwadratu oraz trójbocznie zamkniętego ba-bińca i części ołtarzowej z dwiema zakrystiami. Nad wszystkimi częściami barokowe kopuły na ośmiobocznych bębnach, zwieńczone wieżyczkami. We wnętrzu malowidła z pierwszej ćwierci XVII w. Obok cerkwi dzwonnica z 1762 r., drewniana, dwukondygnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem, z arkadową galerią w górnej kondygnacji.
124
Kiodno Wielkie
** Pałac Mierów, zbudowany ok. 1860 r. przez Karola Miera, później kilkakrotnie zmieniał właścicieli. Parterowa budowla z wysokim podpiwniczeniem, na planie wydłużonego prostokąta. W fasadzie pozorny ryzalit z czterokolumnowym portykiem zwieńczonym ścianką attykową (dawniej były na niej herby fundatora i jego żony, obecnie ukraiński tryzub). W elewacji ryzalit zwieńczony podobną ścianką atykową (dawniej był tam obszerny taras z żeliwną balustradą). We wnątrzu mieszczą się instytucje wojskowe, zwiedzanie niemożliwe.
Ratusz z XIX w, dwukondygnacyjny, z wieżą zwieńczoną dachem namiotowym. Naroża budynku rustykowane. W miasteczku zachowały się liczne domy z przełomu XIX i XX w. Niektóre mają kształt dworków z portykami kolumnowymi.
Stary cmentarz (wokół drewnianej cerkwi św. Mikołaja) z wieloma zabytkowymi nagrobkami jest obecnie zaniedbany i opuszczony. Zwraca uwagę okazałe mauzoleum Wisłockich, dawnych właścicieli miejscowych dóbr. Ciekawsze nagrobki: nauczycielki Emilii Pańczukowej z piękną rzeźbą zatroskanej niewiasty, aptekarza Ludwika Zawałowicza z rzeźbą kobiety z dzieckiem oraz Ludwika Dutkiewicza (zm. 1922).
Na nowym cmentarzu najstarsze nagrobki pochodzą z końca XIX w. Na grobach Steinbachów i Agnieszki Lewickiej piękne figury Matki Bożej wykonane przez kamieniarzy ze Lwowa.
Klicko (??i????)
rej. Gródek Jagielloński
Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP z 1603 r., drewniana, trójdzielna. Wszystkie trzy zręby na planie kwadratów. Nawa znacznie szersza i wyższa, przykryta namiotowym dachem z dwoma załamaniami, nad babińcem i częścią ołtarzową dachy namiotowe. Wszystkie dachy zwieńczone makowicami. Na zewnętrznych ścianach zachowały się napisy różnej treści, najwcześniejszy z 1661 r. Wewnątrz malowidła ścienne z 1674 r. Obok cerkwi dzwonnica z XVII w, drewniana o konstrukcji szkieletowej, przykryta dachem namiotowym.
Kłodno Wielkie (?????? ???????)
rej. Kamionka Strumiłowa
* Kościół parafialny z pocz. XX w., obecnie opuszczony, w ruinie. Z prawej strony nawy potężna, dwukondygnacyjna
125
iMiiaze
wieża z hełmem. Fasada zwieńczona falistym szczytem z płaskorzeźbą Matki Bożej, ściany opięte szkarpami. Wewnątrz przetrwały ornamentalne i figuralne freski oraz polskie inskrypcje.
Kniażę (?????)
rej. Sokal
Cerkiew p.w. św. Mikołaja z 1782 r. postawiona na miejscu staroruskiego grodziska. Budowla drewniana, trójdzielna, składa się z nawy na planie kwadratu, do której przylegają czworoboczne zręby babińca i części ołtarzowej. Wszystkie zręby równej wysokości, przykryte dachami namiotowymi na niskich ośmiobocznych bębnach. Obok drewniana dzwonnica z górną kondygnacją w formie arkadowej galerii, nakryta łamanym dachem namiotowym zwieńczonym kopułką.
Kochawina (??i????i?)
rej. Żydaczów
Miejscowość położona ok. 12 km na południe od Żyda-czowa (obecnie w granicach miasteczka Hnizdyczów), dawne sanktuarium maryjne. Według legendy postać Matki Bożej objawiła się na zmurszałym pniu starego dębu właścicielce pobliskiej wsi Ruda, Annie Wojankowskiej, kiedy jechała do Żydaczowa. Wiozące ją konie nagle stanęły i uklękły. W tym miejscu stoi dzisiaj Kaplica Objawień. W 1775 r. arcybiskup lwowski Wyżycki uznał za cudowny obraz Matki Bożej znajdujący się w drewnianym kościele w Rudzie. W 1894 r. w Ko-chawinie ukończono budowę nowego, murowanego kościoła i przeniesiono do niego obraz. Do sanktuarium Matki Bożej Kochawińskiej Patronki Naddniestrza ściągały tysiące pielgrzymów z całej Małopolski Wschodniej. W 1912 r. cudowny wizerunek został ukoronowany. W kościele odprawiano msze w dwóch obrządkach: łacińskim i greckokatolickim.
Po II wojnie światowej wnętrze świątyni zdewastowano. Uległy zniszczeniu ołtarze, konfesjonały, dębowa okładzina ścian, organy i witraże wykonane we Francji. W latach pięćdziesiątych kościół służył jako magazyn zboża. Obraz Matki Bożej Kochawińskiej znalazł się początkowo w klasztorze jezuitów w Starej Wsi koło Brzozowa, a od 1974 r. w kościele św. Bartłomieja na przedmieściu Gliwic. Obecnie od kilku lat sanktuarium jest pod opieką greckokatolickich redemptorystów.
126
Komarno
*** Kościół w Kochawinie jest okazałą budowlą neogotycką na planie krzyża łacińskiego. Wysoką, pięciokondygnacyjną wieżę z balkonem i zegarem na najwyższej kondygnacji wieńczy hełm. Nad prezbiterium wznosi się sygnaturka. Elewacje boczne są dekorowane fryzem arkadowym. We wnętrzu zachowały się piękne secesyjne freski. Na podest kościoła mają powrócić zdobiące go kiedyś rzeźby świętych. W odległości 200 m od kościoła stoi wspomniana wyżej neogotycka Kaplica Objawień z ocembrowanym źródełkiem.
** Cmentarz katolicki (na terenie dawnej wsi Ruda), bardzo zarośnięty i zaniedbany, leży ok. 2 km od sanktuarium, po prawej stronie drogi do Łowczyc. Uwagę zwracają dwie kaplice grobowe rodziny Pietruskich z Siemuszowej. W większej, klasycystycznej, ocalały fragmenty fresków i inskrypcji. Z mniejszej pozostały cztery filary nakryte uszkodzonym czterospadowym dachem i zniszczone epitafia.
Po lewej stronie tejże drogi, tuż przed Łowczycami, znajduje się zdewastowany cmentarz żołnierzy austro-węgier-skich z czasu I wojny światowej.
Komarno (???????)
rej. Gródek Jagielloński
Miasteczko Komarno leży nad wielkim stawem utworzonym przez Wereszycę. Miejskie prawo magdeburskie otrzymało w 1473 r. na mocy przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka udzielonego Stanisławowi z Chodcza, wojewodzie ruskiemu i podolskiemu. W tymże roku wojewoda uposażył parafię rzymskokatolicką i ufundował pierwszy kościół. Około 1590 r. Komarno trafiło w ręce znanego pisarza Jana Ostroroga, który tu "znaczny utrzymywał zwierzyniec". Miasto było ośrodkiem pszczelarstwa. W 1612 r. Walenty Kącki, rządca dóbr komar-neńskich, wydał w Zamościu dziełko Nauka koło pasiek, oparte na własnych doświadczeniach. Po Ostrorogach dziedziczyli Komarno Wiśniowieccy i Ogińscy, na koniec Lanckorońscy, którzy wznieśli pałac w pobliskich Chłopach. W 1818 r. w mieście urodził się znany historyk Karol Szajnocha.
W dniu 10 października 1672 r., podczas tzw. wyprawy na czambuły, hetman Jan Sobieski odniósł pod Komarnem walne zwycięstwo nad Tatarami. Tak o tym pisał do króla: "Zastałem wtedy pod Komarnem samego Sołtana [Nuradyn Sołtan dowódca tatarski], który zbierał się do szturmu, a przynajmniej postrach czynił dla wyciągnięcia okupu z Komarna. (...)
127
Komarno
Wziąwszy jednak przed się protectionem świętych Bożych, płacz ? jęczenie tak wielu dusz chrześcijańskich w pogańskich zostających rękach (...) poszedłem na niego dwiema skrzydłami. (...) Sołtan widząc resolutię Rycerstwa WKMości ? sprawę, że jedni w tył a drudzy w oczy, przeymując go poszli, mało co potarłszy, sromotnie uchodzić począł". Do zwycięstwa przyczynili się miejscowi chłopi, którzy spuścili stawy, odcinając Tatarom drogę ucieczki.
Komarno. Kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP
*** Kościół parafialny p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii ufundował podczaszy koronny Mikołaj Ostroróg. Budowę według projektu lwowskiego architekta Wojciecha Kapinosa zakończono w 1658 r. W okresie międzywojennym przeprowadzono gruntowny remont świątyni. W 1946 r. władze sowieckie zamknęły kościół. Wysiedlani parafianie zabrali ze sobą część wyposażenia, w tym obraz Matki Boskiej z ołtarza głównego, który znajduje się obecnie w kościele p.w. św. Marcina w Nowolesiu koło Strzelina. Stara świątynia służyła odtąd jako magazyn i niszczała. Jedynie kilka rzeźb zabezpieczono w oddziale Lwowskiej Galerii Obrazów w Ole-sku. W 1992 r. władze zwróciły kościół wznowionej parafii rzymskokatolickiej, lecz w cztery lata później przekazano go grekokatolikom (w atmosferze skandalu, bo w miasteczku
128
Komarno
są inne cerkwie greckokatolickie) i przez nich jest obecnie użytkowany.
Jest to budowla murowana z cegły i otynkowana, z kamiennymi elementami dekoracyjnymi. Składa się z silnie wydłużonej nawy i węższego, zamkniętego półkoliście prezbiterium. Przy prezbiterium od północy przybudówka mieszcząca zakrystię ze skarbcem na piętrze. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, nad przybudówką pulpitowy, wszystkie kryte blachą. Na kalenicy ośmioboczna ażurowa wieżyczka na sygnaturkę. Barokowa fasada podzielona pila-strami. W bocznych polach nisze z kamiennymi rzeźbami św. Pawła i św. Andrzeja (u dołu) oraz Św. Jana i Św. Piotra (u góry). W centralnym polu wolutowego szczytu rzeźby Matki Bożej z Dzieciątkiem, św. Mikołaja i św. Stanisława. Przyczółek zwieńczony dwoma obeliskami i żelaznym krzyżem. Pozostałe elewacje zdobią kamienne główki aniołków. W południowej ścianie nawy profilowany portal z puttem i festonami oraz rzeźbą Matki Bożej w nadprożu. We wnętrzu zachowała się struktura ołtarzy, ambona i chrzcielnica, wszystkie z uszkodzeniami i ubytkami. Pod prezbiterium niedostępna krypta.
Obok kościoła murowana dzwonnica parawanowa z I poł. XIX w. oraz murowana parterowa plebania z XIX w. z nadbudowaną później częścią środkową.
Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła z 1754 r., drewniana, trójdzielna, składa się z nawy na planie kwadratu oraz mniejszego babińca i części ołtarzowej. W latach siedemdziesiątych XIX w. dobudowano przedsionek, a w okresie międzywojennym zmieniono konstrukcję i pokrycie kopuł. Główne części jednakowej wysokości, przykryte jednakowymi dachami namiotowymi na ośmiobocznych bębnach, z kopulastymi wieżyczkami w zwieńczeniu. We wnętrzu monumentalne malowidła ścienne z XVIII w. Podczas restauracji w latach 1965-73 świątyni przywrócono pierwotny wygląd, m.in. pokryto ją gontem. Obok dzwonnica współczesna cerkwi, drewniana, czworoboczna, trójkondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem. W górnej kondygnacji izbica.
Synagoga z XVII w. (przy rynku), murowana, na planie kwadratu, z czterospadowym dachem wspartym na drewnianej konstrukcji. Grube ściany sugerują obronny charakter budowli. Wewnątrz główna sala modlitewna i piętrowy babiniec, do którego prowadzą zewnętrzne schody. Wnętrze mocno przebudowane, salę modlitewną podzielono na dwa piętra. Dziś mieszczą się tu biura zakładu drzewnego.
129
Korostów
Żydzi mieszkali w Komarnie już w czasie, gdy miejscowość otrzymała prawa miejskie. W 1553 r. dostali pozwolenie na prowadzenie kramów. Informacja o synagodze znajduje się w opisie żydowskich budynków z 1826 r.
**Pomnik "turecki" znajduje się na wschód od centrum, na wzgórzu w pobliżu wsi Klicka. Na czworobocznej podstawie wznosi się dwukondygnacyjna piramida zwieńczona iglicą z krzyżem. Dolna kondygnacja ujęta w pilastry, górna w pólkolumny, pomiędzy nimi półkolista arkada z kluczem. Na pomniku widnieje inskrypcja Mea mors tua vita. Dawniej były też daty 1641 i 1663. Według niektórych źródeł jest to pomnik zabitego przez Tatarów dziedzica Komarna czy też poległego w walce z nimi rycerza, lecz bardziej prawdopodobne, że wystawiono go na pamiątkę zwycięstwa odniesionego przez Jana Sobieskiego.
** Cmentarz katolicki leży w zachodniej części miasteczka, po lewej stronie drogi do Rudek. Neogotycka kaplica cmentarna pełni obecnie rolę kościoła parafialnego. Przetrwała neogotycka brama dwa ceglane pylony ze ślepymi ostro-łukami, zwieńczone kamiennymi wazonami oraz (w dobrym stanie) pomnik siedmiu legionistów poległych w latach 1914-16, zwieńczony metalowym orłem. Najstarszy nagrobek (wysoki obelisk z herbami) znajduje się na grobie Teresy z Czerwonków (zm. 1842). Zwraca uwagę nagrobek Romualda Younga, porucznika 5 pułku ułanów w 1831 r. (zm. 1886).
Korostów (??????i?)
rej. Skole
Cerkiew p.w. św. Paraskewy z 1874 r., drewniana, trójdzielna, złożona z trzech części na planie kwadratu zwieńczonych czteropołaciowymi dachami namiotowymi. Do części ołtarzowej od północy przylega zakrystia. Obok drewniana dzwonnica z XIX w.
Krakowiec (?????????)
rej. Jaworów
Miasteczko Krakowiec leży tuż przy granicy z Polską, nad wielkim stawem. W 1423 r. król Jagiełło nadał miejscowość rodzinie Fredrów. Później dobra były własnością wojewody wołyńskiego Aleksandra Ostrogskiego (zm. 1603), który ok. 1590 r. zbudował tu zamek, po nim Bełżeckich, a na koniec
130
Krakowiec
Cetnerów. Nie wiadomo, kiedy powstała w Krakowcu parafia rzymskokatolicka. W XVI w. Stanisław Fredro zamienił miejscowy kościół w zbór kalwiński. W 1604 r. świątynię zwrócono katolikom, a w 1609 r. Anna Ostrogska odnowiła uposażenie parafii. Z rodu Cetnerów trwale zapisał się w dziejach miasteczka Ignacy, wojewoda bełski (1728-1800), który wybudował tu nową rezydencję, a przy niej założył słynny na całą Polskę park. E. Stęczyński pisze o krakowieckich ogrodach jako "najobszerniejszych i może najozdobniejszych w Galicji, które nawet do najpierwszych w Polsce porachować można i to już obok Zofiówki położyć". Park zaprojektował Francuz Tacher de la Pagerie. Wojewoda sprowadził rzadkie drzewa, egzotyczne krzewy i rośliny i do końca życia dbał o wzbogacanie parku.
Pałac Cetnerów składał się z budynku głównego i dwóch oficyn. Korpus główny rozebrano już w 1835 r., bo groził zawaleniem, oficyny przetrwały do II wojny światowej. Ignacy Cetner zgromadził bogate zbiory sztuki, które po jego śmierci uległy rozproszeniu. Zaniedbaną przez kolejnych właścicieli posiadłość uporządkował dopiero pod koniec XIX w. Kazimierz Łubieński. Ostatnią właścicielką była jego córka Kazimiera Morawska (zm. 1942). Po dawnych zabudowaniach i parku nie ma dziś śladu.
*** Kościół katolicki p.w. św. Jakuba Apostoła, klasycy-styczny, ufundowany w 1787 r. przez Ignacego Cetnera (projekt przypisywany Dominikowi Merliniemu). We wrześniu 1939 r. kościół spłonął, doszczętnie wypaliło się wnętrze. Po II wojnie światowej świątynię przerobiono na zakład przemysłowy i nadal pełni tę rolę. Proboszcz z Jaworowa zabiega o jej odzyskanie, na razie nabożeństwa odbywają się w kaplicy Łubieńskich na cmentarzu.
Przed 1939 r. fasada była akcentowana portykiem z dwiema parami kolumn jońskich i trójkątnym frontonem z alegorycznymi płaskorzeźbami Nadziei i Miłości (po wojnie został rozebrany). Nad portykiem biegnie szeroki fryz z emblematami papieskimi w metopach. Powyżej gzymsu attyka ozdobiona trzecią płaskorzeźbą Wiary. Całość wieńczy trójkątny szczyt (ongiś z zegarem). Bogaty wystrój wnętrza obejmował cenne obrazy, m.in. Ukrzyżowanie przypisywane szkole Rubensa oraz dzieła Tomasza Antoniego Lisiewicza, ucznia Matejki, urodzonego i pochowanego w Krakowcu. W prezbiterium znajdował się nagrobek księżny lotaryńskiej Anny z jej owalnym portretem na blasze.
131
Krakowiec
Synagoga z XIX w. w stylu klasycyzującego modernizmu, murowana z cegły, na planie prostokąta, nakryta czterospadowym dachem. W zachodniej elewacji galeria, przez którą wiodło główne wejście, dziś nieistniejące. Oryginalne półokrągłe okna zamurowano bądź przerobiono na prostokątne (poza wschodnią elewacją). Budynek służył po wojnie jako piekarnia, obecnie popada w ruinę.
Żydzi mieszkali w Krakowcu już w XVI w. Oprócz omawianej synagogi w mieście istniały dawniej dwa domy modlitwy, mykwa i rytualna rzeźnia (zbudowana w 1934 r.).
* * Cmentarz katolicki (za miasteczkiem, przy drodze do Glinicz) jest zaniedbany, lecz nieźle zachowany. Uwagę zwraca neobarokowa kaplica hr. Łubieńskich herbu Pomian, dawnych właścicieli miejscowych dóbr, z II poł. XIX w, dekorowana gzymsami i pilastrami. Przy wejściu epitafia rodowe. Najciekawsze nagrobki: Augusta Poraj-Zakieja (zm. 1900), Teresy z Kostrzewskich Tarnawskiej (zm. 1860) kolumna z krzyżem oplecionym draperią, Transfeldów (sygnowany przez znanego lwowskiego kamieniarza Markowskiego), Ludwiki Jabłonowskiej (zm. 1867) z rzeźbą zatroskanej niewiasty.
Krakowiec. Kościół katolicki (wygląd przed 1939 r.) 132
Krechów
Krasnopuszcza (??????????)
rej. Złoczów
* Klasztor bazylianów ufundowany w II poł. XVII w. przez króla Jana III Sobieskiego. Według legendy fundacja wiąże się z przepowiednią złożoną przez pewnego zakonnika polującemu w okolicy hetmanowi Sobieskiemu, że wkrótce zostanie królem. Po II wojnie światowej klasztor zlikwidowano. Mieścił się tu najpierw dom starców, a później zakład dla umysłowo chorych. Na początku lat dziewięćdziesiątych zakonnicy odzyskali tylko cerkiew. Jest to klasycystyczna świątynia z początku XIX w., z fasadą ujętą dwiema parami pilastrów i zwieńczoną trójkątnym frontonem. Nad nawą kopuła na sześciobocznym bębnie.
Krasnosielce (???????i???i)
rej. Złoczów
Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego z XVII w, drewniana, trójdzielna, złożona z kwadratowej nawy i mniejszych czworoboków babińca i części ołtarzowej. Do ba-bińca przylega dobudowany później przedsionek, a do części ołtarzowej murowana zakrystia. Nawa nakryta cebulastą kopułą na masywnym ośmiobocznym bębnie, zwieńczona makowicą na wysokiej latarni. Nad częściami bocznymi dachy namiotowe. Na ścianach wnętrza XX-wieczne malowidła ornamentalne. Obok świątyni drewniana dzwonnica z XVIII w. z arkadową galerią w górnej kondygnacji, przykryta namiotowym dachem.
Krechów (????i?)
rej. Żółkiew
*** Obronny zespół bazylianów. Klasztor w Krechowie założono ok. 1618 r. Pierwotne budynki były drewniane. Obecnie jest tu cerkiew, dzwonnica, budynek mieszkalny i mury obronne z bramami i basztami. Całość stanowi najlepiej zachowany zespół tego rodzaju w Małopolsce Wschodniej. Po II wojnie światowej mieścił się tu zakład psychiatryczny. W 1991 r. zabudowania zwrócono bazylianom i odrestaurowano.
Murowana cerkiew Św. Mikołaja została wzniesiona w latach 1721-37. Jest to budowla na planie krzyża, z kruchtą i pięcioboczną apsydą. Nad częścią centralną kopuła z latarnią na ośmiobocznym bębnie. Naroża opilastrowane. We
133
Krysowice
wnętrzu freski z 1776 r. oraz słynący łaskami obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Dzwonnica, na planie ośmiokąta, dwukondygnacyjna, zwieńczona barokową kopułą z ażurową latarnią, pochodzi z przełomu XVII i XVIII w. Dwukondygnacyjny budynek mieszkalny zwieńczony trójkątnymi frontonami wzniesiono około 1755 r., a przebudowano w 1902 r. XVII-wieczne mury obronne z trzema basztami w narożach otaczają prostokątny dziedziniec. Pierwotna brama wjazdowa znajdowała się od strony wschodniej. Nową, barokową, wzniesiono w latach 1775-76 od północy. Jest dwukondygnacyjna, z szerokim arkadowym przejazdem, zwieńczona barokowym frontonem z wolutami. Fasady dekorowane pilastrami i niszami.
Cerkiew p.w. św. Paraskewy została zbudowana w 1724 r. przez I. Homiuka (według napisu w nawie). Budowla drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z prostokątną zakrystią od północy. Główne zręby nakryte kopułami na ośmiobocznych bębnach zwieńczonymi makówkami. Cerkiew była restaurowana w latach 1971-72. Obok drewniana dzwonnica, dwukondygnacyjna, zwieńczona wysokim dachem namiotowym, z izbicową górną kondygnacją.
Krysowice (????????i)
rej. Mościska
Kaplica pałacowa (obecnie kościół parafialny), konsekrowana w 1780 r. przez arcybiskupa Sierakowskiego. Wchodziła w skład zespołu pałacowego wzniesionego przez Adama Józefa Mniszka, chorążego nadwornego koronnego. Uszkodzony w czasie I wojny światowej pałac przestał ostatecznie istnieć pod koniec II wojny światowej. Kaplica jest barokową budowlą złożoną z niższej części wejściowej z falistym frontonem i wyższej części mieszczącej prezbiterium, zwieńczonej latarnią. Wewnątrz przetrwały fragmenty fresków. W pobliżu zachował się budynek gospodarczy ze ścianami zdobionymi pilastrami i prostokątnymi niszami.
Krystynopol (???????????)
rej. Sokal (miasto wydzielone)
Miasteczko Krystynopol leży w widłach Bugu i Sołokiji. Założył je w 1692 r. Szczęsny Kazimierz Potocki, wojewoda krakowski i hetman polny koronny, nadając mu nazwę od imienia
134
Krystynopol
swej żony Krystyny z Lubomirskich. Na kilka dni przed zgonem (1702) wojewoda otrzymał nominację na najwyższe godności świeckie: kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego. Wnuk Szczęsnego Kazimierza wojewoda ruski Franciszek Salezy był jednym z najpotężniejszych magnatów Rzeczypospolitej, właścicielem 170 miast, kilkuset wsi i 400 tys. poddanych. Pamiętnikarze rozwodzą się nad nieomal monarszą etykietą obowiązującą na jego zamku. Po jego śmierci w 1772 r. Krystynopol podupadł, gdyż syn wojewody Stanisław Szczęsny Potocki (1751-1805, późniejszy targowiczanin) przeniósł swą główną rezydencję do Tulczyna. Zanim to nastąpiło, okolice Krystynopola były świadkiem ponurego dramatu w rodzinie Potockich. Stanisław Szczęsny zakochał się za młodu w szlachciance Gertrudzie Komorowskiej i wbrew woli ojca potajemnie wziął z nią ślub. Gdy sprawa się wydała, nasłani przez dumnego magnata siepacze napadli na dwór w Nowej Wsi koło Kulikowa i utopili nieszczęsną Gertrudę w stawie w pobliskiej Jastrzębicy. Historia ta stała się później kanwą poematu Maria Antoniego Malczewskiego.
Być może na skutek wspomnień związanych z tą sprawą już w 1781 r. Stanisław Szczęsny sprzedał Krystynopol ks. Adamowi Ponińskiemu, później dobra przejął za długi rząd austriacki i wyprzedał je na publicznej licytacji. Pod koniec XVIII w. Krystynopol dzierżawiła siostra Franciszka Salezego, Katarzyna z Potockich Kossakowska, kasztelanowa kamieniecka, znana z dumy i ciętego dowcipu. Tu właśnie podejmowała ona wystawnie cesarza Józefa II. Po jej śmierci dobra często zmieniały właścicieli. Ostatnim prywatnym właścicielem pałacu był płk Zygmunt Lipiński, który w 1935 r. przekazał go władzom powiatowym. Miały w nim zamieszkać zakonnice, czemu przeszkodził wybuch wojny.
Po wojnie w sąsiedztwie Krystynopola powstało zagłębie węglowe. Zbudowano w związku z tym nowe, duże miasto przemysłowe, nazwane Czerwonohradem, którego koszmarne blokowiska wchłonęły stary Krystynopol. Dziś teren jest w stanie klęski ekologicznej. Pokłady węgla były jednym z powodów osławionej "wymiany przygranicznej" z 1951 r., kiedy ten fragment dawnej Ziemi Bełskiej z częścią Sokala, Warężem, Bełzem i Uhnowem bierutowska Polska musiała oddać ZSRR w zamian za równy pod względem powierzchni skrawek Bieszczadów.
* Kościół Ducha Świętego i klasztor bernardynów (ob. cerkiew prawosławna) zostały ufundowane w 1692 r. przez
135
Krystynopol
Kazimierza Szczęsnego Potockiego. W 1730 r. Franciszek Salezy Potocki złożył w kościele relikwie Św. Klemensa dar papieża Innocentego XIII. Podczas odbudowy po pożarze z 1749 r. wnętrze ozdobiły piękne freski Stanisława Stroińskiego. Wielki ołtarz wykonał architekt Majerski z Przemyśla. Na ścianach wisiały obrazy D. Balzaniego, a w podziemiach mieściły się cztery owalne krypty z grobowcami Potockich. Wszystkie te zabytki przepadły po II wojnie światowej. Zdewastowany kościół (podobno na dziurawym dachu rosły już wysokie krzaki) przejęła w latach dziewięćdziesiątych ukraińska autokefaliczna cerkiew prawosławna. Świątynię odbudowano.
Jest to budowla barokowa na planie równoramiennego krzyża, którego zachodnie ramię tworzy trzy nawy. Nad częścią centralną kopuła. Fasada dekorowana pilastrami i falistym frontonem, zwieńczona gzymsem. Od północy i wschodu do kościoła przylega dwukondygnacyjny budynek klasztorny z wewnętrznym dziedzińcem.
** Cerkiew św. Jerzego i klasztor bazylianów ufundował w 1763 r. Franciszek Salezy Potocki, a zaprojektował I. Zelner. Po II wojnie światowej świątynia służyła jako magazyn, a następnie muzeum religii i ateizmu; w klasztorze była galeria obrazów. Na początku lat dziewięćdziesiątych obiekt zwrócono grekokatolikom.
Cerkiew jest barokowo-klasycystyczną budowlą na planie prostokąta, nakrytą elipsoidalną kopułą na niskim, ośmio-bocznym bębnie. Na osi fasady ryzalit zwieńczony trójkątnym frontonem i attyką z kamiennymi wazonami. Ściany rozczłonkowane pilastrami toskańskimi. Do cerkwi przylega dwukondygnacyjny budynek klasztoru o barokowych obramieniach okiennych.
* Zespół pałacowy w dawnym majątku ziemskim Potockich. Franciszek Salezy Potocki przebudował wcześniejszy zamek na okazałą barokową rezydencję według projektu ?i????'? Ricarda de Tirregaille'a. Miała ona dwa dziedzińce i cour d'honnew. Szczególnie bogatym wystrojem odznaczała się sala balowa, zwana "salonem włoskim". Na podmokłych łąkach w widłach Bugu i Sołokiji założono park w stylu włosko--francuskim z licznymi stawami, kanałami i fontannami.
Po dewastacji podczas I wojny światowej pałac nie był na stałe zamieszkany. Podjętą przed 1939 r. odbudowę przerwał wybuch wojny. Za czasów sowieckich we wnętrzach pałacu mieściło się muzeum religii i ateizmu. Obecnie jest tam
136
Kulików
niewielkie muzeum regionalne, a w bocznym skrzydle działa kawiarnia.
Zachowany pałac jest budowlą dwukondygnacyjną na planie prostokąta z przylegającymi skrzydłami bocznymi. W elewacji ogrodowej trójosiowy ryzalit środkowy oraz dwa ryzality boczne. Mansardowe dachy w ostatnim czasie poddano częściowej rekonstrukcji. Po parku nie został żaden ślad, jego miejsce zajmuje stadion piłkarski i nowe zabudowania.
Krystynopol. Pałac Potockich
* Cmentarz katolicki leży w środku nowego miasta. Jest dawno nieczynny i bardzo zdewastowany. Prawdopodobnie wkrótce zniknie z pejzażu. Najstarszym zachowanym obiektem jest zrujnowana klasycystyczna kaplica Potockich. Zwraca uwagę kamienny kurhan pomnik żołnierzy poległych w wojnie z Ukraińcami w 1919 r.
Kulików (?????i?)
rej. Żółkiew
Kulików to miasteczko położone przy drodze ze Lwowa do Żółkwi. Miejscową parafię rzymskokatolicką uposażył w 1398 r. Mikołaj z Kulikowa. Miejscowość stała się gniazdem Kulikowskich herbu Dragomir, później przeszła do Odnow-skich i Żurawińskich, wreszcie do Sobieskich i Radziwiłłów. Wśród mieszkańców miasteczka specyficzną grupę stanowili potomkowie jeńców tatarskich i tureckich, których osiedlił tu król Jan III Sobieski. Jeszcze w końcu XIX w. trudnili się oni sadownictwem. Był kiedyś w Kulikowie klasztor bazylianek, po którym pozostały nikłe ślady na wzgórzu nad stawem. Do 1939 r. w Zakładzie im. Ossolińskich we Lwowie przechowywano Akta ławnicze kulikowskie z lat 1694-1717 ciekawy dokument epoki.
** Kościół katolicki p.w. św. Mikołaja ufundował w 1538 r. kasztelan przemyski Mikołaj Herburt Odnowski. Jest to
137
Kurowice
świątynia gotycko-renesansowa złożona z nawy, węższego prezbiterium zamkniętego ścianą prostą oraz dwóch kaplic przy nawie. Fasada ze schodkowym szczytem, typu niespotykanego na ziemiach ruskich. W kruchcie gotycki portal. Wewnątrz sklepienie kolebkowe z lunetami. Kościół od II wojny światowej stoi opuszczony, wnętrze zdewastowane, przepadło wyposażenie (m.in. empirowy ołtarz główny, ambona i chrzcielnica). Zachowały się fragmenty polichromii z 1854 r. autorstwa A. Kaczmarskiego. Na uwagę zasługuje tablica erekcyjna z 1538 r. w prezbiterium.
Do 1939 r. w kościele były przechowywane relikwie św. Wiktorii, darowane w Rzymie przez papieża Klemensa XI Stefanowi Rupniewskiemu, biskupowi łuckiemu.
Cmentarz katolicki (po prawej stronie drogi do Żółkwi) jest starannie utrzymany. Wyróżniają się nagrobki Święcickich (z żeliwnym krzyżem i ręcznie kutym ogrodzeniem) oraz Sobotów.
Kurowice (???????i)
rej. Złoczów
Kościół parafialny, prawdopodobnie z pocz. XX w., po 1945 r. zamknięty, odzyskany w połowie lat dziewięćdziesiątych (obsługują go franciszkanie ze Lwowa). W fasadzie masywna wieża zwieńczona neobarokowym hełmem. Nawa i niższe od niej prezbiterium nakryte dachami dwuspadowymi. Prezbiterium zakończone półkolistą apsydą.
Cmentarz katolicki (na zalesionym wzgórzu za kościołem) jest zaniedbany. Najciekawszy nagrobek Antoniego Bursz-tyńskiego (zm. 1843) ze staropolską inskrypcją.
Kutkorz (????i?)
rej. Busk
Wieś nad Pełtwią, przy linii kolejowej ze Lwowa do Brodów, od 1585 r. własność rodziny Łączyńskich. Parafię rzymskokatolicką ufundował w 1719 r. Jerzy Antoni Łączyński, późniejszy kasztelan lwowski. On też w 1727 r. uzyskał przywilej króla Augusta II Mocnego na założenie na terenie Kutkorza miasta o nazwie Marianów. Nazwa jednak nie przyjęła się, a nowe miasteczko po śmierci założyciela stoczyło się ponownie do rangi wsi. Łączyńscy utrzymali się w Kutkorzu do końca XIX w. Ostatnim właścicielem był Jerzy Kornel hr. Wodzicki. W końcu XVIII w. wyrabiano tu jedwabne pasy.
138
Kuty
W 1777 r. urodził się w Kutkorzu Jan Nepomucen Kamiński, dyrektor teatru we Lwowie, aktor, dramaturg, tłumacz i poeta, autor m.in. sztuki Zabobon czyli Krakowiacy i Górale. Ozdobą Kutkorza był piękny dwór Łączyńskich z I poł. XVIII w., przebudowany później w duchu klasycyzmu, który spłonął podczas I wojny światowej.
Kościół i klasztor kapucynów stoją na wysokim brzegu Peł-twi. Pierwszy, drewniany kościół ufundował w 1719 r. Jerzy Antoni Łączyński. Jeszcze w tym samym stuleciu zastąpił go nowy, murowany. Obiekt był zrazu w rękach dominikanów, później trynitarzy, od 1727 r. karmelitów, a na koniec (od 1753 r.) kapucynów. Wisiał w nim uważany za cudowny obraz Matki Bożej przywieziony ok. 1725 r. z Rzymu przez jezuitę ks. Tymienieckiego (obecnie w kościele kapucynów w Sędziszowie koło Rzeszowa). Do 1939 r. kościół otaczał mur z basztą-dzwonnicą. Po II wojnie światowej w klasztorze umieszczono szpital, a później szkołę. Nienaruszone budynki przetrwały do kwietnia 1993 r., kiedy zniszczył je pożar. Od tego czasu stoją wypalone i częściowo pozbawione dachów.
Kościół jest budowlą klasycystyczną, z fasadą dekorowaną parami pilastrów i rustyką, zwieńczoną trójkątnym frontonem z płaskorzeźbionym Okiem Opatrzności oraz dekoracyjną at-tyką. Widoczna jest na niej inskrypcja: Ave Maria. Wnętrze po wojnie było przedzielone stropem. Przetrwały ślady fresków. W pobliżu stoi budynek ozdobiony rzeźbami dwóch świętych w niszach, być może dawny dom pielgrzyma.
Cmentarz katolicki leży w zachodniej części wsi. Jego ośrodkiem jest zrujnowana neogotycka kaplica z herbowym epitafium Stanisława Micewskiego (zm. 1877) w ścianie. Najokazalszy jest nagrobek Ciaskowskich, zwieńczony rzeźbą Świętej Rodziny.
Kuty (????)
rej. Busk
Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła z 1697 r., dzieło G. Sasowskiego. Budowla drewniana, trójdzielna, złożona z nawy na planie kwadratu, mniejszego, również kwadratowego babińca oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Zadaszenie opasujące świątynię dobudowano w 1865 r. Nad nawą czteropołaciowy, trzykrotnie łamany dach namiotowy zwieńczony baniastą kopułką, nad babińcem prosty dach namiotowy, nad częścią ołtarzową ośmioboczna barokowa kopuła. Całość kryta gontem. W 1974 r. rozebrano zakrystię,
139
Lackie
a cały budynek posadowiono na kamiennym fundamencie. We wnętrzu barokowa snycerka i malowidła ścienne z końca XVII w. Obok drewniana dzwonnica z XVIII w. o konstrukcji szkieletowej, przykryta namiotowym dachem.
Lackie (???????)
rej. Złoczów
Pozostałości zespołu pałacowego. Wieś Lackie należała od II poł. XVIII w. do rodziny Strzemboszów. Do najbardziej znanych przedstawicieli rodu należał Tomasz Strzembosz, słynny w okolicy dziwak o psychopatycznym usposobieniu. R. Aftanazy pisze o nim: "Znany z niesłychanej siły, w randze kapitana 12 pułku ułanów służył pod rozkazami ks. Józefa Poniatowskiego, a później osiadł w Galicji, gdzie w 1817 r. zaliczony został w poczet grona Stanów. (...). W pamięci potomnych pozostał jednak głównie jako pasjonat, który własnymi rękami uśmiercał czy doprowadzał do obłędu osoby ze swego otoczenia, które mu się naraziły. W ten sposób zginąć mieli jego dwaj synowie oraz córka, która szarpnięta za warkocz, zmarła jakoby z przerażenia. Z potomstwa Tomasza Strzembosza przy życiu pozostała tylko druga córka Zuzanna (1803-1892). Ocalała ona zresztą głównie dzięki temu, że mając 14 lat uciekła do Lwowa, gdzie za sprawą rodziny i sądu opiekuńczego została u sióstr sakramentek. Jeszcze wcześniej Strzembosza opuściła jego żona".
Tomasz Strzembosz przebudował istniejący wcześniej dwór w Łąckiem, nadając mu cechy empirowe. W tympanonie piętrowej części dworu widniały dwie stiukowe postacie alegoryczne: Minerwa i Fortuna z rogiem obfitości. Kompozycje nadokienne przedstawiały sfinksy i orły napoleońskie. Wnętrze wypełniały mahoniowe meble empirowe. Do zespołu dworskiego należały też oranżeria, kaplica dworska oraz stylizowana na barok brama wjazdowa. Na pobliskim wzgórzu stała klasycystyczna altanka. W sąsiednim lesie spoczywał głaz, upamiętniający jakoby nieszczęśliwą miłość ostatniej właścicielki majątku, Zuzanny Strzemboszówny, do jakiegoś malarza. Po śmierci drugiego męża oddała się ona działalności charytatywnej, a przed śmiercią zapisała dobra w Łąckiem zgromadzeniu Sióstr Opatrzności Bożej, które aż do 1939 r. prowadziły tu zakład poprawczy dla dziewcząt.
Do naszych czasów przetrwały: oficyna, dom-internat z kaplicą (dobudowany przez siostry) oraz zrujnowana kaplica grobowa Strzemboszów. Oficyna jest budynkiem parterowym z dwuspadowym dachem. W fasadzie czterokolumnowy
140
Laszki Murowane
portyk zwieńczony trójkątnym frontonem. Podobną kompozycję ma internat (obecnie szkoła). Przylega do niego kaplica z półkoliście zamkniętym prezbiterium.Zachował się również budynek gopodarczy.
* Mauzoleum Strzemboszów wzniesiono na stromym wzgórzu Łysohor około 1820 r. Była to klasycystyczna kaplica na planie kwadratu, z czterokolumnowym portykiem toskańskim o trójkątnym frontonie, dekorowana rzeźbami figuralnymi, nakryta dachem namiotowym i kopułą na wysokim bębnie. Przed portykiem ciągnął się obszerny taras. Było to miejsce spoczynku Tomasza Strzembosza, jego dzieci i obu zięciów. Według legendy kaplicę wznoszono nocą, przy świetle księżyca, jako ekspiację za winy fundatora. Okazała budowla jest obecnie zdewastowana, przetrwały tylko mury zewnętrzne i sklepienie części ołtarzowej. Zniszczeniu uległy wszelkie inskrypcje.
Laszki Murowane (????????)
rej. Stary Sambor
* Pozostałości zamku Tarłów. Najdawniejszymi dziedzicami Laszek byli Tarłowie, którzy w połowie XVI w. wznieśli na prawym brzegu rzeki Strwiąż zamek obronny. Drogą małżeństwa dobra przeszły później do Mniszchów. Twórcą potęgi tego rodu był Jerzy Mniszech (1548-1613), wojewoda sandomierski, który wydał swą córkę Marynę za pretendenta do tronu moskiewskiego Dymitra Samozwańca. Właśnie w Laszkach miało według tradycji dojść do zaręczyn. Dzieje tragicznej moskiewskiej awantury ilustrował cykl przechowywanych na zamku obrazów historycznych. Stanisław, ostatni z Mniszchów (zm. 1850), sprzedał posiadłość austriackiemu oficerowi Edwardowi Zerboni di Spoletti. W 1835 r. zamek spłonął i został rozebrany. Przepadły wtedy zbiory gromadzone przez Tarłów i sześć pokoleń Mniszchów. Kolejny właściciel, Marceli Bogdanowicz, odrestaurował zachowane skrzydło wschodnie, które przetrwało do I wojny światowej. Do dziś zachowały się tylko trzy fragmenty ścian obwodowych do wysokości ok. 4 m. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w ruinach leżał jeszcze rozbity kartusz herbowy.
Kościół parafialny z 1910 r., obecnie opuszczony. Budowla neogotycka z ozdobnym frontonem w fasadzie i półkoliście zamkniętym prezbiterium. Dwuspadowy dach wieńczy sygnaturka. Na dziedzińcu kościelnym stoi murowana dzwonnica z tarasem widokowym, nakryta dachem namiotowym. W zwieńczeniu fryz arkadowy.
141
Lelechówka
* Cerkiew św. Mikołaja, wzniesiona ok. 1700 r., prawdopodobnie fundacji Mniszchów, przebudowana na początku XIX w. Budowla klasycystyczna z fasadą dekorowaną pila-strami, gzymsami i ozdobnym frontonem z trójkątnym szczytem. Dach wieńczy sygnaturka.
Dworek z pocz. XX w. W fasadzie taras z balustradą wsparty na kolumnach oraz półkolista wieża nakryta dachem namiotowym.
Lelechówka (?????i???)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP z 1739 r., drewniana, pierwotnie trójdzielna, składała się z nawy i babińca na planie kwadratu oraz sześciobocznej części ołtarzowej. Po przebudowie ma plan krzyża. Do części ołtarzowej z obydwu stron przylegają zakrystie. Nawa przykryta niewysoką kopułą na ośmiobocznym bębnie, pozostałe części dachami kalenicowymi.
Leszniów (????i?)
rej. Brody
** Kościół dominikanów (w ruinie). W 1697 r. kasztelan bełski Mateusz Leśniowski ufundował w Leszniowie kościół i klasztor, pierwotnie dla bernardynów. Wzniesiono dla nich piękną barokową świątynię z widoczną z daleka wysoką wieżą. W kościele znajdował się obraz Matki Bożej mający opinię cudownego. W murach klasztoru chroniła się ludność w czasie nieprzyjacielskich najazdów. Po II wojnie światowej zespół klasztorny uległ stopniowej dewastacji: mury zewnętrzne rozebrano, a ogołocony z wyposażenia kościół pozostawiono własnemu losowi. Dach nawy zawalił się w latach siedemdziesiątych, sklepienia prezbiterium i wieży jeszcze się trzymają. Zachowały się fragmenty iluzjonistycznych fresków oraz kapitele pilastrów. Po stojącej przed kościołem figurze św. Jana Niepomucena pozostał postument. Szanse na odbudowę są nikłe, gdyż w Leszniowie nie ma obecnie Polaków. Kościół otaczają pozostałości dawnych umocnień ziemnych.
Cennym zabytkiem Leszniowa była także renesansowa synagoga z XVII w., po której nie ma dziś śladu.
Cmentarz katolicki znajduje się za kościołem, po lewej stronie drogi do Beresteczka. Najciekawsze nagrobki: Jana
142
Lubień Wielki
Lipskiego z kolumną zwieńczoną żelaznym krzyżem (1852), Wiktorii Wesołowskiej (zm. 1883) oraz bezimienny grób z rzeźbą kobiety wspartej o słup z wazonem.
Lipniki (???????)
rej. Mościska
Kościół parafialny z pocz. XX w., neogotycki, z fasadą zwieńczoną schodkowym szczytem. Wokół budynku gzyms kroksztynowy. Okna ostrołukowe. Obok drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica. Wewnątrz zachował się obraz Chrystus przybywający na Golgotę. Kościół jest czynny.
Lisko (?i???)
rej. Busk
Kościół parafialny z pocz. XX w., neoromański, ozdobiony fryzem arkadowym i zwieńczony sygnaturką. Obecnie przechodzi remont.
Lisznia (?i???)
rej. Drohobycz
Cerkiew p.w. Proroka Eliasza z 1698 r., przebudowana w 1802 r., drewniana, trójdzielna. Równe wysokością nawa i babiniec są przykryte wspólnym dachem kalenicowym, niższa część ołtarzowa trójpołaciowym. Piętrowy babiniec otacza arkadowa galeria na rzeźbionych słupach.
Lubień Wielki (??????? ???i??)
rej. Gródek Jagielloński
Kroniki staroruskie wymieniają miejscowość Lubynhorod, która została zniszczona przez księcia halickiego Daniela w 1241 r. Król Władysław Jagiełło nadał te ziemie rodzinie Parawa. Mikołaj Parawa zaludnił wieś osadnikami z Rusi i Mazowsza. Na początku XVIII w. Lubień należał do Humiec-kich. Wojewoda podolski Stanisław Humiecki (zm. 1750) zbudował tu zamek. Z późniejszych właścicieli najbardziej znany był Ludwik Jabłonowski (1810-1887), powstaniec i znany pamiętnikarz.
O lubieńskich źródłach siarczanych wspominają dokumenty już w XV w., lecz zaczęto je wykorzystywać dopiero po pierwszym rozbiorze Polski. Urządzeniem pierwszych
143
Lubień Wielki
łazienek zajął się ok. 1798 r. polski lekarz ze Lwowa Karol Kroczkiewicz. W XIX w. w Lubieniu istniało pięć zdrojów, wśród nich najbogatszy w składniki "Ludwik". Zieleniewski w Balneologii nazywa Lubień "księciem wód polskich siar-czanych". Wysoko cenił tutejsze wody także słynny balneolog dr Józef Dietl. W okresie międzywojennym uzdrowisko gościło rocznie ok. 2 tys. osób, dla których organizowano koncerty i festyny. W 1938 r. miasteczko liczyło 3 tys. mieszkańców. W latach powojennych zdrój funkcjonował nadal, lecz jego elegancja przeminęła bezpowrotnie.
** Pałac leży w parku, około 3 km od centrum miasta. Został wzniesiony przez Jabłonowskich w końcu XVIII w., a przebudowany przez Brunickich w latach 1909-10 według projektu J. Schultza. Dekoracje wykonał Piotr Harasimowicz. Wielką ozdobą pałacu był portret zbiorowy przedstawiający królową Marysieńkę z synami Jakubem, Aleksandrem i Konstantym na tle popiersia króla Jana III (obraz przetrwał obie wojny światowe i znajduje się obecnie w Wilanowie). W pałacu był też bogaty księgozbiór, który jednak wraz z całym wnętrzem uległ zniszczeniu w czasie I wojny światowej. Do niedawna w budynku mieścił się internat, obecnie stoi pusty.
Jest to budowla parterowa z wysokimi suterenami i piętrową częścią środkową. W elewacji frontowej trójścienny ryzalit. Okna fasady zamknięte półkoliście, obramowane dekoracjami stiukowymi. W górnej kondygnacji ryzalitu korync-kie pilastry. W zwieńczeniu niewielki przyczółek z tarczami herbowymi Brunickich (Lew) i Szymanowskich (Korwin). Przed ryzalitem przedsionek, nad którym istniał dawniej taras z balustradą. Elewacja ogrodowa akcentowana trzema ryzalitami nakrytymi wysokimi dachami łamanymi.
W skład zespołu wchodziła także nieistniejąca już kaplica oraz stylowa brama z kutą żeliwną kratą.
Zespół budowli uzdrowiskowych leży w rozległym parku. Trzykondygnacyjny budynek z łamanym dachem i trójkątnym frontonem, mieszczący obecnie dyrekcję uzdrowiska, to prawdopodobnie przebudowany drugi pałac Brunickich. Naprzeciwko dawna pijalnia z sześciokolumnowym portykiem korynckim i parami przyściennych pilastrów. Najcenniejszym obiektem jest * dawna kaplica zdrojowa, neogotycka, zdobiona fryzem arkadowym, zwieńczona sygnaturką.
Kościół parafialny z 1932 r. (obecnie cerkiew greckokatolicka), neogotycki, z wysoką, sześciokondygnacyjną wieżą nakrytą blaszanym hełmem. Okna ostrołukowe.
144
Łopatyn
Cmentarz katolicki leży w południowo-wschodniej części miasteczka. Jest dobrze utrzymany. Ciekawsze nagrobki: pocztmistrza Leonarda Majera (zm. 1879) z wysokim obeliskiem i Marianny Dobkiewiczowej, żony parocha, z krzyżem, którego ramiona mają kształt luf armatnich.
Ławrów (????i?)
rej. Stary Sambor
Monaster św. Onufrego w Ławrowie powstał na przełomie XV i XVI w. W XVII w. zespół stał opuszczony, w latach 1675-1705 został odnowiony i rozbudowany. Murowana cerkiew na planie krzyża, z transeptem i trójlistną apsydą, jest zbliżona stylem do XVI-wiecznych cerkwi mołdawskich. Dekoracje architektoniczne są wynikiem nieudanej przebudowy w latach 1910-1914. Wewnątrz zachowały się freski z XVI w., odkryte w 1910 r. Od wschodu przylegał do cerkwi dwukondygnacyjny budynek klasztorny na planie prostokąta, z narożnymi ryzalitami.
Łopatyn (???????)
rej. Radziechów
W Łopatynie istniał w XIV w. zamek wielkich książąt litewskich, po którym aż do 1939 r. zachowały się wały i okopy oraz podziemia. Chroniła się w nich ludność w czasie napadów tatarskich i kozackich. W XVII w. miejscowe dobra należały do Oleśnickich, a w II poł. XVIII w. do Myszków--Chołoniewskich. W 1840 r. posiadłość kupił Adam Zamoyski, później często zmieniała właścicieli.
Chołoniewscy wznieśli w Łopatynie pałac. Była to budowla parterowa z portykiem, pod którym mógł się pomieścić zaprzęg konny. Przez całe XIX stulecie rezydencja łopatyńska należała do najświetniejszych siedzib ziemiańskich w okolicy. Częstym gościem bywał tu gen. Dwernicki, który po powrocie z emigracji przyjeżdżał ze Lwowa na zaproszenie Zamoyskiego. W czasie I wojny światowej pałac uległ kompletnemu zniszczeniu. Pozostała tylko ozdobna brama, której resztki przetrwały do lat siedemdziesiątych, oraz fragmenty parku.
** Kościół parafialny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP
z 1772 r., ufundowany przez Adama Myszkę-Chołoniewskie-go, wzorowany na kościele w Hodowicy, dziele słynnego
145
Łopatyn
architekta Bernarda Meretyna. Budowla barokowa, jednona-wowa, na planie krzyża z krótkimi ramionami bocznymi. Fasada dekorowana podwójnymi pilastrami korynckimi, zwieńczona barokowym frontonem z dekoracyjnymi wazami. Podobną dekorację ma kruchta. Część środkowa nakryta sferyczną kopułą. Wewnątrz zachowały się uszkodzone freski z 1782 r. pędzla Stanisława Stroińskiego.
Łopatyn. Kościół parafialny
Ostatni proboszcz Łopatyna, ks. E Byra, wyjeżdżając z wiernymi na zachód Polski, zabrał uważany za cudowny obraz Matki Bożej Łopatyńskiej, który znalazł schronienie w Wój-cicach koło Nysy. Wyposażenie kościoła (m.in. rzeźby Franciszka Olędzkiego) zostało zniszczone bądź rozkradzione. Ocalało tylko kilka rzeźb, które trafiły do muzeum na zamku w Olesku. W kościele urządzono magazyn części zamiennych. Po 1989 r. planowano oddanie kościoła prawosławnym, lecz komitet kościelny wsparty datkami dawnych parafian uzyskał ostatecznie zwrot świątyni. Rekonsekracja jej odbyła się w 1991 r. Od tego czasu trwa żmudna restauracja. W ołtarzu umieszczono kopię cudownego obrazu.
W mieście zachowały się dwie ładne wille o dworkowej architekturze z przełomu XIX i XX w.
** Cmentarz katolicki leży w północnej części miasta. Znajduje się na nim grobowiec gen. Józefa Dwernickiego,
146
Łukawiec
bohatera Powstania Listopadowego, zwycięzcy spod Stoczka, który zmarł w Łopatynie w 1857 r. Okazały sarkofag z wyobrażeniem lwa w otoczeniu sztandarów ufundowali w 1863 r. rodacy i towarzysze broni zmarłego, o czym informuje inskrypcja. W sąsiedztwie nagrobek ostatniego przedwojennego proboszcza łopatyńskiego, Bernarda Szafrańskiego (zm. 1937). Wyróżnia się także obelisk ku czci żołnierzy polskich z 1920 r., ostatnio odnowiony.
Łowczyce (?i????i)
rej. Żydaczów
** Pałac Łosiów. W XVIII w. Łowczyce należały do rodziny Gromnickich. W I poł. XIX w. przez małżeństwo przeszły do Karola Łosia. Jego syn Bronisław (zm. 1880), poseł na Sejm galicyjski, zbudował ok. 1870 r. oryginalną siedzibę, wzorowaną na myśliwskich zamkach austriackich. Pałac składa się z dwóch korpusów: głównego oraz oficyny, o skomplikowanych bryłach. Piętrowy korpus główny ma plan zbliżony do kwadratu. Od strony podjazdu wysoki szczyt z tarczami herbowymi Łosiów i Gołuchowskich oraz arkadowy portyk. W zwieńczeniu wysoki, czterospadowy dach w kształcie wieżyczki. Oficyna jest od frontu piętrowa, od tyłu parterowa. Obie części łączy ćwierćkolista oszklona galeria, poprzedzona obszernym tarasem ze schodami wiodącymi do ogrodu. Wyposażenie wnętrz przepadło już w czasie I wojny światowej (zachowała się kuta balustrada klatki schodowej), lecz architektura przetrwała w niezmienionym stanie, co jest rzadkością na Ukrainie. Wokół częściowo zachowany park. W pobliżu znajduje się dawny młyn dworski z przełomu XIX i XX w.
Łukawiec (????????)
rej. Brody
Cerkiew p.w. Opatrzności Bożej z 1740 r., drewniana, trójdzielna, składa się z nawy na planie kwadratu zwieńczonej namiotowym dachem z dwoma załamaniami oraz czworobocznego babińca i części ołtarzowej, nakrytych dachami kalenicowymi. Do części ołtarzowej od północy przylega zakrystia. Obok drewniana dwukondygnacyjna dzwonnica na planie czworoboku.
147
Macrmowce
Machnowce (????i??i)
rej. Złoczów
Cerkiew p.w. śś. Kośmy i Damiana z 1697 r., zbudowana na miejscu starszej, spalonej przez Tatarów. Zaczątkiem cerkwi była przeniesiona z innego miejsca kaplica, do której dobudowano od zachodu drugie pomieszczenie. W XVIII w. między dwa zręby wstawiono nawę. Budowla drewniana na planie krzyża. Nawa i babiniec czworoboczne, wydłużona część ołtarzowa zamknięta trójbocznie, z zakrystią od północy. Wszystkie zręby jednakowej wysokości. Nawa nakryta ośmioboczną kopułą, posadowioną bezpośrednio na zrębie, część ołtarzowa kopułą na niskim bębnie, pozostałe części dachami kalenicowymi. Wszystkie przykrycia zwieńczone wysokimi wieżyczkami. Wewnątrz zachowały się fragmenty malowideł z XVIII w. W sąsiedztwie drewniana dzwonnica zwieńczona wysokim dachem namiotowym. W górnej kondygnacji arkadowa galeria.
Magierów (?????i?)
rej. Żółkiew
Miasteczko Magierów założył Jan Magier herbu Szeliga, dworzanin króla Zygmunta III. W dniu 20 stycznia 1591 r. nadał mu przywilej: "Chcemy, aby tamże wieczyście czczono Boga podług zasad wiary rzymskokatolickiej, nie dopuszczając do osiadania żadnemu odszczepieńcowi przez Stolicę Apostolską potępionemu. A jeśliby który z mieszczan katolików odszcze-pił się od Kościoła rzymskiego, ma być z miasteczka rugowany, majętność zaś jego stosownie do naszej woli zabrana lub spłacona. Wyznawców wszakże greckiej i ormiańskiej wiary przypuszczam do prawa miejskiego, wyłączając ich tylko od sprawowania urzędu burmistrza. Żydów zaś, jako ród plugawy, chytry i przeciw chrześcijanom z zasad wyznania swojego nieprzychylny i podstępny, wyłączam i stanowię, ażeby cierpiani nie byli, aby im mieszczanie domów nie wynajmowali i nie sprzedawali, a następcy moi pod żadnym pozorem do miasta nie przypuszczali. Rządzić się mają mieszkańcy prawem saskim i magdeburskim. Sześciu rajców i tyluż ławników sprawować będą urząd dożywotnio, burmistrz zaś na miesiąc wybierany". Przywilej ten potwierdził król w 1595 r.
11 lipca 1657 r. Stefan Czarniecki pobił pod Magierowem wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Poprzez małżeństwo dobra przeszły od Magierów do Bełżeckich.
148
Malechów
Jan Bełżecki, "wielkiego serca wojownik", w podzięce za powodzenie w boju wystawił w 1748 r. kościół, w którego krypcie grzebano przedstawicieli rodu. Później miasteczko przechodziło kolejno do Głogowskich, Markowskich, wreszcie kupił je Wilhelm hr. Siemieński. Jego wnuczka wyszła za mąż za Aleksandra Stadnickiego, znanego pisarza historycznego. Ostatnim właścicielem majątku był Jan Siemieński, ordynat chorostowski (zm. 1963).
Do 1939 r. przetrwały w Magierowie resztki zamku (m.in. trzy baszty), wzniesionego prawdopodobnie w XVI w. przez Jana Magiera. Bogate dawniej zbiory zamkowe przepadły już podczas I wojny światowej. Obecnie w tym miejscu znajduje się osiedle mieszkaniowe.
* Kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy z 1748 r., konsekrowany w 1845 r., barokowy, na planie krzyża z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Po wojnie w świątyni zainstalowano fabrykę obrabiarek. Wnętrze podzielono stropem, rozebrano wieże. Przetrwał falisty szczyt z wnęką na figurę.
Cerkiew greckokatolicka z przełomu XIX i XX w. (w pobliżu rynku), murowana, zwieńczona trzema okazałymi kopułami na sześciobocznych bębnach. W fasadzie fryz arkadowy.
* Cmentarz katolicki (w zachodniej części miasteczka), założony około połowy XIX w, zaniedbany. Jego ośrodkiem jest eklektyczna kaplica z II poł. XIX w. z ostrołukowym wejściem i schodkowym szczytem. Po prawej stronie trzy epitafia: Filipiny Komarnickiej, żony dzierżawcy Magierowa (zm. 1866), Tekli Wysokińskiej (zm. 1897) i Rozalii Wrze-śniowskiej (zm. 1876). Pod nagrobkiem w formie skałek spoczywa miejscowy proboszcz ks. Szczęsny Tarczyński (zm. 1901).
Malechów (?????i?)
rej. Żółkiew
Kościół katolicki p.w. św. Michała Archanioła, wzniesiony w XVII w., po II wojnie światowej zamknięty i przebudowany do celów mieszkaniowych, przed kilku laty zwrócony wiernym. Przebudowa pozbawiła obiekt cech zabytkowych. Budowla jednonawowa z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. W fasadzie ryzalit zwieńczony trójkątnym frontonem. Pod progiem kościoła leży płyta nagrobna z XVII w. z inskrypcją łacińską.
149
MatKow
ivieuenice
Matków (????i?)
rej. Turka
Cerkiew p.w. Narodzenia NMP z 1838 r., drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, mniejszego czworobocznego babińca i części ołtarzowej z dwiema zakrystiami od północy i południa. Wszystkie zręby przykryte kopułami na ośmiobocznych bębnach. Obok dzwonnica z pocz. XX w, drewniana, dwukondygnacyjna, z kopułowatym zwieńczeniem.
Medenice (???????i)
rej. Drohobycz
Dawne miasteczko przy drodze z Drohobycza do Lwowa jest wymieniane po raz pierwszy w 1395 r. jako "Medynicza", w związku z pobytem króla Władysława Jagiełły. Tradycja łączy powstanie pierwszej tutejszej świątyni z królową Jadwigą. Kolejny, drewniany kościół ufundował w 1689 r. Jan III Sobieski. Za I Rzeczypospolitej Medenice należały do dóbr koronnych ziemi przemyskiej. Za czasów austriackich istniał tu browar, a w okolicach powstały osady osadników niemieckich (Brygidau, Josefsberg). Medenice słynęły dawniej z uprawy świetnego chmielu.
Do II wojny światowej w Medenicach mieszkała duża społeczność polska. Najliczniej były reprezentowane rody Ma-zurczaków i Leśniańskich. Byli też Mazurakowie, Kowalowie, Hajdukowie, Garbiczowie i Ganowie. Do dziś żyje tu wiele rodzin polskich, choć większość przesiedlono po wojnie do Suliszewa na Pomorzu Szczecińskim.
Kościół p.w. Świętej Trójcy wzniesiono w I ćw. XIX w., a konsekrowano w 1858 r. W 1915 r. został uszkodzony przez artylerię, remont przeprowadzono dopiero w 1939 r. Ponownie uszkodzony podczas działań wojennych w 1944 r. Po wysiedleniu Polaków pełnił funkcję domu kultury. W latach pięćdziesiątych rozebrano wieżę i obniżono budynek o połowę. W 1989 r. kościół zwrócono wiernym. Został odbudowany w kształcie zbliżonym do pierwotnego. Jest to budowla murowana z kamienia, złożona z trójprzęsłowej nawy i węższego, zamkniętego trójbocznie prezbiterium, do którego przylegają zakrystia i skarbiec. Fasada trójdzielna, zwieńczona wieżą. Z dawnego wyposażenia zachowały się fragmenty neobarokowego ołtarza. Pochodzi z niego obraz Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczony w obecnym ołtarzu, przeniesionym z kościoła bonifratrów w Krakowie.
150
Na skarpie przed wejściem urządzono lapidarium (m.in. blok kamienny ze Zboisk pod Lwowem z napisem: ANNO 1615 DIE 7 MENS(IS) OCTOBRIS oraz rzeźby św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z bramy klasztoru karmelitów w Roz-dole).
* Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP, drewniana, zbudowana w 1644 r., rozbudowana w 1820 r. Budowla trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy oraz babińca i części ołtarzowej, wydłużonych przybudówkami. Nawa i babiniec nakryte wspólnym dachem dwuspadowym. Część ołtarzowa z dachem trójpołaciowym, kryta gontem. Nad nawą makowica. Obok świątyni drewniana dzwonnica z XVII w. o konstrukcji szkieletowej, z izbicą w górnej kondygnacji i namiotowym dachem.
** Cmentarz rzymskokatolicki (czysto polski) leży w zachodniej części wsi, po prawej stronie drogi do Drohobycza. Najstarszy zachowany nagrobek należy do Sylwestra Kowalów (zm. 1873). Zwracają uwagę kamienne stele zwieńczone grupą Ukrzyżowania i aniołami trzymającymi koronę na grobach Michała i Jadwigi Szymańskich (zm. 1883). Te pomniki o ludowym charakterze są jedynymi tego rodzaju na cmentarzach Małopolski Wschodniej.
Medenice. Kościół p.w. św. Trójcy
151
JVllJVUlctJUW
Mikołajów (????????)
stolica rejonu
Miasto Mikołajów nad Dniestrem założył chorąży sandomierski Mikołaj Tarło na mocy przywileju króla Zygmunta Augusta z 1570 r., w którym czytamy: "Mikołajowi Tarle (...) dworzaninowi i sekretarzowi naszemu, który od nas wieś naszą królewską Drohowyże we lwowskiej ziemi leżącą do żywota swego dzierży, umyśliliśmy temu to urodzonemu Tarłowi dać tę moc i władzę, aby na gruncie przyrzeczonej wsi nad głębokim potokiem miasteczko nasze, które Mikołajów przezwiskiem nazwać chcemy, na nowym korzeniu posadzić i osadzić mógł". Mieszczanie otrzymali dwadzieścia lat wol-nizny i prawo do dwóch jarmarków rocznie. W 1607 r. Jerzy Mniszech, starosta sokalski i sanocki, ufundował murowany kościół p.w św. Mikołaja. Od XVII w. istniał w Mikołajowie klasztor bazylianów, zlikwidowany za czasów austriackich. W 1820 r. dawne starostwo drohowyskie wraz z miastem nabył hr. Stanisław Skarbek, który w 1843 r. założył w sąsiednim Drohowyżu słynny zakład opiekuńczy dla sierot i starców. Do 1939 r. przetrwały w Mikołajowie ślady umocnień ziemnych otaczających niegdyś miasto, a także interesujący pomnik szlachcica Adama Rudzkiego, który zginął w 1599 r. podczas bijatyki pomiędzy współtowarzyszami podróży.
Kościół katolicki pochodzi z XIX w., po II wojnie światowej został zamieniony w salę gimnastyczną i zdewastowany, zwrócony wiernym w 1991 r. Zachował się neogotycki szczyt schodkowy w fasadzie.
* Cmentarz katolicki leży na wzgórzu w pobliżu dworca kolejowego. Jak wskazują daty pochówków, założono go w pierwszych latach XIX w. Na cmentarzu znajduje się ** kaplica pogrzebowa w kształcie rotundy zwiennczonej latarnią, ufundowana w 1844 r. przez Karola Wimmera. Stan zachowania pomników zły. Najciekawsze nagrobki: Mikołaja i Magdaleny Kwiecińskich (z rzeźbą św. Mikołaja) i burmistrza Leona Ustyonowicza.
Milatyn Nowy (????? ?i?????)
rej. Busk
Król Władysław Jagiełło nadał Milatyn w 1431 r. Janowi z Koniecpola w nagrodzie za wierną służbę. Według zachowanego
152
miiaiyn iNowy
Milatyn Nowy. Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego
przywileju w 1578 r. miejscowość miała już prawa miejskie. W 1657 r. była dziedziczną własnością Piotra Ozgi, podkomorzego lwowskiego. Około 1740 r. Teresa z Karsznickich Łączyńska, kasztelanowa lwowska, sprowadziła do Milatyna kamedułów (na ich erem ofiarowała 33 tys. złotych polskich), a następnie karmelitów bosych. Wznieśli oni murowany kościół, w którym w 1747 r. umieszczono cudami słynący obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, przywieziony z Rzymu przez ks. Moczarskiego, prowincjała zakonu (wcześniej obraz służył prywatnemu kultowi w rodzinie Krzeczowskich, a następnie Sobieszczańskich). Odtąd milatyńskie sanktuarium należało do najważniejszych miejsc pielgrzymkowych Galicji Wschodniej. Po kasacie karmelitów w 1788 r. opiekę nad nim przejęli księża misjonarze. W 1831 r. przy kościele założono szpital dla ubogich. Po II wojnie światowej cudowny obraz trafił do klasztoru karmelitów na Kleparzu w Krakowie.
*** Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego po II wojnie światowej zamieniono w magazyn, a następnie elektrownię. W latach dziewięćdziesiątych został przekazany Cerkwi prawosławnej. Zabudowania klasztoru zajęły urzędy, a częściowo mieszkania prywatne.
Kościół ma plan krzyża łacińskiego. Do nawy przylegają trzy pary kaplic. Nad skrzyżowaniem nawy i transeptu kopuła na kwadratowym bębnie. Po bokach prezbiterium piętrowe
153
Mizyniec
MOSty WieiKie
przybudówki, mieszczące zakrystię i skarbiec. Fasada zdobiona kolumnami toskańskimi, w drugiej kondygnacji nisze z rzeźbami św. Szymona i św. Jana Nepomucena. Z dawnego wyposażenia zachowała się struktura ołtarza głównego oraz malowidła z XIX w. we wnętrzu kopuły. Na uwagę zasługuje XIX-wieczna płyta nagrobna Antoniny Raciborowskiej. Na filarach przy wejściu zachowały się inskrypcje z nazwiskami budowniczych kościoła. W pobliżu zrujnowany budynek plebanii.
Naprzeciw kościoła stoi XVIII-wieczny budynek dawnego zajazdu z dachem mansardowym i podcieniem wspartym na filarach.
* Pomnik-kaplica (przy głównej szosie Lwów-Brody), wystawiony podobno na polecenie króla Jana III Sobieskiego dla uczczenia zwycięstwa nad Turkami, ma kształt słupa o wysokości 4 m.
Cmentarz rzymskokatolicki, obecnie nieużywany i bardzo zarośnięty, leży w północnej części wsi, ok. 400 m od kościoła. Spoczywają na nim przedstawiciele okolicznego ziemiaństwa, m.in. Jan Thullie (zm. 1873), Michał Czerkawski herbu Jelita, Zygmunt Herman (właściciel dóbr Streptów, zm. 1901), ks. Justyn Ignacy Mielechowicz powstaniec styczniowy i długoletni proboszcz milatyński (zm. 1925), Feliks Pobóg Polanowski (zm. 1899) i Bronisława ze Świdzińskich Pola-nowska (zm. 1901).
Miżyniec (?i??????) rej. Przemyślany
* Kościół p.w. Wszystkich Świętych powstał w latach 1770--1772 z fundacji Adama Józefa Mniszcha, chorążego nadwornego koronnego, na miejscu dwóch wcześniejszych (drewnianych) . Parafia w Miżyńcu była wzmiankowana w źródłach już w 1328 r. W 1959 r. kościół zamknięto i przez trzydzieści lat stał pusty. Przywrócono go do kultu w 1989 r. Z inicjatywy ks. Piotra Sawczuka przeprowadzono wówczas gruntowny remont.
Jest to budowla murowana i otynkowana, złożona z dwuprzęsłowej nawy oraz niższego i węższego prezbiterium zamkniętego ścianą prostą. Nawę poprzedza kwadratowa kru-chta. Do prezbiterium od północy przylega prostokątna zakrystia, a od południa kaplica grobowa Lubomirskich z osobnym prezbiterium. Fasada jednokondygnacyjna, podzielona pilastrami toskańskimi. W płycinach malowidła Matki Bożej
154
Anielskiej i św. Mikołaja. Szczyt w formie aediculi z pila-strów dźwigających profilowany gzyms i trójkątny przyczółek z krzyżem w tympanonie. Po bokach woluty i postumenty. Nad nawą i prezbiterium dachy dwuspadowe, nad zakrystią pulpitowy, nad kaplicą namiotowy, wszystkie kryte blachą. Na kalenicy ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z ażurową latarnią. Przy kościele dzwonnica parawanowa.
Morszyn (??????)
rej. Stryj
Miasteczko Morszyn, położone wśród lasów, w łagodnym klimacie Podkarpacia, już w XVI w. było znane z leczniczych wód. Uzdrowisko powstało tu jednak dopiero w II poł. XIX w. Przed 1939 r. był to jedyny w Polsce zdrój bogaty w wody gorzkie o składzie chemicznym zbliżonym do karlsbadzkich. Miejscowa borowina znana była z dużej zawartości kwasu mrówkowego. Leczono tu choroby nerek i żołądka oraz cukrzycę i nerwice. W 1936 r. oddano do użytku okazały Dom Zdrojowy, zwany też Pałacem Marmurowym.
W dawnym Morsztynie przeważała zabudowa willowa. Po wojnie wille ustąpiły miejsca wielkim sanatoriom. Na początku lat siedemdziesiątych rozebrano stojący przy głównym deptaku kościółek zdrojowy, gdyż rzekomo zasłaniał widok na nową pijalnię.
Mosty Wielkie (?????i ?????)
rej. Sokal
Miasteczko nosiło pierwotnie nazwę Augustów i stanowiło siedzibę starostwa. Król Zygmunt August nadał mu w 1549 r. miejskie prawo magdeburskie oraz przywilej targów i jarmarków; ufundował także parafię rzymskokatolicką. Pierwszym wójtem był Andrzej Rokicki. Przywileje potwierdzali Stefan Batory i Zygmunt III Waza. W ówczesnej ustawie cechu szewskiego czytamy: "Uchwalili bracia cechu szewczow-skiego między sobą kolacyę trzykroć do roku albo bractwo odprawować. Jeśliby brat brata pobił, albo brodę wyrwał, albo włosy z głowy, powinien dać beczkę piwa i kamień wosku. (...) Kiedy brat młodszy nie zapalił świec w kościele, na mszy albo na jutrzni, ma dać winy ćwierć piwa...". W XVI w. w mieście działała woskobojnia i browar, w XVII w. założono tkalnię.
Lustracja z 1765 r. podaje, że miasto "ma trzy bramy drewniane z rezydencjami górnymi wybudowane, jest parkanami
155
musiy wieiKie
Mościska
z trzech stron opasane, a z czwartej Ratą oblane. W pośrodku niego ratusz drewniany. Domów zajezdnych, żydowskich, drewnianych ze 20". Od 1846 r. w Mostach stacjonowały oddziały kawalerii, zbudowano koszary, domy dla oficerów i wielką ujeżdżalnię. Pod koniec XIX w. miasto liczyło 3,8 tys. mieszkańców ze zdecydowaną przewagą Rusinów. W 1837 r. zbudowano nowy kościół parafialny, który przestał istnieć za czasów sowieckich.
Mosty Wielkie. Synagoga
* Synagoga z początku XX w. znajduje się we wschodniej części miasta. Jest to modernistyczny piętrowy budynek z czerwonej cegły (z tego samego materiału wykonano dekoracje). Elewacje podzielone pilastrami, pomiędzy którymi rozmieszczono półkoliście zamknięte otwory okienne. Do głównego korpusu przylega niższy przedsionek. Główna sala pokryta była pierwotnie czterospadowym dachem (dziś nieistniejącym). Po 1945 r. budowla służyła jako magazyn. Od lat pięćdziesiątych nieużytkowana, obecnie w ruinie. Nieduży, parterowy budynek po południowej stronie synagogi to prawdopodobnie dawna mykwa. Żydzi zamieszkiwali miasteczko od połowy XVI w., w 1578 r. otrzymali przywilej wyszynku, a w 1633 r. prawo posiadania synagogi i założenia cmentarza.
Cmentarz katolicki (w północno-wschodniej części miasteczka, za parkiem miejskim), założony prawdopodobnie pod koniec XIX w, czynny i starannie utrzymany. Jego ośrodkiem jest eklektyczna kaplica z przełomu XIX i XX w. Najstarszym pomnikiem z inskrypcją polską jest okazały nagrobek Józefa (zm. 1871) i Karola (zm. 1886) Dyszkie-
156
wiczów. W pobliżu kaplicy nagrobki: ks. Ignacego Nadol-skiego (zm. 1936) z czarnego marmuru, dzieło znanego lwowskiego kamieniarza Markowskiego, oraz Romana Sass--Soroczyńskiego, burmistrza Mostów (zm. 1933).
Mościska (?????????)
stolica rejonu
Za czasów ruskich istniała w tym miejscu wieś Mostycz, którą Władysław Jagiełło wyniósł do godności miasta. Tenże król ufundował miejscową parafię rzymskokatolicką i pierwszy, drewniany kościół (1404). W 1491 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał Mościskom przywilej na targi tygodniowe i jarmark roczny. W 1498 i 1524 r. miasto i okolice niszczyli Wołosi i Tatarzy. Pomimo to do połowy XVI w. mieszczanie żyli we względnym dobrobycie. Mówiono o nich, że są "wielkiego zawsze i znakomitego dowcipu". Z Mościsk pochodził dominikanin Melchior Mościcki (1511-1591), spowiednik króla Zygmunta Augusta, sławny kaznodzieja sejmowy i żarliwy pogromca "kacerzów", który wzgardził ofiarowanym mu przez króla arcybiskupstwem lwowskim. Urodzili się tu także: Krzysztof Sapalski profesor fizyki w Akademii Zamojskiej, sekretarz i lekarz nadworny pierwszych Wazów, oraz Maciej i Jakub Mościccy, profesorowie wszechnicy krakowskiej. Plebanami mościckimi byli późniejsi biskupi: kijowski Samuel Ozga i lwowski Ferdynand Kicki. Za I Rzeczypospolitej miasto należało do dóbr koronnych i było siedzibą starostwa niegrodowego. W XVIII w. Mościska słynęły z tkalni produkujących świetne płótna, eksportowane za granicę. Znane były też tutejsze jarmarki końskie.
W 1604 r. Jan Szczęsny Herburt z Dobromila wydał przywilej dla grekokatolików: "Oznajmujemy, iż przykładem przodków moich idąc, nie widzimy nic tak potrzebnego Rzeczypospolitej, ojczyźnie naszej, jak pokój wewnętrzny, a mianowicie, między naszym to jest polskim a ruskim narodem, z którym od 400 lat dom mój zawsze w wielkiej zgodzie mieszkał. Przeto dobro pospolite, pokój święty, przykłady przodków moich przed oczyma mając, z chęcią na to pozwalam, aby ludzie narodu greckiej religii w mieście Mościskach cerkiew sobie zbudowali, na co ja im dworek w mieście przy wale leżący, zwany Wójcie, daję i z prawa mego, które mam z wszystkim starostwem na ten dworek, ustępuję".
157
MoscisKa
W 1938 r. miasto liczyło 5 tys. mieszkańców. Działała tu wtedy znana wytwórnia likierów. Istniały jeszcze pozostałości fortyfikacji zamkowych.
* * Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela był konsekrowany w 1604 r., a w dwa lata później zakończono budowę. Po II wojnie światowej był bez przerwy czynny. Murowana budowla składa się z trójnawowego korpusu głównego o układzie bazylikowym i nieco niższego, zamkniętego wielobocznie prezbiterium. Nad nawą główną i prezbiterium dachy dwuspadowe, nad nawami bocznymi pulpitowe. Od północy do nawy przylega kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej, obok prostokątna zakrystia z niewielkim przedsionkiem. Fasada trójpolowa, jednokondygnacyjna, z trójkątnym, sterczyno-wym szczytem i ostrołukowym oknem. W niszy portalu południowego kamienna rzeźba Matki Bożej Niepokalanej. Teren kościelny jest otoczony murem.
Wewnątrz zachowało się wyposażenie, herby fundatora na zwornikach oraz tablice upamiętniające stulecie powstania kościuszkowskiego i setną rocznicę urodzin Adama Mickiewicza. Zwraca uwagę bezimienne wierszowane epitafium: "Tu wiecznie spoczywa użyteczny człowiek / Wierny powołaniu do zawarcia powiek / Jeśli chcesz, przechodniu, powziąć z grobu rady / Przez resztę dni Twoich / Wstępuj w jego ślady". Obecny ołtarz główny pochodzi z zamienionego w cerkiew kościoła w Milczycach.
* Kościół redemptorystów należał pierwotnie do dominikanów. Ich klasztor w Mościskach ufundował kasztelan halicki Mikołaj Tarnowski na początku XV w. Obecny kościół to budowla barokowa przebudowana w XIX w. Po kasacie zakonu w 1788 r. władze austriackie urządziły w świątyni magazyn. W połowie XIX w. za pośrednictwem namiestnika Galicji hr. Gołuchowskiego miasto wykupiło budynki i z własnych środków odrestaurowało, przekazując je redemptorystom. W 1884 r. na frontonie umieszczono figurę Chrystusa w Ogrójcu dar Jadwigi hr. Łubieńskiej. Po II wojnie światowej klasztor ponownie zlikwidowano, a w jego zabudowaniach umieszczono stację pogotowia ratunkowego. Przed kilku laty zwrócono redemptorystom kościół. W krużgankach zachowały się tablice pamiątkowe z przełomu XIX i XX w.
** Pałac Strachockiego znajduje się w dawnej wsi Rudniki Lackie, obecnie stanowiącej północne przedmieście Mościsk. Antoni Strachocki wszedł w posiadanie Rudników w I poł. XIX w. Około 1820 r. rozpoczął według projektu Fryderyka
158
Mościska
Mościska. Kościół redemptorystów
Baumana budowę dużej rezydencji w stylu romantycznym. Ostatnimi jej właścicielami byli Chołoniewscy, którzy zgromadzili w Rudnikach bogatą bibliotekę, obrazy i zbiory porcelany (wszystko to przepadło podczas I wojny światowej). W 1914-15 w pałacu kwaterowało dowództwo wojsk rosyjskich oblegających Przemyśl i tutaj też podpisano kapitulację twierdzy. Po wojnie z braku środków na restaurację właściciele wyprzedawali majątek. Rozebrano oranżerię i oficynę, usunięto rzeźby lwów z kamiennego tarasu, zniknęły posadzki i kominki. Wycięto też prawie doszczętnie park.
Zachowany pałac jest budowlą dwukondygnacyjną z bocznym skrzydłem i wieżą. Dekoracja części głównej skromna, natomiast skrzydło zdobi schodkowy szczyt i gzyms z fryzem arkadowym. W elewacji bocznej piękna, pięcioarkadowa loggia. Wieża dekorowana pilastrami, niszami i płycinami.
* * Cmentarz katolicki leży na wschód od centrum, po prawej stronie drogi do Lwowa, usytuowany malowniczo na stoku wzgórza. Zachował się w części stary układ przestrzenny. Główna kaplica cmentarna pochodzi z 1873 r., są ponadto dwie mniejsze kaplice grobowe: bezimienna neobarokowa z kamienną balustradą oraz rodziny Szalbotów z 1896 r. dekorowana z trzech stron arkadami. Zwraca uwagę obszerna kwatera redemptorystów z okazałym pomnikiem. Najciekawsze nagrobki: Stanisława Zawirskiego (zm. 1893) i burmistrza Mościsk Ignacego Jabłońskiego (zm. 1918).
159
Muzylowice
Mużyłowice (?????????i)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła z 1600 r., drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, mniejszego ba-bińca i najmniejszej części ołtarzowej z dużą zakrystią od wschodu. Nad nawą i częścią ołtarzową kopuły na ośmio-bocznych bębnach, nad babińcem dach kalenicowy.
Myślatycze (????????i)
rej. Mościska
* Kościół katolicki z 1911 r. po ostatniej wojnie pełnił funkcję magazynu ziarna, po 1989 r. odrestaurowany. Budowla neogotycka z fasadą dekorowaną ostrołukowymi oknami i półkolistymi wnękami. Pośrodku fasady smukła, sześcioboczna wieża. Dach kryty dachówką, zwieńczony sygnaturką.
Pierwszy murowany kościół wzniesiono tu już w 1442 r. pod wezwaniem śś. Apostołów Filipa i Jakuba.
Na ** cmentarzu przykościelnym zachowały się interesujące ?I?-wieczne nagrobki okolicznej szlachty. Najokazalszy jest obelisk kamienny na grobie Antoniego Rozborskiego, właściciela Rustreczki (zm. 1876). Najstarszy nagrobek Marcina Smarzewskiego z krzyżem oplecionym wieńcem. Okazały pomnik z czarnego marmuru (z warsztatu F. Majerskiego w Przemyślu) zdobi grób Tadeusza i Krystyny Naymanowskich.
Nadyby (??????)
rej. Stary Sambor
** Pałac wzniesiony na przełomie XIX i XX w. (prawdopodobnie przez Szeptyckich), eklektyczny, dwukondygnacyjny. Fasada zaakcentowana trzema ryzalitami. W środkowym zadaszony ganek (z artystycznie kutą kratą), a ponad oknami drugiej kondygnacji kartusz herbowy. W górnej kondygnacji ryzalitów bocznych tarasy z drewnianą balustradą. W elewacji ogrodowej stiukowe kartusze z wolutami. Dach czterospadowy z lukarnami. Wewnątrz na plafonach niektórych sal zachowały się stiukowe dekoracje. Po wojnie w pałacu mieściła się szkoła, w 1997 r. był nieużytkowany.
W sąsiedztwie inne zabudowania zespołu: dwukondygnacyjna oficyna, kaplica pałacowa na planie prostokąta
160
Nawaria
z półkolitym prezbiterium (obecnie w stanie ruiny) i zaniedbany spichlerz z fasadą zwieńczoną trójkątnym frontonem z okulusem.
Synagoga z XIX w, dwukondygnacyjna, na planie prostokąta. Elewacje opilastrowane, kondygnacje rozdziela profilowany gzyms. Obecnie mieści się tu magazyn, okna częściowo zamurowano.
Nawaria (?????i?)
rej. Pustomyty
Według niektórych badaczy miasteczko, położone 15 km na południowy zachód od Lwowa, zasiedlali pierwotnie przybysze z Czech. Miejscową parafię uposażyła w 1627 r. Elżbieta Humnicka z Zimnej Wody. W 1758 r. król August III zezwoli! na odbywanie w Nawarii dziewięciu jarmarków w roku. Miejscowość była znana z płóciennictwa, zwłaszcza z wyrobu grubych płócien żaglowych.
** Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii wzniósł w latach 1740-48 sławny architekt lwowski Bernard Meretyn z fundacji chorążego przemyskiego Marcina Wieniawskiego i jego syna Rocha. W 1946 r. został zamieniony w magazyn, w 1992 r. zwrócony wiernym, został odrestaurowany.
Nawaria. Kościół parafialny
161
Niemirów
Jest to barokowa świątynia trójnawowa o układzie bazyliki, z prezbiterium zamkniętym absydą. Po bokach prezbiterium kwadratowe pomieszczenia zakrystii i skarbca. Fasada trójdzielna, środkowa część wysunięta ku przodowi, z wysokim szczytem. W prezbiterium zachowały się malowidła ścienne Antonia Tavellio, przedstawiające m.in. sceny z Pisma Świętego, herby szlacheckie oraz cesarza Konstantyna Wielkiego na koniu z inskrypcją: In hoc signo vinces. W nawie głównej postacie świętych innego autora. Zachował się renesansowy grobowiec fundatorki parafii Elżbiety Humnickiej (zm. 1648) z płaskorzeźbioną półpostacią zmarłej. W kruchcie tablica upamiętniająca rekonsekrację kościoła przez bp. Rafała Kier-nickiego w 1993 r.
Na wystawie etnograficznej we Lwowie w 1855 r. eksponowano kilka zabytków z kościoła w Nawarii, m.in. obrazy Matki Bożej i Chrystusa w srebrnych sukienkach malowane na Górze Atos w I poł. XVIII w. oraz ręcznie haftowaną chorągiew kościelną z 1755 r.
Obok kościoła dzwonnica z 1766 r. w formie bramki zwieńczonej ażurowym szczytem.
Cmentarz katolicki jest usytuowany na wzgórzu przy drodze do Lwowa i częściowo zarośnięty. Zwraca uwagę pomnik z płaskorzeźbą klęczącej dziewczyny na grobie Emilii Kan-dlowej (zm. 1937).
Niemirów (?????i?)
rej. Jaworów
W 1580 r. Stefan Batory za zasługi w wojnie moskiewskiej zezwolił Jędrzejowi Fredrze na założenie w jego dziedzicznych dobrach Wróblaczyn miasta o nazwie Niemirów. Król nadał mu prawo magdeburskie i ustanowił skład soli z żup ruskich. Po kądzieli dobra te przeszły później do Jana Stadnickiego ze Żmigrodu. XVII-wieczny podróżnik pisał: "Zgrabne miasto otoczone wałem z ziemi, z bramami drewnianymi. Na południe broni go jezioro, na którego brzegu wznosi się ładny zamek. Papieski kościół jest z kamienia, ruski z drzewa, ratusz także z drzewa". Ślady tych wałów przetrwały do 1939 r.
7 października 1672 r. hetman Jan Sobieski odniósł pod Niemirowem świetne zwycięstwo nad Tatarami. Nieprzyjaciel "jak oczy wybrał, na pięć albo sześć szlaków, wprzód, w zad i w poprzek rzuciwszy się, jasyr, konie zdobyczne i własne bachmaty rzucając, pieszo w las gdzie oczy niosły uciekał. Wojsko polskie goniło na trzy mile pierzchających, ścieląc
162
Niemirów
gęstym trupem szlaki, odbiło dzieci, kobiet i innego ludu szlacheckiego i pospolitego do 12 tysięcy".
W XIX w. w pobliżu miasta (tuż przy obecnej granicy z Polską) rozwinęło się uzdrowisko znane jako Łazienki Niemirowskie. W 1815 r. Ignacy hr. Moszyński, ówczesny właściciel Niemirowa, wzniósł pierwszy zakład kąpielowy z dwudziestoma drewnianymi wannami, a następnie kolejne budynki. W 1820 r. urządzono salę balową i teatr zdrojowy. Pierwszą analizę chemiczną wód wykonał w 1821 r. niejaki Steller, aptekarz z Żółkwi, a ponowną w latach 1829-30 Teodor Torosiewicz ze Lwowa. Tutejsze źródła siarczane należały do najwyżej cenionych w Galicji. Po pożarze miasteczka w 1834 r. zakład podupadł. Dopiero po I wojnie światowej przywróciła mu świetność spółka utworzona przez nowego właściciela Karola Krusensterna. Budynki zdrojowe otaczał park z deptakiem, gazonami i basenem kąpielowym i kortem. Kuracjusze pili wody ze źródeł "Maria", "Anna", "Bronisława" i "Aleksandra".
Budynki sanatoryjne z lat międzywojennych zachowały się do dziś. Nie przetrwały natomiast liczne wille drewniane widoczne na starych pocztówkach. Wzniesiono kilka nowych sanatoriów i budynek administracyjny, lecz frekwencja kuracjuszy jest niewielka.
* Kościół katolicki z 1640 r., później przebudowany, zatracił cechy barokowe. Fasada główna z trójkątnym szczytem jest pozbawiona dekoracji. Prezbiterium zamknięte pięciobocz-nie. Ściany oszkarpowane. Po II wojnie światowej wewnątrz zainstalowano magazyn. W 1991 r. kościół został zwrócony wiernym jako ruina bez dachu, obecnie jest odrestaurowany.
Cmentarz katolicki (w zachodniej części miasteczka, po prawej stronie drogi do uzdrowiska) jest czynny i nieźle utrzymany. Najstarszym nagrobkiem jest "krzyż podolski" na grobie Styciakowej (zm. 1832). Zwraca uwagę kamienna stela z wierszowaną inskrypcją zwieńczona wielką figurą Niepokalanej na grobie Toni Różyckiej i Eugenii Kucharskiej (zm. 1881), a także pomnik Aleksandra Krusensterna, ojca właściciela uzdrowiska (zm. 1895).
Synagoga (ok. 1900 r.) to wolno stojący budynek w zachodniej części rynku, murowany, otynkowany, pokryty dwuspadowym dachem. Przy ścianie północnej zewnętrzne schody prowadzące do drewnianego ganku na pierwszym piętrze. Od wschodu przybudówka, prawdopodobnie dawny przedsionek synagogi. W elewacjach północnej i południowej frontony.
163
Niesłuchów
W czasach komunistycznych budynek przeznaczono na remizę. W głównej sali znajduje się garaż wozów strażackich, dla których w południowej elewacji przebito dużą bramę.
Niesłuchów (??????i?)
rej. Kamionka Strumiłowa
Zespół pałacowy Dzieduszyckich z I poł. XIX w., przebudowany w 1891 r. Pałac dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Od frontu ryzalit z dwukolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym frontonem. Ściany ryzalitu rustykowane. Z prawej strony do ryzalitu przylega sześciokolumnowa galeria łącząca pałac z dawną kaplicą dworską, budowlą na planie kwadratu zwieńczoną kopułą. Obecnie w pałacu mieści się szkoła rolnicza, wnętrza zostały przebudowane. W otaczającym pałac parku stoi dwukondygnacyjny pawilon, z dwoma bocznymi ryzalitami. Cały zespół wraz z parkiem jest starannie utrzymany.
Niżankowice (??????????i)
rej. Stary Sambor
Pierwotnie zwane Krasnopolem, Niżankowice otrzymały w 1408 r. od Władysława Jagiełły miejskie prawo magdeburskie wraz z przywilejem na połów ryb, wyrób piwa i miodu oraz wyszynk win. Mieszkańcy obowiązani byli "dostarczać na wojnę wóz czterokonny lub wołami zaprzężony". Parafię rzymskokatolicką uposażył prawdopodobnie król Kazimierz Jagiellończyk około 1450 r. W XVI-XVII w. miasto znane było ze znakomitych płócien. Statut cechu płócienników z 1623 r. tak precyzował obowiązki ucznia: "Uczeń u mistrza rzemiosła wyćwiczywszy dwie koszule zgrzebne a trzecią konopną i groszy 24 mistrzom kontenty oddać będzie. Po wyzwoleniu cztery niedziele u tegoż mistrza ma przerobić a potem zaraz do ludzi wędrować, dla powzięcia obyczajów cnotliwych; jeżeliby nie wędrował rocznie, tedy mistrzom achtel piwa wędrówki ma dać...". Uchwała sejmu koronnego z 1647 r. naznaczyła w Niżankowicach skład win węgierskich.
Według lustracji z 1765 r. był tu "ratusz 1759 r. zbudowany na środku rynku z podsieniami w koło na słupach dla przedawających". W 1880 r. miasto zniszczył wielki pożar. Po II wojnie światowej Niżankowice znalazły się tuż za nową granicą.
164
Nowe Miasto
** Kościół katolicki p.w. Świętej Trójcy został zbudowany w latach 1448-1451, a przebudowany w I poł. XVIII i na początku XX w. Po 1945 r. zamieniony w magazyn, w 1989 r. zwrócony wiernym i wyremontowany. Budowla jednonawowa z węższym prezbiterium, do którego przylegają zakrystia i piętrowe pomieszczenie pomocnicze. Przy nawie kwadratowa kruchta. We wnętrzu sklepienie kolebkowe z lunetami. Zachowały się fragmenty fresków (ponad łukiem tęczy) oraz trzy ołtarze. Na uwagę zasługuje tablica pamiątkowa konsekracji z 1730 r. Obok kościoła neorenesansowa dzwonnica z początku XX w. ze starymi dzwonami.
W zewnętrznej ścianie kościoła wmurowane były dwie kamienne rzeźby. Jedna przedstawiała brodatą głowę w koronie (być może popiersie Kazimierza Jagiellończyka), druga głowę rycerza w hełmie, ozdobionym dokoła piórami w kształcie rozwiniętego wachlarza. Rzeźby te restaurowano ok. 1874 r., a ich odlewy gipsowe umieszczono w Muzeum Ossolińskich we Lwowie (oryginały po II wojnie światowej zniknęły z kościoła).
Ratusz z XIX w, parterowy, nakryty czterospadowym dachem, z wieżyczką zakończoną blaszanym jeleniem. Ściany zewnętrzne opilastrowane. Okna w obramieniach prostokątnych z kluczami.
W rynku i przylegających do niego uliczkach zachowały się liczne stare domy.
Cmentarz katolicki założony prawdopodobnie w połowie XIX w. znajduje się na północ od centrum, po prawej stronie drogi do granicy. Wciąż czynny i nieźle utrzymany. Najciekawsze nagrobki: Jana de Latour, dzierżawcy dóbr (zm. 1888), notariusza Ignacego Kriegseisena (zm. 1900) oraz bezimienny grobowiec z postacią leżącego rycerza, podobno ukraińskiej rodziny Bogaczuków.
Nowe Miasto (???? ?i???)
rej. Stary Sambor
Miejscowość początkowo nosiła nazwę Bybło. Tradycja przypisuje założenie miasta Kazimierzowi Wielkiemu, który miał je zasiedlić osadnikami z Niemiec. Już przed 1419 r. musiała tu istnieć parafia, gdyż z tego roku mamy wzmiankę o szkole parafialnej. W XV-XVII w. Nowe Miasto należało kolejno do Skorutów, Nowomiejskich i Krasickich. Urodził się tu akademik krakowski Łukasz "de Nova Chdtatae Russiae", autor
165
Nowe Miasto
Nowe Miasto
łacińskiego dzieła poświęconego epistolografii (wyd. 1558), oraz trzej bracia Herbestowie, z których Benedykt (zm. 1593) był jezuitą, filozofem i znanym mówcą, a Jan (zm. 1611) nadwornym spowiednikiem Katarzyny Jagiellonki, królowej szwedzkiej. W 1498 r. miasto uległo zniszczeniu podczas najazdu hospodara wołoskiego Stefana. W XVI-XVII w. miejscowy kościół był przez pewien czas zborem ariańskim.
Kolejną klęskę przyniosła Nowemu Miastu wojna z Kozakami. W dawnym rękopisie czytamy: "Gdy w 1648 r. Kozacy pod Chmielnickim to miasteczko najechali, udała się znaczna liczba mieszkańców do kościoła, inni zaś schronili się na strych świątyni. Kozacy wpadli i mieszczan tam będących wymordowali, plądrując zaś po kościele i szukając bogactw, wyłamali także drzwi na strych prowadzące, a zastawszy tam pełno ludzi, wszystkich w pień wycięli. Zaczęła się więc krew sączyć przez szparę u stropu i ściekała po ścianie przez dni kilka. Znak ten pozostał aż do 1725 r., w którym to roku zabielano go sześć razy, lecz nie można było zabielić".
W kościele była dawniej drewniana tablica poświęcona Janowi Opalskiemu, który stracił życie w obronie swego pana. Według akt grodzkich przemyskich: "11 lipca 1701 r. sługa dziedzica z Sąsiadowic, Adam Kunicki, dostał od swego pana polecenie, by zabić Firleja, dziedzica Nowego Miasta. Wszedł więc do jego sypialni w nocy i zamierzył się nań nożem, lecz sługa Firleja Opalski zdążył zatrzymać rękę mordercy, przyjmując jego cios na siebie".
Kościół p.w. św. Marcina budowano od 1512 r. W latach 1889-1890 pod kierunkiem Tomasza Prylińskiego przywrócono gotycki kształt budowli. Odkryto wówczas w mensie jednego z ołtarzy kamienny tympanon z płaskorzeźbą Przemienienia Pańskiego (obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie), a przed wejściem do kościoła późnogotycką płytę nagrobną. Po II wojnie światowej kościół nieprzerwanie pełnił funkcje sakralne, dzięki czemu zachował większość wyposażenia. Przez kilkadziesiąt lat nowomiejskim proboszczem był ksiądz prałat Jan Szetela (1912-1984), prześladowany przez władze sowieckie i kilkakrotnie zsyłany w głąb Rosji.
Jest to budowla murowana z cegły, na kamiennym cokole. Korpus halowy, trójnawowy, prezbiterium węższe. W północno-wschodnim narożniku kolista wieżyczka mieszcząca schody. Od południa do korpusu głównego przylega kaplica Dobrynickich na rzucie kwadratu; na wschód od niej prostokątna zakrystia. Ściany opięte przyporami i zwieńczone
Nowe Miasto. Kościół p.w. św. Marcina
profilowanym gzymsem. W fasadzie szczyt uskokowy ze sterczynami, ostrołukowymi blendami, w których wycięto wąskie okienka. Dachy dwuspadowe, nad apsydą prezbiterium dach wielospadowy, nad zakrystią pulpitowy, wszystkie kryte dachówką. Kaplica nakryta kopułą z latarnią. Wieżyczka na sygnaturkę pochodzi z 1883 r. Wewnątrz sklepienia krzyżowo-żebrowe. Zachowało się kilka XIX- i XX-wiecznych epitafiów, m.in. księcia Adama Lubomirskiego, prezesa komitetu restauracji kościoła (zm. 1893). Na ścianie zewnętrznej epitafium żołnierzy polskich poległych pod Czyszkami i Gdeszycami 4 lutego 1919 r. Ponadto przetrwały neogotyckie konfesjonały, dwa stare feretrony, a na chórze muzycznym kopia Wernyhory Jana Matejki.
Kościół jest otoczony zniszczonymi wałami ziemnymi, porośniętymi starodrzewem. Obok dzwonnica z przełomu XVIII i XIX w, murowana, dwukondygnacyjna.
Na * cmentarzu przykościelnym groby okolicznej szlachty z pomnikami o dużej wartości artystycznej, m.in. żeliwny nagrobek Magdaleny ze Stupnickich Guzkowskiej (zm. 1847), i kamienny Laury Guzkowskiej z Soeldenholdenów (zm. 1884), a także groby Prągłowskich i Karoliny Wolskiej (zm. 1865).
Ratusz z XIX w., parterowy, na wysokich suterenach. Nieregularną bryłę budowli wieńczy czworoboczna wieża nakryta
166
167
Nowe Strzeliska
dachem namiotowym. W rynku ponadto kilka starych domów z przełomu XIX i XX w.
Nowe Strzeliska (???i ???i????)
rej. Żydaczów
Synagoga z XIX w., przebudowana po 1945 r. (ul. Targowa) skromna budowla na planie prostokąta, murowana z cegły i otynkowana, nakryta czterospadowym dachem, o ścianach wzmocnionych przyporami. Główny korpus jest podzielony na salę modlitewną oraz obszerny przedsionek z babińcem i innymi pomieszczeniami pomocniczymi. Wejścia od strony północnej i południowej. Cztery filary podtrzymujące strop dzielą główną salę na dziewięć równych części. Wewnątrz zachowały się łukowate nisze okien sprzed przebudowy.
Nowy Staw (????? ????)
rej. Kamionka Strumiłowa
* Kaplica w kształcie rotundy, zbudowana w 1600 r. (według innych źródeł około 1740 r.), murowana, nakryta namiotowym dachem gontowym. Od wschodu drewniana kruchta, obok dwukondygnacyjna dzwonnica parawanowa. W kaplicy tej, należącej wówczas do rodziny Sobieszczańskich, był przechowywany cudowny obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, zanim w 1747 r. przeniesiono go do nowo wybudowanego kościoła w Milatynie Nowym.
Obroszyn (????????)
rej. Pustomyty
Wieś Obroszyn była początkowo królewszczyzną. W 1465 r. król Kazimierz Jagiellończyk zezwolił Grzegorzowi z Sanoka, słynnemu pisarzowi i arcybiskupowi lwowskiemu, wykupić ją z rąk Piotra z Szamotuł. Odtąd przez kilkaset lat pozostawała własnością lwowskich arcybiskupów łacińskich. Rozkwit miejscowości nastąpił za biskupa Jana Skarbka (zm. 1733), budowniczego wielu kościołów w diecezji, który wybrał ją na swoją letnią rezydencję. Autorem projektu był prawdopodobnie Józef Fontana. W 1730 r. stanął wytworny pałac, łączący francuską elegancję ze starymi wzorami polskimi. Kolejny arcybiskup, Mikołaj Ignacy Wyżycki (zm. 1757) ukończył budowę i wyposażył wnętrza, a także wzniósł kaplicę pałacową. Abp Wacław Sierakowski (zmarły
168
Obroszyn
w Obroszynie w 1780 r.) wybudował wspaniałe oranżerie, w których hodowano rośliny egzotyczne. Jego następca Ferdynand Kicki (zm. 1797) założył nową osadę nazwaną od jego imienia Ferdynandówką. W pałacu znajdowała się galeria portretów arcybiskupów lwowskich, m.in. oryginalny portret Krystyna z Ostrowa, pierwszego arcybiskupa halickiego obrządku łacińskiego.
Obroszyn. Pałac arcybiskupów lwowskich
W II poł. XIX w. rezydencja podupadła, w czasie I wojny światowej została zdewastowana, a wyposażenie rozgrabione. Restauracja na początku lat dwudziestych XX w., dokonana przez konserwatora Józefa Piotrowskiego i architekta Bronisława Wiktora, zmieniła zarówno wygląd zewnętrzny, jak i wnętrza. Obecnie w pałacu ma siedzibę Instytut Rolny.
*** Pałac jest dwukondygnacyjną budowlą na planie wydłużonego prostokąta. Elewacja frontowa zdobiona pilastrami, z trójściennym ryzalitem zamkniętym wysokim frontonem o krzywoliniowym gzymsie. W fasadzie herb arcybiskupów lwowskich. W narożnikach tradycyjne polskie alkierze na planie kwadratu. Elewacja ogrodowa z niewielkim tarasem i kamiennymi schodami, przy których podczas XX-wiecznej przebudowy umieszczono ozdobne kolumny z wazonami, rzeźbami aniołków i maszkaronami. W zwieńczeniu elewacji kamienny delfin. Całość nakryta dachem mansardowym.
Barokowa brama wjazdowa zespołu jest flankowana przez baszty, do których przylegają oficyny z gankami kolumnowymi, zdobione rzeźbami. Do bramy wiedzie aleja wysadzana starymi drzewami.
Dość dobrze zachował się park, niegdyś o charakterze francuskim, z kanałem na osi, tarasami, strzyżonymi alejami, sadzawkami i dalekimi perspektywami. W parku stoją bu-
169
UieSKO
dynki gospodarcze (jeden z nich ma kamienny portal z pół-kolumnami i szczytem wolutowym). W pobliżu wybudowano po wojnie sanatorium o architekturze źle zharmonizowanej z otoczeniem.
* Kościół katolicki p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego
wzniesiono pod koniec XVIII w. (konsekrowany w 1791 r.). Murowana budowla barokowa, obecnie zdewastowana i nie-użytkowana. Na zewnętrznej ścianie prezbiterium zachowało się okazałe barokowe epitafium z płaskorzeźbioną dekoracją przedstawiającą m.in. pelikana pijącego krew z krzyża i ornament słońca.
Olesko (???????)
rej. Busk
Olesko jest jedną z najstarszych osad na Rusi Czerwonej. Zamek powstał tu w II poł. XIII w., po zniszczeniu przez Tatarów pobliskiego grodu Pleśniska. W źródłach pisanych po raz pierwszy pojawia się w 1327 r. jako własność Bolesława Trojdenowicza, księcia mazowieckiego. Król Ludwik Węgierski nadał go wraz z całą Rusią Czerwoną księciu Władysławowi Opolczykowi, a ten darował zamek halickiemu biskupowi łacińskiemu. W latach 1382-1432 Olesko było w rękach litewskich; zostało po długim oblężeniu zdobyte przez Polaków. W1441 r. Władysław Warneńczyk nadał dobra oleskie Janowi Sienińskiemu, podkomorzemu przemyskiemu. Kolejni właściciele Oleska to Kamienieccy, Daniłowiczowie i Żółkiewscy. W 1615 r. w Olesku popełnił samobójstwo Adam Żółkiewski, któremu ze względu na pokrewieństwo nie zezwolono na ślub z Marianną Daniłowiczówną.
Po śmierci ostatniego z Daniłowiczów, Stanisława, który został w 1636 r. zamordowany w niewoli tatarskiej, dobra oleskie przeszły na jego siostrę Teofilę, wydaną za Jakuba Sobieskiego, kasztelana krakowskiego. W Olesku urodzili się obaj ich synowie: w 1628 r. Marek, a 17 sierpnia 1629 r. Jan przyszły król Polski. Miejscowość bardzo ucierpiała w czasie wojen kozackich i tatarskich.
Jan Sobieski jako właściciel Oleska rzadko w nim bywał, gdyż chętniej przesiadywał w Żółkwi i Jaworowie. W 1687 r. potwierdził jednak miastu prawo magdeburskie. Ówczesne Olesko słynęło z kuśnierzy. Po śmierci króla Jana dobra odziedziczył jego syn Konstanty, który w 1725 r. sprzedał je Rzewuskim, właścicielom pobliskich Podhorców. Wystawione na sprzedaż za długi Wacława Rzewuskiego, nabył w 1796 r. Aleksander Zieliński, podkomorzy nurski.
170
Olesko
Olesko. Zamek Daniłowiczów i Sobieskich
*** Zamek oleski leży na szczycie stromego wzgórza pośród równiny. Zbudowany na początku XIV w., był wielokrotnie niszczony przez Tatarów. W końcu XVI w. wojewoda ruski Jan Daniłowicz przebudował go na wspaniałą rezydencję renesansową. Niemcewicz odnotował w swych Podróżach historycznych, że w 1820 r. była ona opuszczona, a niektóre komnaty zasypał gruz. W 1882 r. zamek jako pamiątka narodowa został zakupiony przez specjalnie powołany w tym celu komitet za fundusze pochodzące z publicznej zbiórki. Prace konserwatorskie trwały aż do II wojny światowej. Po wojnie zniszczony zamek ponownie odbudowano i obecnie mieści filię Lwowskiej Galerii Obrazów. Przeniesiono tu ocalałe obiekty z pałaców i kościołów całej Małopolski Wschodniej. Tylko część z nich jest eksponowana, resztę złożono w pomieszczeniach dawnego klasztoru kapucynów. Zwiedzających oprowadza zasłużony dla ratowania dóbr polskiej i ukraińskiej kultury dyrektor Woźnicki.
Założony na planie owalnym, dostosowanym do kształtu wzgórza, zamek składa się z dwóch skrzydeł rozdzielonych dziedzińcem. Od południa dziedziniec zamyka mur z galerią, a od północy kwadratowa wieża bramna z przyległym budynkiem. Nad bramą tablica herbowa Jana Daniłowicza z początku XVII w. Z dawnego bogatego wystroju zachowały się odrzwia z kamiennego ciosu (ongiś zdobione herbami), obramienia okienne pierwszego piętra i niektóre portale renesansowe.
Wśród zbiorów muzealnych na szczególną uwagę zasługują: olbrzymi obraz ukazujący bitwę pod Wiedniem, pochodzący z kolegiaty w Żółkwi, piękny stół z mapą świata na blacie, galeria portretów sarmackich (przeważnie kolejnych właścicieli zamku) oraz kolekcja XVIII-wiecznej lwowskiej rzeźby barokowej z warsztatu Jana Jerzego Pinzla. U stóp
171
Ulesko
wzgórza rozciąga się ogród z kamiennymi rzeźbami lwów, stawem i pięknym widokiem na zamek.
** Zespół klasztorny kapucynów znajduje się w sąsiedztwie zamku. Ufundował go w 1739 r. wojewoda wołyński Józef Seweryn Rzewuski z żoną Antoniną z Potockich, a budowę prowadził gwardian konwentu kapucynów, o. Andrzej Do-brawski. Oleski klasztor należał do najbogatszych w dawnej Polsce. Posiadał kosztowne wyposażenie i cenny księgozbiór, a także ogród z ozdobnymi murowanymi altankami i stawami rybnymi. Przy klasztorze działało studium teologiczne dla młodzieży zakonnej. W 1775 r. w krypcie kościoła złożono zwłoki Józefa Rzewuskiego zmarłego na zamku. Obok pochowano Annę z Lubomirskich, żonę Wacława Rzewuskiego, hetmana polnego koronnego.
W 1785 r. władze austriackie usunęły kapucynów, a w zabudowaniach klasztoru urządzono lazarety i magazyny wojskowe. Wyrzucone z krypty szczątki Rzewuskich przeniesiono do kościoła parafialnego. W 1823 r. kapucyni odzyskali część budynków. W czasie II wojny światowej Niemcy urządzili w klasztorze obóz dla Żydów, których wymordowali w 1943 r. Po 1945 r. w klasztorze mieściła się szkoła rolnicza. Obecnie gospodarzem budynków jest Lwowska Galeria Obrazów. W kościele urządzono salę konferencyjną, w nawie wiszą dwa ogromne płótna Altamontego z fary żółkiewskiej: Sobieski pod Chocimiem i Bitwa pod Kłuszynem. Klasztor mieści magazyny muzealne. Nie jest udostępniony do zwiedzania.
** Kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy (przy rynku) został ufundowany w 1545 r. przez Jadwigę Kamieniecką. W 1597 r. świątynię konsekrował Bernard Maciejewski, biskup łucki. Jan Daniłowicz dobudował w 1627 r. kaplice Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty, zapisując na nie 5 tys. złp. Zastrzegł przy tym dla siebie i swoich następców prawo wskazywania kandydata na proboszcza: "Gdyby jednak któryś z rodu Daniłowiczów stał się heretykiem lub schizmatykiem, wtedy prawo prezentowania należy do biskupa".
Przed 1939 r. w kościele znajdowały się: epitafium Jana Daniłowicza (zm. 1618) z ozdobną tarczą z czerwonego marmuru, płyta nagrobna wojewody ruskiego Jana Daniłowicza (zm. 1628) oraz tablica upamiętniająca konsekrację kościoła.
Po 1945 r. kościół zamknięto. W 1993 r. został przekazany ukraińskiej cerkwi prawosławnej (autokefalicznej). Dawne wyposażenie wnętrza nie zachowało się. Część podobno trafiła do magazynów oleskiego muzeum, dwie XVIII-wieczne
172
Orawczyk
drewniane rzeźby z ołtarza głównego w 1996 r. leżały w szopie przykościelnej, uszkodzoną ambonę porąbano i spalono.
Kościół składa się z trójnawowego korpusu halowego i trój-bocznie zamkniętego prezbiterium z zakrystią. Po bokach dwie kaplice na planie ośmioboku. Od frontu kwadratowa przybudówka mieszcząca kruchtę. W prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe, w nawach kolebkowo-krzyżowe.
Synagoga z XVIII-XIX w. (w centralnej części miasta). Budynek murowany, otynkowany (część tynków odpadła), na planie prostokąta, przykryty dwuspadowym dachem. Wszystkie ściany dekorowane doryckimi pilastrami, w zachodniej i wschodniej elewacji trójkątne frontony. W południowej i północnej ścianie zachowały się oryginalne okna zakończone łukami. Obecnie w synagodze mieści się magazyn.
* Cmentarz katolicki (w południowej części miejscowości). Kiedyś jeden z ciekawszych w okolicy, z nagrobkami znanych osobistości, m.in. okazałym grobowcem członków Rządu Narodowego z 1863 r., którzy po klęsce powstania osiedli w Galicji. Po II wojnie światowej cmentarz uległ dewastacji, z wielu nagrobków usunięto napisy i umieszczono nowe, ukraińskie. W głębi cmentarza, przy murze, stoi zdewastowany grobowiec miejscowych kapucynów, ufundowany w 1899 r. Zwraca uwagę rozbity grobowiec Ujejskich z Rupniewa. Dobrze zachowany jest tylko nagrobek Diany Dajewskiej z wysokim krzyżem żeliwnym.
Oporzec (???????)
rej. Skole
Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego z 1844 r., drewniana, trójdzielna. Składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego babińca i kwadratowej części ołtarzowej z dwiema zakrystiami. Wszystkie części nakryte ośmiopołaciowymi kopułami na ośmiobocznych, dwukondygnacyjnych bębnach. We wnętrzu malowidła ścienne z 1900 r. Obok czworoboczna, trójkondygnacyjna dzwonnica (w górnej kondygnacji ażurowa galeria) nakryta ośmiobocznym dachem namiotowym.
Orawczyk (???????)
rej. Skole
Cerkiew p.w. św. Łukasza Ewangelisty zbudowana w 1862 r. przez majstra S. Kosyłowycza, drewniana, trójdzielna. Do kwadratowej nawy przylegają mniejsze, również
173
Ottyniowice
kwadratowe zręby babińca i części ołtarzowej. Wszystkie trzy części nakryte strzelistymi ośmiopołaciowymi dachami namiotowymi, kilkakrotnie łamanymi (zwieńczenie nawy ma aż pięć załamań!). Obok cerkwi drewniana dzwonnica z 1801 r., czworoboczna, trójkondygnacyjna, zwieńczona ośmiobocznym dachem namiotowym z makowicą.
Orawczyk. Cerkiew drewniana p.w. św. Łukasza
Ottyniowice (????????i)
rej. Żydaczów
Kościół katolicki z przełomu XIX i XX w, po II wojnie światowej przebudowany na klub, później na biura kołchozu, zatracił pierwotny wygląd.
11XI1837 r. w Ottyniowicach urodził się wybitny malarz i rysownik Artur Grottger.
Pawłów (????i?)
rej. Radziechów
Ach, pokochałem tak Ojczyznę piękną, Że mnie się kiedyś aniołowie zlękną, Jeśli przed nimi moja dusza wyzna, Ze mi nad niebo milszą jest Ojczyzna.
Kornel Ujejski
Wieś Pawłów leży 5 km na południowy zachód od Radzie-chowa, wśród pięknych lasów szpilkowych. W historii kultury polskiej zapisała się jako miejsce życia i twórczości wybitnego poety Kornela Ujejskiego (1823-1897).
174
Pawłów
Na przełomie XVIII i XIX w. Pawłów należał do Augustyna Komorowskiego (brata nieszczęsnej Gertrudy, która po potajemnym ślubie ze Szczęsnym Potockim została zamordowana z rozkazu jego ojca). Założył on park i ufundował kaplicę dworską. Jego wnuczka Henryka wyszła za poetę, który w 1850 r. objął od teścia dzierżawę Pawłowa. Przedostatnim właścicielem majątku był jego syn Roman (1856-1935), który w latach osiemdziesiątych wybudował według własnego projektu nowy dwór, odbiegający od typowej polskiej architektury dworkowej. Ciekawsze było wnętrze, pełne pamiątek rodzinnych obu rodów. Były tam m.in. cenne meble mahoniowe, zbiory ornitologiczne Romana Ujejskiego (przywiezione z podróży do Australii) i kolekcja portretów, wśród nich medalion z podobizną Kornela Ujejskiego wykonany przez Wandę Monne-Młodnicką, ongiś narzeczoną Artura Grottgera. Dwór spłonął podczas I wojny światowej, lecz część zbiorów przetrwała do okresu międzywojennego. Córka Romana, Henryka Barmańska, gospodarzyła w Pawłowie do września 1939 r.
Sam Kornel przebywał we wsi jeszcze dwukrotnie: w latach osiemdziesiątych w gościnie u syna (w tym okresie powstał poemat Rok 1846) i od roku 1893, kiedy przybył tu jako schorowany starzec, by w Pawłowie zakończyć życie i spocząć w grobie. Zamieszkał w starym modrzewiowym dworku stojącym w pobliżu nowej rezydencji (w okresie międzywojennym dworek ten przeniesiono do wsi i urządzono w nim Dom Ludowy). Pisał wtedy: "Dobrze mi tu w Pawłowie jak w raju i nie myślę się z niego ruszać. (...) Zabijał, dusił mnie bezmyślny gwar politykującej nadpełtwiańskiej stolicy. (...) Natura i lud to najlepsza apteka". Autor Chorału wiele czasu poświęcał pracy dla dobra ludu. Założył w Pawłowie czytelnię dla młodzieży, głosił hasła solidaryzmu narodowego, propagował samokształcenie, uczył patriotyzmu, dbał o estetyczny wygląd wsi.
Obecnie w Pawłowie nie ma śladu po dworze Ujejskich. Prawie doszczętnie wycięto również park, a na jego miejscu wybudowano cukrownię i osiedle mieszkaniowe jej pracowników.
Kościół katolicki z przełomu XIX i XX w., neobarokowy, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. W fasadzie wysoka, trzykondygnacyjna wieża, dekorowana półkolistymi niszami i fryzem arkadowym, nakryta barokowym hełmem z latarnią. Na kalenicy dachu sygnaturka. Po II wojnie
175
Perewołoczna
światowej kościół służył jako magazyn kołchozu, przed kilku laty przekazano go grekokatolikom.
Budynek Domu Ludowego (dawny dom Kornela Ujejskiego) znajduje się w środku wsi. Obecnie zaniedbany, zajmowany przez... wytwórnię kiełbas. Parterowy, stylizowany na dworek, z czterospadowym dachem i mansardą zwieńczoną falistym szczytem.
** Cmentarz katolicki (w zachodniej części wsi, przy drodze do Chołojowa) jest otoczony ?I?-wiecznym ceglanym murem. W sąsiedztwie bramy nagrobki prawie wyłącznie polskie. Dominują groby Kornela Ujejskiego i jego żony Henryki Komorowskiej. Poeta spoczywa pod skromną tumbą z lakoniczną inskrypcją (tylko nazwisko i daty życia). W 1997 r., z okazji setnej rocznicy śmierci Ujejskiego, zaniedbane grobowce odnowiono. Trzeci godny uwagi nagrobek należy do Edwarda Terleckiego, pułkownika WP (zm. 1922).
Na cmentarzu znajduje się Pomnik zniesienia pańszczyzny, wystawiony przez Kornela Ujejskiego. Ma kształt piramidy wysokości 4 m z krzyżem żeliwnym i datą 1851.
Perewołoczna (???????????)
rej. Busk
Cerkiew p.w. Wniebowzięcia NMP z 1754 r., drewniana, trójdzielna. Składa się z kwadratowej nawy, mniejszego kwadratowego babińca od zachodu i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej od wschodu. W 1895 r. dobudowano przedsionek i zakrystię. Wszystkie części jednakowej wysokości, nakryte barokowymi kopułami na ośmiobocznych bębnach. Wewnątrz ornamentalne malowidła ścienne z 1895 r. Po II wojnie światowej w świątyni mieściło się muzeum krajoznawcze. Obok drewniana dzwonnica z XVIII w., czworoboczna, z arkadową galerią w górnej kondygnacji, zwieńczona dachem namiotowym.
Piaski (?i???)
rej. Pustomyty
Na terenie wsi, ok. 2 km od miasteczka Szczerzec, wznosi się Góra Zamkowa (313 m), na której stoi XVI-wieczna * cerkiew Narodzenia NMP, przebudowana w XIX w. Jest to pozostałość z dawnego zameczku, z którego ocalał fragment mura obronnego z basztą. Cerkiew jest budowlą murowaną i otynkowaną, o grubych ścianach z kamienia. Nawę
176
Pieniaki
wieńczy pseudobizantyjska kopuła na ośmiobocznym bębnie. Szczyty elewacji dekorowane fryzem arkadowym. W wejściu południowym profilowany kamienny portal. Wewnątrz zachowały się freski. Na osi cerkwi stoi dwukondygnacyjna dzwonnica nakryta dachem namiotowym. Wokół rozciąga się stary cmentarz. Przeważają pomniki zwieńczone ludowymi krucyfiksami.
Pieniaki (??????)
rej. Brody
Wieś leży 22 km na południe od Brodów, z dala od szlaków komunikacyjnych. W pobliżu występują tzw. siwe oka lejkowate zagłębienia wypełnione wodą o niebieskim zabarwieniu, których odpływ ginie w pokładzie kredowym.
Za I Rzeczpospolitej Pieniaki należały do rodziny Bielskich, którzy mieli tu zamek. W 1784 r. drogą małżeństwa właścicielem dóbr stał się Ignacy hr. Miączyński, szambelan królewski, a za czasów austriackich członek rządu tymczasowego Galicji. Był on światłym człowiekiem i wybitnym kolekcjonerem dzieł sztuki. W swych posiadłościach wprowadził liczne reformy.
Miączyński rozbudował pałac Bielskich według projektu przypisywanego Domenico Merliniemu, czyniąc z niego jedną z najwspanialszych rezydencji w Galicji. W pracach mieli uczestniczyć także dwaj inni znani architekci Jan Chrystian Kamsetzer i Jan Kanty Fontana. Stęczyński pisał w swym dziele Okolice Galicyi: "Wnętrze pałacu ciągiem staraniem lubiących i czczących ojczyste pamiątki gospodarstwa upiększone. Prócz wielu pięknych ściennych malowideł al fresco, urozmaiconych sztukateriami i mozaiką, jest w pałacu galerya obrazów różnych krajów i wieków. Najpiękniejszą i dość liczną częścią tej galeryi stanowią obrazy do dziejów polskich, odnoszące się mianowicie do czasów ostatnich. Mnóstwo jest, prócz tego, krajobrazów ojczystych, rycin i litografii nowszych, jako też map geograficznych". Następnym właścicielem był Włodzimierz hr. Dzieduszycki, jeden z najbogatszych wówczas Polaków w Galicji. Przeniósł on galerię obrazów do swego pałacu we Lwowie, znanego później jako Muzeum Dzieduszyckich.
Pałac w Pieniakach doszczętnie zniszczyła artyleria w sierpniu 1916 r. i nie został już odbudowany. Do dziś przetrwała tylko dawna * kaplica zamkowa (w 1814 r. przekazana grekokatolikom) . Jest to budowla barokowo-klasycystyczna z fasadą zwieńczoną falistym szczytem i sygnaturką na kalenicy
177
netmczany
dachu. Przed nią stoi parawanowa dzwonnica.Zachowal się również fragment pałacowego muru i filary bramy wjazdowej.
* Kościół parafialny p.w. Św. Alfonsa, ufundowany na początku XIX w. przez Anielę z Bielskich Miączyńską, był po II wojnie światowej magazynem, a w latach dziewięćdziesiątych opuszczony popadł w ruinę. Ma fasadę z trójkondy-gnacyjną wieżą, nakrytą neobarokowym hełmem. Po bokach wolutowe spływy, ściany opilastrowane.
Piatniczany. Baszta dawnego zamku
Pietniczany (?'????????)
rej. Stryj
Baszta obronna z XV-XVI w pozostałość dawnego zamku
Sieniawskich lub fragment umocnień zespołu klasztornego
bazylianów.
Pozostałości grodu książąt ruskich z XIV w., położone na wzgórzu. Oprócz śladów umocnień ziemnych zachowała się murowana wieża bramna. W latach dziewięćdziesiątych XX w. zrekonstruowano drewniany ostrokół i most zwodzony.
Pluhów (????i?)
rej. Złoczów
Cerkiew p.w. Paraskewy z 1715 r. drewniana, trójdzielna,
składa się z kwadratowej nawy i mniejszych czworoboków
178
Podhorce
babińca oraz części ołtarzowej. W XIX w. do części ołtarzowej dobudowano od północy zakrystię, a do babińca przedsionek i przybudówkę. Wszystkie zręby jednakowej wysokości, w zwieńczeniach masywne kopuły na wysokich ośmiobocznych bębnach, zwieńczone makówkami. Wokół budynku zadaszenie wsparte na słupach. Wewnątrz naścienne malowidła z XIX w. Obok cerkwi drewniana dzwonnica o konstrukcji szkieletowej, zwieńczona dachem namiotowym.
Pnikut (??i???)
rej. Mościska
Kościół katolicki, zbudowany w latach 1908-12, po II wojnie światowej był nieprzerwanie czynny. Budowla neogotycka z wysoką trzykondygnacyjną wieżą. Ściany opięte szkarpami z zwieńczone fryzem arkadowym, okna ostrołukowe.
Podhorce (?i??i??i)
rej. Brody
Wieś Podhorce leży na głównym europejskim dziale wodnym, pomiędzy dorzeczami Wisły, Dniepru i Dniestru, na skraju obszernego płaskowyżu. Na jego północnej krawędzi stoi widoczny z daleka zamek, zwany kiedyś Wersalem Podola.
Miejscowość istniała już w 1400 r. W 1440 r. król Władysław Warneńczyk nadał ją Januszowi Podhoreckiemu. W latach 1635-1640 hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski wzniósł tu okazałą rezydencję według projektu Guillaume de Beauplana i Andrea dellAąua. Dekoracje wykonał Włoch Giovanni Battista Falconi, a portale i kominki jego rodak Constantino Tencalla. Wokół pałacu powstał wspaniały ogród tarasowy z fontannami i rzeźbami. Około 1663 r. Jan de Baan namalował dla pałacu wielkie obrazy batalistyczne i ozdobił freskami stropy kilku sal. Był to okres świetności rezydencji. Dallerac, francuski podróżnik i dworzanin Jana III, który odwiedził Podhorce w II poł. XVII w., pisał: "Podhorce dają doskonałe wyobrażenie o dawnej wspaniałości polskiej. Zamek podhorecki jest niewątpliwie najpiękniejszym domem w tym kraju i chociaż nie jest wielki, uchodziłby za bardzo piękny w każdym innym. Architektura jest w dobrym smaku, wykonanie zręcznej roboty".
W 1682 r. Stanisław Koniecpolski, wnuk hetmana, zapisał Brody i Podhorce królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu. W 1687 r. bawił tu król Jan III z Marią Kazimierą. W 1725 r.
179
Podhorce
nabył Podhorce Stanisław Rzewuski, hetman wielki koronny, po którym odziedziczył je syn Wacław, również późniejszy hetman. Zgromadził on pokaźną kolekcję dzieł sztuki i bibliotekę. Za jego czasów działał w Podhorcach teatr pałacowy grający dramaty pisane przez samego hetmana. Ostatni z linii, Leon Rzewuski (1808-1869), odrestaurował zamek i przekształcił go w bogate muzeum dzieł sztuki i pamiątek narodowych. Wśród przedmiotów związanych z Janem III Sobieskim był m.in. zdobyty pod Wiedniem namiot Kara Mustafy oraz marmurowy stół, na którym ochrzczono przyszłego króla. W jednej z komnat stało 40 kompletnych zbroi husarskich. Umierając bezdzietnie, Leon zapisał posiadłość księciu Władysławowi Sanguszce, nakładając na niego obowiązek pomnażania zbiorów.
W czasie I wojny światowej pałac został zdewastowany przez kwaterujące w nim wojska obu stron. W okresie międzywojennym, po restauracji, mieściła się w nim filia lwowskiego Muzeum Narodowego im. Króla Jana III Sobieskiego. Na początku II wojny światowej Sanguszkom udało się uratować część zbiorów, które wywieziono do Gumnisk koło Tarnowa, skąd trafiły m.in. do muzeum w Tarnowie. Po 1945 r. w pałacu ulokowano sanatorium przeciwgruźlicze. W 1956 r. pożar zniszczył zabytkowe wnętrza. W latach dziewięćdziesiątych przeprowadzono częściową restaurację. Obecnie obiekt jest w administracji Lwowskiej Galerii Obrazów.
*** Pałac Koniecpolskich w Podhorcach jest wczesnoba-rokową rezydencją obronną typu palazzo in fortezza. Od strony frontowej (południowej) zachowały się murowane bastiony z małymi wieżyczkami strażniczymi w narożach
Podhorce. Pałac Koniecpolskich
180
Podhorce
oraz okazała brama wjazdowa prowadząca na dziedziniec wewnętrzny. Bastiony północne tworzą taras widokowy z rozległą panoramą Równiny Wołyńskiej. Od wschodu i zachodu do kurtyn bastionów przylegają zabudowania gospodarcze. Sam pałac jest zbudowany na rzucie prostokąta z ryzalitem środkowym. Wysunięte do przodu części boczne o kształcie wież alkierzowych są nakryte hełmami; na ich szczytach umieszczono charakterystyczne postacie Atlasów. Wnętrza przebudowane, jedynie na pierwszym piętrze zachowała się dawna kaplica pałacowa oraz kominki i portale wykonane z marmurów chęcińskich. Całość założenia otacza park.
Tzw. Zajazd Hetmański, prawdopodobnie z XVIII w., później przebudowany. Budynek parterowy o szczytach zdobionych spływami wolutowymi wspartymi na portykach (sze-ścio- i czterokolumnowym).
*** Kościół p.w. św. Józefa zbudował w latach 1752-1763 hetman Wacław Rzewuski jako zamkowy według projektu Karola Romanusa. Wnętrze zdobili znani ówcześni malarze: Franciszek Smuglewicz oraz Szymon Czechowicz, który żył i pracował w Podhorcach. W 1861 r. Leon Rzewuski uposażył parafię i przekazał jej świątynię. W 1944 r. kościół splądrowano i zamknięto. Od 1991 r. jest w gestii Lwowskiej Galerii Obrazów.
Kościół stoi na osi zamku, tworząc z nim kompozycyjną całość, i jest z nim połączony zadrzewioną aleją. Ma kształt wysokiej rotundy zwieńczonej kopułą z latarnią. Od frontu szeroki portyk kolumnowy z attyką, na której stoją kamienne figury świętych (patronów rodu Rzewuskich) dzieło Sebastiana Fesingera. Wnętrze jednoprzestrzenne z ołtarzem umieszczonym w półkoliście zamkniętej wnęce. Na wysokości górnych okien dookólna galeria. Zachowały się malowidła ścienne z lat 1765-66, m.in. kartusz z orderem Orła Białego i buławą hetmańską, postacie świętych, personifikacje cnót kardynalnych. Na uwagę zasługują epitafia Lubomirskich i Rzewuskich.
Po bokach kościoła stoją dwie symetrycznie rozmieszczone dzwonnice w formie łuków triumfalnych. Przed fasadą kamienne figury Matki Boskiej Niepokalanej oraz św. Józefa z 1754 r., ustawione na wysokich kolumnach.
* Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła z 1720 r., później przebudowana, pierwotnie unicka, po II wojnie światowej prawosławna. Budowla na planie krzyża z masywną kopułą na ośmiobocznym bębnie nad częścią centralną. Boczne
181
Podhorce
zręby przykryte dwuspadowymi dachami. Na początku XX w. wybudowano nową cerkiew murowaną pod tym samym wezwaniem, do której przeniesiono część starego wyposażenia.
Monaster bazylianów na Pleśnisku znajduje się ok. 2 km na południe od centrum wsi. Pierwotny klasztor prawosławny założyła w tym miejscu w 1180 r. księżna Helena, córka księcia bełskiego Wsiewołoda i żona Kazimierza Sprawiedliwego. Zniszczyli go Mongołowie w 1241 r., oszczędzając jednak cerkiew. Dopiero po 1659 r. bazyliańscy zakonnicy Eliasz Hostysławski i Sozenty Łomikowski ze Skitu Maniawskiego za zezwoleniem dziedzica dóbr Stanisława Koniecpolskiego wznieśli nowy klasztor, lecz już w 1675 r. hetman kozacki Doroszenko zburzył zabudowania i rozpędził mnichów. W 1687 r. Jan III Sobieski odwiedził wraz z synami klasztor, potwierdził przywilej Koniecpolskiego i zezwolił na budowę trzeciej z kolei cerkwi. W 1694 r. przeniesiono tu słynącą cudami ikonę Matki Bożej z cerkwi w Hołubicy. W 1706 r. zawaliła sie stara cerkiewka św. Heleny.
Obecna cerkiew klasztorna p.w. św. Onufrego została wybudowana w latach 1726-50. Jest to budowla murowana na planie prostokąta, zamknięta absydą. Centralną część wieńczy kopuła z latarnią. W fasadzie trzy ozdobne portale wejściowe. Elewacje skromnie zdobione. We wnętrzu zachował się rokokowy ikonostas z 1754 r., dzieło znanego artysty o. Pawła Giżyckiego. Ma on złożoną strukturę, zdobią go liczne rzeźby świętych, proroków, główki aniołów i ozdoby ornamentalne. Główne ikony powstały w warsztatach ba-zyliańskich w Poczajowie. Ikonę Zwiastowania (służącą do zakrywania namiestnej ikony Matki Bożej) namalował Jakub Głowacki, wzorując się na obrazie Szymona Czechowicza.
Zachowały się również XVIII-wieczne zabudowania klasztorne. Do 1939 r. przechowywano w nich portrety dobrodziejów monasteru Radziwiłłów, Rzewuskich, Sobieskich i Koniecpolskich. Po II wojnie światowej mieściło się tu sanatorium dla gruźlików. W 1989 r. obiekty zwrócono bazylianom.
Cmentarz katolicki "stary" (przy cerkwi św. Mikołaja), założony w I poł. XIX w, jest zdewastowany, inskrypcje w większości nieczytelne. Na grobach przeważają tzw. krzyże podolskie.
Cmentarz "nowy" znajduje się w zachodniej części wsi. Najciekawsze nagrobki: Teresy Brzozowskiej (zm. 1931) z piękną rzeźbą dziewczyny klęczącej pod krzyżem oraz Emilii Ku-
182
Podkamień
nówny (zm. 1928) z rzeźbą dziewczyny wspartej o "sękaty" krzyż.
podkamień (?i????i??)
rej. Brody
*** Kościół i klasztor dominikanów wznosi się na szczycie Góry Różańcowej, dominującej nad miasteczkiem. Klasztorna tradycja mówi, że do Podkamienia dotarła już w XIII w. dominikańska misja św. Jacka Odrowąża, a w 1245 r. dwunastu braci wraz z przeorem Urbanem poniosło tu męczeńską śmierć z rąk Tatarów. Ponownej fundacji dokonał w 1464 r. Piotr Cebrowski, a kościół konsekrował arcybiskup lwowski Grzegorz z Sanoka. Klasztorowi temu położył kres najazd tatarski w 1519 r.
Na przełomie XVI i XVII w. na wzgórzu obok ruin istniała prawdopodobnie drewniana kaplica mieszcząca otoczony kultem obraz maryjny, kopię słynnego wizerunku Matki Boskiej Śnieżnej z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie. Jego pochodzenie nie jest pewne, według najbardziej prawdopodobnej wersji został zakupiony w 1598 r. we Lwowie przez szlachcica Aleksandra Paczyńskiego, którego córka doznała cudownego uzdrowienia. Na początku XVII w. właściciel Podkamienia Baltazar Cetner ponownie sprowadził dominikanów. W 1612 r. rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru, która rozciągnęła się na większą część stulecia (jednym z donatorów był król Jan III Sobieski). Świątynia ostateczny kształt otrzymała po przebudowie w III ćw. XVIII w. Hełm wieńczący wysoką wieżę zaprojektował znany jezuicki architekt Paweł Giżycki, malowidła we wnętrzu wykonał Stanisław Stroiński, obrazy ołtarzowe Szymon Czechowicz, a rzeźby zapewne Franciszek Olędzki. U stóp "Podkamieńskiej Pani" modliło się wielu wybitnych Polaków, wśród nich królowie Władysław IV i Jan Kazimierz.
W 1719 r. na dziedzińcu klasztoru wystawiono na pamiątkę konfederacji tarnogrodzkiej koryncką kolumnę z pozłacaną figurą Matki Boskiej, a obok wykopano studnię o głębokości 94 m. Poza murami powstało kilka kaplic barokowych. Jedną z nich, zwaną "Stopki Maryi" (wewnątrz znajdował się kamień, w którym miały się odcisnąć stopy Matki Bożej), zamieniono później w cerkiew unicką.
Podkamieńskie sanktuarium, zwane "podolską Częstochową", przyciągało tysiące pielgrzymów, zwłaszcza w czasie odpustów w dniach 2 lipca, 15 sierpnia, 8 września i 4 października. 15 VIII 1727 r. biskup łucki Stefan Rupniewski uko-
183
Pomorzany
ronował obraz złotymi koronami, przywiezionymi z Rzymu przez wojewodę wołyńskiego Michała Potockiego. W 1870 r. korony te, berło wysadzane diamentami i inne cenne wota padły ofiarą rabunku.
We wrześniu 1915 r. w wyniku ostrzału artyleryjskiego spłonęła biblioteka klasztorna z cennymi starodrukami i rękopisami (5000 tomów). Z galerii 152 obrazów ocalono tylko siedem. Klasztor kilkakrotnie plądrowały wojska rosyjskie. W okresie międzywojennym podjęto intensywne prace remontowe, m.in. wykonano nowe freski w nawie kościoła. W 1927 r. odbyła się powtórna koronacja obrazu Matki Boskiej. Po 1939 r. w budynkach ulokowano zakład odzieżowy. W 1943 r. klasztor był miejscem schronienia polskich uciekinierów z Wołynia. W 1944 r. nacjonaliści ukraińscy wymordowali tu 250 osób, głównie kobiet i dzieci. Po wojnie kościół zamknięto. Cudowny obraz trafił do wrocławskiego kościoła dominikanów.
Po II wojnie światowej w klasztorze mieścił się zakład dla upośledzonych i chorych psychicznie kobiet. Kościół był zdewastowany, pozbawiony ołtarzy, rzeźb i szyb okiennych. Na ścianach zachowały się resztki polichromii. W latach dziewięćdziesiątych władze ukraińskie przekazały zespół greckokatolickiemu zgromadzeniu zakonnemu studytów.
Cmentarz katolicki leży u stóp sanktuarium. Jego punktem centralnym jest kaplica grobowa Cetnerów w kształcie rotundy. Wewnątrz zachowały się epitafia fundatorów. Na cmentarzu są liczne groby miejscowych zakonników dominikańskich, m.in. ks. Ksawerego Piątkowskiego, uczestnika powstania 1831 r., Michała Śliskiego (zm. 1862) i Józefa Wali (zm. 1927). Zwraca uwagę nagrobek rodziny Prokoschów, zwieńczony figurą płaczącego anioła.
Pomorzany (????????)
rej. Złoczów
Początki osady sięgają 1350 r., kiedy Mikołaj Świnka otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego ziemie nad Złotą Lipą i wybudował tam zamek. Nazwa pochodzi od ogromnych stawów, które tworzy rzeka. W 1456 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał Pomorzanom prawa miejskie i przywilej cotygodniowych targów. Po śmierci Jana Świnki, który zmarł w 1459 r. z ran odniesionych w walce z Tatarami, posiadłość wraz z ręką jego córki przeszła do rodu Sienińskich. W drugiej połowie XVI w. Jan Sieniński, kasztelan żarnowiecki, przeszedł na kalwinizm
184
Pomorzany
i zamienił miejscowy kościół na zbiór kalwiński. Zbór ten istniał jeszcze na początku XVII w.
Po wygaśnięciu rodu Sienińskich w 1620 r. nabył Pomorzany Jakub Sobieski (ojciec króla Jana III), podźwignął je z upadku po najazdach tatarskich i ponownie erygował parafię rzymskokatolicką: "Jako odebrawszy Pomorzany w posiadanie zastałem chwałę Bożą w zaniedbaniu, więc życząc coś szlachetnego uczynić, restytuuję kościół, który w tym mieście jeszcze przez Krzysztofa Sienińskiego fundowany i zbudowany był, ale przez wiele lat błędami heretyckimi sprofanowany, wskutek czego poddani ćwiczeń w religii katolickiej pozbawieni zostali". Uposażył też miejscową parafię greckokatolicką.
Od 1661 r. właścicielem Pomorzan był Jan Sobieski, który często przyjeżdżał tu na polowania. Przyszły król dbał o umocnienie pomorzańskiej warowni i wspomagał mieszczan po nieprzyjacielskich najazdach. M.in. w 1667 r. miasto zostało spustoszone (obronił się zamek), a w 1672 r. Turcy odstąpili od oblężenia za wysokim okupem. Po spaleniu przez Sasów (1707) i Rosjan (1711) w czasie wojny północnej Pomorzany podupadły i ostatecznie w 1772 r. utraciły prawa miejskie.
W 1788 r. posiadłość nabył Stanisław Pruszyński, kasztelan owrucki i żytomierski. Pruszyńscy próbowali zahamować postępującą degrengoladę. Erazm Pruszyński odrestaurował zamek, przywracając mu część dawnej świetności, jego syn Józef założył ogród, zgromadził 16 tys. sztychów, cenny księgozbiór, kolekcję monet oraz zbiór autografów królów polskich. Po jego śmierci zbiory te rozstały wyprzedane. Ostatnim właścicielem dóbr był Jerzy Potocki (1889-1961), senator i dyplomata, ambasador Polski w USA.
** Zamek w Pomorzanach został wzniesiony w drugiej połowie XVI w. przez wojewodę podolskiego Jana Sienińskiego. Pierwotnie miał kształt czworoboku z okrągłymi basztami w narożach. Zniszczony przez Tatarów, został przez Jana Sobieskiego odbudowany i wzmocniony fortyfikacjami typu holenderskiego. Skrzydło południowe ozdobiono galerią z krużgankami wzorowanymi na wawelskich. W XIX w. Pruszyńscy rozebrali trzy baszty oraz zrujnowane skrzydła północne i zachodnie, odnowili natomiast najstarsze skrzydło wschodnie z cylindryczną basztą i reprezentacyjne skrzydło południowe. Po II wojnie światowej w zamku mieściły się różne instytucje publiczne.
Obecnie obiekt jest opuszczony i zdewastowany. Zachowały się fragmenty dekoracji zewnętrznej: podest schodowy,
185
Pomorzany
galeria, portal z tablicą erekcyjną i zatartym herbem (Le-liwa?), a wewnątrz marmurowy kominek z herbem Pilawa Potockich. Jakby na ironię przy wejściu wisi tablica z napisem: Ochraniajetsia derżawoj. Do zamku przylega zdziczały ogród.
** Kościół katolicki był budowany od 1748 r. z inicjatywy ks. Mikołaja Humnickiego, ukończył go dopiero Józef Pru-szyński w 1812 r. Pożar w 1854 r. zniszczył niemal całe wyposażenie wnętrza. Nowy ołtarz główny wykonał miejscowy rzemieślnik Aleksander Sawczuk; umieszczono w nim obraz Świętej Trójcy namalowany przez Tomasza Tyrowicza, który wykonał też freski na sklepieniu i w prezbiterium. Po II wojnie światowej kościół został zamknięty. Wierni nie dopuścili jednak do urządzenia w nim magazynu, dzięki czemu prawie w całości ocalało wyposażenie wnętrza, m.in. ołtarz główny i część fresków. Organy przeniesiono do kościoła Św. Marcina we Lwowie.
Jest to budowla jednonawowa na planie krzyża z wie-lobocznie zamkniętym prezbiterium. Główna fasada kla-sycystyczna z czterema pilastrami toskańskimi podtrzymującymi trójkątny fronton. Na kalenicy dachu neogotycka sygnaturka. Wewnątrz sklepienia krzyżowe. W podziemiach pochowano Stanisława Zahorowskiego, pułkownika wojsk Jana III Sobieskiego, który zmarł z ran. W zakrystii przechowywano dawniej dwa ornaty ofiarowane przez króla Jana, wykonane z chorągwi tureckich zdobytych pod Chocimiem i Wiedniem.
Cerkiew p.w. Soboru NMP z 1690 r., drewniana, trójdzielna, składa się z nawy i babińca na planie kwadratu oraz trój bocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nad nawą kopuła na ośmiobocznym bębnie, zwieńczona makówką. Kopuły bocznych zrębów posadowiono bezpośrednio na trójpołaciowych dachach. Obok cerkwi drewniana dzwonnica przykryta namiotowym dachem.
Dawny ratusz (przy rynku) zbudowali Pruszyńscy w XIX w. z materiału uzyskanego z rozbiórki ruin zamkowych. Po zniszczeniach II wojny światowej pozostało jedno skrzydło dwukondygnacyjne, z ostrołukowymi oknami w drugiej kondygnacji i narożnymi wieżyczkami. Przed ratuszem do 1939 r. stał pomnik króla Jana III.
** Cmentarz katolicki leży w południowo-wschodniej części miasteczka, przy rozgałęzieniu dróg do Brzeżan i Zborowa. W centralnym punkcie okazała kaplica grobowa Pruszyń-skich ozdobiona kartuszem z herbem Rawicz. Wewnątrz
186
Ponikwa
epitafia czterech członków tej rodziny. Na lewo od kaplicy zdewastowany nagrobek Pruszyńskich z rzeźbami kobiety i dziewczynki. Bogatą neogotycką dekoracją wyróżnia się nagrobek Magdaleny i Emilii Senkowskich.
Ponikwa (???????)
rej. Brody
Wieś wchodziła kiedyś w skład klucza brodzkiego, będącego kolejno dziedzictwem Koniecpolskich, Sobieskich i Potockich. Na początku XIX w. jej właścicielem był Antoni Kownacki. Wybudował on w 1811 r. pałac, prawdopodobnie projektu Chrystiana Piotra Aignera. Józef Kownacki (syn Antoniego) zgromadził bogate zbiory, m.in. wielkie płótno przedstawiające spotkanie króla Jana III z cesarzem austriackim przed bitwą pod Wiedniem. W pałacu gościł często Juliusz Kossak, który pozostawił po sobie cykl rysunków i akwarel. Kolekcja uległa rozproszeniu podczas obu wojen światowych. Ostatnimi właścielami rezydencji byli Aleksander i Adolf Bocheńscy (obaj byli literatami, Adolf zginął w bitwie pod Tobrukiem). Pałac rozebrano do fundamentów wiatach 1946-47.
* Kościół katolicki fundacji Bocheńskich, z przełomu XIX i XX w., neogotycki, o ścianach oszkarpowanych, z wąskimi ostrołukowymi oknami. Został uszkodzony w czasie II wojny światowej (w ścianach do dziś widać ślady pocisków), ok. 1954 r. rozebrano wieżę. Obecnie pełni funkcję magazynu. Płyt z posadzki kościelnej użyto na chodniki w sąsiedniej wsi, a prochy Bocheńskich z krypty przeniesiono na cmentarz. Dzwonów zakopanych w ziemi tuż przed zamknięciem świątyni nie udało się odnaleźć.
* Zabudowania dawnego browaru. Najciekawsza jest neo-klasycystyczna rotunda poprzedzona głębokim portykiem wspartym na sześciu filarach, dekorowana fryzem arkadowym i romboidalnym ornamentem z cegieł.
Cmentarz katolicki znajduje się w północnej części wsi, 2 km od kościoła. Najstarszy pomnik dwuletniej Hipolity Kryłoszańskiej (zm. 1838). Inne ciekawsze nagrobki: Aleksego Zajączkowskiego (zm. 1903) z dużą rzeźbą anioła oraz Małgorzaty Hirsch (zm. 1864).
187
Popiele
Popiele (?????i)
rej. Drohobycz
Cerkiew p.w. Opatrzności Bożej z XVII w., drewniana, trójdzielna, przykryta trój kalenicowym, dwuspadowym dachem. Nad dachem nawy makowica. Do części ołtarzowej od południa przylega zakrystia. Obok drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica przykryta namiotowym dachem.
Potylicz (???????)
rej. Żółkiew
** Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego została zbudowana w 1502 r. kosztem potylickich garncarzy w miejsce starszej cerkwi śś. Borysa i Gleba. W 1736 r. część ołtarzową przykryto barokową kopułą. Budowla drewniana, trójdzielna, składa się z niemal kwadratowej nawy, czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej, z niewielkimi zakrystiami od północy i południa. Nad nawą namiotowy dach z jednym załamaniem, nad częścią ołtarzową ośmio-boczna kopuła z latarnią, nad babińcem dach kalenicowy. Południowe i zachodnie drzwi ozdobione artystycznie kutymi zawiasami. Na ścianach wnętrza monumentalne malowidło z lat 1620-1640, które ucierpiało podczas remontu w XVIII w. Obok cerkwi drewniana dzwonnica na planie czworoboku, dwukondygnacyjna, szkieletowa, zwieńczona namiotowym dachem.
Dzwonnica cerkwi p.w. Świętej Trójcy z 1593 r., drewniana, szkieletowa, na planie kwadratu. W górnej kondygnacji ażurowa arkada, w zwieńczeniu wysoki namiotowy dach. W dolnej kondygnacji zadaszenie wsparte na słupach.
* Kościół katolicki z 1826 r., klasycystyczny, z dwukondygnacyjną wieżą nakrytą dachem namiotowym. Wejście flankowane pilastrami. Dach wieńczy sygnaturka. Obok parawanowa dzwonnica.
Ruiny baszty (dawnego zamku?) usytuowane na jednym z pobliskich wzgórz. Zachowały się dolne partie murów wzniesionych z kamienia polnego.
Powitno (???i???)
rej. Gródek Jagielloński
Kościół katolicki ufundowany przez arcybiskupa lwowskiego Łukasza Baranieckiego w 1855 r. Po II wojnie świato-
188
Przemyślany
wej został zamieniony w magazyn zboża, a później w salę sportową. Utracił całe wyposażenie. W 1995 r. zwrócono go wiernym. Jest to budowla eklektyczna z dwuwieżową fasadą dekorowaną półkolistymi i okrągłymi niszami. Portal z czterema kolumnami doryckimi, powyżej niego arkadowy otwór ujęty pilastrami. Wewnątrz zachowała się tablica fundacyjna z inskrypcją łacińską.
Przemyślany (???????????)
stolica rejonu
Przemyślany nad Gniła Lipą były początkowo ubogą osadą, dopiero w XVII w. zostały podniesione zostały do rangi miasteczka. W 1667 r. zostało ono "spalone do gruntu" przez Tatarów oblegających Podhajce. Ulryk Werdum podróżujący po Polsce w 1671 r. pisał: "Miasto to należy do chorążego koronnego Sieniawskiego, jest otoczone wałami z ziemi. Na nich znajdują się ściany z balów jako balustrady. W obrębie miasta znajdują się papieski i ruski kościół, poza miastem zaś ku północy klasztor reformowanych dominikanów, założony przez matkę chorążego koronnego. Klasztor ten jest jakoby szaniec obwarowany wałami i fosą. Zakonnicy nie jadają nigdy mięsa i nie podróżują ani konno ani wozem, lecz tylko pieszo". Pod koniec XIX w. okoliczne dobra należały do Alfreda Potockiego. Jedynym zakładem przemysłowym w mieście był młyn wodny.
Kościół i klasztor dominikanów ufundowała w 1645 r. Elżbieta Potocka, wdowa po wojewodzie bracławskim Andrzeju Potockim. Kościół poświęcono w 1780 r. pod wezwaniem śś. Piotra i Pawła. Po II wojnie światowej zamieniono go w zakład przemysłowy. Rozebrano wieże, zabytkowe wnętrze przedzielono stropem. Zniszczono również otoczenie: mur wokół kościoła, figurę Matki Bożej i przykościelny cmentarz, z którego usunięto szczątki zmarłych. Pozostali w Przemy-ślanach Polacy od lat bezskutecznie domagają się zwrotu świątyni. Z dawnego wystroju architektonicznego zachował się ** wczesnobarokowy portal, ozdobiony kanelowanymi kolumnami, ornamentem muszlowym i rzeźbami aniołków oraz kartuszem herbowym.
W rynku i przylegających do niego ulicach zachowały się * stare domy z przełomu XIX i XX w. Przy drodze prowadzącej na cmentarz stoi godna uwagi willa z pocz. XX w. z tarasem i loggią.
189
Przyłbice
Kadenicze
Cmentarz katolicki leży w południowej części miasta, przy drodze do Rohatyna. Dobrze utrzymany, czynny. Najciekawszy jest nagrobek naczelnika sądu Rudolfa Ebnera (zm. 1868) z bogatą ornamentyką neogotycką. Inne ciekawe nagrobki: Ludwika Januszewskiego (zm. 1905) i Stanisława Cieleckiego, adwokata i prezesa miejscowego "Sokoła" (zm. 1930), ze "złamaną" kolumną.
Przyłbice (???????i)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. Soboru NMP z 1741 r., drewniana, trójdzielna. Do kwadratowego zrębu nawy przylega prostokątny babiniec, a od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z zakrystią od północy. Nawę wieńczy niski ośmioboczny bęben z kopułą, boczne części przykryte dachami kalenicowymi.
Pustomyty (?????????)
stolica rejonu
Miejscowość była wymieniana w metrykach koronnych z lat 1448-54 jako wieś Myto. Na początku XVI w. jej właścicielem był Jan Dzieduszycki. W 1665 r. z nadania króla Jana Kazimierza otrzymał ją za zasługi wojenne niejaki Wieniawski.
W XIX w. odkryto w Pustomytach kilka źródeł wody siarczanej. Jako pierwszy jej skład chemiczny zbadał dr Wąsowicz w 1879 r. Na podstawie tej analizy ówczesny właściciel miejscowych dóbr, Longin Dunka, urządził zakład kąpielowy. Słownik Geograficzny podaje: "Na stoku wzgórza, 100 metrów od domów mieszkalnych, wytryska źródło mineralne. (...) Dwie maszyny systemu Schwartza ogrzewają wodę rozprowadzaną do wanien. (...) O 150 kroków od zakładu kąpielowego leży dwór właściciela, otoczony wielkim parkiem". Po II wojnie światowej uzdrowiska nie reaktywowano.
W 1939 r. istniał już tylko ośrodek z dworem i parkiem angielskim, o charakterze krajobrazowym, z sędziwymi alejami modrzewiowymi.
** Klasycystyczny pałac w dawnym majątku ziemskim został wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. Budowla murowana, jednopiętrowa z poddaszem, na planie prostokąta z centralnym ryzalitem w elewacji frontowej i parkowej. W fasadzie portyk (obecnie zamurowany) o czterech ko-
190
lumnach toskańskich dźwigających trójkątny fronton, który dawniej mieścił kartusze herbowe z dziewięciopałkową koroną hrabiowską (po wojnie zastąpiono je sztukateriami w kształcie girlandy kwiatów). Od strony parku taras, do którego prowadzą schody z balustradą, ozdobione rzeźbami lwów. Do pałacu przylega dobrze zachowany park w stylu angielskim. Jest to jedna z lepiej zachowanych rezydencji szlacheckich na ziemi lwowskiej. Obecnie mieści się tu zarząd gospodarstw rolnych.
Radenicze (???????i) rej. Mościska
** Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zbudowano w 1668 r., na miejscu dwóch wcześniejszych (parafia istniała już w XV w.). Po II wojnie światowej był czynny aż do 1956 r. Później urządzono w nim magazyn nawozów sztucznych. Znaczną część wyposażenia zdeponowano w miejscowej cerkwi. Dywany z kościoła ozdobiły podobno siedzibę komitetu KPZR w Krukienicach. W 1989 r. wspólnota rzymskokatolicka odzyskała kościół i przeprowadziła remont. Dawne wyposażenie wróciło na swoje miejsce.
Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, wzniesiona na podmurówce z kamienia. Korpus główny trój-nawowy, prezbiterium na planie wydłużonego prostokąta, równe szerokością i wysokością nawie głównej, zamknięte trójbocznie. Do elewacji południowej przylega prostokątna kaplica z apsydą, a do północnej zakrystia i niewielka kruchta. Wejście główne od zachodu przez niewielki ganek. Wszystkie dachy kryte blachą, na kalenicy sygnaturka zwieńczona cebulastą kopułką.
Wnętrze nawy głównej nakryte stropem, w prezbiterium pozorne sklepienie kolebkowe. Belka tęczowa wsparta na kroksztynach o skomplikowanym wykroju, na niej postument z obrazem św. Marii Magdaleny. Ołtarz główny klasycystyczny z obrazem Wniebowzięcia Matki Bożej. Na ścianach nawy zachowana polichromia z XVIII w. Z tego samego stulecia pochodzi obraz Trójcy Świętej adorowanej przez królów i biskupów.
Obok kościoła drewniana słupowa dzwonnica nakryta dachem namiotowym, o ścianach obitych gontem.
191
Kadochonce
Radochońce (????????i)
rej. Mościska
Kościół katolicki z 1932 r., z wysoką, masywną wieżą krytą neobarokowym hełmem. Prezbiterium zamknięte półkoliście. Szczyt nawy dekorowany niszami. Do niedawna świątynia była magazynem cementu.
Radziechów (?????i?)
stolica rejonu
Miasto Radziechów od XVI w. należało do rodziny Łaszczów. Po nich przeszło do Mierów, z których pierwszym był Wilhelm Mier (zm. 1758), generał wojsk koronnych, podobno potomek wygasłego w Szkocji rodu szlacheckiego Murę of Rowallan. Cecylia Mierówna wyszła w 1874 r. za mąż za Stanisława Marcina Badeniego (1850-1912), marszałka krajowego Galicji, właściciela wielkiej fortuny. Jego syn Stanisław Henryk, znany filantrop, był ostatnim właścicielem posiadłości.
Do II wojny światowej istniał w Radziechowie klasycy-styczny pałac, w którym zgromadzono pamiątki po obu rodach, a także kolekcję obrazów malarzy polskich, m.in. Fałata, Wyczółkowskiego, Chełmońskiego, Pankiewicza i Witkiewicza. Część z nich Stanisław Badeni przekazał Galerii Miejskiej we Lwowie. Po wojnie pałac rozebrano, a na jego miejscu stanął budynek władz rejonowych. Pozostały tylko fragmenty parku z oranżerią.
Podobno pod miastem istnieje system podziemi, w których chroniła się dawniej ludność podczas najazdów tatarskich.
Cerkiew greckokatolicka z przełomu XIX i XX w, na planie wydłużonego prostokąta, z czworobocznie zamkniętym prezbiterium. Ściany opilastrowane. Obecnie mieści się w niej szkoła.
Synagoga zbudowana przed 1844 r., murowana, na planie prostokąta, z elementami barokowego wystroju. Do głównego korpusu przylega dwupiętrowy przedsionek z babiń-cem. Zachodnia elewacja podzielona pilastrami, od zachodu i wschodu barokowe attyki. W czasach komunistycznych synagogę obudowano ze wszystkich stron, przez co utraciła pierwotny wygląd.
Ratusz z XIX w., dwukondygnacyjny, z attyką zwieńczoną spływem wolutowym. W drugiej kondygnacji balkon z kutą
192
Kawa Kusica
balustradą. W przylegających do rynku ulicach zachowały się liczne kamienice z XIX w.
Pałacyk z przełomu XIX i XX w., dwukondygnacyjny, z owalnym ryzalitem w części środkowej, zwieńczony łamanym dachem namiotowym. Obecnie szkoła muzyczna i biblioteka.
Cmentarz katolicki (nieczynny) leży w centrum miasta, wśród nowszej zabudowy (wejście przez podwórko jednego z domów). Zachowało się kilka interesujących nagrobków, m.in. okazały pomnik Burchardtów z kamienną kulą, pomnik posterunkowych Policji Państwowej poległych w 1920 r. i nagrobek Franciszka Mrozowskiego w kształcie ozdobnego tryptyku.
Rakowiec (????????)
rej. Pustomyty
Kościół katolicki, murowany z kamienia, zbudowany ok. 1856 r. na miejscu kościoła drewnianego z 1804 r., uszkodzony przez pożar w 1890 r. Składa się z prostokątnej nawy i półkoliście zamkniętego prezbiterium. Na dwuspadowym dachu ażurowa sygnaturka. W fasadzie ryzalit zwieńczony schodkowatym frontonem. Wewnątrz sklepienia kolebkowe i żaglowe.
Rawa Ruska (???? ??????)
rej. Żółkiew
Miejscowość założył prawdopodobnie około 1455 r. Władysław, książę bełski i mazowiecki, przenosząc na nią nazwę swojej dziedzicznej Rawy na Mazowszu. W 1672 r. pod Rawą oddziały polskie pod dowództwem Atanazego Miączyńskiego rozbiły Tatarów, uwalniając kilkaset osób wziętych w jasyr. W sierpniu 1698 r. król August II Mocny spotkał się tu z carem Piotrem Wielkim, wracającym z podróży po Europie. Przez trzy dni wśród uczt i zabaw monarchowie układali plany wojny ze Szwecją, nazwanej później wielką wojną północną. W 1716 r., w czasie konfederacji tarnogrodzkiej, Rawę Ruską obrano na miejsce rokowań między konfederatami a stronnikami króla. Podpisano zawieszenie broni, które miało obowiązywać do najbliższego sejmu.
W XVIII w. miasto kilkakrotnie zmieniało właścicieli. W 1739 r. zmarły Jerzy Rzeczycki, starosta rzeczycki i bełski, zostawił synowi Andrzejowi "zjednoczone państwo rawskie". Na początku XIX w. Rawa była w rękach Jabłonowskich.
193
K.awa ?????
W 1862 i 1884 r. zniszczyły ją wielkie pożary. W 1938 r. miasto liczyło 12 tys. mieszkańców, było ważnym węzłem kolejowym i znanym ośrodkiem kuśnierstwa. Działała tu Centralna Szkoła Straży Granicznej, prowadząca również tresurę psów. Obecnie Rawa Ruska jest miejscowością graniczną na drodze z Warszawy do Lwowa.
* Kościół parafialny p.w. Św. Józefa ufundował w latach 1770-75 kasztelan bełski Andrzej Rzeczycki na miejscu wcześniejszego drewnianego, pochodzącego z 1612 r. Po 1947 r. mieścił się w nim magazyn zboża. W 1990 r. został zwrócony wiernym i odnowiony, nie przetrwał jednak zabytkowy wystrój wnętrza. Ołtarz główny pochodzi z dawnego kościoła reformatów (został znaleziony w pobliskim lesie).
Jest to budowla barokowa, jednonawowa, z trójbocz-nie zamkniętym prezbiterium. Fasada, na którą wróciła po remoncie figura św. Józefa, jest dekorowana zdwojonymi pilastrami, profilowanym gzymsem i frontonem z półkolistą niszą. Wewnątrz sklepienia kolebkowe. Na dachu sygnaturka.
** Zespół klasztorny reformatów został ufundowany w 1725 r. przez starostę bełskiego Grzegorza Rzeczyckiego i Józefa Głogowskiego. Kościół p.w. św. Michała Archanioła projektu słynnego Pawła Fontany konsekrowano w 1738 r. Po II wojnie światowej świątynia przez pewien czas stała bez dachu, później umieszczono w niej magazyn. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych zamierzali ją przejąć grekokatolicy, ale zrezygnowali ze względu na wielkie koszty niezbędnego remontu. Wciąż więc stoi w stanie ruiny.
Kościół jest jednonawowa budowlą z dwuspadowym dachem zwieńczonym sygnaturką. Fasada z barokowym frontonem, zdobiona pilastrami. W niszach zachowały się malowidła przedstawiające świętych. Od północy do kościoła przylega dwukondygnacyjny budynek klasztorny z wewnętrznym dziedzińcem i sklepionymi korytarzami (przetrwały w nich fragmenty fresków). Przed kościołem cokół po rozbitej przez komsomolców figurze św. Jana.
Kaplica klasztorna, neogotycka, zwieńczona sygnaturką. Fasada flankowana wieżyczkami, dekorowana fryzem arkadko-wym. Obok dwukondygnacyjny budynek dawnego klasztoru. Obecnie mieści się tu szkoła.
Cerkiew p.w. św. Jerzego z 1846 r., murowana, barokowo--klasycystyczna. Budowla składa się z prostokątnej nawy z wąskim narteksem i części ołtarzowej. W fasadzie barokowy fronton z trójkątnym zwieńczeniem, dekorowany ślepą
194
iM->uaiyi_zt:
arkadą z archiwoltami. W niższej kondygnacji pilastry i nisze. Wewnątrz ?I?-wieczne malowidła ścienne. Pierwszą cerkiew w tym miejscu zbudowano w 1388 r.
* Kaplica greckokatolicka z XVIII w. (za dawnym klasztorem reformatów), barokowa, na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożami, zwieńczona kopułką z latarnią, z arkadową kruchtą. Wewnątrz znajduje się obraz Przemienienia Pańskiego sygnowany przez J. A. Grozińskiego w 1837 r.
* Dawny budynek straży pożarnej, eklektyczny, z przełomu XIX i XX w., wyposażony w trzykondygnacyjną wieżę z tarasem widokowym i blaszanym hełmem. W dolnej kondygnacji dobudówki z niskimi wieżyczkami o namiotowych dachach. Na fasadzie herb miasta. Przy tej samej ulicy liczne wille z przełomu XIX i XX w., bogato dekorowane wieżyczkami, kopułami i wykuszami.
** Cmentarz katolicki leży w zachodniej części miasta, ok. 500 m od kościoła parafialnego. Zwracają uwagę dwie zrujnowane kaplice. Na jednej z nich epitafia Karoliny (zm. 1886) i Stefanii z Helmanów (zm. 1888) Wilczyńskich. W południowej części cmentarza pomnik w kształcie kamiennego kurhanu zwieńczonego krzyżem, poświęcony polskim lotnikom, którzy zginęli w katastrofie w 1926 r. Najciekawszy jest klasycystyczny pomnik (I poł. XIX w.) opatrzony tylko inskrypcją "Johanna", z rzeźbą anioła z wieńcem i skrzyżowanymi mieczami na cokole.
Repniów (?i??i?)
rej. Busk
Cerkiew p.w. Opatrzności Bożej, drewniana, zbudowana w XVI w., przebudowana w XIX w, dwukrotnie przenoszona. Budowla trójdzielna, wszystkie części na planie kwadratu, zwieńczone kopułami na ośmiobocznych bębnach. Na kopułach makowice na ślepych latarniach. Wewnątrz malowidła ścienne z 1599 r. pędzla F. Sienkowicza. Obok cerkwi drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica o konstrukcji szkieletowej, z namiotowym dachem.
Rodatycze (???????i) rej. Gródek Jagielloński
* Kościół katolicki z końca XIX w., obecnie w ruinie. Budowla neoromańska z masywną wieżą flankowaną przez
195
Kozaoi
mniejsze, koliste wieżyczki. Prezbiterium zamknięte półkoliście, opięte szkarpami. Ściany boczne wieńczy fryz arkadowy. Wewnątrz sklepienia kolebkowe i krzyżowe podtrzymywane przez pilastry z kapitelami korynckimi. Zachowały się fragmenty polichromii.
Rozdół (????i?)
rej. Mikołajów
Rozdół został założony w 1571 r. przez Macieja Czernie-jewskiego "wśród borów królewskich". W 1631 r. Stanisław Rzewuski otrzymał posiadłość jako wiano swej żony Anny z Czerniejewskich. Przez pięć pokoleń miejscowość pozostawała w rękach Rzewuskich, po czym przeszła w ręce Lanckorońskich. Ostatnim właścicielem majątku był Antoni hr. Lanckoroński (1893-1965). Dzięki malowniczemu położeniu na wzgórzu nad Dniestrem, licznym dworkom w stylu stanisławowskim i innym zabytkom Rozdół uchodził dawniej za jedno z ładniejszych miasteczek we wschodniej Małopolsce.
Po wojnie zbudowano w pobliżu zakłady chemiczne wykorzystujące miejscowe pokłady siarki. Powstało przy nich miasto Nowy Rozdół. W Rozdole pozostało do dziś około 100 Polaków.
*** Pałac wznieśli w Rozdole około 1740 r. Rzewuscy. W 1874 r. został rozbudowany według projektu Juliana Zachariewicza na wzór francuskich zamków nad Loarą. Stał się wtedy jedną z największych rezydencji na terenie dawnego województwa ruskiego. Przebudowywano go także na początku XX w. Wokół istniał rozległy park krajobrazowy z okazami egzotycznych drzew (obecnie zaniedbany).
Rezydencja mieściła bogate zbiory sztuki, m.in. galerię portretów znanych osobistości polskich, kolekcję porcelany, brązów, starej i nowej broni, tkanin polskich i wyrobów ludowych. Biblioteka Lanckorońskich liczyła 20 tys. tomów, w tym wiele starodruków, a w archiwum rodzinnym znajdowały się dokumenty sięgające XIV w. Szczególnie cenny zbiór książek zgromadziła w latach dwudziestych XIX w. Ludwika z Rzewuskich Lanckorońska, jedna z najbardziej światłych ówczesnych kobiet polskich. Godne uwagi były także zbiory fotografii efekt kolekcjonerskich pasji Karola Antoniego Lanckorońskiego (1848-1933). Przez pewien czas mieszkał i tworzył w pałacu rozdolskim zaprzyjaźniony z Karolem
196
Rozdół
Antonim wybitny malarz Jacek Malczewski. Większość zbiorów przepadła w latach 1939-40, archiwum Lanckorońskich znajduje się w Archiwum Państwowym we Lwowie. W 1994 r. ostatnia z rodu Karolina Lanckorońska ofiarowała najcenniejsze zachowane obrazy, meble i dzieła sztuki muzeom na Wawelu i Zamku Królewskim w Warszawie.
Centralny korpus pałacu jest dwukondygnacyjny, nakryty wysokim dachem czterospadowym. W elewacji frontowej ryzalit w postaci czworobocznej wieży, w kondygnacji dolnej mieszczący arkadowy podjazd. W elewacji ogrodowej taras ze schodami prowadzącymi do ogrodu. Lewe skrzydło boczne dobudowano w 1908 r. Po prawej stronie klasycystyczna oficyna, połączona z pałacem ćwierćkolistą galerią. Wokół rozległy park w stylu angielskim. Do pałacu wiedzie stylowa, kuta w żelazie brama. Obecnie zespół jest wykorzystywany jako sanatorium. W swoim czasie wypoczywały tu dzieci ze strefy czarnobylskiej.
** Kościół katolicki ufundowali na początku XVIII w. Rzewuscy wraz z klasztorem karmelitów trzewiczkowych. Zamknięto go w 1946 r. Wnętrze podzielono stropem na dwie części. W górnej działał klub, w grudniu 1991 r. zwrócono ją wiernym. Dolną część do dziś zajmują kotłownia i łaźnia, a kaplicę pralnia. W dawnym klasztorze umieszczono zakład dla umysłowo chorych dzieci. Ocalałe części wyposażenia trafiły do pobliskich cerkwi.
W zdewastowanej świątyni najokazalej prezentuje się kaplica w kształcie rotundy, dekorowana czterema parami kolumn doryckich i zwieńczona kopułą z latarnią. Prezbiterium zamknięte pięciobocznie, nakryta ośmioboczną kopułą. Budynek klasztoru ma dwukondygnacyjną fasadę dekorowaną pilastrami i gzymsami, zwieńczoną barokowym szczytem z wazonami.
Synagoga z początku XX w., piętrowa, murowana, nakryta dwuspadowym dachem. Do głównego korpusu przylega od zachodu trzypiętrowe skrzydło. Od 1960 r. odbudowany ze zniszczeń budynek służył jako sala sportowa. Ostatnio przestał pełnić tę funkcję i ponownie popada w ruinę.
Pierwsze wiadomości źródłowe o Żydach w Rozdole pochodzą z 1628 r., kiedy pozwolono im osiedlić się w północno--zachodniej części miasta i posiadać dwa budynki przy rynku. Zostali wymordowani podczas powstania Chmielnickiego. Gmina żydowska odrodziła się na początku XVIII w. W 1827 r. istniała tu jedna murowana i dwie drewniane bożnice.
197
Rozhurcze
* Cmentarz katolicki leży w zachodniej części miasteczka, kilkaset metrów od centrum. Jego ośrodkiem jest neogotycka kaplica z 1863 r.
Rozhurcze (????i???)
rej. Stryj
** Monaster skalny leży na południowym skraju wsi, u podnóża grzbietu górskiego. Istniał prawdopodobnie od XIV (pierwsze wzmianki w dokumentach pochodzą z lat 1460 i 1469) do XVIII w. Przypuszcza się, że wcześniej było tu miejsce kultu pogańskiego. Na zespół składa się kilka dawnych komór mieszkalnych dla mnichów i położona powyżej nich unikalna, wykuta w skałach cerkiew, do której prowadzą kamienne schody.
Różanka Wyżna (?????? ???????)
rej. Skole
Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego z 1804 r., drewniana, jedna z najpiękniejszych w górskiej części obwodu lwowskiego. Budowla trójdzielna, składa się z nawy, babińca i części ołtarzowej. Wszystkie części na planie kwadratu, nakryte łamanymi dachami namiotowymi. Nad nawą i częścią ołtarzową przysadziste kopuły na niskich ośmiobocznych bębnach, nad babińcem podobna kopuła bez bębna. Ściany i dachy całkowicie pokryte gontem, co obecnie należy do rzadkości. Wewnątrz malowidła ścienne pędzla J. Załuskiego. Obok dwukondygnacyjna drewniana dzwonnica z 1877 r., nakryta dachem namiotowym, z galeryjką w górnej kondygnacji.
Rudki (?????)
rej. Sambor
Miasteczko Rudki położone przy drodze ze Lwowa do Sambora było w XIV w. przysiółkiem Beńkowej Wiszni. Na początku XV w. istniała tu już parafia rzymskokatolicka. Kościół był kilkakrotnie niszczony przez Tatarów. W XVI w. był przez pewien czas zamieniony w zbór protestancki. Ponownie erygowano parafię w 1606 r. W 1612 r. w kościele umieszczono ikonę Matki Bożej, pochodzącą ze spalonej przez Tatarów cerkwi w Żeleźnicy na Podolu, znaną odtąd jako Matka Boża Rudecka. Według legendy nieuszkodzony obraz znaleziono w zgliszczach świątyni. Gdy wieziono go przez
Rudki
ih
Rudki. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP
Rudki, konie zatrzymały się i nie chciały iść dalej, musiał więc tu pozostać.
Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
ufundował w 1728 r. cześnik żydaczowski Michał Urbański. Świątynię konsekrowano w 1741 r. Przeniesiono do niej słynący już cudami i czczony przez katolików obu obrządków obraz Matki Bożej. W 1921 r. obraz został ukoronowany. Po 1946 r. trafił do seminarium duchownego w Przemyślu, a w 1968 r. umieszczono go w kościele parafialnym w Jasieniu koło Ustrzyk Dolnych (intronizacji dokonał kardynał Karol Wojtyła). Niestety w lipcu 1992 r. cudowna ikona została skradziona i już się nie odnalazła.
W II poł. XIX w. kaplica przy północnej nawie została przekształcona w mauzoleum rodziny Fredrów. Jan Aleksander Fredro zakupił ołtarz do kaplicy. Jesienią 1877 r. sprowadzono ze Lwowa nagrobek Seweryna Fredry, brata Aleksandra (zm. 1845). Później w kaplicy znalazły się nagrobki i epitafia innych członków rodziny, a w krypcie dokonywano pochówków. Po II wojnie światowej kościół zamieniono w magazyn żywności, a szczątki Fredrów sprofanowano. Miejscowa wspólnota rzymskokatolicka odzyskała świątynię w 1988 r. W następnych latach obiekt został odnowiony. Prace przy kaplicy i krypcie Fredrów prowadziły Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków. W 1990 r. złożono tu
198
199
Ryków
ponownie szczątki członków rodziny, umieszczone w nowych sarkofagach z piaskowca.
Kościół jest budowlą murowaną, trójnawową, o układzie bazylikowym. Barokowa fasada jest podzielona gzymsami na trzy kondygnacje i poprzedzona kruchtą. Druga kondygnacja ujęta w masywne woluty. Na przedłużeniu naw bocznych znajdują się: od północy kaplica boczna, od południa zakrystia. Wewnątrz sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Wejście do zakrystii ujęte w profilowany kamienny portal. Pod nawami bocznymi i kaplicą mieszczą się sklepione krypty, dostępne z wnętrza kościoła. Częściowo zachowało się dawne wyposażenie wnętrza (barokowe ołtarze, freski, kuta krata prowadząca do kaplicy Fredrów). Obok kościoła stoi trzykondygnacyjna wieża-dzwonnica z barokowym hełmem, ufundowana przez ks. Jakuba Grodzkiego.
Ratusz z XIX w., dwukondygnacyjny, zwieńczony wysoką attyką i sześcioboczną wieżą nakrytą blaszanym hełmem.
Synagoga z 1806 r. stoi na wysokim brzegu rzeki, na południowy wschód od rynku. Budowla na planie prostokąta, piętrowa, murowana, otynkowana. Fasady wschodnia i zachodnia podzielone pilastrami i zwieńczone oryginalną attyką. Po II wojnie światowej synagogę gruntownie przebudowano.
Gmina żydowska w Rudkach istniała od początku XVIII w. W 1763 r. Żydzi otrzymali pozwolenie na budowę synagogi (spaliła siew 1789 r.).
Cmentarz katolicki leży w południowej części miejscowości, ok. 300 m od kościoła. Założono go prawdopodobnie na początku XIX w. Najstarszy pomnik (Marcina Madeyskiego) pochodzi z 1842 r. Najciekawsze nagrobki: notariusza Stanisława Dembowskiego (zm. 1902) i Władysława Olszań-skiego, zarządcy dóbr hr. Badeniego (zm. 1910) z krzyżem oplecionym draperią. Na końcu alei stoi wysoka kolumna bez inskrypcji, ozdobiona płaskorzeźbą orła, być może polski Pomnik Niepodległości.
Ryków (???i?)
rej. Skole
Cerkiew p.w. św. Wasyla z 1810 r., drewniana, trójdzielna, składa się z nawy, babińca i części ołtarzowej na planie czworoboku. Wszystkie części zwieńczone ośmiobocznymi,
200
barn Dor
trzykrotnie łamanymi kopułami. Wielokondygnacyjna konstrukcja kopuł jest wyraźnie widoczna z wnętrza. Obok cerkwi drewniana dzwonnica z XIX w., czworoboczna, dwukondygnacyjna, z ośmiobocznym namiotowym dachem zakończonym makowicą. Dawniej służyła jako bramka wejściowa na teren cerkiewny.
Sambor (????i?)
stolica rejonu
Sambor, położony przy ujściu Strwiąża do Dniestru, istniał na pewno już na początku XIV w. Według Słownika Geograficznego od XIII w. działało odrębne prawosławne biskupstwo Samborskie z siedzibą w monasterze spasskim koło Starego Sambora (później połączono je z przemyskim). Przywilejem z 1390 r. Spytek z Melsztyna nadał Samborowi miejskie prawo magdeburskie. W tym też czasie pojawiła się w mieście liczna kolonia niemiecka. Na 1370 r. datuje się powstanie parafii rzymskokatolickiej, którą w 1402 r. uposażyła wdowa po Spytku, Elżbieta. W 1589 r. ufundowano przy niej kolegium mansjonarzy.
W Samborze urodził się XVI-wieczny poeta Grzegorz Czuj (yigilantius Samboriensis), piszący po polsku i łacinie, autor elegii i epigramów. W 1573 r. przekazał on w testamencie swój księgozbiór miejscowej szkole parafialnej, która zatem musiała już wtedy działać. W 1680 r. jezuici założyli pięcio-klasowe kolegium, a w latach 1792-1815 działało w mieście gimnazjum państwowe.
Na początku XVII w. starostą Samborskim był Jerzy Mni-szech. Na zamku w Samborze rozpoczęła się słynna "dy-mitriada": tu Mniszech zawarł umowę z przyszłym carem Rosji Dymitrem Samozwańcem, oferując mu rękę córki i poparcie w staraniach o tron. Z zasadami religii katolickiej zaznajamiał Dymitra proboszcz Samborski, ks. Franciszek Pomaski. W Samborze wydał Samozwaniec dwie hramoty (proklamacje) i stąd wyruszył z zebraną przez Mniszcha drużyną po koronę carów.
W 1615 r. król Zygmunt III potwierdził Samborowi prawo składu win. W 1648 r. miasto obroniło się przed Kozakami. W 1656 r. zatrzymał się w nim król Jan Kazimierz, wracając ze Śląska. Przed inną wizytą królewską rada miejska postanawiała: "Na bliski przyjazd królestwa Ichmościów na mieszkanie do Sambora (...) aby się pospólstwo przygotowało według trybu miast innych (...) to jest armaty aby po cechach przystojnie przygotowano i prochy, strzelbę ręczną
201
bamDor
aby powychędażano, gnój w mieście po ulicach powywożono, aby plugastwa rzeźnicy w mieście nie wymiatali, ale za miasto". W 1672 r. Jan Sobieski rozbił pod Samborem Tatarów, a już jako król Jan III wydał przywilej, w którym czytamy: "uniaci, którzykolwiek znajdowali się capaces do urzędów tak burmistrzowskiego, jak i radzieckiego assumowani byli, także w cechach aby cechmistrzami bywali". Na początku XVIII w. nastąpiły klęski: w 1700 r. wielki wylew Dniestru, a w 1705 r. zaraza.
W 1938 r. Sambor liczył 22 tys. mieszkańców (w tym 15 tys. Polaków, 2 tys. Rusinów i 5 tys. Żydów). Do dziś w porównaniu z innymi miastami Lwowszczyzny pozostało tu względnie wielu Polaków.
W 1913 r. urodził się w Samborze Artur Sandauer, pisarz i wybitny krytyk literacki
Centralnym punktem miasta jest obszerny, czworoboczny rynek, zabudowany piętrowymi kamienicami, z których najsławniejsza jest * Kamienica Hajzagowej z XVI w. Pośrodku stoi trzykondygnacyjny ** ratusz z 1668 r., z wieżą wysokości 38 m i arkadowymi podcieniami. W południowej ścianie wieży znajduje się zegar z tarczą, zainstalowany w 1885 r. Poniżej umieszczono w 1877 r. obraz Niepokalanego Poczęcia NMP (usunięty po 1945 r.).
Przy rynku i pobliskich ulicach zachowało się wiele okazałych kamienic z okresu od XVII do początku XX w. Wyróżnia się gmach sądu ze schodkowymi szczytami i środkowym ryzalitem nakrytym dachem namiotowym oraz dwa dwukondygnacyjne neoklasycystyczne pałace.
*** Kościół parafialny p. w. Ścięcia św. Jana Chrzciciela
(na północny wschód od rynku) należy do najokazalszych budowli gotyckich na Rusi. Jego budowę rozpoczęto w XV w., a ukończono dopiero w II poł. XVI w. Konsekrował go arcybiskup lwowski Jan Dymitr Solikowski. Znaczne zmiany w architekturze wprowadzono po pożarze z 1637 r., a w wystroju wnętrza podczas remontu w 1888 r. Fara Samborska jako jeden z nielicznych kościołów na terenach włączonych do ZSRR była czynna przez cały okres powojenny. Dziś stanowi ośrodek ludnej parafii.
Kościół jest budowlą murowaną z cegły i otynkowaną, na kamiennym cokole. Korpus główny trójnawowy w układzie bazylikowym, prezbiterium zamknięte trójbocznie. W fasadzie czterokondygnacyjna wieża na planie kwadratu, zwieńczona hełmem z sześcioboczną ażurową latarnią. W trzeciej kondygnacji prostokątna płycina z datą 1530. Nad jednym
202
Sambor
z okien zakrystii niewielka kamienna tarcza z herbem Sambora (biegnący jeleń z szyją przeszytą strzałą). Dachy nawy głównej i prezbiterium dwuspadowe, kryte dachówką, naw bocznych pulpitowe, kryte blachą.
Sambor. Kościół parafialny
W kościele zachowało się kilka kamiennych gotyckich portali: w głównym wejściu (w przyziemiu wieży), w prezbiterium i w zakrystii (dekorowany laskowaniem, zamknięty łukiem w kształcie trójliścia). Na sklepieniu nawy głównej bogate dekoracje stiukowe. Barokowe wyposażenie wnętrza (z ?I?-wiecznymi uzupełnieniami) zachowało się w całości. Drewniany chór muzyczny o falistej linii, bogato dekorowany, wykonał w 1886 r. Jan Majerski.
Obok kościoła budynek kolegium, od końca XVII w. użytkowany przez przemyskie zgromadzenie księży misjonarzy, którzy nadali mu niemal pałacowy charakter. Obecnie mieści się w nim muzeum regionalne. Parafii rzymskokatolickiej nie udało się go odzyskać.
** Zespół klasztorny jezuitów (ul. Mickiewicza). Jezuici przybyli do Sambora w 1698 r. dzięki fundacji wojewody mazowieckiego Marcina Chomentowskiego. Zachowany do dziś zespół, złożony z kościoła, kolegium i szkoły, powstał w latach 1709-1773 według projektu znanego jezuickiego architekta Pawła Giżyckiego. Stanisław Chomentowski, syn
203
??? Dor
Marcina, umieścił w kościele przywiezione z Rzymu relikwie św. Stanisława Kostki. Po kasacie zakonu w 1773 r. kościół zamieniono w magazyn, a w kolegium ulokowały się biura starostwa. Na początku XIX w. kościół przywrócono do kultu, a w 1847 r. oddano go bernardynom, dla których zbudowano obok niewielki budynek klasztorny. Po II wojnie światowej świątynia wróciła do roli magazynu, przepadło całe wyposażenie. W latach 1981-1986 kościół odrestaurowano i urządzono w nim salę koncertową. W klasztorze mieści się szkoła muzyczna.
Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii to budowla murowana, złożona z nawy oraz zamkniętego ścianą prostą prezbiterium. Do nawy przylegają trzy pary kaplic, po bokach prezbiterium dwukondygnacyjne przybudówki zakrystii i skarbca. Fasada trójosiowa, dwukondygnacyjna. Część środkową flankują niskie wieże zwieńczone trójkątnymi przyczółkami. Otwór portalu głównego zamknięty archi woltą, portale boczne prostokątne, ujęte w zdwojone lizeny. Dachy nawy i prezbiterium dwuspadowe, pozostałych części pulpitowe, kryte blachą. Na kalenicy sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę (dobudowana w 1925 r.). Wewnątrz sklepienia kolebkowe, w kaplicach krzyżowe. Nawę i prezbiterium obiega żelazna kuta balustrada z II poł. XIX w.
Budynek klasztoru jezuitów, piętrowy, na planie prostokąta, przylega dłuższym bokiem do kościoła od strony prezbiterium.
Sambor. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP
204
barn bor
Dawna szkoła jezuicka tworzy narożnik ul. Mickiewicza i Szkolnej (obecnie Chmielnickiego). Budynek murowany, piętrowy, na planie zbliżonym do prostokąta.
Klasztor bernardynów przylega wschodnim bokiem do kościoła. Składa się z murowanego budynku frontowego (od ul. Mickiewicza) oraz równoległej do niego oficyny. Od północy podwórze zamyka mur z bramą. Budynek frontowy murowany z cegły, piętrowy, o lekko wysuniętym trójosiowym ryzalicie.
Pierwotny kościół i klasztor bernardynów w Samborze wzniesiono w latach 1474-1488 z fundacji Jana i Beaty Odrowążów. Gdy w 1785 r. klasztor skasowano, jego zabudowania przeznaczono na pomieszczenia sądu i więzienia. W 1905 r. budynki zostały rozebrane, a na ich miejscu wzniesiono nowe, istniejące do dziś. Mur biegnący nad Młynówką, wzdłuż południowego boku założenia, to prawdopodobnie fragment oryginalnego muru obronnego klasztoru.
Za czasów I Rzeczypospolitej istniały w Samborze jeszcze klasztory dominikanów (ufundowany w 1406 r. przez wdowę po Spytku z Melsztyna) oraz brygidek (fundacji podskarbiego koronnego Mikołaja Daniłowicza z 1626 r. pierwszą ksienią została jego córka Urszula). Po józefińskiej kasacie zakonów zabudowania obu zespołów przejęły instytucje wojskowe.
* Cerkiew parafialna, barokowa, ufundowana w XVIII w. przez Eliasza i Helenę Komarnickich. Budowla na planie krzyża z centralną kopułą. W cerkwi znajduje się cudowny obraz Matki Bożej. Przy ołtarzu pochowano fundatorów oraz biskupa Atanazego Szeptyckiego (zm. 1779).
Synagoga na Blichu, murowana, tynkowana, na planie prostokąta, nakryta czterospadowym dachem. W czasie II wojny światowej została częściowo zniszczona. Po wojnie salę modlitewną podzielono na dwa piętra, zamurowano pierwotne otwory okienne. Dziś mieszczą się tu biura i składy. W mieście zachowała się także druga synagoga, przebudowana na dom mieszkalny.
Pierwsza informacja o Żydach w Samborze pochodzi z 1447 r. W 1542 r. zabroniono im mieszkać w obrębie murów miejskich, przydzielono im natomiast ziemię na ówczesnym przedmieściu Blich. W1629 r. w mieście żyło ok. 2000 Żydów. Prawo posiadania synagogi i cmentarza otrzymali dopiero w 1732 r. Z Samborem wiąże się działalność znanych rabinów Józefa Mosze Harifa i Arona Lewina.
205
basów
*** Stary cmentarz katolicki w Samborze jest jednym z najlepiej zachowanych w dawnym województwie lwowskim. Założono go prawdopodobnie około połowy XIX w. Prawie w całości przetrwał dawny układ przestrzenny z główną aleją i odchodzącymi od niej alejkami bocznymi. Znajdują się tu bardzo liczne polskie nagrobki i grobowce, niektóre sygnowane przez znanych mistrzów kamieniarskich (np. F. Langera z Sambora). Zwraca uwagę okazała kaplica z początku XX w., nakryta dachem namiotowym i kopułą na wielobocznym bębnie. Przy prowadzącej do niej alei znajdują się najefektowniejsze pomniki, pod którymi spoczywają ludzie zasłużeni dla miasta i kraju.
Sasów (???i?)
rej. Złoczów
Cerkiew p.w. św. Mikołaja zbudowana w XVII w., gruntownie przebudowana w 1731 r., drewniana, trójdzielna, składa się z nawy i babińca na planie kwadratu oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z dobudowaną w 1883 r. dużą zakrystią. Wszystkie zręby jednakowej wysokości. Nawa jest przykryta kopułą na masywnym ośmiobocznym bębnie, kopuły nad pozostałymi częściami posadowiono na niskich dachach namiotowych. Wokół budynku zadaszenie wsparte na słupach i tworzące podcień. We wnętrzu malowidła ścienne z 1681 r. pędzla I. Rutkowicza.
Sądowa Wisznia (?????? ?????)
rej. Mościska
Miasteczko leży przy międzynarodowej linii kolejowej z Przemyśla do Lwowa. Za I Rzeczpospolitej było siedzibą starostwa. Nigdy nie doszło do poważniejszego znaczenia, choć w XVI-XVII w. odbywały się w nim generalne sejmiki województwa ruskiego. Po 1772 r. Sądową Wisznię wraz z okolicznymi dobrami kupił wielki posiadacz ziemski Franciszek Stadnicki, by w 1806 r. odsprzedać ją Antoniemu hr. Komorowskiemu. Później posiadłość jeszcze kilkakrotnie zmieniała właściciela. W 1938 r. miasteczko liczyło 4300 mieszkańców. Działały tu fabryka cykorii i stadnina koni. Według dokumentów parafia rzymskokatolicka istniała w Sądowej Wiszni już w 1393 r. W połowie XVI w. miejscowy proboszcz, ks. Marcin Krowicki, przeszedł do obozu reformacji. Wybudowany na przełomie XVI i XVII w. murowany kościół spłonął w 1785 r.
206
bąaowa Wisznia
Kościół parafialny p.w. Najświętszej Panny Marii Wspomożenia Wiernych pochodzi z końca XVIII w., był przebudowywany w 1904 r. Po II wojnie światowej pełnił funkcję magazynu. W 1989 r. wierni odzyskali świątynię, odtworzono parafię rzymskokatolicką.
Sądowa Wisznia. Kościół parafialny
Kościół w obecnej postaci jest neogotycki, murowany, jednonawowy, z prezbiterium węższym i niższym od nawy, zamkniętym trójbocznie, zwróconym na południe. W fasadzie wieża, ujęta w dwa prostokątne aneksy mieszczące klatkę schodową i kaplicę Św. Antoniego. Od wschodu do prezbiterium przylega zakrystia na planie prostokąta. Dachy nawy i prezbiterium dwuspadowe, dachy aneksów wieży pulpitowe, łączące się z dachem nawy. Wszystkie kryte blachą. Na wieży hełm w kształcie wysokiego ostrosłupa. Dawne neogotyckie wyposażenie przepadło, obecne pochodzi z różnych okolicznych kościołów, m.in. ołtarz główny przeniesiono z kościoła w Tomanowicach.
* * Kościół i klasztor reformatów zostały ufundowane w 1730 r. przez kasztelana lwowskiego Jana Siemińskiego i łowczego kijowskiego Franciszka Zawadzkiego. Budowę prowadzono w latach 1730-1741 według projektu wybitnego architekta Pawła Fontany, a konsekracji dokonał sufragan przemyski Andrzej Pruski. W podziemiach znajdowały się grobowce fundatorów. Klasztor słynął z kultu obrazu św. Antoniego (obecnie u reformatów w Brodnicy). W 1858 r.
207
bąaowa Wisznia
kościół spłonął, odbudowano go z datków społecznych. W czasie I wojny światowej Rosjanie urządzili w klasztorze szpital wojskowy, co spowodowało dewastację. W 1945 r. reformatów usunięto z Sądowej Wiszni. Od 1970 r. w budynkach mieścił się zakład dla psychicznie chorych. Z dawnego wystroju zachowała się fasada z pilastrami i wnękami oraz kaplica na dziedzińcu.
** Pozostałości zespołu pałacowego. Pałac powstał prawdopodobnie w I poł. XIX w. na miejscu dawnego zameczku obronnego. Do 1994 r. mieścił się w nim internat. Od czasu pożaru w 1995 r. jest ruiną pozbawioną dachu. Budowla dwukondygnacyjna z arkadowym podjazdem zdobionym kolumnami korynckimi. W elewacji ogrodowej wznosi się czterokondygnacyjna wieża na planie ośmioboku, z balkonem widokowym i attyką. Dawnej był tu monumentalny portyk z ośmioma kolumnami. Przedostatni właściciel, Jan Nepomucen Mars, zgromadził we wnętrzu liczne dzieła sztuki, m.in. złocone brązy ze zbiorów Wiśniowieckich i Mniszchów z Wiśniowca i galerię obrazów. Wszystko to zostało rozgra-bione podczas I wojny światowej.
Wokół pałacu ciągną się pozostałości parku. Po lewej stronie pałacu stała dawniej brama wjazdowa z pawilonem odźwiernego, a po prawej neogotycka kaplica grobowa Komorowskich (obecnie nieistniejące).
Ratusz (w rynku), prawdopodobnie z XIX w. Budynek dwukondygnacyjny z wieżą zwieńczoną blaszanym hełmem. W górnej kondygnacji wieży i na attykowych zwieńczeniach części bocznych płaskorzeźbione dekoracje o motywach roślinnych i geometrycznych.
Przy rynku i sąsiednich uliczkach zachowały się domy z przełomu XIX i XX w, m.in. dawny budynek "Sokoła" z trzykondygnacyjną wieżą zwieńczoną dachem namiotowym. Na przedmieściu stoi parterowy dworek z portykiem wspartym na dwóch parach kolumn doryckich i trójkątnym frontonem.
Cmentarz katolicki leży w środku miasta, u stóp zespołu reformatów. Został założony prawdopodobnie w I poł. XIX w. Stan wielu pomników jest opłakany. Najstarsze nagrobki: poczmistrza Franza Salesiusa (zm. 1823) i "krzyż podolski" na grobie Elżbiety Gross (zm. 1808). Z innych warto wymienić nagrobki Izabelli Modrzejewskiej z rzeźbą zatroskanej kobiety i dawnych właścicieli miejscowego majątku:
Sąsiadowice
Jana Nepomucena Marsa (zm. 1924) i jego kuzynki Eugenii Jasieńskiej (zm. 1906) oraz hrabiów Łosiów z Kulmiatycz.
Sąsiadowice (???i?????i) rej. Stary Sambor
Wieś słynęła dawniej z kultu Św. Anny, którego początki sięgają końca XVI w. W starej kronice czytamy: "W r. 1589 J. W Pan Erazm Herburt, syn Stanisława (...) umyślił wystawić kościół na cześć św. Anny. W tym czasie we wsi jego dziedzicznej Sąsiadowice poddany chłop orząc łan Szwajow-ski, wyorał na polu obraz św. Anny z Najświętszą Panną i Panem Jezusem, o czem dowiedziawszy się Erazm Herburt (...) przybył i z wielką radością i nabożeństwem statuę do pobliskiego kościoła przeniósł, przy licznym udziale ludu i duchowieństwa. Nazajutrz pokazała się św. Anna znowu na łanie Szwajowskim. Herburt przeniósł ją więc po raz drugi do kościoła, lecz znów powróciła na dawne miejsce. Co widząc, Herburt kazał w tym miejscu wybudować tymczasem kaplicę z ołtarzem i począł myśleć o nowym murowanym kościele, który skończywszy uprosił dla poświęcenia arcybiskupa lwowskiego Dymitra Solikowskiego". Oprócz kościoła Erazm Herburt ufundował klasztor, który w 1609 r. przekazał karmelitom trzewiczkowym. Cudowny obraz (właściwie płaskorzeźba) zawisł w głównym ołtarzu świątyni i ściągał co roku na odpust w dniu 26 lipca tłumy wiernych.
Po II wojnie światowej w zabudowaniach klasztornych znajdowały się magazyny kołchozu, a kościół stał pusty, popadając w ruinę. Obiekt został odzyskany przez miejscowych wiernych w 1989 r. W następnych latach przeprowadzono gruntowny remont, podczas którego rozebrano szczątkowo zachowane skrzydło północne i zmieniono częściowo kształt architektoniczny zabytku, m.in. wymieniono niektóre sklepienia, nadbudowano zakrystię, zmieniono kształt dachów. Dawne freski w większości przemalowano farbami olejnymi (zachowały się tylko fragmenty w kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej). Płaskorzeźba św. Anny znajduje się obecnie w klasztorze karmelitów na Piasku w Krakowie, a zespół rzeźb ołtarzowych trafił do Lwowskiej Galerii Obrazów.
** Zespół klasztorny karmelitów znajduje się na wzniesieniu za wsią. Założenie ma kształt asymetrycznej podkowy. Do budynku klasztoru przylega od wschodu kościół p.w. św. Anny. Jest to budowla jednonawowa z trójbocznie
208
209
zamkniętym prezbiterium. Do nawy przylegają kaplice: Matki Boskiej Szkaplerznej od północy i św. Józefa od południa. Od zachodu obszerna kruchta. Przy prezbiterium zakrystia. Fasada zwieńczona trójkątnym szczytem, dach dwuspadowy z ośmioboczną wieżyczką na sygnaturkę. Elewacja północna była pierwotnie przesłonięta przez budynek klasztoru. Obecnie, po wyburzeniu jednego skrzydła, jest prowizorycznie uporządkowana. W nawie i prezbiterium sklepienia kolebkowe, w kaplicach kolebkowe z lunetami. Współczesne wyposażenie wnętrza pochodzi w części z nieczynnych kościołów w Nowoszycach i Chyrowie.
Budynek klasztoru składa się korpusu centralnego oraz dwóch asymetrycznych skrzydeł. W centrum wieża, na jej osi zamknięta półkoliście brama.
Klasztor był dawniej ufortyfikowany. Do dziś od północy i północnego wschodu zachowały się ślady ziemnych umocnień. W południowo-zachodnim narożniku widać zarys bastionu, na którym stoi XVIII-wieczna dzwonnica.
* Pałac na terenie dawnego folwarku, prawdopodobnie z II pol. XIX w. Według mieszkańców jego właścicielami byli Sienińscy. Nie wymienia go w swym dziele R. Aftanazy. W fasadzie zachował się półkolisty portyk wsparty na dwóch kolumnach i zwieńczony tarasem widokowym. W elewacji ogrodowej ryzalit ze ślepymi arkadami w dolnej kondygnacji. Obecnie budynek jest podzielony na lokale mieszkalne. Obok lepiej utrzymana oficyna (obecnie stacja sortowania roślin), a wokół zapuszczony park ze starymi drzewami.
Schodnica (??i?????)
rej. Drohobycz
W XIX w. na terenie Schodnicy odkryto bogate złoża ropy naftowej. Pod koniec tego stulecia działała tu duża kopalnia, należąca do spółki, jednym z udziałowców której był książę Schwarzburg-Sonderhausen. Obejmowała sześć szybów o głębokości przekraczającej 200 m. W związku z wydobyciem ropy w miejscowości zaczęli osiedlać się liczni Żydzi, tworząc odrębną dzielnicę.
Synagoga z przełomu XIX i XX w, jeden z nielicznych drewnianych obiektów tego typu, które przetrwały II wojnę światową, znajduje się w centrum byłej dzielnicy żydowskiej. Po wojnie ulokowano w niej szwalnię, lecz nie naruszono architektury. Jest to parterowy budynek na planie prostokąta,
ustawiony na kamiennej podmurówce, nakryty czterospadowym dachem. Ściany z zewnątrz obite deskami, wewnątrz tynkowane. Od zachodu ganek z głównym wejściem. W sali głównej zachowały się cztery drewniane słupy, podtrzymujące strop i dzielące pomieszczenie na część męską i żeńską. Takie rozwiązanie stosowały uboższe gminy, których nie było stać na piętrową synagogę z babińcem na piętrze.
Cmentarz katolicki, zaniedbany i zarośnięty, znajduje się na stoku zalesionego wzgórza za budynkiem sanatorium. Zwracają uwagę artystycznie kute ogrodzenia żeliwne, m.in. przy nagrobku Stasia Samela (zm. 1897).
Semerówka (?????i???)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. św. Jana Ewangelisty z 1718 r., drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, mniejszego czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Nawę i znacznie niższy babiniec wieńczy czteropoła-ciowy dach namiotowy z jednym załamaniem, zakończony latarnią, a część ołtarzową pięciopołaciowy dach kalenicowy.
Sielec (??????)
rej. Drohobycz
Cerkiew p.w. Soboru NMP z 1700 r., drewniana, trójdzielna, składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego kwadratowego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Nad nawą dach namiotowy na ośmiobocznym bębnie, nad pozostałymi częściami podobne, ale niższe dachy. Wszystkie nakrycia zwieńczone małymi makowicami. Obok cerkwi dzwonnica z XVIII w., drewniana, trójkondygnacyjna, szkieletowa, nakryta namiotowym dachem.
Siemianówka (?????i???) rej. Pustomyty
Siemianówka była wymieniana w dokumentach królewskich w 1566, 1570 i 1658 r. W lustracji z lat 1661-62 czytamy: "Tej wsi posesorem jest JM Pan Michał Morzkowski, rotmistrz Jego Kr. Mości, za przywilejem. Ta wieś na łanach 15 zdawna zasiadła, między którymi łan jeden, który do fundacji kościoła Siemianowskiego należy. (...) Kościół jest w tej wsi jus
210
211
Siemianówka
collationis do króla JMC należy. (...) Dworek jest w tej wsi, który teraźniejszy pan dzierżawca budować począł".
Od połowy XVIII w. Siemianówka była w dzierżawie Potockich herbu Pilawa. Wdowa po kasztelanie lwowskim Józefie Potockim (zm. 1764), Pelagia Potocka, osiadła tu na stałe i aż do końca XVIII w. prowadziła dom otwarty jeden z liczniej uczęszczanych podlwowskich salonów. Zbudowała ona we wsi klasycystyczną rezydencję, przypominającą nieco wille włoskie. W XIX w. posiadłość wielokrotnie zmieniała właścicieli. Ostatnimi byli Sulatyccy herbu Sas. Umieścili oni w pałacu liczne dzieła sztuki przewiezione z Jurkowców na Podolu (m.in. obrazy Juliusza Kossaka). W 1915 r. w pałacu urządzono szpital polowy. Zdewastowany i nieużytkowany budynek rozebrano w 1929 r., pozostawiając tylko kolumnadę dla ozdoby parku. Park wycięto po 1939 r. Jedyną pozostałością zespołu jest oficyna (nazywana przez mieszkańców kantorem), przebudowana po wojnie, obecnie bardzo zaniedbana.
W okresie międzywojennym wieś była w zdecydowanej większości polska (na 1800 mieszkańców ponad 1600 Polaków).
** Kościół katolicki ufundowała w 1720 r. Teresa z Tarłów Potocka. Po II wojnie światowej mieścił się w nim magazyn ziarna. W 1988 r. budynek spłonął w wyniku podpalenia. Zwrócony wiernym, został odnowiony i rekonsekrowany. Jest to budowla murowana, trzynawowa, na planie prostokąta. Dwuspadowy dach wieńczy neogotycka ażurowa sygnaturka. W fasadzie trójkątny fronton z płytkimi arkadowymi niszami. Elewacje opilastrowane. Wewnątrz zachowały się freski z 1741 r., restaurowane w 1935 r. i w latach dziewięćdziesiątych (w niezbyt udany sposób). Z dawnego wystroju zachował się krucyfiks oraz rzeźby śś. Piotra i Pawła. Na ambonie i portalu zewnętrznym herby Pilawa (Potockich) i Topór (Tarłów).
** Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła (na skraju wsi, przy drodze do Pustomytów), zbudowana w 1718 r., drewniana, trójdzielna. Część centralna nakryta dachem namiotowym z jednym załomem. Wewnątrz zachowały się fragmenty malowideł ściennych z XVIII w. Obok drewniana dzwonnica.
Cmentarz katolicki leży pośrodku wsi, za kościołem. Najstarsze nagrobki: Emilii Krach (zm. 1826) z rzeźbą młodzieńca i Anny Kertesz de Rosa (zm. 1827) z inskrypcją łacińską. Zwraca uwagę pomnik "ofiar kainowych dni"
212
Skole
z 1944 r. oraz pomnik poległych w czasie II wojny światowej. Pod rzeźbą kobiety wspartej o krzyż spoczywa miejscowy proboszcz ks. Kazimierz Loga (zm. 1910).
Skole (?????)
stolica rejonu
Skole leży u stóp Paraszki (1268 m), przy historycznym trakcie z Halicza na Węgry. Miejscowość została założona na podstawie nadania Władysława Jagiełły z 1397 r. i stała się z czasem ośrodkiem ogromnych dóbr, obejmujących dorzecze Oporu po granicę węgierską. W 1660 r. ówczesny ich właściciel, książę Aleksander Zasławski, lokował w Skolu miasto, które od swego imienia nazwał Aleksandrią (nazwa ta nie przyjęła się). Wzniesiono wówczas warowny dwór otoczony kamiennym murem. Po Zasławskich posiadłość przeszła do Lubomirskich. W 1704 r. wydzierżawiła ją Elżbieta Sieniaw-ska. Za jej czasów traktem przez Skole szły transporty broni dla węgierskich powstańców Franciszka Rakoczego. W latach osiemdziesiątych XVIII w. Izabela z Czartoryskich Lubomir-ska doprowadziła miasteczko do rozkwitu, zakładając m.in. hutę żelaza.
W 1886 r. majątek skolski wykupiła niemiecka spółka Grodel und Schmidt. Gródlowie dbali o rozwój gospodarczy miejscowości, uruchomili m.in. tartak, przy którym powstały domy mieszkalne dla robotników, szpital, elektrownię; walnie przyczynili się do odbudowy miasteczka po wielkim pożarze w 1888 r. W okresie międzywojennym Skole było znane jako miejscowość wczasowa i klimatyczna.
* * Cerkiew p.w. św. Paraskewy z XVII w. (ul. Szewczenki) jest drewnianą budowlą o archaicznym wyglądzie, jednym z cenniejszych tego rodzaju zabytków na opisywanym terenie. Wszystkie trzy części, czworoboczne w planie, są nakryte czteropołaciowymi dachami namiotowymi. Dach części środkowej ma jedno załamanie i wieńczy go makowica. Nad babińcem dodatkowe pomieszczenie. Obok drewniana dzwonnica z 1760 r., zwieńczona namiotowym dachem, pełniąca rolę bramki wejściowej. Od lat sześćdziesiątych XX w. w cerkwi mieściło się muzeum krajoznawcze, w 1994 r. przywrócono ją do kultu.
* Kościół katolicki został zbudowany w XVIII w., a przebudowany w duchu neogotyckim w XIX w. Po 1945 r. umieszczono w nim magazyn, a później elektrownię, niszcząc całe wyposażenie wnętrza. Zwrócony wiernym w 1992 r.,
213
Skole
Sokal
Skole. Drewniana cerkiew p.w. iw. Paraskewy
został rekonsekrowany 17 września 1994 r. Budowla na planie krzyża, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Nad częścią centralną sygnaturka. Opięte szkarpami ściany obiega fryz arkadowy.
Synagoga, prawdopodobnie z XIX w. (przy głównym placu), obecnie sala kinowa. Parterowa budowla z ryzalitem w części środkowej.
** Pałac Gródlów leży na południowym krańcu miasta. Powstał prawdopodobnie pod koniec XIX w. Budowla eklektyczna z przewagą elementów neorenesansowych, dwukondygnacyjna, nakryta łamanym dachem z lukarnami. Na osi budynku ryzalit z dwukolumnowym portykiem, nakryty blaszanym hełmem. W elewacji ogrodowej ryzality z boniowa-nymi narożami. Obiekt jest dobrze utrzymany, podobnie jak otaczający go park. Mieści się w nim szkoła z internatem.
Cmentarze katolickie. Starszy znajduje się o 300 m od kościoła, przy linii kolejowej. Jest w stanie szczątkowym, nagrobki porozbijane. Nowy, powstały na początku XX w., leży przy obwodnicy miasta, w pobliżu parkingu. Zwraca tu uwagę okazały nagrobek rotmistrza kawalerii Legionów Polskich, Alberta Kordeckiego, zmarłego w 1917 r. prawdopodobnie z ran, ozdobiony krzyżem Virtuti Militari oraz orłem w koronie. Godny uwagi jest także nagrobek Marii z Probstów Kuśnierzowej z postacią kobiety obejmującej krzyż.
Smerekówka (??????i???)
rej. Przemyślany
Kościół katolicki z początku XX w., eklektyczny z przewagą elementów neogotyckich. Fasada dekorowana przerywanym falistym frontonem. Do nawy przylega czworoboczna kaplica. Na początku lat dziewięćdziesiątych kościół oddano Cerkwi greckokatolickiej na wieżach pojawiły się cebulaste hełmy.
Sokal (??????)
stolica rejonu
Miasto leży nad rozlewiskami Bugu. Na prawym brzegu znajduje się centrum miasta, na lewym dzielnica Zabuże z dawnym klasztorem bernardynów. W okolicy ciągnie się tzw. Grzęda Sokalska, ciąg wzniesień o kredowym podłożu, o florze i faunie zbliżonej do stepów Podola.
Sokal założył w 1424 r. na prawie magdeburskim książę mazowiecki Ziemowit, zrazu na terenie obecnego Zabuża. Położone na jednym z typowych szlaków tatarskich, miasto od początku istnienia było narażone na ich napady. Jeden z najcięższych miał miejsce w 1519 r., kiedy wojska polskie poniosły pod Sokalem klęskę (pomnik upamiętniający tę bitwę przetrwał do 1939 r.). Po zniszczeniach miasto odbudowało się na przeciwnym brzegu rzeki. Przyłączony w 1462 r. do Korony Polskiej, był Sokal miastem powiatowym w województwie bełskim i siedzibą starostwa. W 1938 r. liczył nieco ponad 10 tys. mieszkańców.
** Kościół p.w. Matki Bożej Pocieszenia i klasztor bernardynów powstały na początku XVII w. z inicjatywy biskupa chełmskiego Stanisława Gomolińskiego. Budowę kościoła rozpoczęto w 1604 r., a konsekracja odbyła się w 1619 r. Umieszczono w nim słynący łaskami obraz Matki Boskiej Pocieszenia (kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej), wcześniej przechowywany w starym, drewnianym kościółku. W 1617 r. przystąpiono do budowy murowanego budynku klasztornego. Całość założenia otaczały masywne mury z czterema basztami i fosa. W późniejszym okresie klasztor otrzymał stałą załogę wojskową, armaty i inny sprzęt obronny. W jego murach okoliczna ludność chroniła się w razie zagrożenia, zwłaszcza ze strony Tatarów. Obronił się m.in. przed Kozakami Chmielnickiego w 1648 r., a uległ dopiero Szwedom w 1702 r. Wśród dobrodziejów klasztoru były znane postacie ówczesnej Polski: sam król Zygmunt III, Jan
214
215
bokal
Sokolowka
Zamoyski, a potem jego syn Tomasz, Mikołaj Zebrzydowski, Stanisław Żółkiewski, Jerzy Mniszech, rodziny Daniłowiczów i Sobieskich.
Dekretem cesarza Józefa II z 1788 r. klasztor skasowano, lecz na skutek starań wysoko postawionych osób decyzja ta została uchylona. Matka Boża Sokalska, patronka Pobuża, cieszyła się szerokim kultem, po kraju krążyły pieśni Jej poświęcone, m.in. Pieśń dziada sokolskiego Franciszka Karpińskiego. W 1843 r. pożar zniszczył całkowicie wyposażenie kościoła łącznie z cudownym obrazem. W 1848 r. poświęcono nowy obraz, namalowany na wzór dawnego przez lwowskiego artystę Maszkowskiego.
Podczas II wojny światowej klasztor był miejscem schronienia licznych uciekinierów, zwłaszcza podczas rzezi ludności polskiej na Wołyniu. Po 1945 r. lewobrzeżna część Sokala z klasztorem pozostała zrazu przy Polsce, dopiero w 1951 r. w wyniku zmiany granic znalazła się na terenie ZSRR. Wyposażenie kościoła przewieziono do Leżajska, a w zabudowaniach władze sowieckie urządziły ciężkie więzienie. Obraz Matki Bożej Sokalskiej znajduje się obecnie w krużgankach klasztoru bernardynów na krakowskim Stradomiu.
Kościół jest budowlą trójnawową, z apsydą i traseptem, obszernym chórem zakonnym i wysoką wieżą, którą wieńczy barokowy hełm. Jest nadal niedostępny dla zwiedzających.
Kościół parafialny postawiono na początku XX w. na fundamentach starszego, który spłonął w 1870 r. Po wojnie urządzono w nim halę targowiskową i tę funkcję pełni do dziś. Jest to budowla na planie prostokąta, z wysoką, czterokondygnacyjną wieżą. Z lewej strony sześcioboczna kaplica nakryta kopułą. W nawach i najwyższej kondygnacji wieży wąskie, półkoliste okna.
Cerkiew greckokatolicka z 1909 r. znajduje się w pobliżu rynku. Jest to okazała budowla z wysokim, czterokolumno-wym portykiem doryckim, zwieńczonym trójkątnym frontonem. Pomiędzy kolumnami rzeźby świętych. Po obu stronach fasady wieże o dolnych kondygnacjach na planie kwadratu, a wyższych sześciobocznych, nakryte kopułami z latarnią. Nad nawą wielka kopuła na sześciobocznym bębnie.
* Cerkiew św. Mikołaja z I poł. XVI w. (w parku). Budowla murowana, trójdzielna, z kwadratową kruchtą i półkoliście zamkniętą częścią ołtarzową. Na wschodniej ścianie części ołtarzowej zachowały się pod tynkiem freski wykonane prawdopodobnie przez S. Stroińskiego. Wokół cerkwi mur
z bramą-dzwonnicą. Jest to jedyna zachowana na Pobużu XVI-wieczna cerkiew.
* Synagoga z 1762 r. znajduje się w parku we wschodniej części miasteczka, w dawnej dzielnicy żydowskiej. Budynek murowany z cegły, złożony z sali głównej na planie prostokąta i niskiej sieni z nadbudowanym piętrem. Dostawiony później od strony północnej babiniec nie zachował się. Powyżej belkowania elewacji wysoka arkadowa attyka z czterema ośmiobocznymi wieżyczkami. Po zniszczeniach II wojny światowej synagoga stała opuszczona, dziś jest ruiną bez dachu.
W Sokalu zachowała się także nowsza synagoga z końca XIX w. (ul. Szeptyckiego) oraz murowany bet-midrasz (miejsce udzielania nauk) z XVIII w.
** Cmentarz katolicki znajduje się we wschodniej części miasta, w pobliżu dworca autobusowego. Wyłącznie polski, obecnie nieczynny, po wojnie w części zlikwidowany w związku z budową osiedla mieszkaniowego. Najstarsze obiekty znajdują się w zachodniej, zaniedbanej części cmentarza, m.in. pomnik Franciszki Pajączkowskiej w kształcie piramidy. W części środkowej zwraca uwagę neogotycka kaplica Turbińskich z 1923 r., grobowce Eugeniusza Minkowicza-Wysoczańskiego, aptekarza i długoletniego burmistrza miasta (zm. 1913) oraz ks. Michała Lewartowskiego, proboszcza sokalskiego (zm. 1930). W najlepiej utrzymanej części wschodniej wyróżniają się nagrobki: Wincentego Just-kowskiego, żołnierza powstania listopadowego (zm. 1898), dr. Gwidona Wyspiańskiego (zm. 1897) i Wandusi Bieleckiej z rzeźbą dziecka pod krzyżem.
Sokołówka (?????i???)
rej. Żydaczów
** Kościół katolicki z 1594 r., późnorenesansowy z elementami gotyku, obecnie opuszczony i zrujnowany (w 1996 r. był jeszcze dach). Składa się z prostokątnej nawy i czworobocznego prezbiterium. W fasadzie masywna, trójkondygnacyjna wieża nakryta dachem namiotowym. Z zewnątrz ściany opięte szkarpami. Na kalenicy dachu sygnaturka. Wewnątrz sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Zachowały się fragmenty fresków z XVIII-XIX w. W pobliżu zrujnowana dzwonnica. Ta piękna niegdyś świątynia skazana jest prawdopodobnie na zagładę, bo w Sokołówce nie ma już Polaków.
216
217
Stara Sol
Stara Sól (????? ?i??)
rej. Stary Sambor
Za czasów I Rzeczypospolitej Stara Sól należała do dóbr koronnych. Z 1502 r. pochodzi wiadomość o istnieniu tutaj parafii rzymskokatolickiej, którą w 1557 r. uposażył król Zygmunt August, a później Stefan Batory. W lustracji z 1686 r. czytamy: "To miasto, zasiadłe na półsiódma łana i 25 ogrodach, żadnych powinności odprawować nie powinno. (...) Młyny są trzy. Przedmieścia w Starosoli są dwoje jedno zupne i drugie wójtowskie. Oboje do folwarku żupniewskiego także odprawują powinności". Informacje te, a także nazwa miejscowości, świadczą o istnieniu żupy solnej. W 1858 r. rząd austriacki zlikwidował wydobycie soli. Czynione przez gminę starania o jego wznowienie pozostały bez skutku.
* * Kościół katolicki p.w. Św. Michała Archanioła wzniesiono w latach 1615-1660. Był przebudowywany w XVIII i XIX w., a ostatnio gruntownie na początku XX w. według projektu B. Wiktora. Tej ostatniej przebudowie zawdzięcza świątynia swój niecodzienny, manierystyczny kształt. Jest to budowla jednonawowa, na planie prostokąta z półkolistą ap-sydą wzmocnioną szkarpami. Do północnej elewacji przylega kaplica na planie kwadratu, dekorowana arkadowymi niszami i fryzem konsolkowym, nakryta kopułą. Wszystkie elewacje są
Stara Sól. Kościół p.w. iw. Michała Archanioła
218
Stara Sól
ozdobione płaskorzeźbionymi portalami, półkolistymi wnękami i oknami. W jednej z nich płaskorzeźba św. Michała Archanioła.
Obok dwukondygnacyjna dzwonnica na planie kwadratu. Dolna kondygnacja murowana, z dwoma arkadowymi przejściami, górna drewniana, zwieńczona dachem namiotowym.
Kościół jest zamknięty. Ukraińska Cerkiew zrezygnowała z jego przejęcia ze względu na wysokie koszty remontu. Z zabytkowego wnętrza nie ocalało nic.
Cerkiew p.w. Zmartwychwstania Pańskiego z XVII w. (ul. Iwana Franko), drewniana, trójdzielna. Do kwadratowej nawy od zachodu przylega prostokątny babiniec, od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa. Nawa wyższa od części bocznych, nakryta namiotowym dachem na ośmiobocz-nym bębnie. Nad babińcem dach kalenicowy. Od frontu do babińca przylega dobudowana później dzwonnica, dwukondygnacyjna, nakryta czteropołaciowym dachem namiotowym.
Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego z 1440 r., drewniana, trójdzielna, złożona z prostokątnego babińca, kwadratowej nawy i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nawa wyższa, nakryta czteropołaciowym dachem namiotowym zwieńczonym smukłą wieżyczką. Babiniec nakryty dachem namiotowym na wysokim, ośmio-bocznym bębnie z oknami. Jego drugą kondygnację stanowi arkadowa galeria. Wewnątrz w babińcu i nawie płaskie stropy. Obok XVII-wieczna drewniana dzwonnica o konstrukcji szkieletowej, z czteropołaciowym dachem namiotowym, jednokrotnie łamanym.
* Neorenesansowy pałacyk z 1911 r. Budowla dwukondygnacyjna, nakryta dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje dekorowane półkolistymi obramieniami okiennymi, gzymsami i boniowaniem w narożach. W ozdobnych szczytach wnęki z figurami świętych. Z boku wieża zwieńczona smukłym blaszanym hełmem. W pałacyku mieści się obecnie szpital.
* Cmentarz katolicki (w południowej części miasteczka, po lewej stronie drogi do Starego Sambora), bardzo zaniedbany. Najstarszym nagrobkiem jest klasycystyczny pomnik na grobie Josepha Holfingera, magazyniera salin (zm. 1843) z inskrypcją niemiecką. W centrum kaplica z czterokolum-nowym portykiem i półkoliście zamkniętym prezbiterium. Wokół niej zgrupowane są pozostałe stare nagrobki. Pod
219
Stare Sioło
"sękatym" krzyżem ustawionym na skałkach spoczywa Jędrzej Wojtasiewicz, długoletni burmistrz Starej Soli (zm. 1901).
Stare Sioło (????? ????)
rej. Pustomyty
Wieś Stare Sioło leży przy linii kolejowej ze Lwowa do Stanisławowa. Istniała już w XII w., wchodząc w skład posiadłości książąt ruskich. Około 1391 r. miejscowe dobra (pod nazwą Czerepinki) otrzymał Zawisza Czarny z Grabowa za zasługi wojenne. Jego syn Jan założył tu osadę obronną, w której ludność mogła chronić się przed Tatarami. On też zasiedlił wieś polskimi chłopami spod Nowego Sącza i ufundował w 1454 r. parafię rzymskokatolicką. Polacy aż do II wojny światowej stanowili większość jej mieszkańców. W późniejszych wiekach posiadłość była kolejno w rękach szeregu wybitnych rodów Rzeczypospolitej: Tęczyńskich, Tarnowskich, Ostrogskich, Zasławskich, w XVIII w. Radziwiłłów, Lubomirskich, Sieniawskich i Czartoryskich, wreszcie od 1809 r. aż do września 1939 r. Potockich z linii łańcuckiej.
*** Ruiny zamku stoją dziś tuż przy torach kolejowych. Zamek wznieśli w II poł. XVI w. książęta Ostrogscy, podobno według projektu znanego lwowskiego architekta pochodzenia włoskiego, Ambrożego zwanego Przychylnym. W latach 1649-1654 książę Dominik Zasławski podźwignął budowlę ze zniszczeń i przebudował na wspaniałą rezydencję obronną,
Stare Sioło. Jedna z baszt zamku
220
Stary Jazów
która wytrzymała w 1648 r. oblężenie wojsk Chmielnickiego. Następcy Dominika nie mieszkali już w Starym Siole. Na początku XVIII w. zamek restaurował Adam Mikołaj Sieniawski, utrzymując jego obronny charakter. W początkach XIX w. Potoccy umieścili tu browar, co przyczyniło się do degradacji budowli. Po wybudowaniu linii kolejowej przyczyniły się do niej także wstrząsy powodowane przez przejeżdżające tuż obok pociągi. Obecnie zabytkiem nikt się nie opiekuje, jego stan jest opłakany.
Zamek ma rzadko spotykany narys nieregularnego pię-cioboku z sześcioma wielobocznymi basztami w narożach. Baszty wieńczy renesansowa attyka. Zachowała się uszkodzona tablica z herbami Ogończyk i Leliwa oraz inicjałami fundatora zamku. Do wschodniej kurtyny murów przylegają pozostałości dawnego budynku mieszkalnego.
Kościół katolicki p.w. św. Mikołaja (obecnie cerkiew) był konsekrowany w 1752 r. Jest to budowla barokowa z zamkniętym półkoliście prezbiterium i dwukondygnacyjną, kwadratową wieżą nakrytą blaszanym hełmem. Ściany opilastro-wane. Fasadę wieńczy ozdobny szczyt dekorowany wazonami. Po przejęciu przez Cerkiew zmieniono wystrój wnętrza.
Cmentarz katolicki, zaniedbany i zarośnięty, leży w zachodniej części wsi, ok. 500 m od kościoła. Jest na nim kilka pomników o dużej wartości artystycznej i historycznej, wśród których wyróżniają się okazałe nagrobki Wybranowskich, m.in. Romana Wybranowskiego, pułkownika wojsk polskich i dowódcy Gwardii Narodowej Galicyjskiej (zm. 1863) oraz jego córki Ludwiki Ujejskiej (zm. 1898) z rzeźbą klęczącego anioła. W części centralnej dwa wysokie obeliski: Rudnickiej (zm. 1840) i bezimienny, z kartuszem herbowym i pano-pliami.
Stary Jazów (?????? ??)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. św. Paraskewy została zbudowana w I poł. XVII w. (w XIX w. dobudowano boczne aneksy i zakrystię). Budowla drewniana na planie krzyża. Część ołtarzowa zamknięta trójbocznie, z dwiema różnych rozmiarów zakrystiami po obu stronach. Centralny, kwadratowy zrąb zwieńczony kopułą z makowicą na ślepej latarni, boczne nakryte dachami kalenicowymi. Na zewnętrznych ścianach zachowały się napisy z XVII-XIX w. o charakterze kronikarskim.
221
Stary Sambor
Stary Sambor (?????? ????i?)
stolica rejonu
Miejscowość o nazwie "Sambora" nad górnym Dniestrem istniała już za czasów książąt ruskich. Po zniszczeniu grodu przez Tatarów mieszkańcy przenieśli się na miejsce obecnego miasta Sambor, a na dawnym miejscu powstała osada, którą aż do II poł. XIX w. zwano Starym Miastem. Pierwsza wzmianka o kościele rzymskokatolickim pochodzi z 1501 r. W 1553 r. królowa Bona nadała Staremu Samborowi miejskie prawo magdeburskie i ustanowiła jarmarki. Ona też ufundowała nowy kościół. W 1569 r. Zygmunt August potwierdził przywileje i zezwolił na wolny wyrąb w lasach królewskich. Miasto miało mury obronne, których pozostałości istniały jeszcze w XIX w. Władysław Łoziński w lwowskim "Dzienniku Literackim" tak charakteryzował mieszkańców: "Mieszczaństwo tutejsze, ukryte w swej kotlinie zasłoniętej górami (...) zachowało wszystkie przymioty dawnego polskiego nad-dniestrzaństwa, stroje i obyczaje, serce i duszę, wszystko to dotąd nie straciło dawnej dziarskości. (...) Strój ich to długa granatowa kapota, przepasana srebrzystym pasem, buty wysokie, konfederatki zamaszyste, na bakier założone, serdeczność otwarta, junactwo wygórowane, religijność głęboka". Ze Starego Sambora pochodził Mikołaj Zyblikiewicz, prezydent Krakowa, a później marszałek krajowy galicyjski.
* Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja stoi we wschodniej pierzei rynku, na skraju nadrzecznej skarpy. Został zbudowany w 1890 r. przez architekta Jabłońskiego z Przemyślajako trzeci z kolei w tym miejscu. Po II wojnie światowej w jego wnętrzu mieściła się hala fabryczna i magazyn. W 1991 r. świątynię zwrócono parafianom. W trzy lata później powrócił na swoje miejsce przechowywany w Mościskach ołtarz główny.
Kościół jest murowaną budowlą w stylu neoromańskim, trójnawową w układzie bazylikowym, z prezbiterium zamkniętym półkolistą apsydą. Do prezbiterium przylega od północy zakrystia, a od południa wysmukła trójkondygna-cyjna wieża z piętrami zaakcentowanymi wydatnymi gzymsami i ostrosłupowym hełmem. W jej przyziemiu druga zakrystia. Fasada trójosiowa, dwukondygnacyjna, zamknięta trójkątnym szczytem. Dachy nad nawą główną i prezbiterium dwuspadowe, nad nawami bocznymi pulpitowe, kryte blachą. Nad prezbiterium wieżyczka na sygnaturkę w formie bramki. Wewnątrz sklepienia krzyżowe. Chór muzyczny wsparty na
222
Stary Sambor
dwóch masywnych filarach przyściennych. Z prawej strony prezbiterium przetrwała marmurowa tablica upamiętniająca stulecie Konstytucji 3 Maja.
W pobliżu kościoła stoi dawna plebania z neogotyckim szczytem ozdobionym fryzem ze ślepych arkad.
Stary Sambor. Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja
Synagoga z końca XIX w. (przebudowana po 1945 r.) znajduje się w centrum miasta, na wschód od rynku. Budowla murowana z cegły, na planie prostokąta, nakryta dwuspadowym dachem. Elewację frontową akcentuje ozdobny portal (wejście zamurowane). W elewacji wschodniej wnęka z napisem po hebrajsku, z którego wynika, że synagoga należała do gminy chasydzkiej. Zachowały się narożne pilastry zakończone ster-czynami oraz częściowo zamurowane otwory okienne. Obecnie wewnątrz mieści się magazyn.
Żydzi starosamborscy pojawiają się w źródłach w 1544 r., przywilej na zbudowanie synagogi i założenie cmentarza otrzymali już w 1569 r.
* Cmentarz katolicki leży na wzgórzu w zachodniej części miasteczka. Jego starsza, polska część jest zaniedbana, wiele nagrobków rozbitych lub porośniętych krzakami. Najstarszym nagrobkiem jest klasycystyczny pomnik na grobie dzieci Pauliny i Angeliki Weimess (zm. 1840), z inskrypcją
223
Stebnik
Stryj
niemiecką. W zaroślach kryje się cenny żeliwny nagrobek z neogotycką dekoracją na grobie Antoniego Burghardta, burmistrza Starego Sambora (zm. 1874).
Stebnik (???????)
rej. Drohobycz
Miasteczko Stebnik sąsiadujące z Drohobyczem słynęło dawniej z kopalni soli kamiennej i potasowej. Stebnicka żupa solna znana była już w XII w. W 1440 r. król Władysław Warneńczyk zezwolił Włodkowi ze Swiemicz przenieść wieś Stebnik na prawo niemieckie i nadał mu sołtystwo. Na przełomie XIX i XX w. w Stebniku mieścił się zarząd salin. Po II wojnie światowej wydobycia soli zaniechano.
Dawną świetność przypomina okazały * gmach zarządu kopalni z końca XIX w. (obecnie opuszczony). Składa się z dwóch prostokątnych budynków dekorowanych płytkimi arkadowymi niszami oraz połączonych z nimi parterowych skrzydeł. Pośrodku wysoka, kwadratowa wieża zwieńczona dachem namiotowym. Otoczony parkiem i wysokim ogrodzeniem budynek jest niedostępny. W miasteczku zachowały się liczne domy pracowników kopalni z początku XX w. z drewnianymi gankami i wykuszami.
Cmentarz katolicki, czynny i dobrze utrzymany, leży we wschodniej części miejscowości, ok. 2 km od centrum. Przy wejściu okazała kaplica grobowa Terleckich (właścicieli miejscowych dóbr, Rusinów). W głębi zwraca uwagę pomnik Aleksandra Zdanowicza, uczestnika powstania styczniowego.
Stojanów (?????i?)
rej. Radziechów
* Kościół katolicki z przełomu XIX i XX w. (obecnie cerkiew) . Budowla neogotycka na planie krzyża, z wysoką, trzykondygnacyjną wieżą, nakrytą dachem namiotowym. W drugiej kondygnacji wieży schodkowe szczyty z wieżyczkami i ostrołukami. Ściany oszkarpowane, okna ostrołukowe, na dachu sygnaturka.
Stojańce (??????i)
rej. Mościska
** Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych z 1714 r., drewniany, z zachowaną we wnętrzu iluzjonistyczną barokową polichromią. Chór muzyczny wsparty na profilowanych
słupach. Przed 1990 r. służył jako magazyn, obecnie zwrócony wiernym.
Według podania parafię założył w XV w. Czuryło z Goraja. W XVI w. kościół przejęli dysydenci. W 1631 r. wrócił do katolików zgodnie z wolą Eugenii Czuryłówny.
Stryj (?????)
stolica rejonu
Dawne królewskie miasto Stryj leży u wylotu z gór rzeki o tej samej nazwie, na jednym z głównych szlaków komunikacyjnych przecinających Karpaty. Istniało już w średniowieczu, od 1385 r. miało prawa miejskie, a od początku XV w. było stolicą powiatu. W 1660 r. król Jan Kazimierz nadał starostwo stryjskie za zasługi wojenne przyszłemu królowi Janowi Sobieskiemu, który często tu przebywał. W 1672 r. wyruszył stąd w pogoń za tatarskimi oddziałami Adil Gireja, a w 1683 r. powrócił tu triumfalnie spod Wiednia. Za jego czasów istniał w Stryju zamek otoczony murem z sześcioma basztami i oblany dokoła wodą. Zamek rozebrali Austriacy, do 1939 r. zachowały się wały ziemne, obecnie w tym miejscu jest zajezdnia autobusowa. W okresie międzywojennym Stryj był piątym co do wielkości miastem w Małopolsce Wschodniej i liczył 34 tys. mieszkańców.
* * Kościół parafialny został wzniesiony w XIV w. w stylu gotyckim, później był przebudowywany, ostatnio po pożarze w 1886 r. Fasada neogotycka, dekorowana schodkowym fryzem arkadkowym, ostrołukowymi niszami, rozetą i trzema niskimi wieżyczkami. Po jej prawej stronie wysoka, trzykondygnacyjna wieża nakryta spiczastym hełmem. W jej trzeciej kondygnacji tarcza zegarowa w ozdobnym obramieniu. Zachował się piękny renesansowy portal zewnętrzny. Na zewnętrznej ścianie od północy epitafium Krzysztofa Koniecpolskiego (zm. 1572) z inskrypcją łacińską oraz tablica upamiętniająca 200-lecie zwycięstwa pod Wiedniem. Przed kościołem cokół po figurze Matki Bożej (upamiętniała 500 rocznicę założenia miasta), po 1945 r. przeniesionej na cmentarz.
Kościół był czynny przez cały czas po II wojnie światowej, dzięki czemu przetrwało wyposażenie wnętrza z końca XIX w. W latach dziewięćdziesiątych w kościele umieszczono tablicę pamięci popularnego pisarza Kornela Makuszyńskiego (1884-1953), który urodził się i spędził dzieciństwo w Stryju.
224
225
OLizaiKuwice
* Kościół józefitek z początku XX w. (obecnie cerkiew), neogotycki, z monumentalną trójdzielną fasadą dekorowaną ślepymi ostrołukami i figurami świętych. Nad nawą wieża ze spiczastym hełmem.
Cerkiew greckokatolicka z przełomu XIX i XX w., neoklasy-cystyczna, z wieżą nakrytą dachem namiotowym. Opilastro-wana fasada jest zwieńczona trójkątnym frontonem.
Wielka synagoga została zbudowana w 1817 r. W 1980 r. rozpoczęto przebudowę zrujnowanego budynku na basen kąpielowy, lecz prace przerwano z braku funduszy. Do dziś pozostały tylko mury. Na wewnętrznych ścianach widać jeszcze kilka inskrypcji i resztki malowideł.
W starej części miasta zachowała się prawie nietknięta zabudowa z przełomu XIX i XX w. Wyróżnia się historyzujący
* budynek "Sokoła" (obecnie Dom Ludowy), dekorowany kolumnami korynckimi, pilastrami, stiukowymi kartuszami i girlandami. Interesujący jest budynek dawnej * kawiarni "Wiedeńskiej", dwukondygnacyjny, z wieżyczką zwieńczoną blaszanym hełmem. Przy bocznej ulicy stoi okazały gmach
* gimnazjum z trójkątnym szczytem dekorowanym ślepymi ostrołukami. Liczne secesyjne i modernistyczne kamienice znajdują się w pobliżu dworca kolejowego i kościoła.
** Cmentarz katolicki leży za miastem, po prawej stronie drogi do Drohobycza. Został założony około połowy XIX w., jest wciąż czynny i nieźle utrzymany. Nazwiska na nagrobkach świadczą o wielonarodowym charakterze miasta, jednak z przewagą ludności polskiej. Spoczywają tu osoby zasłużone dla miasta i kraju, m.in.: Józef Puzyna (1856-1919), rektor Uniwersytetu Lwowskiego; dr Stanisław Baldwin Ramułt, radca ministerialny; Eugeniusz Abrahamowicz, poseł ziemi stryjskiej do austro-węgierskiej Rady Państwa.
W głębi cmentarza znajduje się założona w 1923 r. kwatera wojskowa, w której spoczywa 21 żołnierzy "braci Wielkopolan, wyzwolicieli Stryja w 1919 roku".
Strzałkowice (???i??????i)
rej. Sambor
Wieś była lokowana w 1395 r. przez Spytka z Melsztyna. Za I Rzeczypospolitej Strzałkowice należały do dóbr koronnych ekonomii Samborskiej. W inwentarzu z 1760 r. czytamy: "Wójtostwa w tej wsi posesorem Jmci Pan Jan Popiel i Kon-stancya z Bieńkowskich małżonkowie. (...) Budynek oficerski
226
Szczerzec
z drzewa w węgieł budowany, słomą pokryty, w nim izba z alkierzem (...)". Parafia rzymskokatolicka po raz pierwszy wspomniana jest w aktach pod datą 1494. Pierwszy, drewniany kościół zniszczyli Tatarzy w 1624 r.
* Kościół p.w. Wszystkich Świętych konsekrował w 1692 r. biskup kijowski Ludwik Załuski. W 1830 r. świątynia została rozbudowana. Po II wojnie światowej służyła jako magazyn kołchozu. Przepadło wtedy zabytkowe wyposażenie wnętrza. Obecnie kościół ponownie służy wiernym.
Fasadę zdobi czterokolumnowy portyk. Na dwuspadowym dachu sygnaturka. Okna zamknięte łukiem półkolistym. W zdewastowanym wnętrzu przetrwały fragmenty fresków przedstawiających Ostatnią Wieczerzę i św. Barbarę. W ołtarzu głównym obraz św. Barbary w otoczeniu Trójcy Świętej. Obok kościoła stoi arkadowa dzwonnica.
Na dziedzińcu zachował się okazały grobowiec Pospichil-lów zwieńczony figurą Chrystusa.
Styberówka (????i?i???)
rej. Brody
Cerkiew p.w. Bogarodzicy z 1702 r., drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, mniejszego babińca i części ołtarzowej. Nawa nakryta namiotowym dachem z dwoma załamaniami, boczne zręby dachami trójpołaciowymi. W ba-bińcu zrębowe sklepienie, część ołtarzowa przekryta płaskim stropem. Obok drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica, nakryta namiotowym dachem.
Synewódzko Wyżne (?????? ??????????)
rej. Skole
Cerkiew greckokatolicka z końca XVIII w, przebudowana w 1880 r., murowana, z wysoką czterokondygnacyjną wieżą zwieńczoną blaszanym hełmem. Prezbiterium zamknięte półkoliście.
Cerkiew prawosławna z XVIII w. Typowa drewniana cerkiew bojkowska z trzykrotnie łamanym dachem nad częścią centralną i zadaszeniem obiegającym budynek.
Szczerzec (??????)
rej. Pustomyty
Już w XII w. istniał w Szczercu warowny gród, który został zniszczony w czasie najazdu Tatarów. Z 1391 r. pochodzi
227
Szczerzec
Szkło
informacja o istnieniu parafii rzymskokatolickiej. W 1397 r. wojewoda sandomierski Jan Tarnowski wydal wójtowi Maciejowi przywilej na założenie "miasta Szczerzec na stu łanach, przeznaczając dwa łany na pastwisko i jeden na plebanię". W tymże roku król Władysław Jagiełło nadał miastu prawo magdeburskie oraz zezwolił na odbywanie jarmarków. Tatarzy niszczyli Szczerzec także w 1516 oraz 1621 r.: "Miasto jest funditus zniesione i popalone przez Tatary, zaczem prowiant żaden nie idzie". W 1785 r. starostwo szczerzeckie przejął rząd austriacki. Za czasów Józefa II osiedliło się w Szczercu kilkanaście rodzin menonitów, których potomkowie w II pol. XIX w. wyemigrowali do Ameryki. W 1828 r. posiadłość nabył świeżo uszlachcony kupiec i fabrykant Antoni Kriegshaber.
** Kościół parafialny p.w. św. Stanisława wzniesiono około 1400 r. w stylu gotyckim. Był wielokrotnie odbudowywany po zniszczeniach i przebudowywany, ostatnio w 1888 i 1912 r. Był czynny przez cały okres powojenny.
Jest to budowla murowana, jednonawowa, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i trzykondygnacyjną wieżą w fasadzie, nakrytą dachem namiotowym. W nawie sklepienia kolebkowe, w prezbiterium siatkowe. Zachowało się zabytkowe wyposażenie wnętrza: barokowe ołtarze, ambona i polichromia na sklepieniach. Przed kilku laty w kruch-cie wmurowano tablicę upamiętniającą generała Stanisława Maczka, urodzonego w Szczercu w 1892 r. Na fasadzie tablica upamiętniająca 500-lecie bitwy pod Grunwaldem. Na osi kościoła dwukondygnacyjna, arkadowa dzwonnica; po jej bokach rzeźby świętych.
Cerkiew Świętej Trójcy z XVI w., murowana. Jeszcze w końcu XVIII w. wieńczyły ją trzy drewniane kopuły. Obecny wygląd zawdzięcza ?I?-wiecznej przebudowie. Składa się z prostokątnej nawy, pięciobocznie zamkniętej części ołtarzowej i kwadratowej kruchty. W fasadzie wysoki szczyt, dekorowany po bokach wazonami. Na dachu sygnaturka. Wewnątrz sklepienia kolebkowe. Po 1977 r. w cerkwi mieściło się muzeum ateizmu. Obok drewniana trzykondygnacyjna dzwonnica.
** Cmentarz katolicki, położony w południowo-zachodniej części miasteczka, po prawej stronie drogi do Horożanki, jest jedną z najstarszych zachowanych nekropolii w regionie założono go pod koniec XVIII w. Najstarszymi pomnikami są dwa klasycystyczne nagrobki z inskrypcjami niemieckimi. Jeden z nich należy do aptekarza Johanna Kasthofera
228
(zm. 1792). Do starszych należy też pomnik na grobie Róży Glinieckiej (zm .1818). Zwraca uwagę nagrobek z wielką figurą Matki Bożej Królowej Świata i spiralnymi kolumnami.
Szczurowice (???????i)
rej. Radziechów
Dawne miasteczko, obecnie wieś na lewym brzegu bagnistego Styru. Istniało już w XV w. W 1650 r. przywilej króla Jana Kazimierza nadawał mieszkańcom "wolność używania gruntów należących do wybraństwa, wolność od czynszów i zaciągów, wolne warzenie piwa, palenie gorzałki i sycenie miodu na własną potrzebę". W połowie XVII w. właścicielami miasteczka byli Sobiescy, m.in. w 1651 r. prawa do posiadłości uzyskał Marek Sobieski, starosta krasnostawski. W 1765 r. starostwo szczurowickie trzymała Katarzyna z Zamoyskich Mniszchowa. Ostatnim starostą był Ignacy Chołoniewski.
W 1884 r. wielki pożar strawił cerkiew, bóżnicę, ratusz i wiele innych zabudowań. Miasteczko uległo też poważnym zniszczeniom podczas walk pozycyjnych I wojny światowej. Spłonął wówczas m.in. dwór.
Parafialny kościół katolicki p.w. Trójcy Świętej ufundował w 1661 r. król Jan Kazimierz. Świątynia ta spłonęła podczas I wojny światowej. Nowy kościół, ukończony w 1939 r. i jeszcze nie poświęcony, od wojny służy jako magazyn. Wnętrze podzielono stropem. Okazała bryła kościoła widoczna jest z daleka.
Pomnik Konstytucji 3 Maja wystawiony w 1926 r. cudem ocalał na głównym placu miejscowości.
* * Cmentarz katolicki leży w zachodniej części wsi, na zalesionym wzgórzu. Część polska jest zaniedbana i zarośnięta. Zachowały się dwa niezwykle piękne marmurowe pomniki z rzeźbami kobiet na grobach Anieli Manasłowskiej i Stanisława Nowakowskiego (zm. 1867), być może pochodzące z tego samego warsztatu kamieniarskiego. Godne uwagi są: neogotycki pomnik Piotra Nawratila (zm. 1875) oraz nagrobek powstańca styczniowego Jana Andrzejewskiego (zm. 1914).
Szkło (????)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. św. Paraskewy z 1732 r., znacznie powiększona w XIX w. Budowla drewniana, na planie krzyża, składa
229
Szpikołosy
Świrz
się z kwadratowej nawy z trójbocznie zamkniętymi aneksami, trój bocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią i czworobocznego babińca. Zrąb nawy przechodzi w ośmioboczny bęben nakryty kopułą zakończoną latarnią. Nad częściami bocznymi dachy kalenicowe. Obok drewniana dzwonnica z górną kondygnacją w formie arkadowej galerii, zwieńczona czteropołaciowym dachem namiotowym.
Szpikołosy (?????????)
rej. Złoczów
Kościół katolicki z przełomu XIX i XX w., eklektyczny z przewagą elementów neogotyckich. Ściany opięte szkarpami, dach wieńczy sygnaturka. Fasada dekorowana fryzem arkadowym. Z prawej strony fasady czworoboczna, dwukondygnacyjna wieża. Do niedawna w świątyni mieścił się magazyn, obecnie została przejęta przez Cerkiew.
Świrz (??i??)
rej. Przemyślany
** Kościół parafialny p.w. Trójcy Świętej i Wniebowzięcia Matki Boskiej ufundował w 1546 r. właściciel miasteczka Andrzej Świrski. Konsekrowano go w 1561 r. Po wojnie służył jako magazyn, obecnie jest w rękach grekokatolików, którzy przeprowadzili remont. Pierwotnie była to budowla gotycko-renesansowa, obecny wygląd jest wynikiem przebudów w XVII i XVIII w. Kościół jest jednonawowy, z dwiema kaplicami po bokach prezbiterium. W trzech elewacjach trójkątne frontony ze ściętymi zwieńczeniami i arkadowymi niszami. Wnętrze przekryte sklepieniem kolebkowym ze stiukową dekoracją. Wyposażenie nie zachowało się, część przedmiotów z kościoła znajduje się w Gierałtowie na Dolnym Śląsku, dokąd po 1945 r. deportowano znaczną część mieszkańców Świrza. Niedawno w krypcie odnaleziono kamienną płytę nagrobną Gabriela Świrskiego. W murze otaczającym kościół parawanowa dzwonnica z trójkątnym frontonem.
* * * Zamek w Świrzu zbudowali w XV w. książęta Świrscy, około połowy XVII w. Aleksander Cetner, kasztelan halicki i chorąży podolski, dokonał zasadniczej przebudowy (przypuszcza się, że według projektu Pawła Grodzickiego. Zdobyty przez Turków w 1672 r. zamek został szybko podniesiony ze zniszczeń i przetrwał w stanie mało zmienionym do kolejnej przebudowy na początku XX w. We wrześniu 1914 r. spaliły
Swirz. Zamek
go wojska rosyjskie. Po wojnie gen. Lamezan przeprowadził staranną odbudowę, ukończoną w 1926 r. Ostatnimi właścicielami zamku byli Irena z Lamezanów i jej mąż Tadeusz Komorowski (przyszły gen. "Bór", dowódca Armii Krajowej). Po dewastacji w czasie II wojny światowej i w okresie powojennym dopiero w 1975 r. rozpoczęto prace konserwatorskie, które nie zostały ukończone do dziś. Obecnie w zamku mieści się ośrodek szkoleniowy dla sportowców.
Zamek jest budowlą na planie nieregularnego kwadratu, z dwoma dziedzińcami wewnętrznymi (reprezentacyjnym i gospodarczym), położonymi na różnych poziomach i połączonymi schodami. Dziedziniec reprezentacyjny zamyka od południa wieża bramna, zaś od północy skrzydło paradne pałacu. Skrzydło południowe prezentuje się z zewnątrz naj-okazalej. Flankowane jest dwiema kwadratowymi wieżami, elewację wieńczą szczyty esownicowe ze strzelnicami kluczowymi.
Na sąsiednim wzgórzu urządzono park krajobrazowy. Stała na nim, w pobliżu kamiennego mostu, pięcioboczna kaplica nakryta kopułą, być może należąca do zespołu zamkowego. Popadła w ruinę jeszcze w II poł. XIX w. i dziś jest tylko romantycznym akcentem w otoczeniu zamku.
Cmentarz katolicki, wyłącznie polski, zaniedbany i zarośnięty, leży na południowym obrzeżu miasteczka, na zalesionym wzgórzu. Najcenniejsze pomniki: kilkumetrowy obelisk z czarnego marmuru na grobie Waleriana Czajkowskiego herbu Gryf, właściciela Świrza (zm. 1888); neogotycka kaplica grobowa Józefy Pileckiej; nagrobek Ludwiki z Witwickich
230
231
Tadanie
iartaków
primo voto Jełowickiej, secundo voto Ośniałowskiej. Po drugiej stronie leśnej drogi duży kurhan z głazów być może polski Pomnik Niepodległości.
Tadanie (?????i)
rej. Kamionka Strumilowa
Już w połowie XV w. stał tu zamek, do którego chroniła się ludność w czasie napadów tatarskich. W jego lochu w 1453 r. Mateusz Gliszczyński więził wodza tatarskiego ujętego pod Trembowlą. W 1621 r. miejscowa szlachta obroniła się tu przed Tatarami Kantemira Murzy, maszerującego na Lwów. Zamek istniał jeszcze w I poł. XVIII w. Obecnie nie ma po nim śladu.
*** Kościół katolicki w Tadaniach jest najstarszym zachowanym kościołem drewnianym w dawnym województwie tarnopolskim i jednym z niewielu takich obiektów w Małopolsce Wschodniej. Według jednych źródeł wzniesiono go w 1665 r., według innych w 1734 r. Wewnątrz zachowały się barokowe polichromie, przedstawiające Matkę Bożą i aniołów w otoczeniu polskich i łacińskich inskrypcji.
Tamanowice (?????????i)
rej. Mościska
Kościół katolicki z końca XIX w, obecnie opuszczony i zrujnowany. Budowla neogotycka z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Ściany oszkarpowane, dach wieńczy sygnaturka. W fasadzie masywna, trzykondygnacyjna wieża zwieńczona dachem namiotowym. Fasadę zdobi fryz arkadowy.
Tartaków (??????i?)
rej. Sokal
Osada Tartaków istniała już w 1426 r. Pod koniec XVI w. słynęła z handlu dywanami perskimi. Prawa miejskie otrzymała, gdy w XVII w. okoliczne dobra przejęli Potoccy. Nowi właściciele dbali o rozwój miasteczka, uzyskując m.in. od króla Jana III przywilej na jarmarki i targi. W Tartakowie rezydował przed wybudowaniem wspanialszej rezydencji w pobliskim Krystynopolu jeden z najmożniejszych przedstawicieli rodu, wojewoda kijowski Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772). Jego staraniem powstała murowana zabudowa rynku. On też pozwolił Żydom założyć w Tartakowie drukarnię, później
"jednak odebrał im ją i przekazał jezuitom. Po Franciszku Salezym odziedziczył Tartaków jego syn, targowiczanin Stanisław Szczęsny (zm. 1805), który w 1781 r. sprzedał klucz tartakowski księciu Adamowi Ponińskiemu. Od niego przejął dobra za długi rząd austriacki. Według przekazów gościł wtedy w Tartakowie sam cesarz Józef II, który kupił na jarmarku dla swego sekretarza futro za 200 dukatów, dla siebie zaś konie arabskie i dużo srebrnych przedmiotów. Za czasów austriackich miasteczko podupadło.
** Kościół parafialny p.w. św. Michała ufundowała w 1603 r. Katarzyna Trzcińska, wdowa po Zygmuncie Trzciń-skim, kasztelanie lubaczowskim. W 1763 r. umieszczono w nim słynący cudami obraz Matki Bożej Tartakowskiej dzieło szkoły włoskiej, które początkowo znajdowało się na zamku tartakowskim, a po uratowaniu z pożaru w 1727 r. było przechowywane przez Mikołaja Kucharskiego, kapelana Stanisława Potockiego. Początkowo obraz zawisł nad chrzcielnicą, a w 1779 r. po oficjalnym uznaniu go za cudowny w głównym ołtarzu. Po II wojnie światowej w dawnym sanktuarium mieścił się kołchozowy magazyn ziarna, wnętrze przedzielono stropem. Obecnie opuszczona świątynia popada w ruinę, nikt nie kwapi się do jej odbudowy. Zachowały się iluzjonistyczne freski na sklepieniu, przedstawiające oblężenie Tartakowa przez Kozaków. Cudowny obraz znajduje się obecnie w drewnianym kościółku w Łukawicy koło Lubaczowa.
* * Pałac został zbudowany na przełomie XIX i XX w. przez Zbigniewa Lanckorońskiego w stylu francuskiego neobaroku. Wzorowano go na "Casino de Paris" w Monte Carlo. Wcześniej w tym miejscu znajdował się stary zamek Potockich z XVII w., którego zachowane parterowe skrzydło wykorzystano przy budowie. Pozostały po nim także ślady umocnień ziemnych. W czasie I wojny światowej kwaterujące w pałacu wojska zniszczyły bądź rozgrabiły część wyposażenia, reszta przepadła w 1939 r. Po wojnie pałac mieścił biura kołchozu i był nieźle utrzymywany. W 1995 r. padł ofiarą pożaru i od tego czasu jest ruiną pozbawioną dachów i sklepień.
Główny korpus pałacu jest budowlą piętrową na rzucie prostokąta, z trójosiowym ryzalitem ozdobionym tarczą herbową. Do czasu pożaru nakrywał go dach mansardowy z lukarnami. Skrzydła boczne tworzą od strony ogrodu niemal zamknięty dziedziniec. Przy prawym skrzydle wznosi się wieża zegarowa. Szczególnie okazale prezentował się dawniej westybul, z bogatymi dekoracjami stiukowymi. Wokół pałacu
232
233
i oporów
Tartaków. Ruiny pałacu Lanckorońskich
rozciąga się częściowo zachowany park, w którym rosną rzadkie rośliny.
Cmentarz katolicki (czynny) leży w południowej części miejscowości, 1 km od kościoła. W centrum kaplica z przełomu XIX i XX w., obok grobowce Szeremetów i Klimowiczów oraz okazały nagrobek Rozalii Hassmann (zm. 1879).
Toporów (?????i?)
rej. Busk
Miasteczko Toporów założył w 1603 r. Andrzej Tęczyński, nadając mu nazwę od swego herbu Topór. W przywileju Zygmunta III Wazy z 1606 r. czytamy: "Gdy nam przedłożono, że Jędrzej Tęczyński, kasztelan wiślicki, starosta horodelski, na gruncie dziedzicznym w ziemi lwowskiej, założył miasto, z nadaniem mu nazwiska Toporów, chętnie takową potwierdzając lokacyą, obdarzamy osiadających prawem magdeburskim, pozwalamy wystawić ratusz, karczmy, jatki, kramy i łaźnię, ustanawiamy jarmarki". W 1628 r. wojewoda krakowski Jan Ossoliński ufundował w Toporowie parafię rzymskokatolicką.
W późniejszym okresie dobra toporowskie należały m.in. do Koniecpolskich, potem Potockich i Kossakowskich. W sierpniu 1649 r. w Toporowie zatrzymał się obozem Jan Kazimierz, zdążając na odsiecz Zbaraża obleganego przez wojska Chmielnickiego. Według Sienkiewicza tu właśnie król przyjął przedzierającego się z wieściami Jana Skrzetuskiego.
234
Truskawiec
* Kościół katolicki o eklektycznej architekturze wybudował w 1889 r. proboszcz toporowski ks. Jan Hula. Jest to budowla na planie krzyża, oszkarpowana, z oknami ostrołukowymi i fryzem arkadowym. Na początku lat dziewięćdziesiątych, po przejęciu przez Cerkiew, dodano kopułę nad częścią centralną i pozłacane, ozdobne kopułki. Do wnętrza wstawiono ikonostas, a ściany pokryto nowymi malowidłami. Ze starego wyposażenia pozostało tylko epitafium ks. Jana Huli.
* Synagoga z końca XIX w. (w południowej części miasteczka), po II wojnie światowej przebudowana i używana do potrzeb gospodarczych. Budynek murowany z cegły, tynkowany, na planie kwadratu, nakryty czterospadowym dachem. Wszystkie elewacje podzielone prostymi pilastrami. W ścianie zachodniej skromny portal głównego wejścia. We wnętrzu dawny drewniany strop zastąpiono betonowym. Zachował się obiegający ściany głównej sali drewniany karnisz ze śladami polichromii.
Według spisu z 1826 r. w miasteczku istniała wówczas drewniana synagoga zbudowana w 1770 r. W 1939 r. w Toporowie żyło 300 żydowskich rodzin. Żydzi byli właścicielami znacznej liczby budynków otaczających rynek.
Cmentarz katolicki leży w północnej części miejscowości, przy drodze do Oglądowa. W stanie szczątkowym. Zachowały się dwa cenne pomniki: Antoniego Everarda, żołnierza wojsk polskich w 1831 r., oraz proboszcza toporowskiego ks. Jana Huli (zm. 1889).
Truskawiec (??????????)
rej. Drohobycz
Truskawiec jest dużym uzdrowiskiem położonym w sąsiedztwie Drohobycza, w lesistej, pagórkowatej okolicy. Tutejsze wody mineralne znane były już w XVIII w. Pierwszy opisał je fachowo w 1801 r. dr Hacąuet, profesor historii naturalnej we Lwowie. W 1820 r. niejaki Hecker ze Stebnika, poszukując w Truskawcu kruszców, trafił na wodę siarczaną, którą zaczęto używać do kąpieli leczniczych. Rozwój uzdrowiska nastąpił jednak dopiero po analizach aptekarza Stellera w 1831 r. i Torosiewicza w 1835 r. W 1836 r. wybudowano łazienki i budynki dla gości. Do 1870 r. zakład kąpielowy był własnością austro-węgierskiego skarbu państwa, lecz fatalne administrowanie przez spółkę przemysłowców żydowskich doprowadziło do jego upadku. W 1880 r. zdrój nabyła spółka obywatelska z księciem Adamem Sapiehą na czele.
235
irusKawiec
Tuligłowy
W 1882 r. wzniesiono nowe łazienki, założono promenady i zieleńce. Kuracjusze mieli do dyspozycji pomieszczenia do kąpieli siarczanych i borowinowych. Dziennie odbywało się 500-600 kąpieli. Była też inhalatornia nasycona słoną parą i wyciągiem z igliwia. Leczono m.in. choroby przewodu pokarmowego, otyłość, kamienie, krzywicę, gościec stawowy i mięśniowy. Do Truskawca zjeżdżało eleganckie towarzystwo z galicyjskiej metropolii Lwowa. W okresie międzywojennym Truskawiec był najliczniej odwiedzanym uzdrowiskiem w południowo-wschodniej Polsce. Europejską sławę zyskała szczawa alkaliczno-magnezowa "Naftusia", stosowana w chorobach nerek, sklerozie i cukrzycy.
Truskawiec. Stara willa zdrojowa
Po II wojnie światowej uzdrowisko rozbudowano. Powstały okazałe budynki sanatoriów i nowa pijalnia wód. Zniknęło natomiast wiele pięknych drewnianych willi. Dwie zachowane z przełomu XIX i XX w. mieszczą obecnie ** muzeum starego Truskawca. W parku przetrwało kilka starych pawilonów, kryjących kiedyś ujęcia wód, oraz pomnik Mickiewicza (obok starej pijalni). Park ozdobiono nowymi, pełnymi ekspresji rzeźbami ilustrującymi postacie z legend ukraińskich.
Przetrwał też * kościół katolicki z początku XX w., po wojnie zamieniony najpierw w sklep, a później w planetarium i "salę ateizmu". Uległo wtedy zniszczeniu całe wyposażenie.
Przed kilku laty świątynię zwrócono wiernym. Nowy ołtarz sprowadzono od bonifratrów z Krakowa. Ze starego wystroju przetrwało epitafium Walerii Klimczykowej, posąg Niepokalanej (bez głowy) oraz tablica pamiątkowa przy wejściu, którą podczas przebudowy po prostu zamurowano. Obecnie parafię w Truskawcu obsługują redemptoryści z Drohoby-cza. W centrum miasta, w pobliżu zdewastowanej cerkwi, zachował się w stanie szczątkowym cmentarz katolicki z kilkoma okazałymi nagrobkami polskimi, m.in. grobowcem Dąbrowskich i Targowickich, w którym spoczywają też siostry michalitki.
Drzcieniec (???????)
rej. Mościska
Kościół katolicki z 1840 r., neogotycki, z wysoką, czterokondygnacyjną wieżą zakończoną spiczastym hełmem. Na skrzyżowaniu naw sygnaturka. Ściany zewnętrzne wzmocnione szkarpami, okna ostrołukowe. Wewnątrz sklepienia kolebkowo-krzyżowe.
Tbcholka (????????)
rej. Skole
Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP z 1858 r., drewniana, trójdzielna. Do nawy na planie kwadratu przylega od zachodu mniejszy czworoboczny babiniec, a od wschodu część ołtarzowa z zakrystią dobudowaną w 1898 r. Główne zręby jednakowej wysokości, przykryte ośmiopołaciowymi namiotowymi dachami na łamanych ośmiobocznych bębnach. W zwieńczeniach smukłe kopułki na ślepych latarniach. Na drugiej kondygnacji babińca arkadowa galeria. Obok dzwonnica z 1862 r., drewniana, dwukondygnacyjna z ośmiopołaciowym zwieńczeniem (górna kondygnacja w formie arkadowej galerii).
Ttoligłowy (?????????)
rej. Gródek Jagielloński
Od początku XIX w. wieś Tuligłowy stanowiła własność znanego rodu Balów herbu Gozdawa, których przodkowie wywodzili się z Węgier. Przez wieki ich głównym gniazdem była Hoczew w obecnych polskich Bieszczadach. W 1853 r. urodził się w Tuligłowach wybitny malarz Julian Fałat, syn miejscowego organisty.
236
237
'lurka
* Kościół katolicki p.w. Św. Doroty zbudowano w 1600 r., a rozbudowano w latach dwudziestych XX w. Obecnie należy do grekokatolików, lecz korzystają z niego również Polacy. Budowla murowana, jednonawowa. Do wydłużonej prostokątnej nawy przylegają czworobocznie zamknięte prezbiterium oraz dwie kaplice na planie kwadratu. Dwuspadowy dach wieńczy niewielka sygnaturka zakończona iglicą. Ściany prezbiterium i starszej części nawy wzmocnione szkarpami. W nawie sklepienia kolebkowe, a w kaplicach krzyżowe. Z dawnego cmentarza przykościelnego przetrwał tylko klasy ?? styczny grobowiec Bonawentury Woyny (1758-1811), naśladujący antyczny grobowiec rzymski.
** Pałac powstał w obecnej postaci w wyniku dokonanej przez Balów pod koniec XIX w. przebudowy starego dworu. Autorami projektu byli znani architekci wiedeńscy Ferdynand Fellner i Herman Helmer (twórcy m.in. teatrów w Odessie i Czerniowcach), a wystrój plastyczny to dzieło Piotra Witalisa Harasimowicza. Jest to dwukondygnacyjna budowla na nieregularnym planie, o zróżnicowanej bryle, z licznymi tarasami i balkonami, nakryta wysokim dachem z wieżyczkami. W dekoracji zewnętrznej widoczne są wpływy secesji. Obecnie w pałacu mieści się szpital dla gruźlików. Obok stoi murowana oficyna z kolumnowym gankiem, a nieco dalej zabudowania gospodarcze.
W okresie międzywojennym Balowie ozdobili wnętrza obrazami Jacka Malczewskiego, blisko z nimi zaprzyjaźnionego. Wykonane tuszem rysunki tego artysty pokrywały też pałacowe parawany. Na jednym z nich Malczewski wymalował trzy głowy meduzy o rysach pani domu.
* Cmentarz katolicki leży ok. 500 m na zachód od kościoła. Dominuje na nim zdewastowana kaplica grobowa Balów z epitafiami siedmiu członków tej rodziny.
T\irka (?????)
stolica rejonu
Turka nad Stryjem jest jedynym miastem na lwowskim Podkarpaciu położonym w głębi gór. Jako wieś istniała już w XV w. Przywilejem z 1431 r. otrzymali ją od króla Władysława Jagiełły "Vanczo Valachus" i jego trzej synowie. Przywileje potwierdzali królowie Władysław Warneńczyk i Zygmunt Stary. Na początku XVIII w. ówczesny dziedzic Jan Kalinowski, podkomorzy parnawski, uzyskał nadanie Turce praw miejskich. On także założył tu dom misyjny dla jezuitów
238
lurka
z Sambora. Przez pewien czas istniała w Turce drukarnia żydowska. Polacy byli tu zawsze w mniejszości, a obecnie pozostało ich bardzo niewielu.
* Kościół rzymskokatolicki z fasadą o dwóch wieżach dekorowaną wolutami pochodzi z 1778 r. Dawniej znajdował się w nim cudowny obraz Matki Bożej, do którego pielgrzymowała okoliczna ludność w dniach 21 maja i 11 czerwca. Parafia w Turce była największą pod względem obszaru w całej Galicji Wschodniej obejmowała 76 wsi. Po wojnie w kościele mieściły się różne instytucje świeckie. Na początku lat dziewięćdziesiątych został zwrócony wiernym i odrestaurowany. Naprzeciw kościoła stoi ogromny, trzykondygnacyjny budynek przedwojennego gimnazjum z trzykolumnowym portykiem. Nieco dalej jeszcze większy gmach sądu z czasów austriackich. W rynku przebudowany po wojnie ratusz z trójkątnym frontonem.
** Cerkiew p.w. św. Mikołaja została zbudowana w 1739 r. przez majstra Daniła Prokopiewa. Drewniana budowla składa się z trójbocznie zamkniętego prezbiterium oraz kwadratowej nawy głównej i takiegoż babińca. Nad nawą i częścią ołtarzową ośmiopołaciowe dachy namiotowe, nad babińcem dzwonnica zwieńczona dachem czterospadowym. Wszystkie trzy części wieńczą niewielkie makowiczki.
Cmentarz katolicki znajduje się przy cerkwi Św. Mikołaja. Ciekawsze nagrobki: Michała Grudzińskiego, dyrektora szkoły męskiej (zm. 1936) z ogromną figurą Chrystusa, Stanisława Szczęsnego Morawskiego (zm. 1885) w kształcie
Turka. Drewniana cerkiew p.w. św. Mikołaja
239
Iwierdza
neogotyckiej kapliczki, Franciszka Karola Bilińskiego z krzyżem ozdobionym rytymi arabeskami.
* Synagoga Tempel z XIX w., murowana, w stylu romantycznego modernizmu. Do głównego korpusu na planie prostokąta przylega skrzydło frontowe z dwoma alkierzami. Nad zachodnim zachowała się czterokondygnacyjna wieża (druga uległa zniszczoniu w czasie II wojny światowej). Kondygnacje oddzielone są dekoracyjnym fryzem, taki sam fryz wieńczy trójkątny szczyt. W głównej sali zachowało się osiem potężnych słupów, na których kiedyś wspierała się galeria dla kobiet. Obecnie w synagodze mieści się magazyn. Pierwszą synagogę w Turce ufundował w 1730 r. właściciel miasteczka Jan Antoni Kalinowski. Przed II wojną światową w mieście było kilka żydowskich domów modlitwy.
TWierdza (??i???)
rej. Mościska
Kościół katolicki z 1923 r., po wojnie zdewastowany, obecnie odnowiony. Fasada ze schodkowym szczytem. Na skrzyżowaniu naw sygnaturka. Wewnątrz sklepienia kolebkowo--krzyżowe. Ołtarze i ambona neogotyckie. Przed kościołem stoi trój arkadowa dzwonnica.
o i
l/l *??? I f ii 1 ' '1
. i II
? \ ?......, ?
~-**?jĄj'':;- ii'.. ij_ Li.... u
Twierdza. Kościół rzymskokatolicki
240
Uhnów
Udnów (????i?)
rej. Żółkiew
Cerkiew p.w. Narodzenia NMP z 1738 r., drewniana, trójdzielna. Wszystkie części na planie czworoboku. Potężną nawę wieńczy czteropołaciowy dach namiotowy z jednym załamaniem. Nad babińcem i częścią ołtarzową dachy dwuspadowe. Do części ołtarzowej przylegają z obu stron wąskie zakrystie. Wokół zadaszenie wsparte na słupach. Obok drewniana, szkieletowa dzwonnica, dwukondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem.
Uhnów (???i?)
rej. Sokal
Uhnów leży na północny wschód od Rawy Ruskiej, tuż przy granicy z Polską. W 1462 r. król Kazimierz Jagiellończyk za zasługi wojskowe zezwolił Zygmuntowi z Radzanowa, chorążemu płockiemu, przekształcić dotychczasową wieś w miasto na prawie magdeburskim. W 1470 r. chorąży ufundował parafię rzymskokatolicką i pierwszy, drewniany kościół. W 1644 r. Władysław IV potwierdził miastu przywileje. Za czasów austriackich była tu siedziba sądu powiatowego.
W latach sześćdziesiątych XIX w. w Uhnowie bywał Artur Grottger, który przyjeżdżał w odwiedziny do Juliana i Izydory Skolimowskich, krewnych jego ukochanej Wandy Monne, mieszkającej w pobliskiej wsi Dyniska (po polskiej stronie granicy). Dzieje miłości Artura i Wandy opisał Ludwik Świe-żewski w trylogii Rapsod powstańczy, Muza łaskawa i Dobry geniusz: "W niedzielę pojechali na mszę do Uhnowa. Artur usiadł z Wandą w kolatorskiej ławce po lewej stronie ołtarza, pod metalowymi medalionami. Na jednym z nich był wizerunek króla Jana III, na drugim herb Sobieskich Janina i spokrewnionych z nimi rodów, wśród nich również Leszczyc Skolimowskich. Kościół pełen był wiernych. Przeważały wieśniaczki w barwnych strojach. Wiele z nich miało na piersi złote dukaty na łańcuszkach. (...) Artur ukląkł. Dziękował Bogu za spokój i radość, jaką obdarowała go ziemia rodzinna, za to cudowne lato z narzeczoną, w otoczeniu życzliwych ludzi. (...) Może tu, może w tym kościele wezmę ślub z Wandą? Ogarnęło go głębokie wzruszenie". Do ślubu jednak nie doszło. W 1867 r. artysta zmarł na gruźlicę we francuskim uzdrowisku Aix-les-Bains.
W latach międzywojennych Uhnów liczył około 5 tys. mieszkańców, głównie Rusinów i Żydów. Po wymianie gra-
241
Uniów
nicznej w 1951 r. znalazł się za granicą, a polską ludność w całości wysiedlono. Obecnie jest to senna przygraniczna osada. Z dawnej zabudowy niewiele przetrwało.
*** Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wzniósł w 1633 r. znany architekt Wojciech Lenartowicz z fundacji Krzysztofa Dunina i jego żony Marianny z Zaborowskich. Wnętrze zdobił obraz Wniebowzięcia NMP replika obrazu Tycjana. W okresie międzywojennym zmieniono kształt hełmów. Po 1951 r. wysiedlani parafianie wywieźli znaczną część wyposażenia świątyni do Dynisk, Tarnoszyna i Tomaszowa Lubelskiego. Kościół służył potem jako magazyn, a obecnie jest opuszczony i popada w ruinę. Trzymają się jeszcze sklepienia.
Jest to renesansowa budowla jednonawowa z węższym i niższym prezbiterium, zamkniętym ścianą prostą. W fasadzie dwie wieże o górnych kondygnacjach na planie ośmio-boku, ozdobionych pilastrami toskańskimi. Na wieżach barokowe hełmy. We wnętrzu sklepienia kolebkowe. W nawie, pomiędzy wieżami, rozbudowana empora.
* Cerkiew greckokatolicka zbudowana w latach 1855-57 przez Stefana Żukowskiego, murowana, trzykopułowa, dobrze utrzymana. Obok drewniana dzwonnica z tarasem w drugiej kondygnacji.
Synagoga z początku XX w. w stylu historyzmu z elementami wschodnimi i klasycy stycznymi. Jest to potężny, dwupiętrowy budynek z cegły, przykryty dachem łamanym. Od zachodu przylega do niego przedsionek, od południa parterowy babiniec. Piętra oddziela gzyms. Wnętrze całkowicie przebudowane po II wojnie światowej, kiedy w budynku ulokowano zakład przemysłowy.
* Cmentarz katolicki leży we wschodniej części miasteczka, po lewej stronie drogi do Karowa. Większość nagrobków ma inskrypcje ukraińskie. Godne uwagi są pięknie rzeźbione krzyże o charakterze ludowym. Pośrodku starej części cmentarza eklektyczna kaplica z przełomu XIX i XX w.
Uniów (?i??i?'?)
rej. Przemyślany
** Monaster obronny założony w 1400 r. przez księcia Fiodora Lubartowicza, wielokrotnie przebudowywany. Otoczony był murami obronnymi z czterema narożnymi basztami (zachowały się dwie). Do 1945 r. monaster należał do
242
Urycz
studytów. Później zainstalowano w nim magazyn. Obecnie zwrócony Cerkwi.
Zespół składa się z cerkwi, budynku klasztornego i domu metropolity. Cerkiew z XVI w., murowana, jednonawowa. W fasadzie barokowy fronton z trójkątnym zwieńczeniem. Kruchta jest z trzech stron wzmocniona potężnymi szkar-pami. Na dachu niewielka sygnaturka. Wewnątrz zachowały się późnogotyckie sklepienia kolebkowe. Na początku XX w. pod tynkiem odkryto freski ornamentalne i inskrypcje z datą 1604 r. Od południa do cerkwi przylega dwukondygnacyjna wieża-dzwonnica.
Dom metropolity to budowla murowana, dwukondygnacyjna. Fasada z kolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym frontonem. Nad drzwiami balkon z ażurową kratą. Ściany dekorowane rustykowanymi pilastrami.
Urycz (????)
rej. Skole
Urycz leży nad niewielkim dopływem rzeki Stryj na południe od Drohobycza. Około 1 km od zabudowy wsi znajduje się gniazdo skalne ze *** śladami średniowiecznego grodu Tu-stań. Obecnie jest on pod ochroną jako rezerwat historyczno--kraj obrazowy.
Pierwsze umocnienia na skałach Tustania wznieśli w X--XII w. książęta ruscy. Zostały one zniszczone w czasie najazdów tatarskich. Odnowił twierdzę król Kazimierz Wielki po przejęciu władzy nad Rusią Czerwoną. Za czasów pierwszych Jagiellonów był tu ośrodek okolicznych włości i zarząd żup solnych. W 1539 r. król Zygmunt Stary rozstrzygnął spór o Tustań pomiędzy Piotrem Kmitą a Janem Tarnowskim na korzyść tego ostatniego. Tustań przekazano Mikołajowi Blicińskiemu, który zobowiązał się go utrzymywać. W królewskim dokumencie czytamy: "zamek lub forteca zwana Tustań lub wierniej tylko skały, które znajdują się w stryjskich lasach naprzeciw Węgier". Zapewne więc zamek już wtedy nie istniał. W spisie majątków królewskich z 1565 r. wymieniona jest tylko "wieś Urycz nad potokiem Urycz, pod horodysz-czem Tustań. Tu płaci się myta za przewóz soli". W XIX w. zamek uwiecznił Kaczkowski w powieści Olbrachtowi rycerze.
Zamek Tustań miał postać skomplikowanej konstrukcji drewnianej osadzonej na wyniosłych, pionowych skalach. Był to obiekt unikalny w Małopolsce Wschodniej. Do dziś przetrwały tylko ślady: wyżłobienia, w których były osadzone belki konstrukcji, przebite w skałach przejścia i studnie.
243
W ukraińskich publikacjach można znaleźć rysunki stanowiące próbę rekonstrukcji budowli z czasów jej świetności. Przy cerkwi w Uryczu mieści się niewielkie Muzeum Twierdzy Tustań.
W odległości 3 km od Tustania znajduje się inna grupa skał, zwana Ostry Kamień. Prawdopodobnie znajdowała się na nich wartownia związana z zamkiem w Uryczu.
Waręż (?????)
rej. Sokal
Miasteczko Waręż leży 2 km od obecnej granicy z Polską. Zostało założone w 1538 r. na terenie istniejącej wcześniej wsi na mocy przywileju króla Zygmunta Starego wydanego Feliksowi Oszczowskiemu. Ponieważ miejscowość leżała przy gościńcu wiodącym z Lubelszczyzny na Wołyń, w 1544 r. król zezwolił Oszczowskiemu pobierać opłatę grobelną na utrzymanie dróg. Pod koniec XVII w. Waręż stał się własnością Marka Matczyńskiego, koniuszego koronnego, ulubieńca króla Jana III. Matczyński założył w miasteczku kolegium pijarów, przeciwko czemu sprzeciw zgłosiła Akademia Zamojska, powołując się na stary zakaz otwierania szkół publicznych w pobliżu Zamościa. Protest ten odrzuciła szlachta zebrana na sejmiku w Bełzie. Oprócz szkoły pijarzy utrzymywali konwikt dla synów ubogiej szlachty. Po I rozbiorze Polski klasztor został skasowany.
*** Kościół p.w. św. Marka ufundował Marek Matczyński w 1784 r. jako klasztorną świątynię pijarów. Autorem projektu był Wojciech Lenartowicz. W latach 1728-1750 wzniesiono obok niego murowane gmachy kolegium, ufundowane przez biskupa chełmskiego Józefa Antoniego Łaszczą. Po kasacie klasztoru w 1784 r. kościół pełnił rolę parafialnego (poprzedni kościół parafialny przekazano grekokatolikom). W początkach XX w. przebudowano i podwyższono hełmy wież. W 1951 r. wysiedlani parafianie zabrali ze sobą większość wyposażenia. Obrazy z Waręża znajdują się obecnie m.in. w muzeum przy dawnej kurii archidiecezjalnej w Lubaczowie, w protokatedrze w Lubaczowie i w kościele p.w. Matki Boskiej Królowej Polski w Stalowej Woli. Kościół w Warężu został przekształcony w magazyn. W 1983 r. rozebrano częściowo dachy, co doprowadziło niebawem do zawalenia się sklepień i zniszczenia efektownych fresków z połowy XVIII w. Wtym samym czasie rozebrano dawne budynki klasztorne. Obecnie kościół jest nie nadającą się już do remontu ruiną.
Jest to budowla jednonawowa z prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, za którą mieści się zakrystia i aneks. W fasadzie dwie wieże, których górne kondygnacje mają plan ośmioboku i są zdobione pilastrami toskańskimi. Na fasadzie zachowała się łacińska inskrypcja: Si enim coelum et Coeli Coelorum te Capare non possunt. Nad zniszczonym portalem zwieńczona koroną tablica z czterema herbami (m.in. Leliwa i Slepowron). Ściany wnętrza były pierwotnie pokryte iluzjonistycznymi malowidłami, które zachowały się tylko we fragmentach. W pobliżu kościoła stoi murowana, arkadowa dzwonnica zbudowana w 1852 r. staraniem ks. Michała Mroczkowskiego. Przed fasadą znajduje się rzeźbiony postument po zwalonej figurze Matki Bożej.
** Cmentarz katolicki, zaniedbany i zarośnięty, leży na wschodnim obrzeżu miasteczka, na prawo od drogi do Sokala. Najstarsze datowane nagrobki należą do Kajetana Osmól-skiego (zm. 1838) i Anastazji Litkowicz (zm. 1848). Najciekawszy jest bezimienny pomnik z rzeźbą kobiety wspartej o skały i herbem Łabędź w koronie. W zaroślach kryją się nagrobki Michała Pobóg Bromirskiego (zm. 1868), proboszcza waręskiego ks. Michała Mroczkowskiego (zm. 1875), oficera wojsk polskich Józefa Piechowskiego (zm. 1879). Godny uwagi jest pomnik na grobie Jana Kantego Kuczyńskiego (zm. 1887) z płaskorzeźbą niewiasty rozsypującej róże i herbem Slepowron.
Winniki (???????)
w granicach Lwowa
Winniki leżą wśród zalesionych wzgórz, przy dawnym gościńcu ze Lwowa do Brodów, obecnie już w granicach administracyjnych miasta. W XV w. istniała tu niemiecka kolonia Weinbergen. W XIX i na początku XX w. Winniki słynęły z z wielkiej fabryki wyrobów tytoniowych, której budynki stoją do dziś.
** Kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP ufundowała w 1738 r. Marianna Tarłowa, a zaprojektował Bernard Meretyn. Było to miejsce kultu cudownego obrazu Matki Boskiej Winnickiej (obecnie znajduje się w miejscowej cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego). W dniu 15 sierpnia odbywał się w Winnikach wielki odpust. W 1946 r. zamknięty, w latach dziewięćdziesiątych XX w. kościół został oddany wiernym.
Jest to budowla halowa składająca się z wydłużonej nawy zamkniętej płytką częścią ołtarzową o ścianie prostej, z za-
244
245
Wojutycze
krystią i skarbcem po bokach. Od północy przylega do nawy prostokątny przedsionek. Piękne filary przyścienne dźwigają krzyżowe sklepienie. Dawnego wyposażenia nie ma. Zachowały się malowidła z 1912 r. Po prawej stronie pod chórem znajdowało się epitafium Edwarda Bratkowskiego, podkomorzego Augusta III (zm 1778).
* Cmentarz katolicki (w północno-zachodniej części miasteczka), czynny i nieźle utrzymany. Ośrodkiem części polskiej jest kaplica z XIX w. z półkolistą częścią ołtarzową i blaszanym hełmem. Do ciekawszy należy nagrobek Magdaleny Jeżek, żony inspektora fabryki tytoniu (zm. 1900), wykonany w warsztacie Schimsera we Lwowie.
Wojutycze (??????i)
rej. Sambor
** Kościół rzymskokatolicki p.w. Św. Katarzyny Aleksandryjskiej ufundował w latach 1714-1719 Jan Franciszek Stadnicki ze Żmigrodu na miejscu dwóch wcześniejszych, drewnianych. Do budowy przyczynił się marszałek wielki koronny Józef Mniszech, który pozwolił użyć do budowy kamienia z rozbiórki swego zamku w Rakowej. Konsekracji świątyni dokonał w 1743 r. biskup Wacław Sierakowski. W okresie międzywojennym przeprowadzono gruntowny remont świątyni. Po 1947 r. kościół służył jako magazyn kołchozu. Parafianie odzyskali go w 1989 r.
Budowla składa się nawy i węższego od niej prezbiterium zamkniętego ścianą prostą. Od zachodu kruchta. Do prezbiterium przylega od północy kwadratowa zakrystia z aneksem
Wojutycze. Kościół p.w. św. Katarzyny
246
Wolica
i przedsionkiem, a od wschodu kaplica Tchórznickich. Fasada trójosiowa, jednokondygnacyjna, z trójkątnym szczytem. Portal prostokątny, zamknięty profilowaną arkadą z kluczem. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, kryte dachówką. Wieżyczka na sygnaturkę sześcioboczna, obita blachą.
Kaplica Tchórznickich posiada kwadratową nawę, płytkie prostokątne prezbiterium i otwarty portyk od wschodu. Z zewnątrz jest ozdobiona trójkątnym szczytem z herbami Jelita i Korczak oraz koroną szlachecką. Wewnątrz zachowało się siedem tablic epitafijnych rodu. Na ścianie zewnętrznej kościoła przetrwały (w złym stanie) dwa epitafia: Leona Szeptyckiego (1850-1871) ipłk. WładysławaTchórznickiego, oficera wojsk polskich (1779-1861).
Na południe od kościoła murowana kostnica na rzucie kolistym, o elewacjach zdobionych prostokątnymi wnękami. Po przeciwnej stronie parawanowa dzwonnica.
Wola Wysocka (???? ????????)
rej. Żółkiew
Cerkiew p.w. św. Mikołaja z 1598 r., drewniana, składa się z nawy na planie kwadratu, prostokątnego babińca tej samej szerokości i mniejszej czworobocznej części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nawa nakryta czteropołaciowym dachem namiotowym z jednym załamaniem, zakończonym makowicą. Nad częścią ołtarzową stromy dach dwuspadowy, podobny dach nad babińcem. Wokół budynku zadaszenie wsparte na rysiach. Wewnątrz płaskie stropy. Zachował się ikonostas z 1655 r. i malowidła ścienne z lat 1688-89 pędzla I. Rutkowicza. Obok XVIII-wieczna drewniana dzwonnica, dwukondygnacyjna, czworoboczna, przykryta namiotowym dachem.
Wolica (?????? ????????????) rej. Busk
Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1680 r.,
drewniana, trójdzielna, składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego kwadratowego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią od południa. Część centralna przykryta ośmiopołaciową kopułą na wysokim, ośmiobocz-nym bębnie. Nad bocznymi częściami dachy kalenicowe. Wokół budynku szerokie zadaszenie wsparte na słupach i ozdobnych wspornikach. W niskim babińcu na wschodniej
247
Wotosianka
ścianie wąski chór muzyczny. W cerkwi zachował się wyjątkowo cenny ikonostas z lat 1680-1682, dzieło I. Rutkowicza.
Wołosianka (?????????)
rej. Skole
Cerkiew p.w. Przemienienia z lat 1804-24 jest jedną z bardziej okazałych karpackich cerkwi drewnianych. Składa się z nawy na planie kwadratu, do której przylegają dwie kaplice, oraz babińca i części ołtarzowej z wąską zakrystią od północy. Wszystkie trzy główne części jednakowej wysokości, nakryte wielokrotnie łamanymi ośmiopołaciowymi dachami, zwieńczone makowicami na smukłych latarniach. Od wschodu i zachodu w przyziemiu odkryte galerie z zadaszeniem wspartym na ozdobnie rzeźbionych słupach. Obok cerkwi drewniana dzwonnica, czworoboczna, trójkondygnacyjna, zwieńczona ośmiopołaciowym dachem namiotowym.
Wróblaczyn (??????????)
rej. Jaworów
Cerkiew p.w. Przemienienia Pańskiego z 1662 r., drewniana, trójdzielna. Do kwadratowego zrębu nawy przylega od zachodu prostokątny babiniec, a od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z zakrystią od północy. Nad nawą wysoka kopuła, nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe. Wokół szerokie zadaszenie oparte na rysiach. Pokrycie gontowe. Wewnątrz w częściach bocznych stropy, nawa otwarta do wnętrza kopuły. Na północnej ścianie monumentalne malowidło z XVIII w.
Wybranówka (??????i???)
rej. Żydaczów
* Cerkiew p.w. Wprowadzenia Maryi do Świątyni Wwe-deńska) zbudowana w 1800 r. z czerwonej cegły, oblicowana kamieniem. Budowla klasycystyczna z elementami baroku, na planie koła, nakryta potężną kopułą bez bębna, zwieńczoną latarnią. Ściany rozczłonkowane pilastrami doryckimi i półkolistymi niszami. W fasadzie ryzalit z trójkątnym frontonem flankowanym przez figury świętych. Wnętrze zdobią malowidła ornamentalne i figuralne. Obok cerkwi arkadowa dzwonnica z trójkątnym frontonem, dekorowana pilastrami. Na zadbanym cmentarzu przycerkiewnym wyróżniają się dwa
* grobowce jeden z bogatą dekoracją neogotycką, drugi
248
Wyzmany
klasycystyczny. Są to prawdopodobnie nagrobki miejscowej szlachty pochodzenia ruskiego.
Kościół katolicki z początku XX w, obecnie zdewastowany i zamieniony w magazyn, otoczony obskurnymi szopami. Fasada z półkoliście zamkniętym portalem i trójkątnym szczytem. Dach wieńczy uszkodzona sygnaturka.
Dwór z przełomu XIX i XX w, należący być może do Szeptyckich. Obecnie w ruinie.
Wykoty (??????)
rej. Sambor
Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego z 1671 r., przeniesiona na obecne miejsce z innej części wsi. Budowla drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Nawa przykryta masywną ośmioboczną kopułą na niskim bębnie, którą wieńczy wieżyczka z hełmem. Nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe z makowicami w narożach. Wokół budynku zadaszenie wsparte na słupach. Obok drewniana dzwonnica, czworoboczna, dwukondygnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem. W górnej kondygnacji nadwieszona arkadowa galeria.
Wyżniany (???????)
rej. Złoczów
Wieś istniała już w XIII w. W XVII w. źródłem utrzymania mieszkańców był połów ryb w rozległych stawach. W 1706 r. na polach Wyżnian zebrało się wojsko kozackie hetmana Mazepy, występujące w wojnie północnej po stronie Szwedów. W 1720 r. król August II Mocny na prośbę Józefa Olszewskiego pozwolił wieś Wyżniany zamienić w miasto na prawie magdeburskim z przywilejem czterech jarmarków rocznie. Mimo to Wyżniany pozostały wsią. W pobliżu wznosi się prehistoryczne grodzisko.
** Kościół p.w. św. Mikołaja został zbudowany około 1400 r. przez Jana i Małgorzatę Kłusów, którzy ufundowali także miejscową parafię rzymskokatolicką. Jest jedną z najstarszych zachowanych świątyń na opisywanym terenie. Był odbudowywany w 1651 r. po spaleniu przez Kozaków i Tatarów, przebudowywany w 1751 r. i na początku XX w., kiedy dobudowano nową nawę główną, nawy boczne i wieżę.
249
Zadwórze
Zimna Woda
wreszcie w latach 1929-31 (według projektu B. Wiktora). W wyniku tych przemian stanowi dziś konglomerat stylów architektonicznych z okresu od XV do XX w. W 1848 r. rządowa komisja austriacka bezskutecznie szukała w krypcie kościoła ukrytej broni, znaleziono tylko szczątki pochowanych tu dobrodziejów parafii. Przed 1939 r. w świątyni przechowywano zabytkowe sprzęty, m.in. ornaty z XVII w. oraz srebrną pozłacaną monstrancję z 1738 r. fundacji Zofii Olszewskiej, cześnikowej ruskiej. Po II wojnie światowej w kościele mieścił się magazyn kołchozu, obecnie budowla jest nieużytkowana i zdewastowana.
Bryła kościoła składa się z prostokątnego prezbiterium, nawy, przylegającej do niej kaplicy oraz wieży usytuowanej w północno-zachodnim narożniku nawy. Najstarszą częścią kościoła jest prezbiterium (pierwotna nawa główna). Jego wydłużone okna, szkarpy i schodkowy fronton zachowały cechy architektury gotyckiej. Fasada ma charakter neogotycki, z iglicami i sterczynami. Wejście główne ujęte w skromny portyk z tympanonem. Wewnątrz sklepienia krzyżowe, w prezbiterium kolebkowe. Zachowała się część dawnego wystroju i wyposażenia, m.in. freski w prezbiterium, gipsowe rzeźby w ołtarzu głównym, drewniana chrzcielnica i fragmenty ołtarza bocznego. W lewej nawie interesujący, pełen ekspresji krucyfiks.
* Cmentarz katolicki leży przy drodze do Poluchowa, 1 km od kościoła parafialnego. Jest czynny i nieźle utrzymany. Godną uwagi osobliwością są dwa nagrobki w postaci cokołów połączonych "korzeniami" ozdobnych krzyży żeliwnych na grobach Edwarda i Walerii Zideków oraz Magdaleny i Ludmiły Szmel. W głębi obelisk na grobie Marcina Kędzierskiego (zm. 1839).
Zadwórze (????i?'?)
rej. Busk
** Pomnik i cmentarz żołnierzy polskich znajdują się przy linii kolejowej ze Lwowa do Brodów (1 km na zachód od stacji Zadwórze). W dniu 17 sierpnia 1920 r., w czasie wojny polsko-bolszewickiej, w pobliżu Zadwórza kozacy z armii konnej Budionnego otoczyli oddział młodych obrońców Lwowa. Polacy walczyli do ostatniego naboju i zginęli wszyscy. Wydarzenie to określano jako "polskie Termopile". Na miejscu walki usypano później kurhan zwieńczony pomnikiem, a u jego stóp założono cmentarz, na którym
spoczęło 317 poległych, przeważnie uczniów gimnazjalnych i studentów z Małopolskiej Armii Ochotniczej. W okresie międzywojennym na 1 sierpnia i na Zielone Świątki ciągnęły do pomnika pielgrzymki okolicznej ludności. Po II wojnie światowej obiekt był zaniedbany i zdewastowany, dopiero w ostatnich latach został odnowiony. Na przyziemie kopca powróciła inskrypcja: "Polskim Orlętom poległym w walce z wojskami bolszewickimi" (dodano także napis po ukraińsku).
Kościół katolicki z pocz. XX w. służy obecnie jako magazyn. Z zewnętrznego wystroju zachowały się półkoliste obramienia okien z kluczami i rozeta w fasadzie. Wewnątrz fragmenty malowideł.
Cmentarz katolicki (w północnej części wsi) jest dobrze utrzymany. Zwraca uwagę okazały grobowiec Bohdanów, dawnych właścicieli miejscowego majątku, rodziny pochodzenia mołdawskiego.
Zawereszyca (??????????)
rej. Gródek Jagielloński
Cerkiew p.w. Wniebowzięcia NMP z 1693 r. (data 1836 na framudze drzwi dotyczy prawdopodobnie remontu). Budowla drewniana, trójdzielna, o wszystkich częściach na planie kwadratu. Nawa przykryta dachem namiotowym z jednym załamaniem, zwieńczonym makowicą na ażurowej latarni. Nad częściami bocznymi trójpołaciowe dachy kalenicowe. Wokół budynku zadaszenie wsparte na rysiach. Obok cerkwi dzwonnica z XIX w., drewniana, czworoboczna, jednokondygnacyjna.
Zimna Woda (????? ????)
rej. Pustomyty
* Kościół parafialny p.w. św. Katarzyny (obecnie cerkiew) zbudowano na początku XVII w. z kamienia w stylu barokowym. W 1625 r. poświęcił go biskup lwowski Andrzej Próchnicki, o czym informuje zachowana tablica przy głównym wejściu. Jest to budowla jednonawowa na planie krzyża, nakryta dwuspadowym dachem. W fasadzie wieża nakryta łamanym dachem namiotowym. Od północy i południa do nawy przylegają dwie kaplice boczne. W przekształconym wnętrzu, za ikonostasem, zachowały się kolumny ołtarza głównego.
250
251
ZJOCZÓW
Złoczów (?????i?)
stolica rejonu
Złoczów leży przy drodze ze Lwowa do Tarnopola. Istniał już w połowie XV w. jako wieś wchodząca w skład dóbr królewskich. Pierwszymi dziedzicznymi jego panami byli Sienińscy. W 1525 r. staraniem Stanisława Sienińskiego król Zygmunt Stary nadał miejscowości miejskie prawo magdeburskie. W dawnej kronice znajdujemy interesujący zapis: "Roku 1528 nakazał Bernard arcybiskup lwowski plebanowi w Złoczowie, by wezwał Stanisława Sienińskiego do wypędzenia z domu swego Doroty z Sandomierza, z którą żył w cudzołóstwie. Gdyby zaś w przeciągu sześciu dni tego nie uczynił, podlegał by klątwie kościelnej".
W 1532 r. dobra złoczowskie przeszły w ręce wielkopolskiej rodziny Górków, którzy obwarowali miasto i osiedlili w nim Ormian. Ormianie mieli w Złoczowie kościół swojego obrządku. Kolejnymi właścicielami byli od 1592 r. Sobiescy. Najwięcej Złoczów zawdzięcza Jakubowi Sobieskiemu, który ukończył budowę kościoła rzymskokatolickiego, uposażył parafię, a w 1627 r. ufundował przytułek dla ubogich. Wzniósł także okazałą warownię z czterema kamiennymi bastionami oraz założył klasztor reformatów. Kolejny właściciel, przyszły król Jan III, także dbał o obronność miasta, utrzymując na zamku wyszkoloną załogę.
W 1672 r. Złoczów został złupiony i spalony przez Turków. W 1674 r. odbyła się tu narada wojenna, w wyniku której Sobieski odłożył na później swą koronację i ruszył z armią na Ukrainę. W 1675 r. Stanisław Jabłonowski, wojewoda ruski, odparł pod Złoczowem 10-tysięczny zagon tatarski Adżigireja. Syn króla, Jakub Sobieski, ufundował w Złoczowie w 1730 r. kolegium pijarów, w którym po 1760 r. nauczał wybitny pedagog o. Onufry Kopczyński. Po śmierci Jakuba jego córka sprzedała dobra złoczowskie Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi "Rybeńce".
Po przejęciu Galicji Austriacy zlikwidowali oba klasztory, a ich kościoły zamienili w magazyny. Zaniedbane miasto padło w 1797 r. ofiarą pożaru. Podźwignęło się dopiero po 1848 r. Ostatnim właścicielem dóbr (do 1868 r.) był Aleksander Komarnicki. Gościł on u siebie kilkakrotnie poetę Wincentego Pola, który uwiecznił złoczowski zamek w jednym z wierszy. Przed I wojną światową Złoczów był siedzibą starostwa i garnizonem pułku piechoty. Istniało kilka szkół, m.in. szkoła męska z polskim i ruskim językiem wykładowym, szkoła żeńska (założona w 1853 r. w budynkach
252
Złoczów
popijarskich), wyższe gimnazjum państwowe (zał. 1873), żydowska szkoła ludowa ufundowana przez barona Hirscha. Od 1882 r. działała szeroko znana drukarnia Zukerkandel i Syn, zasłużona jako wydawca polskiej klasyki oraz książek dla dzieci i młodzieży. W 1903 r. zniszczył miasto ogromny pożar. W latach 1919-1920 wokół Złoczowa toczyły się walki, najpierw polsko-ukraińskie, a potem z bolszewikami. Dla upamiętnienia Polaków zamordowanych przez Ukraińców wzniesiono w 1923 r. mauzoleum.
*** Zamek leży na południowo-wschodnim krańcu miasta. Został zbudowany w latach 1634-36 przez wojewodę ruskiego Jakuba Sobieskiego w formie XVII-wiecznej twierdzy bastionowej. Po przejęciu przez Komarnickich został odrestaurowany, co upamiętniono marmurową tablicą w ścianie zewnętrznej z inskrypcją: Joannes III Rex fundavit, Comes Komarnicki restauravit. Od 1834 r. służył jako koszary. W 1872 r. groziła mu rozbiórka, lecz dzięki interwencji prezesa gminy Poźniaka rząd austriacki wykupił go od właścicieli i urządził w nim więzienie. W okresie II wojny światowej mieściła się tu katownia NKWD, a później gestapo. Obecnie zamek jest własnością Lwowskiej Galerii Obrazów, która rozpoczęła prace konserwacyjne.
Twierdza ma plan kwadratu z bastionami w narożach. Na wysokich ziemnych nasypach nadbudowano kamienne mury z wieżyczkami strażniczymi ozdobionymi herbami Janina (Sobieskich), Gozdawa, Rawicz i Herburt oraz literami J.S.K.K.S.K. (Jakub Sobieski, krajczy koronny, starosta krasnostawski). Pod wałami istnieją kazamaty. Wejście prowadzi od północy, przez budynek bramny ozdobiony okazałym portalem z głową lwa. Nad nadprożem napis: Sub tuum praesidium confugimus Sancta Dei Genitrix. Pośrodku dziedzińca znajduje się fontanna, a perspektywę zamyka tzw. pawilon chiński, pochodzący z czasów Jana III Sobieskiego. W zachodniej części dziedzińca stoi skromnie zdobiony budynek mieszkalny, obecnie mieszczący sale wystawowe. Obok dawny cekhauz z herbem Janina.
* * Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP (pierwotnie pijarów) wzniesiono w latach 1731-63 z fundacji Jakuba Sobieskiego. Po kasacie zakonu w 1788 r. służył jako magazyn, a od 1838 r. nieprzerwanie, także za czasów sowieckich, pełnił rolę świątyni parafialnej. Złoczowski proboszcz ks. Jan Cieński (zm. 1992), który cudem uniknął deportacji, był w okresie powojennym "żywą encyklopedią" Złoczowa.
253
Złoczów
Żółkiew
Kościół jest budowlą trzynawową typu bazylikowego, z półkoliście zamkniętym prezbiterium. Fasadę zdobi piękny portal barokowy, balkon z kutą kratą i pięć kamiennych figur świętych. W dolnej kondygnacji pilastry jońskie, w górnej ko-rynckie. W północno-zachodnim narożu czworoboczna wieża z tarczą zegarową, dobudowana w czasie restauracji kościoła w 1878 r. We wnętrzu zachował się komplet zabytkowego wyposażenia. Uwagę zwracają dwa ?I?-wieczne nagrobki przedwcześnie zmarłych dziewcząt. W dzwonnicy wisiał dawniej dzwon o wadze 365 kg, odlany w Gdańsku i opatrzony herbami Sobieskich (prawdopodobnie został skonfiskowany przez okupantów podczas II wojny światowej).
* Dawny kościół bernardynów (obecnie cerkiew Zmartwychwstania), fundacji Jakuba Sobieskiego, wzniesiono w latach 1624-27 z przeznaczeniem na mauzoleum rodowe. W jego podziemiach pochowano macochę i siostry króla Jana. W 1838 r. na mocy ugody pomiędzy parafianami obydwu obrządków kościół został przekazany wspólnocie unickiej, a parafię rzymskokatolicką przeniesiono do kościoła popijarskiego. Budowlę zdobi renesansowa kopuła z latarnią i dwa płaskorzeźbione portale. Wewnątrz kopuły zachowały się monumentalne płaskorzeźby stiukowe przedstawiające świętych.
W pobliżu kościoła stoi dom dekorowany barokowym szczytem z arkadami, pilastrami i obramieniami okiennymi, prawdopodobnie pochodzący z XVIII w. W mieście zachowało się sporo starej zabudowy z XIX w.
* Cerkiew św. Mikołaja, usytuowana przy dawnych wałach miejskich, jest najstarszą świątynią w mieście. Została zbudowana w XVI w., a w 1765 r. przebudowana w stylu barokowym. W fasadzie fronton z dekoracyjnymi wazonami i niewielkim rokokowym balkonem wspartym na konsolach. Dach wieńczy kopuła z latarnią. Obok parawanowa dzwonnica z ciosanego kamienia, zbudowana w 1886 r.
*** Cmentarz katolicki, jedna z najważniejszych nekropolii na omawianym terenie, leży w południowej części miasta, na lewo od drogi do Dunajowa. Zachował dawny układ przestrzenny. Wiele nagrobków ma dużą wartość artystyczną i historyczną, część jest niestety zdewastowana. Do najstarszych należą: pomnik z inskrypcją ukraińską z 1808 r. oraz "krzyż podolski" na grobie Jana Sinkowskiego (zm. 1845). Na cmentarzu są aż cztery kaplice. Jedna z nich, okazała rotunda z katakumbami i podestem, to mauzoleum żołnierzy polskich,
poległych m.in. w wojnie polsko-ukraińskiej 1918-1919. Przy neogotyckiej kaplicy z namiotowym dachem znajduje się grób wspomnianego wyżej ks. Jana Cieńskiego, niezłomnego kapłana prześladowanego przez władze sowieckie. Najciekawsze pomniki: Andzi Kuryłowiczówny (zm. 1909) z rzeźbą anioła z wieńcem; Józefa Popiela (zm. 1885) z herbem Sulima i płaskorzeźbą orłów; deSifernsburgStojałowskiej (zm. 1834) z rzeźbą młodzieńca i długą, wierszowaną inskrypcją.
Zwertów (?????i?)
rej. Żółkiew
Cerkiew p.w. św. Szymona Słupnika z 1776 r., drewniana, trójdzielna, składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego czworobocznego babińca z przedsionkiem i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z dwiema zakrystiami. Nad nawą wyniosła kopuła na ośmiobocznym bębnie, zwieńczona wysoką kopulastą wieżyczką, nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe z makowicami w narożach. Wokół budynku zadaszenie wsparte na rysiach. Przestrzeń nawy otwarta do wnętrza kopuły, w części ołtarzowej i babińcu zrębowe sklepienia. Obok drewniana dzwonnica o konstrukcji szkieletowej, nakryta kopulastym hełmem.
Żółkiew (??????)
stolica rejonu
W 1398 r. w miejscu dzisiejszej Żółkwi istniała wieś Winniki. W 1543 r. jej ówczesny właściciel, wojski buski Andrzej Wysocki, wzniósł drewniany kościół Świętej Trójcy, a w 1560 r. darował Winniki wraz z pięcioma innymi wsiami swemu krewnemu Stanisławowi Żółkiewskiemu, wojewodzie bełskiemu. Ród Żółkiewskich herbu Lubicz wywodził się ze wsi Żółkwi w ziemi chełmskiej i nazwę tę przeniesiono na nową posiadłość. Syn Stanisława, również Stanisław, późniejszy hetman, bohater spod Kłuszyna i Cecory, wybudował tu zamek obronny, a w 1603 r. uzyskał od króla Zygmunta III przywilej lokowania miasta na prawie magdeburskim. Miasto otoczone było murami i miało cztery bramy, z których jedna zachowała się do dziś. Jako wiano córki hetmana Zofii Żółkiew trafiła w ręce wojewody ruskiego Jana Daniłowicza, który doprowadził do końca budowę obwarowań. Jego córka Teofila wyszła z kolei za Jakuba Sobieskiego. Jego syn Jan Sobieski rozbudował i upiększył Żółkiew i często w niej
254
255
Żółkiew
przebywał. W 1662 r. podejmował tu króla Jana Kazimierza. Po raz ostatni król Jan III odwiedził Żółkiew w 1693 r.
W rękach kolejnych przedstawicieli rodu Sobieskich pozostawała Żółkiew do 1740 r., kiedy została sprzedana księciu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi. Do Radziwiłłów należała jednak tylko do 1787 r., kiedy ogłoszono niewypłacalność księcia Karola Radziwiłła "Panie Kochanku" i wystawiono jego dobra galicyjskie na sprzedaż. II połowa XVIII w. była okresem niepomyślnym dla miasta: w 1770 r. dotknęła je epidemia dżumy, w 1772 r. utraciło prawo magdeburskie. W 1809 r. do Żółkwi wkroczyły wojska polskie, a prezesem administracji wojskowej został Wincenty Rulikowski. Stacjonował tu wtedy pułk pod dowództwem gen. Kamieńskiego.
* Zamek został zbudowany w pierwszym dziesięcioleciu XVII w. przez Stanisława Żółkiewskiego, przypuszczalnie według projektu architekta Pawła Szczęśliwego. Przed 1640 r. przy skrzydle południowym dobudowano kaplicę. Zamek był później jedną z ulubionych rezydencji Jana III Sobieskiego. Za jego czasów architekci Piotr Beber z Wrocławia i Augustyn Locci starannie odnowili rezydencję, nadając jej barokowy charakter. Stała się ona swoistym muzeum pamiątek po hetmanie Żółkiewskim i trofeów wojennych Sobieskiego. W II poł. XVIII w. Radziwiłłowie ponownie przebudowali wnętrza, tym razem w stylu rokoka. Pracami kierował architekt Antonio Castelli.
W 1787 r. zamek przejął za długi Radziwiłłów Adam Józefowicz. Jego syn odrestaurował go częściowo i wynajął pomieszczenia urzędom państwowym. Baszta zachodnia i południowa już wtedy były zrujnowane, a skrzydło południowo--zachodnie stało puste. Po sprzedaniu przez Józefowicza reszty murów kupcom żydowskim zdewastowano znaczną część budowli, m.in. rozebrano na materiał budowlany kaplicę zamkową. Niektóre posągi i kolumny odkupił i przewiózł do swego pałacu w Magierowie Aleksander Stadnicki. W tym także czasie uległ zniszczeniu piękny park pałacowy. W 1890 r. podupadły zamek nabyło miasto. Umieszczono w nim szkołę oraz inne instytucje gminne. Prace restauracyjne trwały do I wojny światowej. W 1915 r. zamek spłonął. Ponowną odbudowę, finansowaną przez rząd polski, przerwała II wojna światowa. Obecnie bardzo zaniedbany obiekt służy w dalszym ciągu instytucjom publicznym.
Budowla, włączona dawniej w system miejskich fortyfikacji, została wzniesiona na planie kwadratu z basztami w narożach. Zasadniczy kształt zamku nie uległ do dziś zmia-
256
zolKiew
nie. Skrzydło północne, frontowe, jest wyposażone w wieżę bramną i okazały portal, prowadzący na dziedziniec. Właściwa rezydencja znajduje się naprzeciwko bramy, po bokach dziedzińca mieściły się pomieszczenia gospodarcze. Na uwagę zasługuje częściowo zachowana kamieniarka okienna szczególnie od strony parku.
Brama Zwierzyniecka znajduje się w sąsiedztwie zamku. Wzniesiona w XVII w., wchodziła w skład umocnień miejskich. Budowla na planie prostokąta, jednoprzelotowa, z arkadowym przejazdem. Elewacja południowa rustykowana, zwieńczona frontonem. Dach kryty dachówką. Z dawnych fortyfikacji przetrwały jeszcze dwie baszty: jedna w pobliżu rozebranej w latach sześćdziesiątych Bramy Glińskiej, druga obok klasztoru dominikanów.
** Rynek żółkiewski jest bardzo obszerny. Przetrwały przy nim liczne zabytkowe kamienice z podcieniami. Zachował się też dawny ratusz, z wieży którego przed 1939 r. trębacz wygrywał w południe hejnał. Zabytkowe kamienice znajdują się także przy ul. Lwowskiej.
*** Kolegiata p.w. śś. Wawrzyńca Męczennika i Stanisława fundacji hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego została wybudowana w latach 1606-18 według projektu Pawła Włocha zwanego Szczęśliwym. W 1623 r. konsekrował ją arcybiskup lwowski Andrzej Próchnicki. Była przebudowywana za czasów Jana III. W 1770 r. wszyscy księża padli ofiarą morowej zarazy i kościół czasowo zamknięto.
Żółkiew. Kolegiata
257
AOIKieW
W 1861 r. nowy proboszcz, ks. Józef Nowakowski, podjął dzieło restauracji świątyni. Utworzono komitet, który zbierał fundusze i kierował pracami. W jednej ze ścian odkryto wtedy krypty z trumnami Jakuba i Konstantego Sobieskich. Odnowiona kolegiata stała się jednym z piękniejszych kościołów w Polsce i skarbcem pamiątek narodowych. Po 1946 r. władze sowieckie zamieniły kolegiatę w magazyn, w 1989 r. została zwrócona wiernym. W latach dziewięćdziesiątych starannie odrestaurowano zabytkowy wystrój wnętrza.
Kościół jest budowlą na planie krzyża łacińskiego, z prostokątną nawą, kwadratowymi ramionami transeptu oraz zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Do prezbiterium przylegają zakrystia od południa i skarbiec od północy. Nad częścią centralną wznosi się kopuła zwieńczona latarnią. Pięknym elementem zdobniczym jest ciągnący się pod gzymsem dachu fryz z tryglifami i metopami wypełnionymi rzeźbionymi postaciami konnych rycerzy.
Późnobarokowy ołtarz główny mieści w dolnej części figurę Chrystusa na Krzyżu, w górnej zaś obraz św. Wawrzyńca. Po bokach ołtarza dwa renesansowe nagrobki rodziny Żółkiewskich. Po lewej stronie hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego poległego pod Cecora w 1620 r. oraz jego syna Jana, starosty hrubieszowskiego i jaworowskiego (zm. 1623). Nad nimi figury patronów: św. Stanisława i św. Jana Ewangelisty oraz herby Lubicz, Korczak, Herburt i Półkozic. Po prawej nagrobki żony hetmana Reginy z Herburtów (zm. 1626) i ich córki Zofii Da-niłowiczowej, wojewodziny ruskiej, przedstawiające pobożne matrony w strojach zakonnych, a powyżej figury św. Reginy i św. Zofii oraz herby Herburt, Nieczuja i Bończa.
Na uwagę zasługują dwa identyczne późnorenesansowe portale prowadzące do zakrystii i skarbca. Na północnej ścianie, przy wejściu do prezbiterium nagrobek kasztelana krakowskiego Jakuba Sobieskiego (ojca króla). Po przeciwnej stronie nagrobek starosty korsuńskiego i czehryńskiego Stanisława Daniłowicza. Są to dzieła wybitnego rzeźbiarza Andrzeja Schlutera. W krypcie kościoła znajdują się marmurowe sarkofagi Żółkiewskich, Sobieskiego i Daniłowicza. Na metalowej płycie zamykającej wejście do krypty wymieniono bitwy, w których brali udział zmarli. Na uwagę zasługują liczne tablice pamiątkowe zdobiące świątynię.
Ściany zdobiły dawniej wielkie obrazy batalistyczne, przedstawiające zwycięstwa: Żółkiewskiego pod Kłuszynem, Sobieskiego pod Chocimiem (pędzla Kaestela), oraz Wiedniem i Parkanami (pędzla Altamontego). Obecnie znajdują się one
258
z,oiKiew
na zamku w Olesku. W farze wisiały też portrety członków rodów Żółkiewskich i Sobieskich oraz obraz przedstawiający księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego przepraszającego na kolanach Matkę Bożą za najazd na Polskę i złupienie kościołów.
W pobliżu kościoła stoi późnorenesansowa dzwonnica, pierwotnie baszta obronna wzniesiona w I poł. XVII w., z charakterystycznym hełmem i zachowanymi otworami strzelniczymi. Na teren kościelny wchodzi się przez bramę wzniesioną w 1687 r. kosztem króla Jana III Sobieskiego.
Żółkiew. Kościół dominikanów
** Zespół klasztorny dominikanów został ufundowany przez kasztelanową krakowską Teofilę z Daniłowiczów Sobie-ską w intencji syna Marka, zamordowanego przez Kozaków po bitwie pod Batohem w 1652 r. Klasztor istniał do II wojny światowej. Po wojnie władze sowieckie zamieniły kościół w magazyn, a budynki klasztorne adaptowano do celów administracyjnych. W latach dziewięćdziesiątych zespół przekazano grekokatolikom.
Kościół pochodzi z lat pięćdziesiątych XVII w. Jest budowlą na rzucie krzyża, z szeroką nawą, transeptem i bocznymi kaplicami. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą. Na uwagę zasługują bardzo zniszczone nagrobki Marka Sobieskiego i fundatorki Teofili Sobieskiej oraz polichromia z początku XX w. na sklepieniu i ścianach. Dawniej znajdował
259
AOlKieW
się tu cudowny obraz Matki Boskiej (obecnie w kościele dominikanów w Warszawie). Budynek klasztoru zachował pierwotny układ. Całość założenia otaczają mury z basztą w północno-wschodnim narożniku. Na dziedzińcu dzwonnica z ażurowymi arkadami, wyposażona w przedwojenne dzwony spiżowe.
Zespół klasztorny felicjanek został ufundowany przez Zofię z Żółkiewskich Daniłowiczową w 1627 r. Zgromadzenie istniało do II wojny światowej. W 1946 r. kościół zamieniono w magazyn, na początku lat dziewięćdziesiątych został przekazany cerkwi prawosławnej. Jest to budowla na planie krzyża greckiego, z prezbiterium w północnym ramieniu, a przedsionkiem i niewielkim chórem muzycznym w południowym. Część centralna ma kształt ośmioboku. Wyposażenie pochodzi z końca XIX w. Budynek klasztorny bez wyraźnych cech stylowych. Obok nowszy dom zakonny na planie prostokąta, połączony z zachodnim skrzydłem klasztoru.
Zespół klasztorny dominikanek na Przedmieściu Glińskim fundacji Andrzeja Wysockiego. Klasztor uległ kasacie w 1782 r. Budynki całkowicie przebudowano i umieszczono w nich szpital wojskowy. Jedynym widocznym dziś wspomnieniem po klasztorze jest wmurowana od strony ulicy tablica z łacińskim napisem informującym o przeszłości tego miejsca.
* Cerkiew greckokatolicka p.w. Serca Pana Jezusa (dawniej Narodzenia Pańskiego) i monaster bazylianów znajdują się w północno-zachodniej części miasta. Pierwotną, drewnianą cerkiew ufundował Stanisław Żółkiewski w 1612 r. wraz ze szkołą i szpitalem. W1682 r. cerkiew objęli bazylianie sprowadzeni przez bp. Józefa Szumlańskiego. Król Jan III wspomógł budowę nowej świątyni i klasztoru, którego pierwszym ihumenem został przebywający na wygnaniu metropolita suczawski Dozyteusz (zm. 1693), mołdawski pisarz i poeta. Prace przy budowie i wyposażeniu wnętrza trwały prawie przez cały XVIII w. Świątynia otrzymała m.in. wspaniały ikonostas z obrazami malowanymi przez Iwana Rutkowicza; w latach 1721-59 stanęła potężna wieża-dzwonnica prowadząca na dziedziniec cerkiewny, a w 1780 r. ukończono murowany budynek klasztorny.
W XVIII w. cerkiew pełniła rolę sanktuarium św. Jana Suczawskiego, otaczanego w Kościele wschodnim dużym kultem. Jego relikwie przywiózł z okupowanej przez Turków Mołdawii metropolita Dozyteusz. Po zajęciu Bukowiny przez
260
Żółkiew
Żółkiew. Drewniana cerkiew p.w. Trójcy Świętej
Austrię decyzją cesarza Józefa II wróciły one do Suczawy. Aż do 1939 r. bazylianie prowadzili w Żółkwi drukarnię, której działalność miała wielkie znaczenie dla rozwoju piśmiennictwa ukraińskiego. W 1833 r. świątynia padła ofiarą pożaru, w cztery lata później została odbudowana. W 1906 r. znacznie ją rozbudowano w stylu moskiewskim według projektu Edgara Koratsa. Do starej cerkwi dostawiono kwadratowe prezbiterium z absydą, nakryte kopułą wspartą na czterech filarach i otoczoną półkopułkami. W latach 1911-13 wnętrze pokryła polichromia pędzla Juliana Bucmaniuka. Po likwidacji w 1946 r. w ZSRR Kościoła greckokatolickiego przez wiele lat w świątyni mieścił się magazyn. Parafia unicka odzyskała swoją własność w 1992 r. Do klasztoru powrócili zakonnicy.
* Cerkiew p.w. Narodzenia NMP została wybudowana w 1705 r. przez ks. Józefa Kiernickiego, według tradycji na miejscu wcześniejszej. Jest to budowla drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Nad nawą kopuła na masywnym ośmiobocznym bębnie, nad zrębami bocznymi dachy dwuspadowe. Wokół budynku szerokie zadaszenie oparte na rysiach. We wnętrzu malowidła ścienne zlat 1708-1710pędzla Iwana Rutkowicza. Ikonostas wykonał w 1708 r. żółkiewski stolarz Kunasz, a ikony pochodzą również z pracowni Rutkowicza.
261
Żółkiew
Cerkiew p.w. Świętej Trójcy (ul. Lwowska 90) z 1720 r., zbudowana na koszt królewicza Konstantego po pożarze poprzedniej. Budowla drewniana, trójdzielna, składa się z kwadratowej nawy, mniejszego prostokątnego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej, do której od wschodu przylega murowana zakrystia. Nad wszystkimi częściami kopuły na ośmiobocznych bębnach. Wokół budynku zadaszenie oparte na rysiach. Wewnątrz na ścianach polichromia z XVIII w. Okazały ikonostas zawiera obrazy przypisywane Bazylemu Petranowiczowi, malarzowi ruskiemu w służbie Sobieskich, wykonane około 1700 r. Cerkiew należy do najcenniejszych obiektów budownictwa drewnianego na Rusi.
Żółkiew. Synagoga
** Synagoga została wzniesiona na podstawie zezwolenia arcybiskupa lwowskiego w 1692 r. Budowę wspomógł pożyczką w wysokości 6 tys. zł Jan III Sobieski. Jest to budowla na planie kwadratu, o grubych ścianach z kamienia, od wschodu i północy wsparta potężnymi przyporami. Brak przypór z pozostałych stron może świadczyć, że od początku istniały tam przybudówki. Główną salę przykrywa dach pogrążony, ukryty za wysoką, arkadową attyką. Wzdłuż zachodniej ściany attyki biegnie dekoracyjny grzebień z ażurowymi wieżyczkami w narożnikach. Od południa przylegał niegdyś do sali głównej niski, sklepiony babiniec, obecnie nieistniejący. Zachowała się natomiast od strony zachodniej sień z babińcem na piętrze i trzema charakterystycznymi późnobarokowymi portalami.
262
Zórawno
Sala główna jest dziewięciopolowa, z krzyżowym sklepieniem wspartym na czterech kolumnach. W ścianach wysokie, półkoliście zamknięte okna, a poniżej fryz arkadowy. Obok resztek aron hakodesz jest on pozostałością po bardzo bogatym niegdyś wystroju wnętrza synagogi.
W czasie II wojny światowej synagoga została spalona, na początku lat dziewięćdziesiątych zabezpieczono ją i podjęto prace remontowe. Rozebrano wtedy południowy babiniec, naprawiono dach, otynkowano i pomalowano ściany zewnętrzne.
Pierwsza wiadomość o Żydach w Żółkwi pochodzi z 1600 r., kiedy Stanisław Żółkiewski pozwolił im na zbudowanie drewnianej bożnicy oraz wyznaczył miejsce pod browar, słodownię, łaźnię i studnię. W latach 1601-26 miejscowa gmina żydowska stanowiła przykahałek gminy lwowskiej, potem się usamodzielniła. W Żółkwi działała pierwsza żydowska drukarnia w tej części Rzeczypospolitej. W 1640 r. Żydzi otrzymali zgodę na otworzenie jesziwy.
*** Cmentarz katolicki na Przedmieściu Lwowskim, jedna z ważniejszych nekropolii w Małopolsce Wschodniej, jest w starszej części prawie w całości polski. Rozciąga się na zboczach zalesionej skarpy. Jest wciąż czynny i nieźle utrzymany. Można tu znaleźć wiele wartościowych artystycznie nagrobków. Najciekawsze znajdują się w pobliżu wejścia: LeonardaJuścińskiego, powstańca z 1831 r. i sybiraka (zm. 1871); Jadwigi z Drzewickich Krajewskiej (zm. 1867) ujęty w pilastry i nakryty daszkiem; porucznika huzarów barona Stentascha (zm. 1865) w postaci "złamanej" kolumny z niemiecką inskrypcją; neogotycki nagrobek Piotra i Heleny Duchnowskich. Nieco dalej grób Camilla von Leiss zu Leimburg z rzeźbami dwóch aniołów oraz klasycystyczne pomniki Teresy Trautmann-Schmidt (zm. 1865) i Leokadii z Nikorowiczów Waygartowej (zm. 1867), które tworzą łącznie harmonijną kompozycję.
Na cmentarzu znajdują się dwa pomniki w kształcie kurhanów, upamiętniające Polaków poległych w walkach z Ukraińcami i bolszewikami w latach 1918-20.
Zórawno (???????)
rej. Żydaczów
Zórawno leży w widłach Dniestru i jego dopływów Krechówki i Świcy. W 1468 r. dziedzic Jan Chodorowski ufundował tu parafię rzymskokatolicką wraz z kościołem. Od końca XV w.
263
Zórawno
z-yaaczow
miejscowość należała do rodziny Żórawińskich. Wdowa po jednym z Żórawińskich wyszła za mąż za Stanisława Reja herbu Oksza, przybysza z centralnej Polski, który osiadł w Żórawnie. W 1505 r. urodził im się syn Mikołaj, późniejszy pisarz, "ojciec literatury polskiej". Miejskie prawo magdeburskie otrzymało Żórawno w 1563 r. od Zygmunta Augusta, który zwolnił mieszczan na dwanaście lat od podatku.
W 1676 r. miasteczko upamiętniło się heroiczną obroną wojsk króla Jana III Sobieskiego przed Turkami dowodzonymi przez Ibrahima Szejtana. Obóz polski znajdował się w widłach rzek. Oblężenie tureckie trwało od 16 września do 16 października i zakończyło się podpisaniem korzystnego dla Polski traktatu pokojowego.
** Pałac w dawnym majątku ziemskim został zbudowany na początku XX w. przez Skrzyńskich na miejscu XVIII--wiecznego pałacu Żebrowskich zniszczonego w 1904 r. przez pożar. Jest to budowla projektu Władysława Sadłowskiego ze Lwowa, w stylu francuskiego neorenesansu, dwukondygnacyjna, na planie zbliżonym do kwadratu. W elewacji frontowej wysunięty do przodu portyk, nad którym umieszczono balkon. W elewacji ogrodowej obszerny kamienny taras ze schodami prowadzącymi do dawnego ogrodu. Całość nakryta łamanym dachem mansardowym. Na fasadzie zachowały się herby właścicieli, a w kilku salach rozety i fryzy podsufitowe. Wewnątrz mieści się obecnie dom dziecka. Na obrzeżach majątku znajduje się klasycystyczna stajnia.
Pałac otacza częściowo zachowany park ze starodrzewem, zaprojektowany przez belgijskiego ogrodnika Kamila Jemme'a. Rosły w nim szczególnie cenne gatunki drzew, m.in. lipa piramidalna i tulipanowce. Według tradycji pod rosnącym nad brzegiem Dniestru kilkusetletnim dębem Jan III podpisał traktat z Turkami.
* Pomnik zwycięstwa nad Turkami został wystawiony (podobno bezpośrednio po bitwie) na polach za miastem. Był odnawiany w 1772 r. i powtórnie w 1926 r. Zachował się być może dzięki temu, że stał na uboczu. Jest to wysoka kolumna zwieńczona krzyżem. Na cokole inskrypcja: "Na pamiątkę zwycięskiej walki na polach żurawieńskich, stoczonej od dnia 26 września do 16 października 1676 r. ze 100-tysięczną nawałą turecką pod wodzem Ibrahimem Szejtanem, i zawarcia korzystnego traktatu w dniu 16 października. Odnowiono w maju 1926". Mało kto z mieszkańców wie o istnieniu tego pomnika.
* Cmentarz katolicki leży około 1 km od centrum, przy drodze do Kałusza. Ocalałe pomniki z inskrypcjami polskimi zgrupowane są wokół klasycystycznej kaplicy, która obecnie pełni rolę kościoła parafialnego. Msze odprawia ksiądz dojeżdżający z Żydaczowa. Na frontonie kaplicy inskrypcja: "Grób rodziny Żebrowskich, Skrzyńskich i Czartoryskich". Wewnątrz zachowały się epitafia członków tych rodów. Najstarszym nagrobkiem jest klasycystyczny pomnik na grobie Bazylego Martynowicza (zm. 1838).
Żydaczów (?????i?)
stolica rejonu
Żydaczów leży nad rzeką Stryj nieopodal jej ujścia do Dniestru. Już za panowania Kazimierza Wielkiego istniał tu zamek będący siedzibą starostwa grodowego, a miejscowość posiadała magdeburskie prawo miejskie, nadane przez króla Piotrowi "ruthenusowi". Nazwa miasta nie ma nic wspólnego z Żydami; przypuszcza się, że pochodzi od rumuńskiego judeC (czyt. żudec) sąd, co wskazywałoby na obecność osadników wołoskich.
Za panowania Ludwika Węgierskiego na zamku żydaczow-skim stacjonowała załoga węgierska. W 1403 r. Władysław Jagiełło oddał miasto swemu bratu Świdrygielle, który w 1415 r. uposażył miejscowy kościół. Jednym z XVII-wiecznych starostów żydaczowskich był późniejszy król Jan III Sobieski, który często modlił się w kościele przed cudownym wizerunkiem Matki Bożej Żydaczowskiej. Około 1767 r. starostą był Michał Rzewuski, wojewoda podolski, który uporządkował zrujnowany zamek. Dziś nie ma śladu tej budowli. Istniał w mieście także klasztor augustianów, zlikwidowany w 1783 r. Tereny poklasztorne nabyli hrabiowie Stadniccy.
** Kościół parafialny pochodzi z 1612 r. Za czasów sowieckich zamknięty został dopiero w 1963 r. Urządzono w nim... dworzec autobusowy, przy czym prezbiterium przebudowano na bufet, w którym podróżni raczyli się piwem. Dzisiaj świątynia, odzyskana w 1991 r., jest już odremontowana.
Jest to budowla o późnogotyckiej bryle, z nawą i trój-bocznie zamkniętym prezbiterium opiętymi szkarpami. Dach wieńczy sygnaturka. Trójkątny szczyt fasady jest dekorowany fryzem arkadkowym. We wnętrzu zachowały się stare inskrypcje polskie i łacińskie związane z erekcją i restauracją kościoła, dwa portale renesansowe w wejściu do zakrystii, konfesjonał z 1908 r., przede wszystkim zaś oryginał obrazu
264
265
zyaaczow
Matki Bożej Żydaczowskiej, który był przechowywany w miejscowej cerkwi, a obecnie powrócił do kościoła. Parafianie od lat domagają się zwrotu krucyfiksu, który znajduje się w muzeum na zamku w Olesku.
* Cmentarz rzymskokatolicki (w południowej części miasta, ok. 700 m od kościoła, w pobliżu dworca autobusowego) jest bardzo zdewastowany i zarośnięty, lecz i tak liczba zachowanych pomników jest imponująca. Do ciekawszych należy nagrobek ks. Jana Dzięgielewicza, proboszcza żydaczow-skiego (zm. 1934) z "sękatym" krzyżem i koroną cierniową. W inskrypcjach powtarzają się nazwiska dawnych rodów żydaczowskich: Bosackich, Olesiów, Serafinów, Różańskich, Jagoszewskich, Zborowskich.
OBWÓD IWANOFRANKOWSKI (STANISŁAWOWSKI)
Angelów (????????)
rej. Rożniatów
Pozostałości budowli przemysłowych z początku XIX w., zabytek unikalny na terenie dawnej Galicji. Głównym budowniczym był I. Mautner. Początkowo do zespołu hutniczego należało 12 kopalń rudy żelaza, wielki piec, dwa składy i kuźnica. Pierwszy spust surówki żelaza miał miejsce wiosną 1812 r. Zakład został zamknięty już w 1818 r., gdyż eksploatacja niskoprocentowej rudy przestała się w tym czasie opłacać. Ostatecznie uległ zniszczeniu podczas I wojny światowej na skutek ostrzału austriackiej artylerii. Do dziś zachował się wielki piec zbudowany w latach 1808-1811 na brzegu Łomnicy oraz resztki murów innych budowli.
Babin (?????)
rej. Kosów
Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia z 1896 r., drewniana, na planie krzyża z wydłużoną częścią ołtarzową, do której przylegają pomieszczenia pomocnicze. Budynek otacza zadaszenie wsparte na rysiach. Wewnątrz XX-wieczne malowidła ścienne o motywach geometrycznych. W pobliżu kamienna, dwukondygnacyjna dzwonnica bramna.
Bitków (????i?)
rej. Nadworna
* Kościół katolicki, tzw. górski (był najwyżej położonym kościołem w dawnym województwie stanisławowskim), zbudowany na przełomie XIX i XX w. Neogotycka budowla z kamienia polnego, z kwadratową w planie wieżą nakrytą dachem namiotowym. Portale i okna ostrołukowe, oblicowane cegłą. W fasadzie rozeta. Od II wojny światowej aż do dziś kościół pełni rolę sali sportowej. Obok trójarkadowa dzwonnica.
267
tsonoroaczany
Bolechów
Dawna elektrownia zbudowana w 1923 r. Budowla eklektyczna z przewagą elementów neobarokowych, dwukondygnacyjna. Prostokątną wieżę nakrywa blaszany dach z ażurowym zwieńczeniem żeliwnym. Fasady opilastrowane, z ozdobnymi szczytami.
Dawny lamus z końca XIX w., drewniany. Pod okapem dachu dwubiegowy podest schodowy. Przy ścianach bocznych dwukondygnacyjne galerie wsparte na slupach.
Bohorodczany (???????????) stolica rejonu
Miasto przy szosie ze Stanisławowa do Nadwornej, która stanowi fragment jednego z głównych szlaków transkarpackich. Przed wiekami istniała tu nadgraniczna fortalicja. W XVIII w. miasteczko złupił znany huculski opryszek Ołeksa Dowbusz (Dobosz). W XIX w. działały tu browar i gorzelnia. W 1914 r. w okolicy toczyła walki polska II Brygada Legionów.
* * Zespół klasztorny dominikanów ufundowała pod koniec XVII w. Konstancja Potocka, wdowa po podskarbim koronnym. Pierwotny kościół był drewniany. Obecny, murowany, p.w. Nawiedzenia NMR powstał na jego miejscu w latach 1742-1761. Był remontowany w latach 1904-05, a następnie
Bohorodczany. Dawny kościół dominikanów
268
po zniszczeniach I wojny światowej w latach 1922-23 (informuje o tym tablica na fasadzie). Obecnie służy jako cerkiew prawosławna. Jest to barokowa budowla w układzie bazyliki z kwadratowym prezbiterium. Fasada zdobiona korynckimi pilastrami i rozbudowanymi gzymsami, flankowana dwiema wieżami. W środkowej części dwuspadowego dachu znajduje się sygnaturka.
Budynek klasztoru (fundacji Potockich i kasztelana Kossakowskiego) dobudowano w 1762 r. do północnej ściany kościoła. Jest to piętrowa budowla z wewnętrznym dziedzińcem. W fasadzie barokowy szczyt, całość pokryta dwuspadowym dachem. Wewnątrz zachowały się kolebkowe sklepienia. W XVIII i XIX w. działała tu szkoła, również obecnie pomieszczenia zajmuje szkoła muzyczna.
Dawniej cały zespół był otoczony murem z trzema bramami, z których zachowała się jedna (południowo-zachod-nia).
Cerkiew greckokatolicka z XIX w., murowana, eklektyczna, z sześciokolumnowym portykiem podtrzymującym taras widokowy. Fasady zwieńczone neobarokowymi szczytami ze spływami wolutowymi. Do niedawna mieścił się tu sklep meblowy.
Dawny ratusz z początku XX w, dwukondygnacyjny, w drugiej kondygnacji modernistyczne dekoracje. Ściany bonio-wane. W fasadę wmurowano popiersie Tarasa Szewczenki.
Cmentarze katolickie leżą w zachodniej części miasteczka, na przedmieściu Skotyczówka. Rozdziela je nowy cmentarz ukraiński. Cmentarz Stary (sprzed I wojny światowej) jest zdewastowany i prawdopodobnie wkrótce ulegnie likwidacji. Jest tam kilka interesujących nagrobków dawnych obywateli miasta i okolic. Na Cmentarzu Nowym (z lat międzywojennych) uwagę zwracają dwa pomniki ozdobione polskimi orłami. Pierwszy (na prawo od bramy) kryje prochy żołnierzy II Brygady Legionów, poległych w 1914 r. pod Bohorodcza-nami. Drugi upamiętnia funkcjonariuszy Policji Państwowej, którzy zginęli w 1928 r.
Bolechów (?????i?)
rej. Dolina (miasto wydzielone)
Dawne królewskie miasto Bolechów leży przy drodze ze Stryja do Doliny. Za czasów austro-węgierskich było siedzibą dyrekcji lasów i dóbr państwowych. Funkcjonowała tu państwowa
269
boiecnow
cotszowce
warzelnia soli oraz dwie szkoły średnie męska i żeńska. Pod koniec XVIII w. na polecenie cesarza Józefa II założono w pobliżu rolniczą kolonię żydowską, tzw. Nowy Babilon. Ponieważ jednak Żydzi nie interesowali się pracą na roli, oddano ją później osadnikom niemieckim.
Kościół katolicki został zbudowany prawdopodobnie w XVIII w., a poświęcono go w 1838 r. Po II wojnie światowej służył jako sklep meblowy. W 1993 r. zwrócono go wiernym. Budowla murowana, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Dwuspadowy dach wieńczy uszkodzona sygnaturka. Okna zamknięte lukiem półkolistym. Powojenna przebudowa zniekształciła bryłę kościoła.
* Synagoga z 1789 r. to budynek murowany z kamienia, na planie prostokąta, pokryty dwuspadowym dachem. W fasadzie widoczne z daleka dwa olbrzymie, półokrągłe okna dekorowane archiwoltami i barokowy szczyt. Podobne okna są w innych elewacjach. Nad północnym wejściem znajduje się relief z Gwiazdą Dawida. Wystrój wnętrza nie zachował się. W latach pięćdziesiątych budynek został adaptowany na klub młodzieżowy.
Dzielnica żydowska istniała w mieście od czasu jego lokacji w 1601 r. Pierwsza, prawdopodobnie drewniana synagoga została zniszczona przez Tatarów w 1670 r. Pod koniec XVIII w. poza granicami miasta powstała kolejna dzielnica żydowska, zwana Nowym Bolechowem. Około 1870 r. Żydzi stanowili trzecią część mieszkańców.
Cmentarz żydowski w Bolechowie należy do najpiękniejszych zachowanych na Ukrainie. Ocalało na nim około 100 nagrobków.
Ratusz z XIX w., parterowy, w fasadzie wieża z tarczą zegarową zwieńczona neobarokowym hełmem. Okna w prostokątnych obramieniach, nad nimi gzymsy i dekoracje płycinowe.
* Willa tzw. niemiecka z przełomu XIX i XX w. (obecnie izba położnicza). W fasadzie ryzalit z trójarkadowym portykiem i neobarokowym szczytem, zdobiony stiukami. W narożu czworoboczna wieża nakryta kopulą z latarnią.
* Kamienica pod Głowami z początku XX w. (oddział szpitala miejskiego). W fasadzie półkolisty ryzalit dekorowany kanelowanymi pilastrami korynckimi, profilowanymi obramieniami okiennymi i płaskorzeźbionymi głowami.
** Cmentarz katolicki leży w północno-zachodniej części miasteczka. Pomimo zatartego układu alejek jest jednym
z lepiej zachowanych na Podkarpaciu. Wśród pochowanych tu osób zasłużonych dla miasta i okolicy wymienić trzeba rodzinę Hoszowskich (potomków fundatorów klasztoru bazylianów w pobliskim Hoszowie), powstańca styczniowego Władysława Dunin-Majewskiego (1840-1904) oraz Mieczysława Gozdawę Kaweckiego (1901-1935), obrońcę Lwowa i podchorążego 6. pułku ułanów kaniowskich.
Bołszowce (?i???i??i)
rej. Halicz
Pierwsza wzmianka o Bołszowcach pochodzi z 1404 r., kiedy były własnością Mikołaja Spicznika. W dokumencie Władysława Warneńczyka wymienione są jako villa nostra Bohów (obecna nazwa przyjęła się w XVIII w). Miasteczko było kolejno własnością: Wapowskich, Kazanowskich, Jabłonowskich i ormiańskiego pochodzenia rodu Krzeczunowiczów. Znaną postacią był Kornel Krzeczunowicz, poseł na sejm galicyjski i deputowany do austriackiej Rady Państwa. W XIX w. Bołszowce słynęły ze wzorowo prowadzonej gospodarki hodowlanej i poniedziałkowych targów bydła. Istniała gorzelnia i młyn wodny.
W Bołszowcach przechowywano do II wojny światowej cudowny obraz Matki Bożej, będący kopią Madonny pod jodłami Łukasza Cranacha starszego. Według legendy w 1621 r., gdy wojska polskie szły pod Chocim, Marcin Kazanowski, późniejszy hetman, wyłowił obraz z wody podczas przeprawy przez rzekę, co uznano za pomyślną wróżbę. Po zwycięskiej kampanii znalazca ufundował w Bołszowcach klasztor karmelitów trzewiczkowych. W 1632 r. w nowo zbudowanym kościele umieszczono cudowny wizerunek. W 1777 r. biskup Kryspin Cieszkowski uroczyście ukoronował obraz. W 1945 r. karmelici wywieźli go do klasztoru w Krakowie na Piasku, a od 1966 r. znajduje się u karmelitów w Gdańsku, ściągając w dzień Matki Boskiej Szkaplerznej licznych pielgrzymów, zwłaszcza dawnych kresowiaków.
** Zespół klasztorny karmelitów istniejący dzisiaj ufundował pułkownik Jan Gałecki. Budowę ukończono w 1726 r. Zabytek został poważnie uszkodzony podczas I wojny światowej, odbudowano go w latach trzydziestych. Za czasów sowieckich mieściły się tu magazyny. Obecnie kościół jest opuszczony, a w dawnym budynku klasztornym ulokowano stację sanitarną. Dawny dziedziniec pokrywają zarośla.
270
271
boiszowce
Bołszowce. Kościół karmelitów
Kościół p.w. Zwiastowania NMP jest murowaną budowlą barokową w układzie bazyliki, z szeregiem kaplic w nawach bocznych. Fasadę zdobią gzymsy o skomplikowanym łamaniu i pilastry jońskie, a wieńczy ją okazały szczyt z niszą. Wejście obudowane przedsionkiem, nad nim balkon. Dawne wyposażenie wnętrza przepadło, z ołtarza głównego pozostało pięć par marmurowych kolumn. Zachowały się nikłe fragmenty fresków, m.in. na południowej ścianie czarny orzeł w koronie i rycerz w szyszaku (Św. Marcin?). W pierwszej kaplicy po prawej ocalały cztery z sześciu malowanych medalionów z wyobrażeniami członków rodu Jabłonowskich.
Synagoga z XVIII w. znajduje się w południowo-wschodnim narożniku rynku. Jest to murowana, wolnostojąca budowla na planie prostokąta, nakryta nowym, czterospadowym dachem. Elewacje zdobione pilastrami o prostych kapitelach. W centralnej części fasady fronton i portyk wsparty na czterech kolumnach oraz balkon z ceglaną balustradą. W tympanonie wielki łukowaty otwór okienny. Po II wojnie światowej synagogę przebudowano na dom kultury, od zachodu dostawiono westybul ze schodami, a od wschodu budynek mieszczący scenę.
Ratusz z XIX w., dwukondygnacyjny, w fasadzie sześcio-boczna wieża nakryta dachem namiotowym, wyposażona w taras widokowy.
272
BUKaczowce
* Dwór zbudował w latach 1927-29 właściciel miejscowego majątku Kornel Krzeczunowicz według projektu Tadeusza Mokłowskiego, naśladującego siedziby ziemiańskie z przełomu XVIII i XIX w. Jest to budynek neoklasycystyczny, parterowy, z niskim piętrem w części środkowej i alkierzami od strony ogrodu. Całość przykryta dachem łamanym. Do elewacji ogrodowej przylegał dawniej taras z kamienną balustradą i schodami. Dziś mieści się tu szpital.
Brustury (???????i?)
rej. Kosów
Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia z 1785 r. klasyczna cerkiew huculska na planie krzyża z wydłużoną częścią ołtarzową, do której przylegają dwie wąskie zakrystie, tworząc jedną linię z bocznymi zrębami. Nad częścią centralną kopuła. Wnętrze zdobione olejnymi malowidłami ściennymi. Budowla należy do najpiękniejszych przykładów budownictwa huculskiego. Obok drewniana dwukondygnacyjna dzwonnica na planie kwadratu.
Bubniszcze (???????)
rej. Dolina (w granicach miasta wydzielonego Bolechów)
W pobliżu wsi, na stoku górskim, znajduje się grupa skał tworzących osłonięty dziedziniec. Prawdopodobnie w średniowieczu (?II-?I? w.) istniała tu forteczka podobna do tej w Uryczu. Zachowały się wykute w skałach pomieszczenia i wyżłobienia służące do mocowania drewnianej konstrukcji fortyfikacji.
Bukaczowce (?????i??i)
rej. Rohatyn
* Kościół rzymskokatolicki p.w. Wszystkich Świętych
z 1838 r. Budowla barokowo-klasycystyczna z fasadą dekorowaną płycinami i pilastrami podtrzymującymi trójkątny fronton. Powyżej barokowy szczyt z pilastrami, niszami i wazonami. Po II wojnie światowej kościół zamknięto dopiero na początku lat sześćdziesiątych i urządzono w nim halę sportową. W 1996 r. został zwrócony wiernym. Wewnątrz (nad łukiem tęczy) zachowało się malowidło przedstawiające Chrystusa w otoczeniu aniołów. W prawej nawie rzeźba Matki Bożej, która kiedyś zdobiła fasadę.
273
Bursztyn
Bursztyn
* Cmentarz katolicki leży ok. 500 m od kościoła, po lewej stronie drogi do Rohatyna. Zwracają uwagę: grobowiec "Zacisze Kobylińskich" oraz nagrobki Antoniny Mołenkie-wiczówny (z rzeźbą kobiety trzymającej pochodnię) i Wiktorii Petryk (z rzeźbą anioła).
Bursztyn. Kościół p.w. Świętej Trójcy
Bursztyn (???????)
rej. Halicz
Miasteczko Bursztyn leży przy drodze ze Lwowa do Stanisławowa, nad Gniła Lipą spiętrzoną tu w duży zalew. W I poł. XVIII w. właścicielem miejscowości był kasztelan warszawski Paweł Benoe, który ufundował tu klasztor trynitarzy, zakonu zajmującego się wykupywaniem jeńców z niewoli tureckiej. Jego córka Anna wniosła dobra bursztyńskie w posagu Rafałowi Ludwikowi Skarbkowi, chorążemu kołomyj skiemu. Ich wnuk, Ignacy Skarbek, był za czasów austriackich tajnym radcą dworu oraz wielkim łowczym koronnym, a także komisarzem sejmików lwowskich. W 1842 r. ufundował on w Bursztynie klasztor sióstr miłosierdzia z zakładem dla chorych i sierot. Później dobra przeszły do Jabłonowskich. W XIX w. ozdobą miasteczka był pałac Skarbków i Jabłonowskich, którego wnętrza mieściły bibliotekę i liczne dzieła sztuki. Otaczał go duży park słynący z kanarkami
274
- ogromnej klatki mieszczącej kilkaset kanarków. Zdewastowany w 1920 r., obiekt uległ ostatecznemu zniszczeniu w latach 1943-44, a materiałów z rozbiórki użyto do budowy drogi. Jeszcze przed 1939 r. funkcjonowała w Bursztynie kopalnia alabastru, założona w 1880 r. przez Stanisława Jabłonowskiego.
* Kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy (początkowo trynitarzy) zbudowano w 1773 r. Jest to skromna jedno-nawowa świątynia barokowa. W fasadzie wieża na rzucie kwadratu, z barokowym hełmem, podzielona gzymsami na trzy kondygnacje (w środkowej doryckie pilastry i półokrągłe okno). We wnętrzu, nad chórem muzycznym, zachowały się ciekawe malowidła. Po 1945 r. w kościele mieścił się magazyn, potem hala sportowa. W 1992 r. zwrócony wiernym, służy dziś polskiej parafii katolickiej.
Synagoga z XIX w. (ul. Hercena) to budowla murowana i otynkowana, na planie prostokąta, nakryta czterospadowym dachem. W fasadzie trójkątny szczyt zakończony ozdobnym gzymsem. W narożach pilastry. Przy zachodniej elewacji zachowały się schody, pierwotnie prowadzące do babińca. Obecne dwa wejścia pochodzą z powojennej przebudowy. Wnętrze całkowicie zmienione, mieści obecnie poradnię przeciwgruźliczą.
Bursztyn. Synagoga
275
Ceniawa
ueiatyn
Na końcu tej samej ulicy znajduje się cmentarz żydowski z zachowanymi macewami zdobionymi charakterystycznymi płaskorzeźbami świeczników.
** Cmentarz katolicki znajduje się w pobliżu kościoła. Został założony na początku XIX w., obecnie jest zaniedbany i zarośnięty. Zdobi go klasycystyczna kaplica z nagrobkiem Celestyny, córki Ignacego Skarbka i Ludwiki z Potockich. Zwraca uwagę nagrobek z czarnego marmuru, należący do Pauliny Sochaniewiczowej i Józefa Sochaniewicza, "CK. Generała, Kawalera Orderu Leopolda". Nazwisko Sochaniewicz powtarza się też na innych nagrobkach.
Ceniawa (??????)
rej. Kołomyja
Kościół katolicki z lat dwudziestych XX w., po II wojnie światowej zamieniony w magazyn nawozów sztucznych. W fasadzie kwadratowa wieża nakryta dachem namiotowym. Na ścianie zewnętrznej przetrwał państwowy znak wysokościowy z orłem z koronie. Wyposażenie wnętrza nie zachowało się.
Czeremoszna (?????????)
rej. Żabie
Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła z 1872 r., na planie krzyża z krótkimi bocznymi ramionami. Nad częścią centralną kopuła posadowiona na ośmiobocznym bębnie. Wejście przez dobudowaną kruchtę.
Czernelica (?????????)
rej. Horodenka
** Kościół dominikanów p.w. św. Antoniego został zbudowany w 1661 r. z fundacji Czartoryskich. Jest to renesansowa budowla z bloków kamiennych, z fasadą zakończoną trójkątnym frontonem. Wejście główne ujęte w rzeźbiony portal z tarczą herbową. Zachowały się również renesansowe obramienia drzwi bocznych i okien. W portalu zakrystii herb Pilawa. Od południowego zachodu do głównego korpusu przylega wieża ze schodami prowadzącymi na galerię. Całość nakryta czterospadowym dachem obitym gontem (!).
Wewnątrz zachowały się resztki fresków z motywami herbowymi. Piękny ten obiekt jest zrujnowany i opuszczony, nie zabezpieczony nawet kłódką. Obok dworek z kolumnowym gankiem, być może dawna plebania.
** Ruiny zamku zbudowanego w XVII w. przez wojewodę bracławskiego Michała Jerzego Czartoryskiego. Była to twierdza bastionowa na planie kwadratu, z nasypami ziemnymi i kamiennymi murami. Wielokrotnie niszczona w czasie wojen tureckich, w XIX w. popadła ostatecznie w ruinę. Zachowały się częściowo mury obwodowe oraz sklepiona brama wjazdowa ze strzelnicami i pięknym, trzykondygnacyjnym portalem o renesansowej ornamentacji, wyposażonym w kartusz herbowy Czartoryskich (Pogoń). Pod sklepieniem bramy zachował się inny portal renesansowy.
Cześniki (???????)
rej. Rohatyn
** Cerkiew p.w. św. Mikołaja z XIV w., murowana z wapienia, trójdzielna, z prostokątną nawą i babińcem oraz pięcioboczną częścią ołtarzową, nakryta trzema kopułami. Dachy kryte gontem. Ściany bez dekoracji, przebite tylko niewielkimi oknami. W XIX w. dodano szkarpy w północnej i południowej elewacji.
Delatyn (???????)
rej. Nadworna
Miasteczko, położone nad Prutem, przy szosie i linii kolejowej ze Stanisławowa na Zakarpacie, było za czasów austriackich siedzibą zarządu salin i lasów państwowych. Na przełomie XIX i XX w. działała w nim duża warzelnia soli. W 1914 r. zostało zniszczone przez wojska rosyjskie. W okresie międzywojennym Delatyn, liczący wówczas ok. 9 tys. mieszkańców, stał się dość znanym uzdrowiskiem, w którym leczono kąpielami solankowymi reumatyzm, krzywicę, choroby serca i naczyń krwionośnych. Po II wojnie światowej uzdrowiska nie reaktywowano.
* Kościół katolicki p.w. św. Franciszka Ksawerego zbudowano na początku XX w. na miejscu wcześniejszego. Zamknięty po 1945 r., mieścił magazyny wojskowe, później muzeum, wreszcie magazyn nawozów sztucznych. Wnętrze zostało całkowicie zniszczone. W latach dziewięćdziesiątych
276
277
uoima
został zwrócony wiernym. Jest to murowana z cegły budowla neogotycka z wysoką sześcioboczną wieżą. Ściany oszkarpo-wane, prezbiterium zamknięte pięciobocznie.
Dworzec kolejowy z początku XX w., dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. W fasadzie czterokolumnowy portyk. W pobliżu budynki dawnych sanatoriów (obecnie domy mieszkalne), dwukondygnacyjne, zwieńczone ozdobnymi szczytami.
* Willa z przełomu XIX i XX w., dwukondygnacyjna, o skomplikowanej bryle, dekorowana balkonami wspartymi na kroksztynach, rustyką i profilowanymi obramieniami okiennymi z przerywanymi frontonikami. Wejście przez drewniany ganek z ażurową kratą. Obecnie mieści się w niej muzeum wybitnego ukraińskiego pisarza Marka Czeremszyny (1874-1927).
Dolina (??????)
stolica rejonu
Data powstania miasta jest niepewna. Wiadomo, że w 1469 r. król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził Dolinie prawo magdeburskie i reaktywował parafię rzymskokatolicką. Na wzgórzu w sąsiedztwie miasta istniał zamek, który według lustracji z 1662 r. był "już spustoszały". Ostatnim XVIII-wiecznym właścicielem Doliny był Wacław Rzewuski, wojewoda krakowski i hetman polny koronny. Miasto rozwinęło się w XIX w. wokół stacji kolejowej na linii Stryj-Stanisławów, zwanej wówczas "koleją arcyksięcia Albrechta". Istniały już wówczas kopalnia i warzelnia soli, które pracują do dziś. Po II wojnie światowej powstała także kopalnia gazu ziemnego i przemysł drzewny. W 1871 r. urodził się w Dolinie ukraiński kompozytor Jarosław Łopatyński.
* Kościół katolicki, konsekrowany w 1838 r., przebudowany na początku XX w. w stylu neogotyckim, z wysoką wieżą. Z zewnątrz ściany dekorowane kanelowanymi półkolumnami oraz fryzem arkadowym. Po 1945 r. w kościele zainstalowano halę sportową. Zachowały się fragmenty fresków przedstawiających apostołów i ornamenty roślinne.
Synagoga z końca XIX w. (ul. Szeptyckiego) to potężna, wolnostojąca budowla w stylu romantycznego modernizmu, murowana, dwukondygnacyjna, nakryta dwuspadowym dachem. Do północnej elewacji przylega parterowa przybudówka. Elewacje zdobione gzymsami i fryzem w stylu maure-
_____________________________________________finejow
tańskim. W elewacji zachodniej trzy strzeliste okna, poniżej środkowego główne wejście.
Warzelnia soli (ul. 1 Maja) stanowi zespół złożony z właściwej warzelni, składów, pomieszczeń administracyjnych, zbiornika solanki i innych obiektów. Jest to unikalny we wschodniej Galicji zabytek architektury przemysłowej. Zakład działał już w XIX w, w 1898 r. zniszczony przez pożar, został wkrótce odbudowany. W 1940 r. obiekt rozbudowano i wyremontowano.
Budynek warzelni jest jednopiętrowy, murowany z cegły. Obok dwa kominy na wysokich cokołach, ozdobione u podstawy geometrycznym ornamentem z białej i czerwonej cegły. Budynki składów również ceglane, na planie wydłużonego prostokąta.
Cmentarz katolicki (w północnej części miasta, na wzgórzu, 300 m od kościoła), zdewastowany i zarośnięty. Przy głównej alei zachowane grobowce, a wyżej przewrócony krzyż z żeliwną tablicą i datami 1831 i 1863.
Firlejów (???i???)
rej. Rohatyn
Miasteczko położone na wzgórzach nad Gniła Lipą, przy drodze z Rohatyna do Przemyślan, założone w 1570 r. przez Jana Firleja. W połowie XVIII w. proboszczem firlejowskim i dziekanem rohatyńskim był ks. Benedykt Chmielowski (1700-1763), autor sławetnej encyklopedii Nowe Ateny albo Akademja wszelkiej scyencyej pełna. W Firlejowie urodził się też Michał Wiszniewski, znany historyk literatury. Jednym z ?I?-wiecznych właścicieli miejscowego majątku był Józef Wereszczyński, poseł na galicyjski sejm krajowy i członek Wydziału Krajowego.
** Kościół katolicki, gotycko-renesansowy, o charakterze obronnym, został ufundowany w 1573 r. przez Mikołaja Narajowskiego, sędziego ziemi lwowskiej. Jest to budowla jednonawowa z dwiema kaplicami i dwukondygnacyjną, przysadzistą wieżą nakrytą dachem namiotowym. Po 1945 r. zdewastowana świątynia utraciła prawie całe wyposażenie. Ocalały jedynie szczątki organów, ramy po epitafiach i fragmenty fresków. Wokół częściowo zachowany mur z kamienia polnego z bastejami w narożach.
278
279
Gwozdziec
Dawny zajazd (w centrum osady, w pobliżu kościoła), murowany, parterowy. W fasadzie podest schodowy z czte-rokolumnowym portykiem o uszkodzonym zwieńczeniu.
* Cmentarz katolicki znajduje się 200 m od kościoła, po lewej stronie drogi do Przemyślan. Wciąż używany. W starej części ocalało zaledwie sześć nagrobków, m.in. proboszcza firlejowskiego ks. Adama Korwina-Małaczyńskiego, zamordowanego 19 sierpnia 1920 r. przez bolszewików.
Gwozdziec (??i?????) rej. Kołomyja
Zespół bernardyński z kościołem p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP został ufundowany przez księcia Michała Puzynę i jego żonę Zofię z Potockich i zbudowany w latach 1723-1735. Odbudowywano go po pożarach w 1896 i 1918 r. W XVIII w. był siedzibą prowincjała zakonu i główną placówką bernardyńską na Rusi, a zarazem jednym z najokazalszych zespołów zabytkowych Pokucia. Klasztor działał do II wojny światowej. Po wojnie kościół zamieniono w magazyn (w 1992 r. został zwrócony wiernym), a budynki klasztorne do dziś służą jako szkoła muzyczna i biblioteka. W miasteczku pozostało około 30 rodzin polskich.
Kościół jest budowlą barokową, jednonawową, z tran-septem i prezbiterium zamkniętym ścianą prostą. Fasadę flankują dwie wieże o miękkiej linii elewacji. W niszach fasady drewniane rzeźby św. Franciszka i św. Antoniego. Po bokach głównego wejścia granitowe kolumny z korynckimi kapitelami podtrzymującymi bogaty tympanon. Wnętrze ozdobione pilastrami, przekryte sklepieniami krzyżowymi. Dawniej kościół słynął z pięknych fresków i kunsztownie rzeźbionych ołtarzy, lecz oryginalne wyposażenie uległo niemal w całości zniszczeniu. Zdewastowany obiekt wymaga pilnej restauracji.
Przed kościołem arkadowa dzwonnica ozdobiona wazonami. Pomiędzy dzwonnicą a kościołem wysoka kamienna kolumna z figurą św. Jana z Dukli.
** Cmentarz katolicki leży na stoku wzgórza, 100 m na zachód od kościoła. Założony w I poł. XIX w., zasługuje na uwagę ze względu na pochowane na nim osoby. W centrum stoją obok siebie nagrobki Dominika Magnuszewskiego (1810-1875) poety i żołnierza powstania listopadowego; Stanisława Moniuszki (zm. 1887) prawdopodobnie krewnego kompozytora; Józefa Puzyny (1835-1874) właściciela Gwoźdźca i jego żony Stefanii z Jasińskich. Na północnym
280
naucz
Gwozdziec. Kościół bernardynów
obrzeżu zwracają uwagę zadbane nagrobki Michaliny i Antoniego Kiernickich rodziców niedawno zmarłego biskupa lwowskiego Rafała Kiernickiego. Na przeciwległym krańcu okazały nagrobek Cecylii Dukaczówny (zm. 1929).
Halicz (?????)
stolica rejonu
Halicz jest jedną z najstarszych miejscowości w Małopolsce Wschodniej. W ?I-?III w. był siedzibą ruskich książąt halickich i głównym ośrodkiem miejskim tzw. Rusi Czerwonej, rywalizującym o wpływy z Kijowem. Średniowieczny Halicz znajdował się o odległości ok. 5 km od obecnego centrum, na terenie dzisiejszej wsi Kryłoś. Został on doszczętnie zniszczony przez Tatarów w 1240 r. W następstwie książę halicki Lew przeniósł swoją stolicę do Lwowa.
Po opanowaniu Rusi Czerwonej król Kazimierz Wielki rozbudował Halicz na nowym miejscu, bliżej Dniestru. Na jednym z nadrzecznych wzgórz wzniósł zamek, którego fundamenty przetrwały do dziś. Ustanowił także arcybiskup-stwo halickie, które w 1414 r. przeniesiono do Lwowa. W 1539 r. Zygmunt Stary reaktywował halickie biskupstwo prawosławne, które w 1570 r. również przeniesiono do Lwowa, lecz biskupi nadal nosili tytuł halickich.
281
naucz
nalicz
W czasach I Rzeczypospolitej Halicz był siedzibą starostwa grodowego i ośrodkiem ziemi halickiej województwa ruskiego. Po zniszczeniach podczas XVII-wiecznych wojen kozackich odbudowano miasto "trybem cudzoziemskim, ku podziwieniu nieprzyjaznych sąsiadów i posłów". W 1668 r. Francesco Corrasini, architekt z Awinionu, wzniósł nowy zamek starościński. Już w osiem lat później został on zdobyty i zniszczony przez wojska tureckie Szejtana Paszy, lecz jego ruiny, choć za czasów austriackich w części rozebrane, do dziś górują nad miastem.
W mieście istniały klasztory dominikanów (założony podobno przez św. Jacka Odrowąża) i franciszkanów. Temu drugiemu oddano w 1596 r. ?II-wieczną cerkiew Św. Pante-lejmona, która funkcjonowała jako kościół do 1945 r. Zbudowany w XVIII w. kościół parafialny przebudowano po II wojnie światowej na dom kultury, tak gruntownie, że trudno dziś rozpoznać pierwotne przeznaczenie budowli.
Po zajęciu tych ziem Austriacy od nazwy Halicza ukuli określenie "Galicja" było to nawiązanie do księstwa halickiego, do którego w średniowieczu rościli sobie pretensje królowie Węgier (miało to legitymizować władzę Habsburgów).
* Cerkiew p.w. Bożego Narodzenia (przy rynku) pochodzi z przełomu XIII i XIV w., według innych źródeł jest o stulecie młodsza. Pierwsza wzmianka w dokumentach o jej istnieniu pochodzi z 1550 r. W 1557 r. wnętrze ozdobiono malowidłami i zmieniono dach. Kolejna przebudowa miała miejsce w 1825 r., kiedy m.in. odtworzono empory. Do początku XX w. budowla była pokryta dwuspadowym dachem z barokowym szczytem od zachodu. Obecny wygląd jest wynikiem przebudowy w latach 1904-06 (arch. L. Lewiński). Cerkiew zwieńczono wówczas kopułą, a we wnętrzu wykonano nowe malowidła ścienne. Jest to budowla murowana z kamienia, trójnawowa, z transeptem i trzema apsydami.
Stara synagoga (ul. Konowałcia) pochodzi z końca XVIII w. Jest to budynek murowany z cegły, tynkowany, pokryty czterospadowym dachem. Dwukondygnacyjne elewacje są podzielone pilastrami i zwieńczone profilowanymi gzymsami. Zachowane elementy zdobnicze mają charakter barokowy.
Synagoga z przełomu XIX i XX w. jest wolnostojącym budynkiem w nowszej części miasta. Murowana z cegły, otynkowana, pokryta dwuspadowym dachem krytym da-
chówką. Od północy przylega do niej budynek mykwy. Elewacje wschodnia i zachodnia ozdobione pilastrami. Wnętrze całkowicie przebudowane, tylko w mykwie zachowała się oryginalna podłoga z płytek ceramicznych.
Najstarsze wiadomości o żydowskiej społeczności Halicza pochodzą z 1436 r. W 1939 r. żyło ich w mieście ok. 1100. Oprócz opisanych zachowały się jeszcze dwa żydowskie domy modlitwy, oba całkowicie przebudowane po II wojnie światowej, przez co straciły swój pierwotny wygląd i nie stanowią już dziś interesujących zabytków.
** Cmentarz karaimski jest położony malowniczo na wysokim brzegu Dniestru. Na nagrobkach w kształcie macew dominują napisy karaimskie wykonane alfabetem hebrajskim, na młodszych nagrobkach napisy są w języku polskim.
Karaimi to nieliczna grupa etniczno-wyznaniowa pochodzenia tureckiego, wyznająca własną religię wyodrębnioną z judaizmu (uznają Torę, lecz odrzucają Talmud). Ich główny ośrodek znajdował się na Krymie. "Według tradycji w 1397 r. wielki książę litewski Witold sprowadził z wojennej wyprawy na Krym 383 rodziny karaimskie, które osiedlił w Trokach w pobliżu Wilna. W XV w. Karaimi pojawili się także na ziemiach ruskich. W 1578 r. Stefan Batory wydał przywilej pozwalający Karaimom osiedlać się w Haliczu. W XVII w. byli w mieście liczniejsi od Żydów; przed 1939 r. pozostało ich jeszcze około 100 osób, posiadających własny dom modlitwy, tzw. kienesę (nie zachował się).
** Ruiny zamku znajdują się na wzgórzu nad miastem. Zbudowany przez Kazimierza Wielkiego jako drewniany, w XVI w. po zniszczeniach został odbudowany jako murowany. Składał się z zamku górnego oraz dolnego, służącego celom gospodarczym. Po zniszczeniu przez Turków w 1676 r. pozostał w stanie ruiny. Do dziś zachowały się fragmenty murów zamku górnego: pięciobocznej baszty i kaplicy zamkowej połączonych murem ze strzelnicami.
* Dworek z XIX w. (przy głównej ulicy), parterowy, z półkolistym portalem ozdobionym ornamentem muszlowym i put-tami. W obramieniach okiennych jońskie pilastry. Ponadto w mieście znajdują się liczne domy z przełomu XIX i XX w.
* Cmentarz katolicki leży w południowo-wschodniej części miasta, na wyniosłym wzgórzu naprzeciw Góry Zamkowej. Jest jednym z bardziej malowniczych cmentarzy w dawnej
282
283
Małopolsce Wschodniej. Zwraca uwagę piękny, choć uszkodzony nagrobek Joanny z Aronich Kwapniewskiej z figurą unoszącego się anioła.
Horodenka (?????????)
stolica rejonu
W Horodence już w XV w. istniał zamek. Miejscowość wchodziła wtedy w skład starostwa kołomyjskiego. W 1668 r. otrzymała miejskie prawo magdeburskie, co przyczyniło się do rozwoju rzemiosła i handlu. Znaczącą rolę odegrała przy tym duża kolonia ormiańska, zajmująca się m.in. wyrobem luksusowej broni i pasów kontuszowych. W XVIII w. dobra horodeńskie należały do Potockich, między innymi do Mikołaja Potockiego, osławionego starosty kaniowskiego, znanego z dziwactw i popełnianych okrucieństw, ale zarazem wybitnego mecenasa sztuki.
W okresie międzywojennym Horodenka liczyła 12 tys. mieszkańców (w tym tylko 2600 Polaków). Słynęła z dorocznych jarmarków odbywających się w ostatnim tygodniu sierpnia. Przedwojenny przewodnik wymienia sady more-lowe, "nowoczesną pływalnię z wodą mineralną", cukrownię i piękny park.
* Kościół ormiańskokatolicki został zbudowany w 1706 r. z fundacji Stefana Potockiego. Budowla murowana, jednona-wowa, z bocznymi kaplicami Św. Grzegorza i Św. Kajetana. Nietynkowane szkarpy nadają jej surowy wygląd. Obecnie obiekt jest nieużytkowany i zdewastowany. Do II wojny światowej w kościele znajdował się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej (?I?-wieczna kopia obrazu skradzionego w 1779 r.), który obecnie jest otaczany czcią w kościele obrządku ormiańskiego w Gliwicach. Tam też znajduje się pochodzący z Horodenki osiemnastowieczny obraz św. Kajetana, patrona polskich Ormian.
*** Kościół oo. misjonarzy p.w. Niepokalanego Poczęcia
jest najwspanialszym dziełem mecenatu Mikołaja Potockiego i jednym z najcenniejszych zabytków późnobarokowych w całej dawnej Polsce. Został ufundowany w 1743 r. jako forma ekspiacji za grzechy starosty kaniowskiego, budowę ukończono ok. 1755 r. według projektu Bernarda Meretyna, najwybitniejszego (obok Jana de Wittego) architekta działającego w XVIII w. na południowo-wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Świątynia ma monumentalną fasadę o wklęsłej linii, zwieńczoną barokowym szczytem. Flankują ją dwie potężne
wieże na planie kwadratu. Liczne architektoniczne detale (np. futryny okien, formy balustrad i balkonów) powtarzają się w cerkwi św. Jura we Lwowie, również będącej dziełem Meretyna. Przy dekoracji wnętrza współpracował z nim wybitny rzeźbiarz lwowski Jan Jerzy Pinzel, który wykonał monumentalne rzeźby w ołtarzu głównym, ołtarze boczne i bogato zdobioną ambonę. Niestety, większość wystroju uległa zniszczeniu w okresie powojennym. Nieliczne rzeźby można oglądać w muzeum Pinzla powstałym niedawno we Lwowie.
Zabudowania klasztorne przylegają do kościoła od wschodu. Jest to barokowa budowla murowana z wewnętrznym dziedzińcem, o dwupiętrowym skrzydle północnym i jednopiętrowym południowym. W fasadzie ryzalit zdobiony pila-strami i profilowanymi gzymsami. Wewnątrz zachowały się sklepienia krzyżowe. Przed kościołem stoi wysoka kolumna zwieńczona barokową rzeźbą Matki Bożej, a przy niej w trawie spoczywa płyta nagrobna Józefa Suchogórskiego (zm. 1770) jedyna pozostałość po cmentarzu przykościelnym.
Po II wojnie światowej zespół był wykorzystywany w różny sposób, m.in. jako koszary i warsztaty wojskowe, bursa, zakład włókienniczy. Ostatecznie opuszczony, został w 1991 r. przekazany grekokatolikom (nielicznym miejscowym Polakom, których pozostało jedynie 30 rodzin, nie udało się odzyskać obiektu). W klasztorze ma być otwarte seminarium duchowne.
** Cerkiew greckokatolicka została ufundowana w XVIII w, również przez Potockich. Ma fasadę z barokowym szczytem ozdobionym spływami wolutowymi i wazonami. Poniżej pila-stry i balkon wsparty na kroksztynach. Boczne fasady także opilastrowane. Zachował się zabytkowy wystrój wnętrza.
* Synagoga, zbudowana w latach 1915-20, stoi na miejscu poprzedniej, drewnianej synagogi, zniszczonej przez wojska rosyjskie w 1915 r., w centralnej części miasta, niedaleko bazaru (który ulokowano na terenie starszego cmentarza żydowskiego!). Jest to budowla eklektyczna z elementami klasycystycznymi i secesyjnymi, murowana i otynkowana. Do głównego budynku przylega od zachodu sień z wydzielonymi schodami prowadzącymi do galerii dla kobiet na piętrze.
Cmentarz żydowski składa się ze starszej i nowszej części. Godny uwagi jest pomnik ufundowany w 1919 r. przez Nowojorski Komitet Horodeński ku czci ofiar pogromów dokonanych przez kozaków.
284
285
Hoszow
Jezupol
Żydzi mieszkali w Horodence od XVI w. W 1743 r. Mikołaj Potocki wydał im przywilej swobodnego uprawiania rzemiosła i handlu oraz przyznał miejsce pod cmentarz i synagogę. W pierwszej połowie XVIII w. na czele miejscowej gminy stał Nahman (zm. 1780) uczeń sławnego Baal Szem Towa, założyciela chasydyzmu. W drugiej połowie XIX w. Żydzi stanowili trzecią część ludności Horodenki. Wiatach 1898-1914 w mieście funkcjonowała szkoła żydowska fundacji barona Hirscha.
* Cmentarz katolicki leży w zachodniej części miasta, przy drodze do Kołomyi. W pobliżu głównego wejścia znajduje się pomnik w kształcie kamiennej piramidy zwieńczonej metalowym krzyżem. Mieszkańcy twierdzą, że jest to polski Pomnik Niepodległości. Zwracają także uwagę dwa pomniki poświęcone żołnierzom austriackim poległym w I wojnie światowej.
Hoszów (???i?)
rej. Dolina (w granicach miasta wydzielonego Bolechów)
** Zespół klasztorny bazylianów został ufundowany na przełomie XVIII i XIX w. przez Mikołaja Hoszowskiego. Do 1939 r. było to jedno z ważniejszych na Podkarpaciu sanktuariów maryjnych. Znajdowała się tu ikona Matki Bożej mająca opinię cudownej. Na święta greckokatolickie przybywały setki pielgrzymów w strojach ludowych. Za czasów sowieckich w cerkwi mieścił się magazyn fabryki "Elektron", a w klasztorze dom wypoczynkowy dla partyjnych notabli. Obecnie do klasztoru wrócili bazylianie, lecz cudowna ikona zaginęła. Według jednej z wersji zabrali ją ze sobą do Ameryki mnisi uchodzący przed inwazją sowiecką. Zdewastowaną cerkiew odrestaurowano z funduszy organizacji Kirche im Not.
Cerkiew klasztorna ma kształt rotundy nakrytej kopułą z latarnią, do której przylega przedsionek z portykiem wspartym na czterech kolumnach. W pobliżu kościoła stoi trzykondygnacyjna, sześcioboczna dzwonnica nakryta hełmem o trzech załomach. W kaplicy domowej klasztoru oraz w cerkwi zachowały się fragmenty fresków.
Jaremcze (??????)
rej. Nadworna (miasto wydzielone)
Jaremcze to znana miejscowość letniskowa w dolinie Prutu. Jej rozwój nastąpił po wybudowaniu w 1895 r. linii kolejowej
ze Stanisławowa przez główny grzbiet Karpat na Węgry. Już na przełomie XIX i XX w. w Jaremczu istniało kilkadziesiąt pensjonatów. W okresie międzywojennym miejscowość określano jako "największe i najładniej położone letnisko Beskidów Wschodnich". Turyści licznie odwiedzali miejscowe osobliwości przyrody, m.in. słynny Kamień Dobosza, znajdujący się tuż przy torach kolejowych, oraz malowniczy przełom Prutu z niewielkim wodospadem. Ozdobą miejscowości był kamienny most kolejowy o wysokości 28 m i rozpiętości środkowego przęsła 65 m, dzieło inż. Stanisława Kosińskiego. Uległ on zniszczeniu w czasie I wojny światowej, a po odbudowie ponownie w czasie kolejnej wojny. Dziś na jego miejscu wznosi się równie wysoki most, ale o współczesnej konstrukcji żelbetowej.
Po II wojnie światowej Jaremcze bardzo się rozrosło, powstały nowe, wielkie sanatoria i zabudowa centrum. Zachowało się jednak sporo przedwojennych drewnianych willi, nawiązujących architekturą do budownictwa szwajcarskiego i zakopiańskiego z wykorzystaniem motywów miejscowych. Kościół parafialny został gruntownie przebudowany i mieści kasę oszczędności. Dawne jego przeznaczenie zdradzają półkoliste okna i zachowana wewnątrz posadzka o bogatych wzorach.
* Cerkiew greckokatolicka p.w. św. Michała z XVII w. znajduje się na terenie dawnej wsi Dora (obecnie w granicach Jaremcza). W 1844 r. została rozbudowana przez majstra W. Hnyszyka. Jest to niewielka, ale efektowna drewniana budowla na planie krzyża, zwieńczona jedną kopułą. Nad częściami bocznymi dachy dwuspadowe. Wokół zadaszenie wsparte na rysiach. Na ścianach wnętrza XX-wieczne malowidła.
Cerkiew św. Jana Miłościwego z XVIII w. leży w dolnej części wsi Jaremcze. Jest to budowla drewniana w stylu huculskim, na planie krzyża greckiego. Obok dwukondygnacyjna drewniana dzwonnica.
Jezupol (????i??) rej. Tyśmienica
Położona nad Dniestrem miejscowość pierwotnie nosiła nazwę Czesybiesy. Najstarsza wzmianka o niej pochodzi z 1435 r., kiedy Jan Rozumek z Kleczewa sprzedał ją Marcinowi z Wrocimowic, chorążemu ziemi krakowskiej, uczestnikowi bitwy pod Grunwaldem. Kolejnymi właścicielami byli
286
287
Jezupol
Buczaccy i Zborowscy. W 1550 r. kasztelan krakowski Stanisław Marcin Zborowski wzniósł tu warowny zameczek. Jego syn Krzysztof, znany awanturnik, został skazany na banicję i konfiskatę mienia. W 1588 r. Czesybiesy dostały się wojewodzie bracławskiemu Jakubowi Potockiemu (zm. 1613), który ufundował kościół i klasztor dominikanek i nadał miasteczku obecną nazwę. Według podania miała ona upamiętniać udany wypad z obleganego przez Tatarów zamku, podczas którego rzucono hasło: "Jezu, daj pole!". Budowę klasztoru i nowego zamku ukończył syn Jakuba, Mikołaj Potocki (zm. 1651), hetman wielki koronny, niefortunny dowódca spod Korsunia. W latach 1627-28 przeorem klasztoru był znany teolog, historyk i heraldyk Szymon Okolski. W 1676 r. Jezupol zdobyli i spalili Turcy. Zrujnowaną posiadłość nabył w 1692 r. hetman Stanisław Jabłonowski i w posiadaniu jego rodu miejscowość pozostawała przez kolejne sto lat. Ostatnimi właścicielami (od 1817 r.) byli Dzieduszyccy, z których najbardziej znaną postacią był był Wojciech Dzieduszycki (zm. 1909), polityk, działacz społeczny i eseista. Zniszczony zamek jezupolski rozebrano ok. 1840 r.
Po II wojnie światowej nazwę miejscowości zmieniono na Zowteń (ukr. październik na cześć rewolucji październikowej), ostatnio przywrócono pierwotną nazwę.
* Kościół rzymskokatolicki (dawniej dominikanek) został zbudowany w XVIII w. przez Potockich. Po II wojnie światowej zamieniony w sklep meblowy, pozbawiony zwieńczenia wieży i otoczony nowymi przybudówkami. Jest to budowla jednonawowa z trzykondygnacyjną wieżą. Wewnątrz zachowały się ślady fresków przedstawiających m.in. Wniebowstąpienie Matki Bożej, symbole Ducha Świętego, motywy roślinne oraz herb Potockich (Pilawa). W dawnym klasztorze ulokowano szpital.
* Pałac został wzniesiony w 1840 r. przez Kajetana Jana Dzie-duszyckiego, a przebudowany w 1894 r. przez Władysława Dzieduszyckiego. Budowla dwukondygnacyjna o skomplikowanej bryle, z mieszkalnym poddaszem. Elewacja frontowa akcentowana niskim tarasem z czterokolumnowym portykiem jońskim. Okna w prostokątnych obramieniach z kluczami. Przed 1914 r. w pałacu znajdowały się bogate zbiory sztuki (m.in. obrazy Bouchera, Botticellego, Mantegniego, a także Grottgera i Juliusza Kossaka, który gościł w pałacu u Juliusza Dzieduszyckiego), cenna biblioteka (15 tys. tomów), kolekcja dywanów i porcelany. W 1914 r. pałac spłonął,
288
Kałusz
w okresie międzywojennym w części go odbudowano. Ponownie przebudowany po II wojnie światowej (dodano drewnianą przybudówkę wspartą na filarach).
* Ratusz z przełomu XVIII i XIX w, dwukondygnacyjny, w narożu trzykondygnacyjna wieża nakryta dachem namiotowym. W jednej z elewacji schodkowy szczyt.
Kałusz (?????)
stolica rejonu
Wieś Kałusz nad Łomnicą istniała już w XV w. W 1553 r. król Zygmunt August nadał ją wraz z okolicznymi dobrami za zasługi wojenne Mikołajowi Sieniawskiemu, wojewodzie bełskiemu i hetmanowi polnemu koronnemu. Sieniawski lokował na jej terenie miasto. W XVII w. istniał w Kałuszu zamek siedziba starosty niegrodowego. W 1672 r. hetman Jan Sobieski pokonał pod Kałuszem Tatarów Selima Gireja, a w 1675 r. Andrzej Potocki stoczył zwycięską walkę z Turkami. W 1770 r. miasto zniszczył pożar. W 1810 r. urodził się tu Franciszek Smolka, znany galicyjski polityk i działacz społeczny.
Słynne kałuskie saliny znane były już w XV w. W 1553 r. działały tu dwie warzelnie. Do 1939 r. funkcjonowała w Kałuszu największa w Polsce kopalnia soli potasowej (niektóre szyby były czynne nieprzerwanie od XVI wieku). W 1935 r. jej wydobycie wyniosło 130 tys. ton. Istniał także browar oraz znana odlewnia dzwonów braci Felczyńskich. Dziś Kałusz jest drugim co do wielkości miastem w obwodzie iwanofrankowskim i liczy 70 tys. mieszkańców.
* Kościół katolicki z przełomu XIX i XX w., neogotycki, na planie krzyża łacińskiego. W fasadzie potężny szczyt schodkowy, wieżyczki i wysokie, ostrołukowe okno. Podobną dekorację mają elewacje boczne. Prezbiterium zamknięte półkoliście. Ściany obiega fryz arkadkowy. Po II wojnie światowej kościół przebudowano na salę sportową. Obecnie przejęli go prawosławni, lecz ma być zwrócony katolikom po wybudowaniu nowej cerkwi.
** Cmentarz katolicki (na stoku wzgórza w dzielnicy Wy-soczanka), założony w połowie XIX w., jest rozległy i dobrze utrzymany. Ciekawsze pomniki: Dzikowskich (w stylu neogotyckim), Szlezingerów, Aleksandra Szustowa i dr. Stanisława Siarkiewicza, adwokata i działacza PPS.
289
Kołomyja
Kołomyja (???????) stolica rejonu
Nazwa dawnej stolicy Pokucia wywodzi się albo od złej drogi z "kołomyjami", czyli głębokimi wybojami napełnionymi wodą, albo (według Wincentego Pola) od potoku Myją wpadającego w tym miejscu do Prutu. Niektórzy autorzy odwołują się też do imienia węgierskiego króla Kolomana, przejściowo władającego w XIII w. Pokuciem.
Data powstania miasta nie jest pewna. W 1353 r. była już wzmiankowana parafia rzymskokatolicka w Kołomyi. W 1411 r. Władysław Jagiełło nadał zamek kołomyjski wraz z całym Pokuciem hospodarowi wołoskiemu Aleksandrowi jako lenno. W 1412 r. król ufundował kościół i klasztor dominikanów, a w 1424 r. potwierdził Kołomyi prawa miejskie. 15 września 1485 r. odbyła się tutaj uroczystość złożenia hołdu Kazimierzowi Jagiellończykowi przez hospodara mołdawskiego Stefana. Pomimo to już w 1502 r. Wołosi zdobyli Kołomyję, a w 1513 r. pod wodzą hospodara Piotra spalili miasto w drodze na Halicz.
Pod zaborem austriackim Kołomyja stała się stolicą powiatu i głównym ośrodkiem kulturalnym Pokucia. Z miastem był związany wybitny poeta polskiego sentymentalizmu, Franciszek Karpiński (1741-1825), któremu w 1930 r. wystawiono tu pomnik; widniała na nim pierwsza zwrotka znanej pieśni religijnej Kiedy ranne wstają zorze. W okresie międzywojennym Kołomyja była piątym co do wielkości miastem Małopolski Wschodniej (33 tys. mieszkańców). Stanowiła centrum folkloru można tu było nabyć pięknie zdobione wyroby regionalne Hucułów, przybywających na jarmarki ze swych górskich siedzib. W mieście działało (i działa do dziś) muzeum etnograficzne z najbogatszą istniejącą kolekcją sztuki huculskiej.
* Rzymskokatolicki kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP został wzniesiony, jako drugi lub trzeci w tym samym miejscu, w latach 1762-72 według projektu Bernarda Meretyna z fundacji ks. Szczepana Mikulskiego, miejscowego proboszcza. Po pożarze w 1833 r. został gruntownie odnowiony, otrzymał nowy ołtarz główny na miejsce spalonego. Po 1946 r. służył jako dom handlowy, rozebrano szczyty i sygnaturkę, a wnętrze podzielono na dwie kondygnacje. W 1994 r. został przejęty przez Cerkiew greckokatolicką, a po 1997 r. przebudowany (m.in. sygnaturkę zastąpiono kopulastą banią).
Kołomyja
Kołomyja. Kościół parafialny
Świątynia słynęła dawniej z cudownego obrazu Matki Boskiej Kołomyj sko-Pokuckiej. Według legendy miał on być pozyskany na Węgrzech przez księcia Władysława Opolczyka i umieszczony w kaplicy zamkowej w Kołomyi. Z czasem przekazany do kościoła dominikanów, po kasacie klasztoru w 1788 r. został w uroczystej procesji przeniesiony do kościoła parafialnego i umieszczony w ołtarzu głównym. W 1946 r. siostry Petronela Kossowska i Zuzanna Perejmy potajemnie wywiozły obraz i przechowywały go w swoim prywatnym mieszkaniu, by w 1956 r. przekazać go do kościoła parafialnego w Skomielnej Czarnej koło Myślenic. W lutym 1993 r. z inicjatywy prof. Ryszarda Brykowskiego przeprowadzono gruntowne badania obrazu. Ustalono, że jest to kopia pierwotnego wizerunku namalowana w 1635 r. przez częstochowskiego paulina o. Stanisława Brezanesisa. Dzięki dotacji generalnego konserwatora zabytków Paweł Pietrusiński wykonał kolejną kopię, którą w 1993 r. przekazano na ręce ks. Piotra Buka, ówczesnego proboszcza parafii w Kołomyi.
* Kościół jezuitów p.w. św. Ignacego Loyoli (obecnie parafialny rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej) wybudowano w 1897 r. dla zgromadzenia jezuitów sprowadzonego do Kołomyi przez miejski samorząd. Prace wykończeniowe trwały zapewne do 1905 r. Po 1946 r. został zamknięty, później zamieniony w magazyn mebli (od frontu dostawiono budynek sklepu meblowego). Wierni odzyskali obiekt w 1990 r. Od tego czasu jest stopniowo restaurowany,
290
291
Kołomyja
m.in. przy pomocy finansowej organizacji dawnych kołomyjan z całego świata. Jest to murowana budowla neogotycka z wieżą w fasadzie. Wewnątrz zachowały się mocno zniszczone malowidła ścienne, najstarsze w prezbiterium, w nawie z ok. 1930 r., wykonane przez miejscowego malarza Wacława Jakuba Jeziorkę. We frontową ścianę kościoła wmurowano w 1912 r. tablicę pamiątkową poświęconą ks. Piotrowi Skardze.
* Greckokatolicka cerkiew katedralna p.w. św. Michała Archanioła z 1855 r., po II wojnie światowej przejęta przez prawosławnych, w 1990 r. zwrócona grekokatolikom, znajduje się na miejscu dawnego klasztoru dominikanów. Budowla murowana, w stylu klasycystycznym, na planie krzyża greckiego, z dwiema wieżami w fasadzie, w części centralnej nakryta kopułą. Wnętrze ozdobione malowidłami z końca XIX w., znacznie przemalowanymi po 1946 r.
Kołomyja. Cerkiew cmentarna
* Cerkiew cmentarna p.w. Zwiastowania NMP (dawniej greckokatolicka, obecnie prawosławna) w najstarszych częściach pochodzi prawdopodobnie z końca XVI w. Budowla drewniana, pierwotnie miała kompozycję trójdzielną na podłużnym planie, z kopułą nad częścią środkową. W XVIII lub XIX w. dobudowano ramiona boczne nawy, dzięki czemu upodobniła się do huculskich cerkwi na planie krzyża. Obok osiemnastowieczna drewniana dzwonnica, dwukondygnacyjna, z dolną kondygnacją o konstrukcji zrębowej, a górną słupową.
292
Kołomyja
Kościół ewangelicki, prawdopodobnie z II poł. XIX w., znajduje się przy torach kolejowych, na terenie dzielnicy zamieszkałej kiedyś przez osadników niemieckich. Po wojnie został przebudowany na warsztaty kolejowe. Budowla składa się z prostokątnej, wydłużonej nawy i przylegającej do niej trójkondygnacyjnej wieży. Ściany opilastrowane.
W pobliżu stoją trzy ** modernistyczne wille z początku XX w. Dwie z nich, "Villa Emilie" i "Villa Wilhelminę", mają dwukondygnacyjne, okrągłe wieże zwieńczone fryzem arkadkowym.
* Synagoga z II poł. XIX w. znajduje się w pobliżu rynku. Jest to murowany budynek w stylu romantycznego modernizmu, na planie prostokąta, o tradycyjnym rozplanowaniu, przykryty trzyspadowym dachem. Zachodnia elewacja to ślepa ściana zakończona szczytem. Przylega do niej przedsionek z babińcem na piętrze. Główne wejście jest obecnie zamurowane. W północnej elewacji nieduży ryzalit. W czasach komunistycznych budynek był kilkakrotnie przebudowywany, obecnie mieści lokale mieszkalne.
Żydzi zaczęli osiedlać się w Kołomyi prawdopodobnie już ok. 1424 r., kiedy miejscowość otrzymała prawa miejskie. W1616 r. gmina żydowska otrzymała prawo budowy synagogi i założenia cmentarza. W XIX w. Żydzi kołomyj scy prowadzili aktywną działalność społeczno-polityczną. W 1872 r. w mieście istniało 16 synagog i 35 domów modlitwy. Gmina posiadała własny szpital, szkołę, gimnazjum, teatr, kasę oszczędnościową, cech kupców, lekarzy i adwokatów. Także współcześnie istnieje w mieście mała społeczność żydowska. Oprócz opisanej wyżej w mieście zachowały się budynki pięciu innych synagog. Przed ratuszem wyeksponowano fragmenty macew z cmentarza, które po wojnie zostały użyte na cokół pod pomnik Lenina, co odkryto podczas jego demontażu w 1990 r.
** Ratusz z 1877 r. góruje nad zabudową rynku. Jest to okazała, dwupiętrowa budowla w stylu neorenesansowym z wbudowaną w fasadę wysoką wieżą na planie kwadratu. Ostatnia kondygnacja wieży, zaopatrzona w galeryjkę, pełniła funkcję strażnicy przeciwpożarowej. Pomimo powojennej przebudowy ratusz zachował pierwotny wygląd. We frontową elewację wmurowano w 1894 r. tablicę pamiątkową poświęconą Tadeuszowi Kościuszce.
W centrum miasta zachowały się liczne kamienice z przełomu XIX i XX w. z bogatą dekoracją secesyjną lub eklektyczną. Wyróżnia się gmach ** Muzeum Huculskiego, za-
293
Kołomyja
łożonego jeszcze przed I wojną światową, oraz budynek dawnego gimnazjum i internatu sióstr urszulanek (naprzeciwko kościoła pojezuickiego). Po blisko pięćdziesięciu latach nieobecności urszulanki powróciły obecnie do Kołomyi.
t
Kołomyja. Ratusz
* Dworzec kolejowy z II poł. XIX w, eklektyczny, z elementami neoromańskimi i neorenesansowymi. Piętrowa budowla z ryzalitami od frontu. Od strony torów peron kryty dachem wspartym na żeliwnych kolumienkach.
* Budynek Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" wzniesiono w 1895 r. ze składek społeczeństwa (oddział "Sokoła" istniał w Kołomyi od 1885 r.). Gmach mieścił m.in. obszerną salę gimnastyczno-teatralną. Ma kształt modernistycznej willi z elementami stylu niemiecko-szwajcarskiego. Ostatnia kondygnacja wieży ma konstrukcję słupowo-ramową wypełnioną cegłą; poniżej ceramiczny fryz wykonany przez malarza Waleriana Krycińskiego. Obecnie w budynku mieści się miejski ośrodek kultury.
* Pomnik Adama Mickiewicza znajduje się w parku miejskim. Został wzniesiony w 1898 r. dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Wieszcza. Prawdopodobnie jest dziełem Stanisława Leopolda Maksymiliana Daczyńskiego i Karola
294
Konkolniki
Łuszczewskiego, nauczycieli Krajowej Szkoły Garncarskiej w Kołomyi.
* Pałacyk z portykiem kolumnowym (przy uliczce prowadzącej do kościoła jezuitów). Na ścianie tablica upamiętniająca stulecie urodzin Zygmunta Krasińskiego, ufundowana w 1912 r. przez mieszkańców Kołomyi.
** Cmentarz katolicki, jedna z największych nekropolii w Małopolsce Wschodniej, leży obecnie wśród zabudowy miejskiej. Stan zachowania bardzo zły, wiele nagrobków uszkodzonych, dawny układ alejek nieczytelny. W latach pięćdziesiątych XX w. kamienne nagrobki wykorzystywano do regulacji rzeki. Mimo to jeszcze dziś cmentarz jest swoistą kroniką życia miasta za czasów Austrii. Na nagrobkach najczęściej występują nazwiska Piskozubów (sześć dużych grobowców i kilka mniejszych), Sanojców i Budzianowskich oraz zasłużonych dla miasta Chodorowskich. Trafiają się nazwiska niemieckie oraz pojedyncze czeskie i węgierskie. Najstarsze nagrobki, ozdobione tzw. krzyżami podolskimi, pochodzą z początku XIX w., np. Marcjanny z Zawidzkich Dzierzkowskiej (zm. 1811).
W części wojskowej cmentarza znajduje się wzniesiony w 1922 r. * Pomnik Ofiar Kosaczowa, obozu dla jeńców polskich zorganizowanego podczas wojny polsko-ukraińskiej w latach 1918-19 przez władze Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Zmarło w nim ok. 1000 Polaków. Pomnik projektował Stanisław Leopold Maksymilian Daczyński. Po 1946 r. zniszczono marmurowe płyty z nazwiskami zmarłych. W 1995 r. pomnik został odnowiony, obecnie jest znowu zdewastowany. W pobliżu znajduje się okazałe ** mauzoleum żołnierzy II Brygady Legionów poległych w walkach na froncie karpackim w latach 1914-15, dekorowane płaskorzeźbami, kamiennymi ławami i rzeźbą orła.
Konkolniki (???i??????)
rej. Halicz
Wieś leży na wschód od Bołszowców, nad rzeczką Rybełką. W XV w. istniał tu zamek biskupów lwowskich, w którym w 1479 r. zmarł sławny arcybiskup Grzegorz z Sanoka, jeden z prekursorów polskiego Odrodzenia. Konkolniki były już w XV w. siedzibą dekanatu rzymskokatolickiego, pierwszy kościół ufundował tu arcybiskup Jan Rzeszowski.
** Kościół parafialny z przełomu XVII i XVIII w., konsekrowany w 1732 r., jest obecnie w stanie ruiny: brak wież, do
295
KOSÓW
kosów
wnętrza wchodzi się przez wyłom w murze. Zachował się chór muzyczny, filary i pilastry z kapitelami, sklepienia pokryte barokowymi freskami przedstawiającymi świętych, papieży i zakonników oraz iluzjonistyczną architekturę (na sklepieniu nawy). Obok również zrujnowana dwukondygnacyjna dzwonnica, w której niszach przetrwały posągi świętych.
W pobliżu, na stoku wzgórza, stoi budynek z końca XIX w. z portykiem wspartym na czterech doryckich kolumnach podtrzymujących taras i falisty szczyt, prawdopodobnie dawna plebania.
Kosów (???i?)
stolica rejonu
Kosów, zwany przed 1939 r. Kosowem Huculskim (dla odróżnienia od Kosowa Poleskiego), już przed I wojną światową znany był jako miejscowość uzdrowiskowa. Zawdzięczał to atrakcyjnemu położeniu nad rzeką Rybnicą u podnóża Beskidu Huculskiego, łagodnemu klimatowi, licznym sadom (królewskie sady istniały tu już w czasach przedrozbiorowych), a przede wszystkim zakładowi przyrodoleczniczemu dr. Apolinarego Tarnawskiego. W okresie międzywojennym miejscowość co roku gościła ok. 3000 wczasowiczów.
Dr Tarnawski rozbudowywał zakład stopniowo od 1891 r., zakładał winnice, plantacje brzoskwiń i moreli, sprowadzał nieznane tu wcześniej gatunki warzyw. Stosował oryginalne i odważne metody lecznicze: kuracjusze musieli sypiać przy otwartym oknie, brać co rano zimną kąpiel w rzece, pracować fizycznie w ogrodzie, nosić specjalne, przewiewne stroje. Częścią kuracji była także ściśle jarska dieta, a nawet kilkudniowe głodówki. Wśród gości zakładu nie brakowało wybitnych postaci polskiej kultury; bywali tu m.in. wybitny literaturoznawca Ignacy Chrzanowski (stały gość przez trzydzieści lat!), Kazimierz Wierzyński, Gabriela Zapolska, Xawery Dunikowski, Antoni Ossendowski. Sanatorium funkcjonowało do września 1939 r. Jego twórca zawędrował później aż do Palestyny, gdzie pozostał do końca życia. Na kosowskim cmentarzu pozostały groby jego rodziny. W budynkach zakładu również dziś mieści się sanatorium.
Kosów był jednym z głównych ośrodków sztuki huculskiej. W okresie międzywojennym działały tu liczne warsztaty tkackie, pracowali wybitni artyści ludowi, jak np. snycerz Bazyli Dewdiuk i kożusznik Dmytro Jakobczuk. Miasto było też kolebką oryginalnego huculskiego przemysłu garncarskiego, zapoczątkowanego w I poł. XIX w. przez Polaka
Jana Bachmińskiego, zwanego też Bachmatiukiem. Tradycja wytwórczości ludowej przetrwała tu do dziś, choć w mocno zubożonej formie. Wciąż słynne są kosowskie jarmarki, lecz obecnie sprzedaje się na nich głównie towary fabryczne.
Na Miejskiej Górze nad Kosowem w czasach I Rzeczypospolitej funkcjonowała strażnica obwarowana trzema rzędami wałów. W XVII w. stał tu zamek Kossakowskich, po którym nie ma dziś śladu. W mieście zachowało się natomiast sporo starych domów (w bocznych uliczkach). Dawny kościół parafialny rozebrano w 1964 r. Dzisiaj funkcję tę pełni dawna * kaplica cmentarna, wzniesiona na początku XX w. Umieszczono w niej rzeźby Matki Bożej, Chrystusa oraz trzech świętych biskupów, przez długie lata przechowywane na strychu polskiej rodziny Janiny i Józefa Wachów.
** Zakład Przyrodoleczniczy znajduje się we wschodniej części miejscowości, za rzeką, w pobliżu szosy do Kut. Zachowała się większość dawnych zabudowań, których architektura nawiązuje bądź do stylu zakopiańskiego, bądź do rodzimego budownictwa huculskiego. Do najciekawszych obiektów należą bogato zdobiona letnia jadalnia i łazienki, niestety w nie najlepszym stanie. Główny dworek ma drewniany ganek i obramienia okien przypominające huculskie ramki do obrazków, a nad oknami umieszczono płytki ceramiczne. Nie przetrwały do naszych czasów kaplica, stróżówka i brama główna.
Cerkiew p.w. św. Wasyla z 1895 r. to drewniana budowla na planie krzyża o pięciobocznie zamkniętych ramionach, nawiązująca kompozycją do tradycyjnego budownictwa huculskiego. Od zachodu i południa ganki wsparte na drewnianych słupach. Wokół budynku zadaszenie osadzone na wysuniętych belkach zrębu. Nad centralną częścią kopula zwieńczona latarnią. Obok cerkwi drewniana dzwonnica na planie kwadratu, dwukondygnacyjna, z czterospadowym, namiotowym dachem.
* Cmentarz katolicki leży na wschodnim obrzeżu miasta, przy drodze do Kut. Są tu wyłącznie polskie groby. Uwagę zwracają dwie zbiorowe mogiły Polaków zamordowanych przez nacjonalistów ukraińskich 29 marca 1943 r. (w jednej spoczywa 78 osób, w drugiej 8). W południowo-wschodnim narożniku nagrobki rodziny Apolinarego Tarnawskiego.
Cmentarz żydowski w Kosowie jest jednym z lepiej zachowanych obiektów tego typu w Galicji Wschodniej. Nagrobki pochodzą z XVIII i XIX w.
296
297
Kryłoś
Kryłoś (??????)
rej. Halicz
Osadnictwo na tym terenie jest bardzo stare. Wykopaliska archeologiczne podjęto tu już w latach trzydziestych XX w. Niedawno uczeni z Ukraińskiej Akademii Nauk odkryli fundamenty domów osady datowanej na ?-?II w.
** Cerkiew p.w. Zaśnięcia Matki Bożej pochodzi z XVI w. Została wybudowana w stylu renesansowym z budulca pozostałego po ?II-wiecznym soborze Uspieńskim, zburzonym przez Mongołów w 1241 r. Zniszczona w 1676 r. w czasie najazdu tureckiego, została odbudowana w latach 1699-1702. W latach 1824-25 uległa przebudowie. W czasie I wojny światowej pożar zniszczył cerkiew, sąsiednie zabudowania i dzwonnicę z sześcioma dzwonami oraz cenne archiwum i bibliotekę z dziełami z XVI i XVII w. W 1926 r. ukończono kolejną odbudowę; malarz A. Monastyrski wykonał nowe polichromie. Podczas remontu w latach 1972-73 odkryto ?II-wieczny relief z białego kamienia przedstawiający smoka, pochodzący ze starego soboru.
Początkowo była to budowla trój nawowa zwieńczona kopułą. W XVIII w. kopuła zawaliła się, dobudowano natomiast kruchtę na planie kwadratu. Fasada podzielona pilastrami o kamiennych kapitelach. Portal główny późnorenesansowy z kamienną płaskorzeźbą Wniebowzięcia NMP, portal boczny z 1702 r. z rzeźbionymi drzwiami kamiennymi.
W dawnym budynku plebanii mieści się * muzeum regionalne, w którym można oglądać eksponaty pochodzące z wyżej wspomnianych wykopalisk.
** Kaplica p.w. Św. Wasyla została zbudowana ok. 1500 r. na fundamentach wspomnianego soboru Uspieńskiego. Jest to budowla z kamienia i cegły, na planie kwadratu z niewielką apsydą od wschodu, przykryta beczkowym sklepieniem, nad którym znajduje się czterospadowy dach. Od zachodu wejście zdobi kamienny portal z ciosanego białego kamienia.
* Fundamenty cerkwi z XII w., ufundowanej przez księcia Jarosława Osmomysła (obok tablica pamiątkowa).
Krzyworównia (??????i???)
rej. Żabie (Werchowyna)
Wieś leży w zacisznej kotlinie nad Czeremoszem, wśród gór Beskidu Huculskiego, czemu zawdzięcza korzystny mikroklimat. Na przełomie XIX i XX w. była dość popularnym
Kuty
letniskiem, które szczególnie upodobali sobie przedstawiciele ukraińskiej inteligencji twórczej. Krzyworównia odegrała w historii literatury ukraińskiej podobną rolę (z zachowaniem proporcji) co Zakopane w polskiej. Bywali tu m.in. wybitni pisarze: Mychajło Kociubynśkyj, Lesia Ukrainka, Iwan Franko. Temu ostatniemu poświęcone jest niewielkie muzeum istniejące dziś we wsi. W XIX w. dwór w Krzyworówni należał do dziadka polskiego pisarza Stanisława Vincenza. Toczy się w nim istotna część akcji jego huculskiej epopei Na wysokiej połoninie.
** Cerkiew p.w. Narodzenia Bogarodzicy z 1818 r., drewniana, na planie krzyża z krótkimi bocznymi ramionami i przedłużonym babińcem. Nad częścią centralną kopuła. Ściany wnętrza ozdobione ?I?-wiecznymi malowidłami olejnymi. Obok dwukondygnacyjna dzwonnica współczesna cerkwi.
Kuty (????)
rej. Kosów
Miasto leży w miejscu, gdzie Czeremosz wypływa z gór na równinę. Założył je w 1715 r. wojewoda kijowski Józef Potocki na grantach dawniejszej wsi. W XVIII w. było siedzibą starostwa niegrodowego. Rozkwit zawdzięczało przybyłym z Mołdawii Ormianom, którzy trudnili się handlem bydłem i produkcją safianu (skóry koziej). Aż do II wojny światowej Kuty były największym skupiskiem Ormian polskich. Po zajęciu miasta przez Austriaków mieścił się tu zarząd dóbr skarbowych.
Przed 1939 r. Kuty liczyły 5500 mieszkańców, w tym 3500 Polaków i Ormian, 1000 Ukraińców oraz 1000 Żydów. Usytuowane na tarasach Czeremoszu, słynęło z wyjątkowo ciepłego klimatu i wspaniałych sadów. Dzięki temu przyciągało letników z całego kraju.
Przez most drogowy na Czeremoszu w Kutach ewakuował się we wrześniu 1939 r. do Rumunii prezydent Mościcki wraz z rządem. Most ten został zniszczony w czasie wojny. Pozostały tylko fragmenty filarów, sterczące obok nowej drewnianej kładki dla pieszych. Obok zachował się przedwojenny budynek odpraw celnych.
Jako jedno z nielicznych miast kresowych Kuty zachowały w znacznej części ** starą zabudowę z XVIII-XIX w. i brukowane uliczki. Na głównym placu stoi ratusz z XIX w. z wieżą zegarową. Zachowało się też wiele dworków ormiańskich.
298
299
ŁySieC
Mariampol
* Kościół katolicki z początku XX w. służył po II wojnie światowej jako magazyn artykułów spożywczych. Został zwrócony wiernym na początku lat dziewięćdziesiątych. Jest to budowla eklektyczna z przewagą elementów neogotyckich. W fasadzie trzykondygnacyjna wieża zwieńczona dachem namiotowym, prezbiterium zamknięte pięciobocznie. Wewnątrz zachowały się malowidła z 1909 r., wykonane przez Wacława Jeziorkę z Bochni.
** Kościół ormiański (ob. cerkiew prawosławna) z XVIII w, barokowy, jednonawowy. W fasadzie ozdobny szczyt z wazonami. Dach wieńczy sygnaturka. Wewnątrz zachowały się stare freski.
*** Cmentarz katolicki leży w północnej części miasta, przy szosie do Śniatynia. Przetrwał częściowo dawny układ przestrzenny oraz alejki. Przed 1939 r. było to największe miejsce pochówku polskich Ormian. Wielu z nich pełniło w przeszłości ważne funkcje państwowe. Ich nagrobki, wyposażone w żeliwne ogrodzenia, znajdują się w pobliżu bramy głównej. Część z nich ma dużą wartość artystyczną. Przeważają grobowce rodzinne, m.in. Abrahamowiczów, Teo-dorowiczów, Józefowiczów, Janowiczów, z inskrypcjami polskimi. Nagrobki mają zwykle postać obelisków dekorowanych rzeźbami lub kolumienkami.
Łysieć (??????)
rej. Tyśmienica
Dawna ormiańska osada handlowa przy drodze ze Stanisławowa do Nadwornej. Pierwsze wzmianki o Łyścu pochodzą z 1416 r., kiedy ormiańska rodzina Telefasów otrzymała wieś od króla Władysława Jagiełły. Wybudowali oni obronny zamek. W 1752 r. urodził się tu Samuel Cyryl Stefanowicz, arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego w latach 1832--58, pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W 1854 r. poświęcono w Łyścu murowany kościół ormiański znane sanktuarium maryjne, do którego przed 1939 r. pielgrzymowały na święto Wniebowzięcia NMP tysiące wiernych z całej Małopolski Wschodniej. Miasteczko miało murowany ratusz i ormiański zakład produkcji safianu. Po II wojnie światowej sanktuarium przebudowano na salę kinową tak gruntownie, że pierwotne przeznaczenie budynku zdradzają dziś tylko półkoliste okna.
* Pałac z XIX w., zbudowany prawdopodobnie przez hr. Adolfa Stadiona, właściciela okolicznych dóbr ziemskich. Budowla
300
dwukondygnacyjna. W fasadzie trójkątny fronton wsparty na dziesięciu masywnych korynckich pilastrach, w elewacji ogrodowej ryzalit. Całość otoczona rozległym parkiem, w którym zachowała się dawna oficyna.
* Cmentarz katolicki (dojście uliczką odchodzącą w lewo od szosy do Nadwornej, 500 m od kościoła) założony prawdopodobnie w połowie XIX w, nieźle utrzymany. Nagrobki z inskrypcjami polskimi są zgrupowane wokół neogotyckiej kaplicy. Zwracają uwagę: obelisk z czarnego marmuru na grobie Wilhelma Jana Schweinera (zm. 1900) oraz nagrobek Teresy z Twardowskich Fischerowej (zm. 1937).
Maniawa (??????)
rej. Bohorodczany
Skit Maniawski, położony w leśnej dolinie powyżej wsi, to dawny wielki monaster reguły bazyliańskiej, od XVII w. główna ostoja prawosławia na Rusi Czerwonej. Zapoczątkował go mnich Jan Knihynicki, syn mieszczanina z Tyśmienicy, który spędził wiele lat w klasztorach na górze Atos w Grecji. Budowę rozpoczęto w 1611 r. z fundacji Piotra Lachowicza, dzierżawcy żup sołotwińskich. Powstała wówczas pierwsza, drewniana cerkiewka. Za panowania Władysława IV monaster liczył kilka cerkwi i dwustu mnichów. Skit Maniawski pozostał prawosławny nawet wtedy, gdy na początku XVIII w. cała eparchia lwowska przyjęła grekokatolicyzm. W 1785 r. władze austriackie skasowały klasztor. Przed 1939 r. zespół był już opuszczony i zrujnowany. W ostatnim czasie dokonano częściowej rekonstrukcji. Obecnie mieści się w nim muzeum.
Założenie klasztorne otacza wysoki mur z kamienia polnego. Dominantami są dwie okazałe wieże. Wieża bramna ma dwie kondygnacje murowane i jedną drewnianą, zwieńczoną niską kopułą. Druga kondygnacja jest dekorowana prostokątnymi niszami w ozdobnych obramieniach. Na dziedzińcu stoi druga wieża, dwukondygnacyjna, zwieńczona kopułą z latarnią.
Mariampol (???????i??)
rej. Halicz
Miasteczko założył w II poł. XVII w. Stanisław Jabłonowski, późniejszy hetman wielki koronny. Po niekorzystnym dla Polski pokoju buczackim w 1672 r. wzniósł on na wzgórzu
301
???????
nad Dniestrem warownię. Jego syn Jan, wojewoda ruski, ufundował w Mariampolu barokowy kościół Świętej Trójcy. Umieszczono w nim obraz Matki Bożej, przed którym modliły się polskie wojska podczas wypraw wojennych. Obraz ten, zwany Hetmańskim lub Rycerskim, w 1737 r. uznany został za cudowny. Wojewoda bracławski Jan Kajetan Jabłonowski, wnuk Stanisława, osiadł na stałe w Mariampolu i ufundował tu w 1742 r. klasztor kapucynów. W posiadaniu Jabłonowskich miejscowe dobra pozostały do 1880 r. Po II wojnie światowej władze sowieckie chciały przenieść cudowny obraz do muzeum, lecz parafianie ukryli go i potajemnie wywieźli do Polski. Od 1965 r. znajduje się w kościele na Piasku we Wrocławiu.
* Zespół klasztorny kapucynów, zrujnowany w czasie wojny, przebudowano w 1955 r. na dom dziecka, a następnie urządzono w nim więzienie. Dawny dziedziniec jest otoczony wysokim murem z drutami kolczastymi. Kościół ma obecnie fasadę bezwieżową, opilastrowaną, z trójkątnym szczytem i półkolistymi niszami. Przy również opilastrowanych ścianach bocznych liczne przybudówki. Dach dwuspadowy. Wnętrze gruntownie przebudowane i niedostępne.
* Ruiny zamku Jabłonowskich z II poł. XVII w. Zachowały się niewielkie odcinki murów obwodowych oraz sklepiony budynek bramny, z wejściem ujętym w rustykowane pilastry, pomiędzy którymi mieści się ceglany portal z kluczem.
Meducha (??????)
rej. Halicz
Kościół katolicki z przełomu XIX i XX w., neoromański, z trzykondygnacyjną wieżą zwieńczoną wysokim dachem namiotowym. Prezbiterium zamknięte czworobocznie. Po II wojnie światowej w kościele mieścił się magazyn, w latach dziewięćdziesiątych obiekt stał pusty i zdewastowany.
Mikuliczyn (?????????)
rej. Nadworna (w granicach miasta wydzielonego Jaremcze)
Rozległa wieś nad Prutem, przy drodze transkarpackiej ze Stanisławowa do Rachowa, była w okresie międzywojennym znanym letniskiem. Działało tu m.in. duże państwowe sanatorium oraz Dom Opieki Zdrowotnej Lwowskich Szkół Akademickich.
Nadworna
Po II wojnie światowej sanatorium rozebrano do fundamentów. Zachowała się natomiast stojąca przed nim wysoka
* kolumna z rzeźbą św. Jadwigi, dzięki temu, że miejscowa nauczycielka ukraińska Anna Matruk przekonała przedstawicieli władz, iż posąg przedstawia boginię miłości Afrodytę.
* Monaster bazylianek stoi po przeciwnej stronie drogi. Po II wojnie światowej przerobiono go na szkołę z internatem dla dzieci upośledzonych. Jest to trzykondygnacyjny budynek z nietynkowanej cegły z ryzalitem podtrzymującym taras. W zwieńczeniu attyka z fryzem arkadowym. Na dziedzińcu stoi drewniany, parterowy budynek mieszkalny nakryty dachem mansardowym.
Cerkiew p.w. Świętej Trójcy z 1868 r., drewniana, na planie krzyża, z kopułą nad częścią centralną. Wokół budynku zadaszenie osadzone na wydłużonych belkach zrębu. Obok trójkondygnacyjna dzwonnica na planie kwadratu z ośmio-boczną częścią górną i galeryjką w górnej kondygnacji.
Cmentarz katolicki (na zapleczu dawnego sanatorium) założony w poł. XIX w, nieźle zachowany. Zwracają uwagę grobowce Fijasów i Janików oraz Idalii Krakowskiej (zm. 1903) w ozdobnym ogrodzeniu żeliwnym.
Mołotków (??????i?)
rej. Nadworna
Wieś położona 8 km na zachód od Nadwornej, znana z ciężkiej bitwy, którą stoczyła z Rosjanami 29X1914 r. II Brygada Legionów Polskich. Przed II wojną upamiętniał ją wysoki żelazny krzyż oraz kaplica. Obiekty te zniszczono za czasów sowieckich. Obecnie na ich miejscu znajduje się nowy pomnik wysoki obelisk z krzyżem na dwustopniowym cokole, wystawiony staraniem Piotra Lewickiego, nauczyciela z Nadwornej.
Nadworna (????i???) stolica rejonu
Miasto powstało w XVI w. Nazwa ma się wywodzić od służby nadwornej obsługującej rezydencję Kuropatwów w Pniowie, "która w zamku nie mając miejsca, około tego w przyrządzonych domach została osadzona, z których później powstało miasto". W ?I?-wiecznej Geografii Galicji Kuropatnicki pisze: "Miasto i wielka włość Ignacego hrabi Cetnera, arcymarszałka
302
303
U berty n
Galicji, obfite ma solne źródła, z których sól warzą i wielka tu jest plantacja naddniestrzańskich tytoniów". Za Austrii Nadworna była siedzibą starostwa powiatowego.
Kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP został ufundowany w 1713 r. przez Pawia i Mikołaja Kuropatwów. W okresie międzywojennym dobudowano do niego nową, większą część. Po II wojnie światowej służył jako magazyn lnu. W 1991 r. został zwrócony wiernym i odremontowany. Budowla ma fasadę opiętą potężnymi, zdwojonymi pilastrami i zwieńczoną okazałym szczytem z wolutami. Prezbiterium zamknięte półkoliście, dekorowane smukłymi niszami. Dach wieńczy sygnaturka. W pobliżu budynek plebanii z XIX w.
Ratusz z początku XX w., dwukondygnacyjny, przebudowany po II wojnie światowej (dodano kopuły). W fasadzie trzykondygnacyjna wieża nakryta dachem namiotowym z lukarnami.
Ruiny baszty (w parku) z fragmentem murów obwodowych miasta, zbudowanych z kamienia polnego. Według legendy baszta była połączona podziemnym korytarzem z pobliskim zamkiem w Pniowie.
W mieście jest kilka ładnych * pałacyków z przełomu XIX i XX w. W jednym z nich, secesyjnym, zwieńczonym tarasem z tralkami i rzeźbami alegorycznymi, mieści się obecnie Rada Miejska. Przed wejściem rzeźby leżącego lwa i sfinksa. W innym, neorenesansowym, nakrytym blaszaną kopulą z lukarną i ozdobionym stiukami, mają siedzibę Towarzystwo "Proświta" i Urząd Stanu Cywilnego.
** Cmentarz katolicki leży w lasku blisko centrum miasta. Jest to rozległa nekropolia założona około połowy XIX w. Najciekawsze artystycznie nagrobki: ks. Wojciecha Rosebaygera (z sygnaturą kamieniarza Bobunowicza ze Stanisławowa), Lachetów i Walterów (w kształcie kapliczki), Hanusów (z pla-skorzeźbionymi girlandami) i Zosi Zennegówny (z figurą klęczącego dziecka). Uwagę zwracają dwa pomniki upamiętniające żołnierzy II Brygady Legionów Polskich poległych w 1914 r. (kurhan kamienny zwieńczony blaszanym krzyżem) oraz funkcjonariuszy Policji Państwowej poległych w 1921 r.
Obertyn (???????)
rej. Tłumacz
Miasteczko upamiętniło się w dziejach Rzeczypospolitej błyskotliwym zwycięstwem odniesionym 22 VIII 1531 r. przez
304
Ottynia
wojska polskie hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego nad z górą trzykrotnie silniejszą liczebnie armią hospodara mołdawskiego Piotra Raresza. Bitwa obronno-zaczepna, stoczona przez Tarnowskiego w oparciu o obóz warowny i zakończona całkowitym rozbiciem przeciwnika przez szarżę polskiej ciężkiej jazdy, jest jednym z najcelniejszych przykładów staropolskiej sztuki wojennej. Według legendy (niezgodnej z prawdą) z dział mołdawskich zdobytych pod Obertynem odlano wawelski dzwon "Zygmunt".
Na miejscu bitwy (wśród pól, na lewo od drogi do Tłumacza) usypano pamiątkowe kurhany. W okresie międzywojennym w rocznice bitwy odbywały się tu parady wojskowe. Miejscem tym opiekuje się p. Natalia Grabowska-Tomin, która przechowuje w domu owalną żeliwną płytę z napisem: "Poległym tu rycerzom polskim w 400 rocznicę zwycięstwa Sokolstwo Polskie, 22 sierpnia 1931 r.". Była ona niegdyś przymocowana do krzyża na jednym z kurhanów.
Ozdobą Obertyna był dawniej barokowy kościół z XVIII w. (do 1796 r. ormiański). Wysadzono go w powietrze w latach pięćdziesiątych XX w.
Cmentarz katolicki, zaniedbany i zarośnięty, leży w północnej części miasteczka. Jego ośrodkiem jest tzw. Kaplica Zmarłych Dzieci (rodziny Nahlików). Wyróżnia się nagrobek Marii i Tomasza Gawlińskich z rzeźbą Matki Bożej trzymającej w pasie Dzieciątko z rozpostartymi rękami przedstawienie unikatowe w Małopolsce Wschodniej.
Ottynia (????i?)
rej. Kołomyja
* Kościół katolicki z 1905 r., zbudowany na miejscu wcześniejszego, drewnianego, poświęconego w 1775 r. Po II wojnie światowej mieścił się w nim skład artykułów żywnościowych, a potem warsztat mechaniczny. Całe wyposażenie uległo zniszczeniu, tylko główny ołtarz wywieziono do Ligoty Książęcej w woj. opolskim. Przybytek zwrócono wiernym w 1992 r.
Jest to budowla neogotycka z nietynkowanej cegły, z wysoką wieżą nakrytą dachem namiotowym. Ściany boczne opięte szkarpami i ozdobione fryzem arkadowym. Fasada dekorowana półkolistymi niszami oraz tablicami upamiętniającymi pięćsetlecie bitwy pod Grunwaldem i 250 rocznicę Odsieczy Wiedeńskiej. W prezbiterium zachowały się nikłe ślady fresków. Na dziedzińcu ocalała uszkodzona płyta nagrobna
305
Pasieczna
Andrzeja Karpińskiego, ojca poety Franciszka urodzonego w pobliskim Holoskowie.
** Cmentarz katolicki (w południowej części miasteczka, przy drodze do Holoskowa) jest zarośnięty i zaniedbany. Zachowało się kilka cennych nagrobków autorstwa M. Anto-niuka ze Stanisławowa: Eugenii Pietros (zm. 1922) z rzeźbą anioła wspartego o krzyż, sędziego powiatowego Józefa Szcze-panowskiego (zm. 1920) z rzeźbą kobiety, Fryderyka Weiss de Weissenfelda (zm. 1928) z bogatą dekoracją rzeźbiarską.
Pasieczna (???i???)
rej. Nadworna
Pomnik żołnierzy II Brygady Legionów, upamiętniający walki w dolinie Bystrzycy Nadwórniańskiej zimą 1914-15. Ukryty w zaroślach, ma postać kurhanu, obecnie pozbawiony inskrypcji.
Tuż obok stoi pomnik dziewczyny ukraińskiej walczącej w formacji Strzelców Siczowych przeciw Polakom w latach 1918-19. Inskrypcja: Sofija Hałeczko, chorunżyj ukrajinśkych Siczowych Striłciw / Za Ukrajinu, zajiji wolu, za czest', za stawu, za naród.
Pniów (??i?)
rej. Nadworna
** Ruiny zamku Kuropatwów znajdują się na wzgórzu, 3 km na południe od centrum rejonowego miasta Nadworna. Wzniósł go w II poł. XVI w. stolnik halicki Paweł Kuropatwa. W 1621 r. na skutek zdrady dworskiego pachołka do zamku wtargnęła w nocy wataha opryszków Hrynia Kardasza i Lesia Berezowskiego, zraniła właściciela, zarąbała jego żonę i zlupiła rezydencję. O pomoc w organizacji napadu Kuro-patwowie wytoczyli później proces Tęczyńskim. W następstwie Piotr Kuropatwa wzmocnił fortyfikacje i przebudował wnętrza zamkowe. Pniów stał się odtąd, do czasu powstania Stanisławowa, najsilniejszą z twierdz broniących Pokucia i praktycznie jedyną u podnóża Gorganów. Wytrzymał m.in. oblężenie Kozaków Krzywonosa w 1649 i Turków w 1676 r. Po wygaśnięciu Kuropatwów władali nim Cetnerowie i Telefaso-wie, a na koniec Potoccy, którzy pod koniec XVII w. porzucili budowlę i pozwolili, by popadła w ruinę.
Budowla miała kształt pięcioboku z basztami w narożach, wzmocnionego od wschodu ostrogą z dwiema kondygnacjami
306
Pop Iwan
strzelnic, a od południa budynkiem bramnym. Przy wschodniej kurtynie murów stał dom mieszkalny. Zachowały się do dziś mury obwodowe, trzy baszty, budynek bramny oraz fragmenty budynku mieszkalnego, a także lochy i pozostałości kaplicy. Według tradycji zamek pniowski był połączony podziemnymi korytarzami z umocnieniami w Nadwornej.
Pohonia (??????)
rej. Tyśmienica
* Cerkiew bazylianów, ufundowana w 1732 r. przez Potockich, była do II wojny światowej znanym greckokatolickim sanktuarium maryjnym. Po 1990 r. sanktuarium reaktywowano, powróciła do niego uważana za cudowną ikona Matki Bożej Królowej Pokucia (przechowywana do tego czasu w Stanisławowie).
Cerkiew jest drewniana, w górnej części obita blachą. Główny ołtarz zdobią kolumny korynckie i rzeźby aniołów. W odległości kilkuset metrów na wschód, na leśnej polanie, stoi Kaplica Objawień, ostatnio gruntownie odrestaurowana. Bije przy niej źródełko z doskonałą wodą.
Pop Iwan (?i? I???)
rej. Żabie (Werchowyna)
Pop Iwan (2022 m) to trzeci co do wysokości szczyt Czarnohory, zamykający jej główny grzbiet od południowego wschodu. Na jego wierzchołku wznoszą się *** ruiny obserwatorium meteorologiczno-astronomicznego, które powstało w latach trzydziestych XX w. z inicjatywy Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP). Miejsce wybrano ze względu na dużą wysokość i położenie w najdalej wysuniętym na południe krańcu ówczesnej Polski. Konkurs na projekt wygrali architekci Kazimierz Marczewski
Pop Iwan. Ruiny obserwatorium
307
Psary
i Jan Pohorski. Budowa była niezwykle kosztowna i przysporzyła wielu kłopotów, zwłaszcza transportowych (najbliższa stacja kolejowa znajdowała się w odległej o kilkadziesiąt kilometrów Kołomyi, a asfaltowa droga do dziś kończy się w rejonowej Werchowynie). Kamień węgielny wmurowano we wrześniu 1936 r., a uroczyste otwarcie nastąpiło 29 lipca 1938 r.
Okazałe obserwatorium miało 5 kondygnacji i 43 pomieszczenia. Było wyposażone we własną kotłownię i generator prądu, nie miało natomiast wody, którą trzeba było dowozić jucznymi końmi. Oprócz placówek naukowych i mieszkań personelu mieściło także placówkę Straży Granicznej. Był to najwyższy stale zamieszkany punkt ówczesnej Polski. Karpaccy turyści nazywali obserwatorium "Białym Słoniem".
We wrześniu 1939 r. kierownik obserwatorium Władysław Midowicz ewakuował się wraz z personelem na Węgry, unosząc najcenniejsze elementy wyposażenia. W latach okupacji w budynku stacjonowali żołnierze węgierscy. Po ich odejściu obiekt został zdewastowany i rozszabrowany przez miejscową ludność. Obecnie jest ruiną bez dachu. Mury trzymają się jeszcze mocno, zachowała się m.in. wieża, w której był zainstalowany teleskop. Nad wejściem widać wytłoczonego w cemencie stylizowanego orła ze śladami kul.
W ostatnich latach pojawiło się kilka inicjatyw odbudowy obiektu, bądź z przywróceniem pierwotnych funkcji, bądź jako schroniska turystycznego. Ze względu na gigantyczne koszty jest to jednak mało realne.
Psary (?????????)
rej. Rohatyn
* * Zespół pałacowy w Psarach powstawał stopniowo w okresie od XVIII do końca XIX w. Należał w tym czasie kolejno do Jabłonowskich, Głogowskich i Reyów. Za czasów saskich istniała tu rezydencja obronna, po której pozostały głębokie fosy. Na jej miejscu w II poł. XVIII w. wybudowano obszerny, drewniany dwór, który został rozebrany przed 1880 r. Z tego założenia zachowała się brama wjazdowa trzykondygnacyjny barokowy budynek z dwiema kordegardami, który prawdopodobnie miał prowadzić do wielkiej rezydencji, nigdy nie wybudowanej. Brama była kiedyś dekorowana insygniami herbowymi Ludwika Głogowskiego, który odnowił ją w 1822 r. Do pałacu wiedzie od niej aleja lipowa.
Park krajobrazowy otaczający pałac założył w I poł. XIX w. Ludwik Głogowski według projektu ogrodnika Spitza. Były
308
Rafajłowa
w nim aleje lipowe i modrzewiowe, okazałe kasztany i platany. Według legendy lipy sadził jeszcze hetman Stanisław Jabłonowski. Do parku przylegają rozległe stawy rybne stąd obecna nazwa miejscowości.
Psary. Pałac
W latach 1880-82 lwowski architekt Julian Zachariewicz wybudował dla Wilhelminy z Głogowskich Reyowej pałac. Jest to murowana, piętrowa budowla w styku barokowo--romantycznym, na niesymetrycznym planie, z trzema ryzalitami w fasadzie, nakryta dachami o zawiłej konfiguracji i ozdobiona wieżyczkami i wykuszami różnej wysokości i kształtu. Na frontonach herby dawnych właścicieli majątku (Topór, Pilawa, Trąby). Portal wejściowy zdobi maska lwa. Po wojnie w pałacu mieściła się gorzelnia, później biura sow-chozu, na koniec szpital. Obecnie obiekt jest pozostawiony własnemu losowi, podobno jednak ma być restaurowany. Mimo wszystko zachował się w zupełnie niezłym stanie.
W skład zespołu wchodzą ponadto: XVIII-wieczny spichlerz piętrowa budowla murowana na planie prostokąta, z czterospadowym dachem (do okresu międzywojennego był pokryty gontem) oraz współczesna mu stajnia (w północno--zachodniej części parku), murowana, parterowa, również nakryta dachem czterospadowym.
Rafajłowa (????????)
rej. Nadworna
Cerkiew p.w. św. Jerzego zbudowana w 1924 r. nawiązuje do tradycji budownictwa huculskiego. Jest to budowla drewniana na planie krzyża greckiego. Nad częścią centralną
309
Rakowiec
dach namiotowy na wysokim ośmiobocznym bębnie. Wokół ścian szerokie zadaszenie wsparte na wysuniętych belkach zrębu. Obok dwukondygnacyjna dzwonnica z galerią arkadową w górnej części.
Nieopodal cerkwi znajduje się dawny kościół parafialny, który przebudowano po II wojnie światowej na sklep w taki sposób, że całkowicie zatracił wygląd budowli sakralnej. Stoi przed nim * pomnik żołnierzy II Brygady Legionów, którzy zginęli w okolicy zimą 1914-15. Jest to wysoki obelisk na trzystopniowym cokole z pamiątkową inskrypcją i nazwiskami poległych. W okresie międzywojennym odbywały się tu uroczystości rocznicowe. Ostatnio pomnik odnowiono staraniem Piotra Lewickiego, nauczyciela historii z Nadwornej i prezesa klubu "Opieka".
Z Rafajłowej można zrobić wycieczkę pieszą na ** Przełęcz Legionów w głównym grzbiecie karpackim. Wiedzie tam słynna Droga Legionów, wybudowana przez żołnierzy II Brygady w ciągu zaledwie pięciu dni, celem dowozu zaopatrzenia do znajdującej się na pierwszej linii frontu Rafajłowej. Na przełęczy zachował się wysoki żelazny krzyż, u którego stóp umieszczono kamienną tablicę ze słynnym czterowierszem autorstwa legionisty Adama Szani: "Młodzieży polska / Patrz na ten krzyż / Legiony Polskie dźwignęły go wzwyż / Przechodząc góry, doliny i wały / Do Ciebie Polsko i dla Twej chwały". Szania wyciął go podobno bagnetem na pierwotnym drewnianym krzyżu. Obecny krzyż ustawiono w 1931 r. Za czasów sowieckich ktoś próbował piłować go piłką do metalu, ale poniechał wysiłków.
Rakowiec (????????)
rej. Horodenka
* * Ruiny zamku leżą na wysokim brzegu Dniestru, u podnóża wzniesienia. Zamek zbudował ok. 1660 r. podczaszy halicki Dominik Wojciech Bieniawski. Bezskutecznie oblegany przez Kozaków i Tatarów, został w 1676 r. zdobyty przez wojska tureckie. Odbudowany przez króla Jana III Sobieskiego, bronił brodu na Dniestrze. Ostatecznie popadł w ruinę w czasie konfederacji barskiej. Było to założenie w kształcie nieregularnego czworoboku, z budynkiem bramnym od północy i przylegającym do niego budynkiem mieszkalnym. Zachowała się do dziś wschodnia baszta oraz fragment murów w północno-zachodnim narożniku. Z ruin rozciąga się wspaniały widok na Dniestr.
310
Rohatyn
Rohatyn (???????)
stolica rejonu
Założone w 1415 r. miasto nad Gniła Lipą przeżywało świetność w I poł. XVI w. Mówiono o nim: "Rohatyn Lwowa po-bratym". Był wtedy siedzibą starostwa niegrodowego i należał do rodziny Porajów z Chodcza. Po 1535 r. stał się miastem królewskim. Od Zygmunta I Starego uzyskał potwierdzenie praw miejskich i zgodę na budowę ratusza. Posiadał wały obronne. Według lustracji z 1765 r. w Rohatynie istniały trzy kościoły i pięć cerkwi. Od 1780 r. miasto przeszło w posiadanie książąt Lubomirskich, za czasów austriackich było siedzibą władz powiatowych. W okresie międzywojennym Rohatyn liczył ok. 8 tys. mieszkańców.
Miasto rozsławiła córka miejscowego popa Roksolana (1505-1561), porwana przez Tatarów w jasyr około 1520 r. Dzięki swej urodzie trafiła do sułtańskiego haremu, wkrótce została ulubioną żoną sułtana Sulejmana II Wspaniałego, najwybitniejszego władcy Turcji, i urodziła mu następcę Selima II. Znana pod imieniem Hurrem Sułtan, wywierała duży wpływ na decyzje męża. Według legendy za jej sprawą przez cały okres panowania Sulejmana imperium osmańskie zachowywało pokój z Polską. Ostatnio na głównym placu miasta stanął pomnik Roksolany, zastępując w tym miejscu Lenina.
W XVI w. funkcję proboszcza rohatyńskiego sprawowali dwaj wybitni Polacy: historyk Marcin Kromer, a nieco później sławny kaznodzieja Piotr Skarga.
** Kościół p.w. św. Mikołaja Biskupa został zbudowany na przełomie XVI i XVII w. w stylu gotyckim. W 1666 r. przebudowano go, dodając elementy renesansowe. W 1944 r. uległy uszkodzeniu dach i wieża, którą odremontowano rok później, podwyższając ją o 2 m. Po wojnie kościół służył jako magazyn zboża, a później sklep meblowy. W 1993 r. zwrócono go wiernym.
Jest to budowla murowana z kamienia ciosowego, trójna-wowa, z wieżą w fasadzie. Do centralnej części z obu stron przylegają niewielkie kaplice. Ściany wzmocnione przyporami. We wnętrzu sklepienia krzyżowo-żebrowe. Zachowały się fragmenty fresków z XVI w, a w bocznej kaplicy marmurowe epitafium z 1585 r. ozdobione tarczą z czterema herbami, ufundowane przez Jana Wysockiego i jego żonę Barbarę z Kalinowskich. Z wyposażenia ruchomego ocalał krucyfiks, który przechowywano w jednej z miejscowych
311
Rohatyn
Rohatyn
Rohatyn. Kościół p.w. św. Mikołaja
cerkwi (obecnie umieszczony w głównym ołtarzu), a także rzeźba Matki Bożej z Lourdes, uratowana przez mieszkankę Rohatyna. Na fasadzie tablica upamiętniająca stulecie Konstytucji 3 Maja. Przed kościołem cokół pozostały po pomniku Mickiewicza.
** Cerkiew p.w. św. Mikołaja z 1729 r., drewniana, trójdzielna, z kwadratową częścią centralną oraz ośmiobocznymi zrębami babińca i prezbiterium. Wszystkie części budynku nakryte ogromnymi barokowymi kopułami. Rozmiary budowli są imponujące. We wnętrzu zachowały się olejne malowidła ścienne. W latach 1977-1978 zabytek odremontowano i adaptowano na muzeum historyczno-krajoznawcze. Obok trójkondygnacyjna drewniana dzwonnica na planie kwadratu z czterospadowym dachem namiotowym.
** Cerkiew p.w. Narodzenia Bogurodzicy pochodzi z XIV--XV w. Spłonęła w XVIII w., została odbudowana w 1827 r. W 1869 r. wnętrze zostało przyozdobione monumentalnym malowidłem pędzla J. Pankiewicza. W 1896 r. do wschodniej części dodano przybudówkę. Jest to budowla z kamienia i cegły, trójnawowa typu halowego, z dwiema wieżami. Wnętrze przekrywa układ gwiaździstych gotyckich sklepień. Ściany wzmocnione przyporami, w elewacjach okna o smukłych
kształtach. W głównym portalu z 1637 r. renesansowa rzeźba z białego kamienia. Od zachodu do cerkwi przylega czterokondygnacyjna dzwonnica na planie kwadratu, zwieńczona kopułą.
* Cerkiew Świętego Ducha pochodzi z 1598 r. (niektórzy datują ją także na 1562 lub 1648 r.). W XVIII w. dobudowano dzwonnicę. Jest to budowla drewniana, trójdzielna, z kwadratową częścią centralną, babińcem i pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Od zachodu do babińca przylega dzwonnica o konstrucji szkieletowej, zwieńczona namiotowym dachem. Część centralna wyższa od pozostałych, nakryta dwukrotnie łamanym dachem namiotowym, zakończonym sygnaturką. Nad zrębami bocznymi dachy kalenicowe. Wokół budynku zadaszenie wsparte na ozdobnych rysiach. Pierwotnie zręby były od zewnątrz pokryte malowidłami (zachowały się fragmenty) .
Synagoga z przełomu XIX i XX w. o eklektycznej architekturze (w południowo-wschodniej części śródmieścia), murowana z cegły, tynkowana, na planie prostokąta, przykryta czterospadowym dachem. Fasady zwieńczone gzymsem o skomplikowanym profilu. W sali głównej płaski sufit wzmocniony drewnianymi belkami. W górnej części ścian zachowały się malowidła. Podłoga wyłożona ceramicznymi płytkami. W czasach komunistycznych synagoga została przebudowana na dom mieszkalny.
Dawny budynek starostwa z przełomu XIX i XX w., parterowy, z piętrowym ryzalitem narożnym. Fasada dekorowana schodkowymi szczytami, arkadowymi niszami i różnego kształtu obramieniami okiennymi.
** Cmentarz katolicki leży w północnej części miasta, w pobliżu drogi do Firlejowa. Założony prawdopodobnie w II poł. XIX w., nadal czynny. Zachowała się alejka prowadząca do polskiego Pomnika Niepodległości, wystawionego w 1928 r., odrestaurowanego pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Ma on kształt wysokiego postumentu zwieńczonego krzyżem, o który wspiera się rzeźba zatroskanej kobiety; poniżej kamienne orły i wazon ze zniczem. Ośrodkiem zabytkowej części cmentarza jest zdewastowana kaplica z XIX w., z czte-rokolumnowym portykiem i rzeźbami świętych w szczycie. Tuż za bramą cmentarza, po lewej stronie, Pomnik Strzelców Siczowych poległych w wojnie z Polską w latach 1918-1919. Wyróżniają się nagrobki rodziny Hirschów z żeliwnym krzy-
312
313
Rożen Maty
Stanisławów
żem i Honoraty Żukowskiej (zm .1879) w kształcie kolumny z krzyżem oplecionym draperią.
Rożen Mały (????? ?????)
rej. Kosów
Cerkiew p.w. Narodzin Św. Jana Chrzciciela z początku XIX w. Duża, klasyczna huculska cerkiew na planie krzyża z przedłużonym prezbiterium. Centralna część nakryta namiotową kopułą. Ściany wnętrza cerkwi ozdobione polichromią geometryczną i figuralną. Obok drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica na planie prostokąta, zwieńczona dachem namiotowym.
Rożen Wielki (??????? ?????)
rej. Kosów
Cerkiew p.w. św. Dymitra z 1895 r., drewniana, na planie krzyża. Centralna część przykryta czterospadową kopułą namiotową. Obok drewniana dzwonnica na planie kwadratu, trójkondygnacyjna, zwieńczona dachem namiotowym.
Rożniatów (??????i?)
stolica rejonu
Osada położona o 12 km na południowy wschód od Doliny była znana już w XV w. W 1703 r. Jan Aleksander Koniecpolski ufundował tu kościół parafialny i klasztor jezuitów. W XVIII w. istniała w Rożniatowie obronna rezydencja.
Kościół wysadzono w powietrze w 1968 r. (na jego miejscu stoi pomnik Tarasa Szewczenki). Zachował się XIX-wieczny budynek szkoły, dekorowany schodkowymi szczytami i ślepymi ostrołukami.
* Cmentarz katolicki (w północnej części miejscowości, w pobliżu stacji autobusowej), czynny i dobrze utrzymany. Ciekawsze nagrobki: Agenora Łobodzińskiego herbu Sas (zm. 1857), Wiktorii Markowskiej (zm. 1870) z żeliwną kapliczką zwieńczoną aniołkiem i Danusi Kasprzyckiej (zm. 1931) z płaskorzeźbą klęczącego anioła. W pobliżu wejścia rzeźba Matki Bożej, stojąca kiedyś przed kościołem parafialnym.
Sołotwina (????????)
rej. Bohorodczany
Wieś Sołotwina (dawniej miasteczko o nazwie Krasnopol) leży nad Bystrzycą, na północny zachód od Nadwornej. W okresie międzywojennym znana była z odpustów odbywających się w dzień św. Onufrego (15 czerwca) dla grekokatolików, a 14 września dla katolików rzymskich. Miejscowość przeszła do historii dzięki walkom II Brygady Legionów Polskich z wojskami rosyjskimi zimą 1914/15.
Kościół katolicki z XIX w., po II wojnie światowej przebudowany na salę sportową (m.in. rozebrano wieżę). O pierwotnym przeznaczeniu budowli świadczą łuki otworów okiennych, gzymsy, pilastry oraz trójkątny fronton.
Cmentarz katolicki leży w zachodniej części miejscowości. Został założony około połowy XIX w. Po lewej stronie bramy stał przed 1939 r. pomnik upamiętniający żołnierzy II Brygady poległych w latach 1914-15, ozdobiony orłem legionowym i opatrzony inskrypcją: "Twierdzą nam będzie każdy grób". Rozebrano go zaraz po wkroczeniu wojsk sowieckich. Najciekawsze pomniki: grobowiec rodziny Krzysztofków z wielką figurą Chrystusa dźwigającego krzyż, przodownika straży granicznej Bolesława Kraussa (zm. 1933) i Weroniki Ianelli (zm. 1872) z wysokim obeliskiem kamiennym.
Stanisławów (I????-?????i????)
stolica obwodu
Stanisławów został założony jako miasto warowne w 1661 r. przez Andrzeja Potockiego nad Bystrzycą, przy głównym trakcie podkarpackim. W zamyśle miał być główną twierdzą Pokucia. Nazwę otrzymał od imienia syna założyciela (poległ w 1683 r. pod Wiedniem). Budowę prowadził Francesco Corrasini. Na przełomie XVII i XVIII w. miasto przeżywało rozkwit handlowy i kulturalny. Istniały świątynie trzech obrządków katolickich (rzymskiego, greckiego i ormiańskiego) i synagoga, działały szkoły prowadzone przez zakony trynita-rzy i jezuitów. W 1669 r. powstała filia Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1676 r. twierdza wytrzymała dziesięciodniowe oblężenie wojsk Szejtana Paszy, przerwane po efektownym zwycięstwie króla Jana III pod Żurawnem. W I poł. XVIII w. Stanisław Potocki przebudował umocnienia na wzór założeń holenderskich, projektowanych przez Sebastiana Vaubana.
314
315
Stanisławów
Stopniowy upadek miasta zapoczątkowały zniszczenia dokonane przez wojska rosyjskie podczas walk o koronę polską (ówczesny właściciel Stanisławowa, Józef Potocki, zaangażował się po stronie Stanisława Leszczyńskiego). W 1772 r. miasto zajęli Austriacy. Na początku XIX w. zlikwidowano fortyfikacje miejskie, a w 1868 r. miasto strawił pożar. Kolejne zniszczenia przyniosły walki I wojny światowej.
Podczas wojny polsko-ukraińskiej 1918-19 Stanisławów pełnił rolę siedziby rządu Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W okresie międzywojennym był drugim co do wielkości po Lwowie miastem Małopolski Wschodniej i znaczącym ośrodkiem gospodarczym, administracyjnym i kulturalnym. W 1939 r. liczył 63 tys. mieszkańców. Ludność była wielonarodowa. Żyli tu Ukraińcy, Żydzi, Ormianie oraz Polacy w liczbie 26 tys. Wychodziła prasa w trzech językach: polskim, ukraińskim i jidysz. Życie kulturalne skupiało się wokół Teatru im. Stanisława Moniuszki. W mieście działały: rafineria nafty, fabryka skór oraz warsztaty mechaniczne.
W wyniku powojennych przesiedleń w mieście pozostała tylko niewielka grupka Polaków. W 1962 r. zmieniono funkcjonującą przez trzysta lat nazwę na Iwano-Frankiwśk, na cześć wielkiego poety ukraińskiego. Pomimo to do dzisiaj wielu Ukraińców używa dawnej nazwy. W latach osiemdziesiątych XX w. zniszczono stary cmentarz katolicki, zakładając na jego miejscu park miejski. Po wojnie miasto bardzo się rozbudowało, zwłaszcza w kierunku północno-wschodnim, i liczy obecnie ok. 350 tys. mieszkańców.
*** Kościół kolegiacki p.w. Najświętszej Marii Panny i śś. Andrzeja i Stanisława został wzniesiony w latach 1672-1703, aprzebudowany w 1737r. W 1877r. E. Fabiański ozdobił wnętrze freskami. W czasie pożaru w 1882 r. spłonęły dach i wieża z kopułą, zniszczenia szybko jednak naprawiono. Kościół stanowił pierwotnie sanktuarium rodowe Potockich. W podziemiach znajdowały się grobowce członków rodziny. Bogate wyposażenie, głównie z I poł. XVIII w., uległo w większości zniszczeniu i rozproszeniu. W 1979 r. kościół adaptowano na muzeum, prezentujące głównie zabytki sztuki sakralnej ze Stanisławowa i okolic.
Barokowa świątynia ma układ trój nawowej bazyliki z tran-septem. Fasada jest ozdobiona doryckimi i korynckimi pilastrami, zwieńczona barokowym frontonem i flankowana dwiema wieżami. Nad częścią centralną kopuła zakończona dwukondygnacyjną ażurową wieżyczką. Na ścianie zewnętrznej zachowało się marmurowe epitafium Stanisława Potoc-
Stanisławów
kiego poległego pod Wiedniem, ufundowane przez obywateli miasta w dwóchsetletnią rocznicę Odsieczy Wiedeńskiej.
W stanisławowskiej kolegiacie Henryk Sienkiewicz umieścił scenę nabożeństwa żałobnego po śmierci Michała Wołodyjowskiego.
*** Kościół ormiański p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii (od 1992 r. prawosławny sobór katedralny p.w. Opieki Matki Boskiej) znajduje się u zbiegu ulic Melnyczuka i Wirmenskiej.
Stanisławów. Dawny kościół ormiański
Ormianie byli związani ze Stanisławowem od początku istnienia miasta. Już dokument lokacyjny z 7 maja 1662 r. stwierdza: "Ormianom, religii greckiej na cerkiew, Żydom na szkolę, miejsca wymierzone będą, z których każdy według wiary swojej, aby odprawiali nabożeństwo dopuszczam". Pierwotny, drewniany kościół ormiański wzniesiono ok. 1664 r. Andrzej Potocki ufundował później świątynię murowaną. Według przekazów w dniu 22 sierpnia 1742 r. na znajdującym się w niej obrazie Matki Boskiej ukazały się łzy. Ten i inne cuda związane z wizerunkiem spowodowały, że ówczesny proboszcz Jakub Manugiewicz podjął budowę nowego, większego kościoła. Prace trwały w latach 1743-1762, a poświęcenia dokonał ormiański arcybiskup Jakub Augustynowicz. Pod koniec XVIII w. wnętrze ozdobiła
316
317
Stanisławów
Stanisławów
polichromia Jana Sołeckiego. Odbudowa świątyni po wielkim pożarze Stanisławowa w 1868 r. i zniszczeniach wojennych przeciągnęła się do lat dwudziestych XX w. W dniu 30 maja 1937 r. prymas Polski August Hlond uroczyście koronował cudowny obraz Matki Boskiej Łaskawej.
Po II wojnie światowej kościół zamknięto, a część ruchomego wyposażenia przewieziono do Polski (elementy ołtarza głównego i cudowny obraz trafiły do gdańskiego kościoła śś. Piotra i Pawła, którego zakrystię przekształcono w kaplicę ormiańską). Obiekt został w 1946 r. przekazany rosyjskiej cerkwi prawosławnej, później pełnił funkcję pracowni malarskiej i kamieniarskiej, a od 1971 r. muzeum historii religii i ateizmu. W 1990 r. przejęła go ukraińska autokefaliczna cerkiew prawosławna, która przystosowała świątynię do potrzeb swojego obrządku. W 1992 r. cerkiew podniesiono do rangi soboru katedralnego, siedziby metropolity halickiego i lwowskiego.
Kościół jest murowany z cegły, otynkowany, na planie krzyża. W skład szerszej, wschodniej części świątyni wchodzi prostokątne prezbiterium oraz transept o kwadratowych ramionach. Do dwuprzęsłowej nawy przylegają z dwóch stron pary kwadratowych kaplic. Od zachodu nawę poprzedza półkolisty przedsionek. Wejście z ozdobnym portalem flankują dwie okrągłe wieże (północna mieści klatkę schodową prowadzącą na chór muzyczny). Do prezbiterium przylega od północy zakrystia, a od południa dawny skarbiec.
We wnętrzu zachowały się wspomniane malowidła Jana Sołeckiego, kilkakrotnie odnawiane: na sklepieniu prezbiterium Zwiastowanie, na przecięciu nawy i transeptu Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, na sklepieniu nawy kompozycja wzorowana na fresku Andrea Pozza z kościoła św. Ignacego w Rzymie z centralną sceną Koronacji Matki Boskiej, nad chórem muzycznym Dawid grający na harfie. W południowym ramieniu transeptu ocalała na sklepieniu scena Modlitwy w Ogrójcu, a na sąsiednich ścianach Pocałunek Judasza, Chrystus przed Piłatem i Dźwiganie Krzyża. Na ścianie północnego ramienia transeptu widać scenę o motywie misyjnym: dwaj starcy (być może śś. Piotr i Paweł), a wokół nich grupa postaci, wśród nich Chińczyk, Murzyn i półnagi Indianin. Najciekawsza jest scena na sklepieniu, przedstawiająca chrzest króla Armenii Tirydatesa III i jego małżonki królowej Aszchen przez św. Grzegorza Oświeciciela (Armenia w IV w. jako pierwszy kraj na świecie przyjęła chrześcijaństwo za religię państwową).
318
Wnętrze świątyni zdobił niegdyś także zespół trzydziestu siedmiu drewnianych rzeźb, których część zachowała się nad gzymsem prezbiterium i transeptu: Przy wschodniej ścianie prezbiterium grupa Zwiastowania, pod łukiem tęczowym Konstantyn Wielki i św. Longin (obecnie pozbawiony włóczni), w narożach przęsła centralnego św. Jerzy, Archanioł Michał i dwaj inni święci rycerze, w północnym ramieniu transeptu św. Andrzej i św. Jakub, a w południowym dwaj święci biskupi. W zwieńczeniu ambony zachowała się figura św. Ambrożego. Pozostałe rzeźby trafiły m.in. do muzeum krajoznawczego w Stanisławowie i magazynu Lwowskiej Galerii Obrazów w Olesku.
*** Greckokatolicki sobór katedralny p.w. Zmartwychwstania Chrystusa (pierwotnie kościół jezuitów p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP) to barokowa budowla z lat 1752--1761 projektu o. Pawła Giżyckiego. Pierwszy kościół zbudowano w tym miejscu w latach 1720-29, lecz na skutek wad konstrukcji musiał zostać rozebrany. Po kasacie zakonu jezuitów świątynię oddano grekokatolikom. Po 1945 r. zamieniona na magazyn, na początku lat dziewięćdziesiątych została przywrócona do kultu.
Jest to budowla murowana, trójnawowa w układzie bazyliki, nakryta dwuspadowym dachem. Uwagę zwraca typowo łacińska pięciopolowa fasada z dwiema wieżami o barokowych hełmach. Wewnątrz zachowała się XVIII-wieczna nastawa ołtarzowa, dziś ukryta za ikonostasem.
Stanisławów. Dawny kościół jezuitów
319
Stanisławów
* Dawny klasztor oo. jezuitów z 1744 r. to barokowy trzykondygnacyjny budynek murowany na planie prostokąta, nakryty dwuspadowym dachem. W latach dwudziestych pełnił funkcję gimnazjum państwowego, teraz jest własnością uczelni medycznej.
* Kościół polski p.w. Chrystusa Króla, monumentalna budowla z okresu międzywojennego ufundowana przez kolejarzy węzła stanisławowskiego, jest także dziś ośrodkiem społeczności polskiej. Świątynię przywrócił do kultu, odnowił i ozdobił ks. dziekan Kazimierz Halimurka.
Dawny kościół rzymskokatolicki na przedmieściu wschodnim został wzniesiony w 1925 r. Eklektyczna budowla na planie krzyża, z okazałą, czterokondygnacyjną wieżą i sygnaturką na skrzyżowaniu naw. Obecnie przejęty przez zielonoświątkowców.
W centrum Stanisławowa zachował się kompleks budynków gminy żydowskiej, w skład którego wchodzi czynna synagoga, budynek kahału oraz dawne gimnazjum żydowskie (zał. 1925). Żydzi mieszkali w mieście od początku jego istnienia, już w 1667 r. otrzymali grunt pod budowę synagogi w południowej części miasta. W drugiej połowie XIX w. do Stanisławowa dotarł reformatorski prąd w judaizmie (Haskala). Pierwsza tzw. postępowa synagoga mieściła się w prywatnym budynku przy ul. Halickiej 15. Jej działalność spowodowała protesty ortodoksyjnych rabinów i chasydów.
Obecnie istniejąca * Synagoga Postępowa powstała dopiero w latach 1894-95 według projektu miejscowych architektów Grzegorza i Maksymiliana Szlosów. Naciski ortodoksów doprowadziły do zmian w projekcie, zrezygnowano m.in. ze zwieńczenia budynku potężną kopułą. Otwarciu synagogi przewodniczył na znak pojednania ortodoksyjny rabin Izaak Gorowicz. W czasie II wojny światowej budowla została zrujnowana, w 1950 r. odbudowano ją i przekazano Akademii Medycznej. Do 1990 r. część obiektu zajmowała sala koncertowa, a w sali modlitewnej mieściło się audytorium akademii. Później synagogę odzyskała gmina żydowska.
Synagoga jest monumentalnym, dwupiętrowym budynkiem, dominującym nad okoliczną zabudową. Ma plan prostokąta z apsydą od wschodu i jest nakryta wielopołaciowym blaszanym dachem. Fasady ozdobione pilastrami i profilowanymi gzymsami. Parapety okien wspierają się na małych korynckich kapitelach. Ściany wieńczy niska attyka. Pierwotnie w narożach wznosiły się masywne ośmioboczne wieże
320
Stanisławów
z mauretańskimi kopułami ozdobionymi gwiazdami Dawida. We wnętrzu zachowała się galeria dla kobiet otaczająca zachodnią, północną i południową ścianę, wsparta na czterech masywnych słupach zdobionych pilastrami i półkolumnami z mauretańskimi kapitelami.
W centrum zachowały się liczne kamienice i gmachy publiczne z przełomu XIX i XX w. w stylu secesji i eklektyzmu. Do ciekawszych należy okazały gmach dawnego banku (obecnie uczelnia medyczna) z 1894 r., zwieńczony neobaro-kowym frontonem i niską kopułą. W trzeciej i czwartej kondygnacji czterokolumnowy portyk koryncki z tarasem wspartym na kroksztynach. Przy rynku znajdują się liczne kamienice ze sklepionymi sieniami. Drugim skupiskiem starej zabudowy jest dawna ulica Ułanów Krechowieckich. W znajdującym się w jej pobliżu parku stoi dawny pałac barona Romaszkana (Ormianina) z czterokolumnowym portykiem podtrzymującym taras. Budynek Teatru im. Stanisława Moniuszki, wzniesiony w latach międzywojennych, mieści obecnie filharmonię.
Browar składa się z kilku budynków, z których dwa najstarsze pochodzą z 1767 r. Pierwszy jest w stylu barokowym, jednokondygnacyjny, na planie prostokąta, nakryty dwuspadowym dachem. Drugi ma dwie kondygnacje i poddasze oraz dach naczółkowy. Fasady podzielone pilastrami. Jest to rzadki przykład architektury przemysłowej II poł. XVIII w., wciąż wykorzystywanej zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.
Ratusz to interesująca budowla modernistyczna z lat trzydziestych XX w., z wysoką wieżą. Obecnie mieści muzeum regionalne.
* Pozostałości zamku Potockich. Zachowała się brama wjazdowa z opilastrowanymi filarami i arkadowymi przejazdami, ozdobiona posągami rycerzy w otoczeniu panoplii. Teren zamku jest niedostępny podobnie jak w okresie międzywojennym zajmuje go szpital wojskowy.
** Dworzec kolejowy z przełomu XIX i XX w., eklektyczny, wieloskrzydłowy, zwieńczony okazałą kopułą w części środkowej i wieżyczkami w częściach bocznych.
* Pomnik Adama Mickiewicza autorstwa lwowskiego rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego odsłonięto 20 listopada 1898 r. Poważnie uszkodzony w listopadzie 1918 r. przez ukraińskich żołnierzy, został zastąpiony kopią odlaną w brązie. Zdemontowany i ukryty podczas II wojny światowej, po jej
321
??????
zakończeniu wrócił na swoje miejsce. Ciekawostką jest, że artysta sprzedał w 1903 r. kopię pomnika miastu Wieliczce.
** Pozostałości cmentarza katolickiego. Nieistniejący obecnie cmentarz znajdował się w południowej części miasta. W latach osiemdziesiątych ówczesne władze podjęły decyzję o jego likwidacji mimo ostrych protestów pozostałych w mieście Polaków i części inteligencji ukraińskiej. Na jego miejscu założono park, bezpowrotnie niszcząc setki nagrobków o wysokiej wartości artystycznej. Jedynie w centrum parku pozostawiono trzy pomniki polskie i sześć ukraińskich. W 1991 r. na obrzeżu parku ustawiono pamiątkowy obelisk z inskrypcją: "Imiona Wasze zostały zapisane w niebiesiech" w językach polskim i ukraińskim.
Pierwszym z trzech ocalałych jest nagrobek w kształcie kurhanu należący do Maurycego Gosławskiego (1802-1834), absolwenta Liceum Krzemienieckiego, poety piewcy Podola (Duma o Neczaju) i żołnierza powstania listopadowego, zmarłego w stanisławowskim więzieniu. Pod drugim nagrobkiem spoczywają Karol (zm. 1877) i Wanda (zm. 1920) Swidzińscy. Karol Swidziński był również poetą, walczył w Powstaniu Styczniowym, następnie działał na emigracji, brał udział w Komunie Paryskiej. Po powrocie do kraju w 1872 r. propagował w swej poezji hasła pozytywistyczne. Trzeci nagrobek należy do Zygmunta Mroczkowskiego, doktora nauk lekarskich (zm. 1888) oraz jego żony Ksawery z Warteresiewiczów (zm. 1929). Na pomniku cytat z wiersza Słowackiego Testament mój.
Śniatyń (??????)
stolica rejonu
Śniatyń nad Prutem jest najstarszym miastem Pokucia był wzmiankowany w ruskich latopisach już w 1148 r. W wiekach XIII-XIV wchodził w skład Rusi Halickiej. Po jej wcieleniu do Polski znalazł się na pograniczu polsko-mołdawskim. W 1415 r. król Jagiełło przyjął tu hołd hospodara mołdawskiego Aleksandra. W 1448 r. Kazimierz Jagiellończyk przeniósł miasto na prawo niemieckie. Z 1568 r. pochodzi informacja o istnieniu w Sniatyniu parafii rzymskokatolickiej. W 1576 r. panowie polscy pod przewodnictwem Marcina Mężyńskiego witali tu nowo obranego króla Stefana Batorego, przybywającego z Węgier. W 1686 r. król Jan III ciągnął tędy na wyprawę mołdawską.
322
bmatyn
W 1751 r. papież Benedykt XIV przeniósł do Śniatynia rezydencję biskupów wołoskich, lecz wkrótce usunął ich cesarz austriacki Józef II. Ostatni biskup, Dominik Karwowski, proboszcz śniatyński, zmarł w 1788 r.
Położone na ruchliwym szlaku handlowym miasto słynęło z jarmarków na konie i woły, na które zjeżdżali Węgrzy, Wołosi i Grecy. Handlowano też woskiem i miodem. W czasie jednego z jarmarków w 1589 r. wpadli do Śniatynia Turcy, podpalając domy i uprowadzając wielu kupców. Istniał wtedy zamek, którego wały obronne były jeszcze widoczne przed 1939 r. W okresie międzywojennym Śniatyń liczył 12 tys. mieszkańców, w większości Ormian.
* Kościół katolicki pochodzi z 1857 r. Po II wojnie światowej pełnił rolę kolejno: kuźni, garażu i warsztatu samochodowego. Został zwrócony wiernym na początku lat dziewięćdziesiątych. Jest to budowla eklektyczna z elementami baroku i klasycyzmu. Elewacje dekorowane pilastrami, fryzem z me-topami i ozdobnym, schodkowym szczytem. Dach wieńczy sygnaturka. Z lewej strony neogotycka, ceglana wieża, zdobiona sterczynami i ostrołukowymi oknami. Z prawej kaplica nakryta kopułą z latarnią.
Synagoga z 1930 r. znajduje się we wschodniej części miasteczka. Jest to monumentalny wolnostojący budynek w stylu konstruktywizmu. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych bóżnica była wykorzystywana jako magazyn, a następnie przebudowana na szwalnię, co całkowicie zmieniło wygląd wnętrza.
** Ratusz z XIX w., dwukondygnacyjny, z wysoką, smukłą wieżą, zwieńczoną kopułą z latarnią. W czwartej kondygnacji wieży kartusze herbowe z koronami i tarcze zegarowe, elewacje zdobione pilastrami oraz półkolistymi i prostokątnymi obramieniami okiennymi.
** Cmentarz katolicki, położony w zachodniej części miasta, przy drodze do Kołomyi, jest jedną z najciekawszych nekropolii na Pokuciu. Zachowały się mury ?I?-wiecznej kaplicy cmentarnej. Zwraca uwagę interesujący wystrój rzeźbiarski grobowca Bieleckich (z figurą Matki Bożej w kamiennej arkadzie ozdobionej dwiema płaskorzeźbami aniołów). Inne ciekawsze pomniki: kamienny kurhan z 1887 r. z postacią młodej kobiety i inskrypcją: "Pamięci najdroższej Ziuty"; grobowiec Ormianina Mikołaja Aywasa; grobowiec Ormianki Katarzyny Teodorowiczowej w formie masywnej steli zwieńczonej figurą Niepokalanej; nagrobek Juliana Hamerskiego,
323
owiciy oianisiaw
Tyśmienica
dyrektora poczty, kawalera Polonia Restituta (zm. 1932) w żeliwnym ogrodzeniu.
Święty Stanisław (??????????)
rej. Halicz
Cerkiew p.w. św. Pantalejmona z XII w. to jedyny zachowany zabytek średniowiecznej architektury halickiej. Obecny wygląd zawdzięcza przebudowie przeprowadzonej ok. 1600 r. przez franciszkanów. Zburzono wtedy kopułę i pokryto świątynię dwuspadowym dachem, dodano nowe empory, powiększono okna, a zachodniej fasadzie nadano wystrój barokowy. Zabytek był wielokrotnie niszczony, m.in. w czasie najazdów tatarskich w 1575 i 1676 r., przez pożar w 1802 r. oraz podczas działań I wojny światowej, po których został odbudowany przez L. Lewińskiego w 1926 r. W okresie międzywojennym służył jako kościół franciszkanów, obecnie jest ponownie cerkwią.
Jest to budowla murowana z ciosów kamiennych, trójna-wowa, z transeptem i trzema apsydami. Nad nawą środkową dach dwuspadowy. Elewacje podzielone pilastrami, w zachodnim i północnym wejściu rzeźbione portale (szczególnie bogato jest ozdobiony zachodni). Wewnątrz i na zewnątrz zachowały się inskrypcje w różnych językach. Najwcześniejsze zapisy cyrylicą pochodzą z 1212 r. W pobliżu murowana dzwonnica z 1611 r., na planie prostokąta, ze zwieńczeniem o cechach renesansowych.
Tatarów (?????i?)
rej. Nadworna (w granicach miasta wydzielonego Jaremcze)
Położony wśród gór w dolinie Prutu Tatarów był przed II wojną światową znaną miejscowością letniskową. Powstało tu wtedy wielkie sanatorium kolejowe "Znicz". We wsi znajduje się drewniana cerkiew z XVIII w, a przy niej stary cmentarz.
Tłumacz (??????)
stolica rejonu
Ruski latopis wspomina o istnieniu Tłumacza już w 1213 r. Parafię rzymskokatolicką ufundował tu król Kazimierz Wielki. W 1403 r. miejscowość uzyskała przywileje od Władysława Jagiełły, który mianował wójtem tłumackim Guntera Gor-stowicza. W 1511 r. Tłumacz uzyskał prawo jarmarków.
Za czasów I Rzeczypospolitej był siedzibą starostwa. Miasto otoczone było wałami ziemnymi i palisadą, lecz już w 1672 r. umocnienia te były w złym stanie. W 1686 r. król Jan III Sobieski przeprowadził na polach tłumackich przegląd swych wojsk przed wyprawą wołoską. W XVIII w. istniał w Tłumaczu klasztor bazylianów. W XIX w. miasto było siedzibą powiatu. Od 1807 r. okoliczne dobra należały do Dzieduszyckich. Uruchomili oni w Tłumaczu cukrownię, funkcjonującą w latach 1839-1876, która odegrała ważną rolę w dziejach przemysłu galicyjskiego.
Dawny kościół parafialny zburzono około 1958 r. Zachował się natomiast ?I?-wieczny ratusz budowla dwukondygnacyjna, zdobiona schodkowymi szczytami, półkolistymi niszami oraz obramieniami okiennymi z kluczami.
** Cmentarz katolicki, położony w południowej części miejscowości, w pobliżu dworca autobusowego, należy do najciekawszych nekropolii małomiasteczkowych dawnej Małopolski Wschodniej. Jest czynny, zachował oryginalny układ przestrzenny. Najwięcej pomników z polskimi inskrypcjami grupuje się wokół neogotyckiej kaplicy z końca XIX w. Dominantę stanowi ogromny marmurowy pomnik Hieronimy Jahnowej, właścicielki dóbr Tłumacz (zm. 1901). Inne godne uwagi nagrobki: Sydonii Marii Sokołowskiej (zm. 1921) z wielkim żeliwnym krzyżem, wicestarosty Tadeusza Dulęby (zm. 1929), Leonarda Ziemblicz-Bogusza (zm. 1883) z figurą anioła ze śpiącym dzieckiem na kolanach, ks. Franciszka Sawy, tłumackiego proboszcza i posła na sejm krajowy (zm. 1897).
Tyśmienica (?????????)
stolica rejonu
Wieś Tyśmienica istniała już w XIII w. Pierwotna osada znajdowała się na wzgórzu Horodyszcze przy drodze do Kołomyi. Miejskie prawo magdeburskie otrzymała od króla Kazimierza Jagiellończyka. W latach 1513 i 1618 niszczyli ją Tatarzy, a w 1540 r. Mołdawianie. Po tej ostatniej klęsce król Zygmunt Stary na pewien czas zwolnił mieszkańców od podatków. Parafię rzymskokatolicką uposażył wojewoda krakowski Mikołaj Potocki i powierzył ją dominikanom, którzy prowadzili w mieście szkołę. Pierwszym przeorem zgromadzenia był ks. Szymon Okolski, autor dzieła Russiaflońda. Klasztor został zniszczony w czasie najazdu tureckiego w 1676 r., w dwa lata później go odbudowano.
324
325
Ujazd
W Tyśmienicy osiadło wielu kupców ormiańskich, obdarzanych przez Potockich przywilejami. Miasto słynęło z wyrobu safianu. W 1759 r. wojewoda bełski Mikołaj Potocki ufundował kościół ormiański. W latach 1732-1744 istniał też w Tyśmienicy monaster bazylianów, przeniesiony później do pobliskiej Pohoni.
W 1686 r., w oczekiwaniu na ściągające do obozu pod Tłumaczem wojska, przebywał przez pewien czas w Tyśmienicy król Jan III; tu pożegnał się z Marysieńką.
W XIX w. podupadła Tyśmienica utraciła prawa miejskie. W okresie międzywojennym liczyła 7 tys. mieszkańców. Po II wojnie światowej rozebrano większość zabytków, w tym kościoły dominikanów i ormiański oraz synagogę. Zabudowana nowymi blokami mieszkalnymi osada utraciła dawny wielonarodowy charakter.
Cerkiew p.w. Narodzenia Bogarodzicy z 1736 r., drewniana, na planie krzyża greckiego, wzorowana na cerkwi w Skicie Maniawskim. Babiniec i nawa kwadratowe, tej samej wielkości, pozostałe ramiona zamknięte trójbocznie. Nad częścią centralną kopuła. Wokół budynku zadaszenie wsparte na rysiach. Na ścianach obrazy z XIX w. Obok wyjątkowo duża drewniana dzwonnica z 1801 r., z czterospadowym dachem zwieńczonym makowicą.
Gmach "Sokola" z przełomu XIX i XX w. (obecnie Dom Ludowy), dwukondygnacyjny, zwieńczony kopułą na okrągłym bębnie.
* * Cmentarz katolicki leży ok. 700 m od centrum miasta, po prawej stronie drogi do Stanisławowa. Założony prawdopodobnie na początku XIX w, nieźle zachowany, czynny. Najciekawsze pomniki z polskimi inskrypcjami grupują się wokół kaplicy z XIX w., ufundowanej prawdopodobnie przez Potockich (stoi przy niej kolumna z herbem Pilawa na grobie Adama Potockiego , zm. 1871). Godne uwagi są nagrobki ks. Jana Mardyrosiewicza, proboszcza parafii ormiańskiej (zm. 1926) oraz Apolonii Czałczyńskiej--Raczkowskiej (zm. 1903) z płaskorzeźbą anioła dzieło znanego stanisławowskiego kamieniarza Antoniaka.
Ujazd (????)
rej. Rohatyn
Cerkiew p.w. św. Mikołaja z 1775 r., drewniana, trójdzielna. Centralny zrąb nieco większy od pozostałych, nakryty czterospadowym dachem namiotowym, nad pozostałymi częściami
326
Worochta
dachy kalenicowe. Wokół budynku zadaszenie wsparte na rysiach. Obok drewniana, szkieletowa dzwonnica z 1737 r. na planie kwadratu, dwukondygnacyjna, z namiotowym zwieńczeniem. Na konstrukcji zachowały się inskrypcje z I poł. XVIII w.
Cerkiew p.w. św. Wasyla z XVI w., przeniesiona na obecne miejsce w 1733 r., w 1812 r. przebudowana. Budowla jest drewniana, trójdzielna. Wszystkie części na planie kwadratu. Część centralna szersza i wyższa, nakryta czteropołaciowym dachem namiotowym, zwieńczonym makowicą. Wokół zadaszenie wsparte na ozdobnych rysiach.
Uścieryki (?????i??)
rej. Żabie (Werchowyna)
Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1938 r., o architekturze nawiązującej do tradycyjnego budownictwa huculskiego. Budowla na planie krzyża greckiego, z kopułą nad częścią centralną, od zachodu ganek wejściowy.
Worochta (???????)
rej. Nadworna (w granicach miasta wydzielonego Jaremcze)
Popularna górska miejscowość wczasowa i ośrodek sportów nad Prutem, na pograniczu Czarnohory i Gorganów. Jej turystyczną karierę zapoczątkowało wybudowanie transkar-packiej linii kolejowej, dzięki czemu stała się punktem wyjścia wycieczek w okoliczne góry. W 1895 r. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie otworzyło tu niewielkie schronisko zwane Dworkiem Czarnohorskim. Z biegiem lat powstały liczne pensjonaty i domy wczasowe. W okresie międzywojennym w Worochcie działały m.in.: sanatorium Ubezpieczalni Społecznej, Dom Kapłanów, Dom Akademików Żydowskich, dom kolonijny DOKP Stanisławów. W sezonie zimowym kursowały do Worochty z Warszawy specjalne pociągi dla narciarzy. Po II wojnie światowej Worochta stała się jednym z głównych ośrodków szkolenia sportowców w ZSRR, zwłaszcza skoczków narciarskich.
Osobliwością Worochty są dwa efektowne kamienne ** wiadukty kolejowe, jeden na dolnym końcu, drugi w górnej części miejscowości. Wrażenie robi zwłaszcza górny, wieloprzęsłowy, przecinający całą dolinę Prutu. Dobrze zachowała się przedwojenna drewniana * zabudowa willowa (przy głównej ulicy).
327
worocnta
** Cerkiew p.w. Narodzenia Maryi z XVIII w, na obecne miejsce przeniesiona w 1780 r. z Jabłońca, drewniana, na planie krzyża greckiego, jeden z najcenniejszych zabytków budownictwa huculskiego. Część centralna na planie czworoboku zwieńczona dachem namiotowym na ośmiobocznym bębnie. Cerkiew jest obecnie otoczonym staranną opieką obiektem muzealnym, dzięki czemu jako jedna z nielicznych na opisywanym terenie zachowała tradycyjne pokrycie gontowe, zamiast powszechnie stosowanej blachy. Czynna natomiast jest nowa cerkiew, zbudowana w okresie międzywojennym.
* Kościół katolicki z początku XX w. znajduje się koło stacji, za torami kolejowymi. Jest niewielką budowlą neogotycką z czerwonej cegły, z ostrołukowym portalem. Po II wojnie światowej opuszczony, popadł w ruinę. W ostatnich latach przejęty przez jedną z sekt badaczy Pisma Świętego, został wyremontowany.
Cmentarz katolicki leży w południowej części miejscowości, na stoku wzgórza przy cerkwi. Jest dość zaniedbany. Ciekawsze nagrobki: Stefanii Żulińskiej (zm. 1933) i Henryka Cara-picha, który zginął zasypany lawiną pod Howerlą w 1933 r.
Worochta. Cerkiew p.w. Narodzenia Maryi
328
Zielona
Zabłotów (???????i?)
rej. Sniatyń
Kościół katolicki z 1902 r., neogotycki, trójnawowy, z masywną sześcioboczną wieżą zwieńczoną dachem namiotowym. Na kalenicy dachu sygnaturka. Fasada bogato dekorowana ostrołukowymi ślepymi arkadami wspartymi na pilastrach korynckich. Ściany oszkarpowane. Wewnątrz ocalały freski na sklepieniach nawy i prezbiterium, utrzymane w tonacji niebiesko-złotej. Po II wojnie światowej kościół był magazynem produktów żywnościowych. Zwrócono go wiernym w 1992 r.
W centrum miasteczka zachowało się kilka starych domów z przełomu XIX i XX w. W jednym z nich przed 1939 r. mieściła się ochronka prowadzona przez siostry miłosierdzia.
* * Cmentarz katolicki leży we wschodniej części miasteczka, w pobliżu drogi do Śniatynia. Zwraca uwagę nieźle zachowana neogotycka kaplica z herbem Gryf w fasadzie. Wewnątrz epitafia Józefa Jaksy Dobka właściciela dóbr Borszczów (zm. 1902) oraz Wiktora Jaksy Dobka oficera 8. pułku ułanów (zm. 1899). Osobliwością cmentarza jest osiem pomników z napisem "Pro Patria". Zwraca uwagę grobowiec Jana Sirkowskiego, "szlachcica herbu Kalinowego" (zm. 1977).
Zagórze (???i?'?)
rej. Rohatyn
Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego z XVIII w, drewniana, trójdzielna. Wokół budynku zadaszenie wsparte na ozdobnych rysiach. Centralny zrąb wyraźnie górujący nad bocznymi, nakryty czteropołaciowym dachem namiotowym, nad pozostałymi częściami dachy kalenicowe. We wnętrzu malowidła ścienne z XIX w.
Załucze (???????) rej. Śniatyń
* Kościół katolicki z początku XX w, na planie krzyża, z dwiema półkolistymi kaplicami i półkoliście zamkniętym prezbiterium. Ściany oszkarpowane. Świątynię wieńczy ażurowa wieża z tarasem widokowym, zakończona kulą. Obiekt zdewastowany.
329
Zielona __________________________________________
Zielona (??????) rej. Nadworna
* Pomnik żołnierzy II Brygady Legionów Polskich na
zachowanym w szczątkowym stanie cmentarzu. Ma kształt obelisku z uszkodzoną inskrypcją: "Bohaterom II Żelaznej Brygady, poległym w latach 1914-1915. Cześć ich pamięci".
WAŻNIEJSZE ŹRÓDŁA
Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, t. VI-VIII, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1990.
Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym opisana, Warszawa 1885-1886.
Brykowski R., Kołomyja, jej dzieje i zabytki, Warszawa 1998.
Czołowski A., Dawne zamki i twierdze na Rusi Czerwonej, Kraków 1892.
Hauser Z., Podróże po cmentarzach Ukrainy dawnej Małopolski Wschodniej. T. I. Województwo stanisławowskie. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa 1998.
Kukiz T., Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z kresów w archidiecezji wrocławskiej i diecezji legnickiej, Warszawa 1999.
Materiały do dziejów sztuki sakrałnej. Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, red. J. K. Ostrowski, Kraków 1993-1999.
Olszański M., Rymarowicz L., Powroty w Czarnohorę, Pruszków 1993.
Orłowicz M., Przewodnik po ziemiach dawnej Polski, Litwy i Rusi, 1914.
Pamiatniki gradostroitielstwa i architektury Ukrainskoj SSR, t. II i III, Kijew 1983-1986.
Petrus T. J., Żółkiew i jej kolegiata, Warszawa 1997.
Piechotkowie M. i K., Bóżnice drewniane, Warszawa 1957.
Przewodnik po Huculszczyźnie, Warszawa 1933.
Przewodnik po ziemiach Polski południowo-wschodniej, 1938.
Schematyzm diecezji lwowskiej.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XVI, Warszawa 1880-1902.
Sokalski B., Powiat sokolski pod względem geograficznym, etnograficznym i historycznym, Lwów 1899.
331
Ważniejsze zrodta
"Spotkania z Zabytkami", czasopismo.
Sztuka dawnej Ziemi Chełmskiej i województwa bełskiego, red. P. Krasny, Kraków 1999.
Tokarski J., Ilustrowany przewodnik po zabytkach sztuki na Ukrainie, t. 1, Warszawa 2000.
Województwo tarnopolskie, Tarnopol 1931.
INDEKS NAZWISK
Abraham Roman gen. 96
Abrahamowicz Eugeniusz 226
Abrahamowiczowie 300
Adil Girej 225
Adwentowicz Karol 64
Adżigirej 252
Aftanazy Roman 140, 208
Agopsowicz Izaak 34
Aigner Chrystian Piotr 81, 187
Alberti Tomasz de 55
Aleksander Dobry hospodar 290, 322
Aleksander Lupul hospodar 48
Aleksiewicz Jędrzej 123
Altamonte Marcin 28, 172, 258
Anczowski Marcin 56
Andreolli Dominik 59
Andrzejewski Jan 229
Ankarckrona Alicja 92
Ankwicz Andrzej abp 17
Anna królowa 112
Anna księżna lotaryńska 131
Antoniak 326
Antoniuk M. 306
dell'Aqua Andrea 88, 179
Arciszewski Krzysztof 61
Arvay Karol 109
August II Mocny król 121, 138, 193,
249 August III król 161,246 Augustynowicz Jakub abp 317 Augustynowicz Krzysztof 45 Awakowicz Krzysztof 84 Axentowicz Teodor 13 Aywas Mikołaj 323
Baal Szem Tow 286
Baan Jan de 179
Baber Piotr 49, 256
Bachmiński (Bachmatiuk) Jan 297
Baczewscy 59, 70
Baczyńscy Tomasz i Franciszka 87
Baczyński Julian 97
Badeniród 112
Badeni Kazimierz 92
Badeni Ludwik Józef 92
Badeni Stanisław Henryk 192
Badeni Stanisław Marcin 192
Balowie237, 238
Balzani D. 136
Balzer Oswald 70
Batlaban Aleksy 49
Banach Stefan 67, 70, 72
Bandinelli Bartolomeo 55
Bandinelli Robert 55
Bandrowski Aleksander 64
Bandurski W. bp 74
Baraniecki Łukasz abp 188
Barącz Tadeusz 18, 64
Barbon Piotr 30, 49, 55, 56
Barczewscy 70
Barmańska Henryka 175
Baszczyk Jan ks. 23
Bauman Fryderyk 28, 123, 158-159
Baworowski Wiktor 62, 115
Bazik Eugeniusz abp 11
Bazyli Lupul hospodar 51
Beauplan Guillaume de 88, 179
Bechert Jan 39
Bekierski Jan Stanisław 106
Bełza Władysław 70
Bełżeccy 130, 148
Bełżeckijan 149
Bem Jakub ks. 13
Bem Józef 28, 29, 68
Bemer Andrzej 30
Benedykt XIV papież 323
Benoe Paweł 274
Benoid inżynier 40
Berezowski Łeś 306
Berier Bogusław Longchamps 73
Bernatowiczowie 57
Beyzymjan o. 96
Biały Jan 19
Bieganowscy Mikołaj i Urszula 34, 38
Bieleccy 323
Bielecka Wandusia 217
Bielowski August 29
Bielscy 177
Bielski Marcin 114
Bieniawski Dominik Wojciech 310
Bihanycz Łuka 70
Bilczewski Józef abp 20, 32
Biliński Franciszek Karol 240
Błiciński Mikołaj 243
Błotnicki Tadeusz 321
Boberska Felicja 37
Bobrowski Józef 75
Bobunowicz 304
333
Indeks nazwisk
Bocheńscy 187
Bocheński Adolf 187
Bocheński Aleksander 187
Bogaczukowie 165
Bogdanowicz Marceli 141
Bohdanowie 251
Boim Jerzy 21, 22, 23
Boim Pawet Jerzy 21
Boim Pawet 23
Boimowa Jadwiga z Niżniowskich 22
Bolesław Trojdenowicz książę 170
Bona królowa 222
Boni Jakub 34
Borkowska Józefa 24
Bortnicki R. S. 31
Borzemski Wacław 70
Borzęccy 98
Bosaccy 266
Botticelli Sandro 288
Boucher Francois 288
Boznańska Olga 66
Branicki Ksawery 121
Branicki Piotr 37
Bratkowski Edward 246
Bremer Andrzej 16,21
Bresler Zygmunt 23
Breyner Jan Henryk 120
Brezanesis Stanisław o. 291
Briano Giacomo 39
Brodowicz Edward 104
Brodowski Antoni 66
Bromirski Michał 245
Bruniccy 144
Brykowski Ryszard prof. 291
Brzeska Zuzanna 34
Brzozowska Teresa 182
Bucmaniuk Julian 261
Buczaccy 288
Buczacka Anna 17
Budionny Siemion 88, 250
Budzianowscy 295
Buk Piotr ks. 291
Burchardtowie 193
Burghardt Antoni 224
Bursztyński Antoni 138
Byra R ks. 146
Bzowski Baltazar 13
Canaletto (Belotto) Bernardo 66 Carapich Henryk 328 Castelli Antonio 256 Cebrowski Piotr 183 Cetner Aleksander 230 Cetner Baltazar 183 Cetner Franciszek 43 Cetner Ignacy 124, 131, 303 Cetnerowie 131, 184, 306 Cetnerówna Zofia 43 Charczewski Franciszek 118 Chciuk Andrzej 105
Cheimoński Józef 192
Chmielnicki Bohdan 8, 9, 25, 31, 34,
37, 59, 88, 166, 197, 215, 221, 234 Chmielowski Benedykt ks. 279 Chmura Marceli ks. 80 Chmura Teofil 87 Chodkiewicz Aleksander 57 Chodkiewiczówna Zofia 79 Chodorowscy 95, 295 Chodorowski Jan 263 Chojnicki Józef 16, 17, 19 Chotoniewscy 159 Chołoniewski Ignacy 229 Chomentowski Marcin 203 Chomentowski Stanisław 203 Chomętowski Marcin 106 Chrzanowski Ignacy 296 Ciaskowscy 139 Cielecki Stanisław 190 Cieński Jan ks. 253, 255 Cieszkowski Kryspin bp 271 Corrasini Francesco 282, 315 Cranach Łukasz starszy 271 Cybis Jan 66
Czajkowski Walerian 231 Czalczyńska-Raczkowska Apolonia 326 Czarniecki Stefan 148 Czartoryscy 220, 265, 276, 277 Czartoryski Michał Jerzy 277 Czechowicz Szymon 181-183 Czeremszyna Marko 278 Czerkawski Michał 154 Czerniejewski Maciej 196 Czerwiński Bolesław 70 Czeszek Sebastian 106 Czetwertyńska Helena 43 Czuj Grzegorz 201 Czuryło z Goraja 225 Czuryłówna Eugenia 225
Ćwiklińska Mieczysława 64 Ćwikliński Ludwik 69
Daczyński Stanisław Leopold 294,
295 Dajewska Diana 173 Dallerac 179
Daniel książę halicki 8, 143 DaniłowiczJan 31, 171, 172, 255 Daniłowicz Mikołaj 108, 203 Daniłowicz Stanisław 170, 258 Daniłowiczowa Zofia z Żółkiewskich
255, 258, 260 Daniłowiczowie 34, 114, 170,216 Daniłowiczówna Marianna 170 Daniłowiczówna Urszula 203 Dąbrowscy 237 Deckert Joanna 89 Delavaux Ludwik 63 Dembowski Stanisław 200
334
Indeks nazwisk
Derzachariasiewiczowie
Dewdiuk Bazyli 296
Dębicka Marcelina 123
Dębicki Leon Hieronim 121
Dębicki Ludwik Zygmunt 121
Dębicki Stanisław 21, 65
Dietl Józef 144
Długosz Jan 101
DobekJózef 329
Dobek Wiktor 329
Dobkiewiczowa Marianna 145
Dobrawski Andrzej o. 172
Dobryniccy 166
Doliński Łukasz 31, 47, 50, 52
Dolska Anna 43
Domagalicz Jan 15
Domagalicz Wojciech 12
Domagaliczówna Katarzyna 14
Dominici Paweł )Ś Paweł Rzymianin
Dorchi architekt 45, 46
Doroszenko Piotr 182
Dorota z Sandomierza 252
Dow Aron 80
Dow Issachar 80
DowJoszua 80
Dow Szolem 80
Dowbusz (Dobosz) Oleksa 268
Dozyteusz metropolita suczawski 260
Dropan Stefan 50
Dubiński Tomasz 25
Duchnowscy Piotr i Helena 263
Dukaczówna Cecylia 281
Dulęba Tadeusz 325
Dunikowski Xawery 296
Dunin-Borkowscy 70
Dunin-Borkowski Jerzy 14
Dunin-Borkowski Józef 37
Dunin-Majewski Władysław 271
Duninowie Krzysztof i Marianna 242
Dunka Longin 190
Dutkiewicz Ludwik 125
Dwernicki Józef gen. 37, 68, 145, 146
Dybowicki Stanisław 59
Dybowski Benedykt 70, 73
Dykas Tomasz 21
Dymitr Samozwaniec car 141, 201
Dyszkiewiczowie Józef i Karol 156
Dzieduszyccy 70, 164, 288, 325
Dzieduszyccy Jerzy i Maria 40
Dzieduszycki Jan 190
Dzieduszycki Juliusz 288
Dzieduszycki Kajetan Jan 288
Dzieduszycki Władysław 288
Dzieduszycki Włodzimierz 177
Dzieduszycki Wojciech 288
Dzierzkowska Marcjanna z Zawidzkich
295 Dzięgielewiczjan ks. 266 Dzikowscy 289 Dzyndra Jewhen 70
Ebner Rudolf 190 Eckstein Franciszek 39 Eckstein Sebastian 39 Eichlerówna Irena 64 Eliasz hospodar 54 Enfló R 67
d'Este Ferdynand arcyksiążę 44 Everard Antoni 235
Fabiański E. 316
Falconi Giovanni Battista 179
Fałat Julian 66, 192,237
Fedorowicz Iwan 51
Felczyńscy 289
Feliński Roman 66
Fellner Ferdynand 238
Fesinger Fabian 32
Fesinger Sebastian 24, 33, 36, 39, 42,
47, 48, 181 Fijasowie 303 Fiłewicz Michał 47, 48, 50 Filipowicz 59 Filippi Parys 37 Fiodor car 49
Fiodor Lubartowicz książę 242 Firlej 166 Firlej Jan 279
Fischerowa Teresa z Twardowskich 301 Fontanajan Kanty 177 FontanaJózef 168 Fontana Paweł 194, 205 Franko Iwan 63, 119,299 Fredro Aleksander 66, 80 Fredro Andrzej Maksymilian 80-81 Fredro Jacek 80 Fredro Jan 99 Fredro Jan Aleksander 199 Fredro Jędrzej 162 Fredro Seweryn 199 Fredro Stanisław 131 Fredrowa Marianna 80 Fredrowie 130, 199 Fredrówna Zofia 31 Frenkel S. 66
Gałecki Jan 271
Ganowie 150
Gansecke Mikołaj 10
Garbiczowie 150
Gawlińscy Maria i Tomasz 305
Gembicki Piotr bp 36
Gerson Wojciech 66
Gębarowicz Mieczysław 71
Giovanetti J. 65
Gisleni Jan Baptysta 25
Giżycki Paweł o. 182, 183, 203, 319
GlanzerJakub 93
Glazjodok 58
Gliniecka Róża 229
Gliszczyński Mateusz 232
335
Indeks nazwisk
Głogowscy 149, 308
Głogowski Józef 194
Głogowski Ludwik 308
Głowacki Jakub 182
Głowiński Samuel bp 36
Godny Marcin 34, 35
Gotocki Maciej 28
Gołogórscy 113, 114
Gołuchowscy 147
Gołuchowski Agenor 36, 158
Gomoliński Stanisław bp 215
Gorayska Jadwiga z Młodeckich 87, 88
Gorgolewski Zygmunt 64, 71
Gorowicz Izaak 320
Gorstowicz Gunter 324
Gosławski Maurycy 322
Goszczyński Seweryn 71, 123
Goya Francisco 66
Górkowie 252
Grabowski Ambroży 62
Gradowski Marcin 56
Grędoszjan 105
Grochowski Stanisław abp 28, 57
Gródlowie 213
Grodzicki Krzysztof 60
Grodzicki Paweł 20, 61, 62, 230
Grodzki Jakub ks. 200
Gromniccy 147
Gronacki Kazimierz ks. 42
Gross Elżbieta 208
Groswajer Marcin 8, 9, 16, 59
Groswajerowa Anna 16
Grottger Artur 24, 66, 71, 174, 175, 241, 288
Groziński J. A. 195
Grudziński Michał 239
Grzegorz z Sanoka abp 20, 168, 183, 295
Guzkowska Laura ze Soelcłenholdenów 167
Guzkowska Magdalena ze Stupnickich 167
Gyurkovich Ludomił 99
Habsburg Karol Olbracht arcyksiążę
92 Hacquet Baltazar 235 Hajdukowie 150 Halicki Władysław 37, 38 Halimurka Kazimierz ks. 320 Hałeczko Sofija 306 Hamerski Julian 323 Haniowa Zofia 41 Hanusowie 304
Harasimowicz Piotr Witalis 144, 238 Harasymowicz M. 65 Harif Józef Mosze 205 Hassmann Rozalia 234 Hausner Wilhelmina 89 Hawryszkiewicz S. 50
Hecker235
Helena księżna 182
Helmer Herman 238
Hempel Stanisław 109
Henel Stanisław 13
Heppner Paweł 59
Herbest Benedykt 166
Herbestjan 166
Herburt Erazm 209
Herburt Jan 111
Herburt Jan Szczęsny 103, 157
Herburt Stanisław 101
Herburt Szczęsny 101
Herburtowie 100-102, 110, 111, 114
Herman Zygmunt 154
Hirsch baron 253
Hirsch Małgorzata 187
Hirschowie 313
Hlond August prymas 318
Hnyszyk W. 287
Hochberg Juliusz 63
Hoffmanowa Klementyna 13, 103
Holfinger Joseph 217
Homiukl. 134
Honorski Władysław ks. 80
Horst Henryk 16
Hostysławski Eliasz 182
Hoszowscy 271
Hoszowski Mikołaj 286
Huetter Tomasz 31, 32, 33, 35
Hula Jan ks. 235
Humieccy 143
Humiecki Stanisław 143
Humnicka Elżbieta 161, 162
Humnicki Mikołaj ks. 186
Hurrem Sułtan > Roksolana
Hutte Herman 23
Ianelli Weronika 315 Ibrahim Szejtan 264 Indruch Rudolf 74 Innocenty XIII papież 136 Iwaszkiewicz Wacław gen. 75
Jabkowski Tadeusz 116 Jabłonowscy 40, 144, 193, 271, 272,
274, 302, 308 Jabłonowska Anna z Sapiehów 19 Jabłonowska Katarzyna z Ossolińskich
14 Jabłonowska Ludwika 132 Jabłonowski Jan 40 Jabłonowski Jan syn hetmana 302 Jabłonowski Jan Kajetan 302 Jabłonowski Ludwik 143 Jabłonowski Stanisław 275 Jabłonowski Stanisław hetman 40, 252,
288,301,309 Jabłonowski Wincenty 38 Jabłoński 222
336
Indeks nazwisk
Jabłoński Ignacy 159
Jabłoński Marcin 15, 50
Jadwiga królowa 150
Jagoszewscy 266
Jahnowa Hieronima 325
Jakobczuk Dmytro 296
Jakub z Kaffy 45
Jakub Strzemię św. 13
Jan z Dukli św. 28, 31,32
Jan Kazimierz król 11, 15, 40, 82, 112, 183, 190, 201, 225, 229, 234, 256
Jan z Koniecpola 152
Jan Olbracht król 55
Jan Paweł II papież 15, 32, 199
Jan III Sobieski król 25, 28, 40, 42, 49, 82, 83,86, 112, 115, 119, 120, 121, 127, 133, 137, 150, 154, 162, 170, 179, 180, 182, 183, 185, 186, 202, 225, 232, 244, 252, 253, 255-257, 259, 260, 262, 264, 265, 289, 310, 315,322,325,326
Jan Suczawski św. 260
Janikowie 303
Janowiczowie 300
Januszewski Ludwik 190
Jarecki Władysław 66
Jarosław Mądry książę 78
Jarosław Osmomysł książę 298
Jasieńska Eugenia 209
Jasiński S. 65
Jełowicka Ludwika z Witwickich 231-232
Jemme Kamil 264
Jeziorko Wacław Jakub 292, 300
Jeżek Magdalena 246
Jędrzejewiczowie 98
Joachim z Wrocławia 10
Jordan Spytek 124
Józef II cesarz 40, 46, 135, 216, 228, 233, 261, 270, 323
Józefowicz Adam 256
Józefowiczowie 300
Justkowski Wincenty 217
Juściński Leonard 263
Kaczkowski Zygmunt 243 Kaczmarski A. 51, 138 Kaczor-Batowski Stanisław 14 Kadłubek Wincenty 101 Kaestel 258 Kalewicz Henryk 123 Kalinowski Jan 238 Kalinowski Jan Antoni 240 Kaltenbergh Lew 8 Kamienieccy 170 Kamieniecka Jadwiga 172 Kamieński Henryk Ignacy gen. 256 Kamiński Jan Nepomucen 139 Kampian Krzysztof ks. 16 Kampian Marcin 16
Kampian Paweł 16
Kamsetzer Jan Chrystian 177
Kandlowa Emilia 162
Kantemir Murza 232
Kapinos Jan 31
Kapinos Wojciech 49, 128
Kara Mustafa 180
Karaszewicz-Tokarzewski Michał 73
Kardasz Hryń 306
Karol XII król 41
Karpiński Andrzej 306
Karpiński Franciszek 216, 290, 306
Karwowski Dominik bp 323
Kasprowicz Jan 60, 67
Kasprzycka Danusia 314
Kasthoferjohann228
Katarzyna Jagiellonka 166
Katyńscy 114
Kawecki Mieczysław 271
Kazanowscy 271
Kazanowski Marcin 271
Kazimierz Jagiellończyk król 111, 120,
127, 157, 164, 165, 168, 184, 241,
278, 290, 322, 325 Kazimierz Sprawiedliwy książę 182 Kazimierz Wielki król 8, 23, 60, 78, 86,
105, 114, 165, 184, 243, 265, 281,
283, 324 Kącki Walenty 127 Kertesz de Rosa Anna 212 Kętrzyński Wojciech 71 Kicki Ferdynand Onufry abp 20, 157,
169 Kielar Albert 35 Kielar Wojciech 35 Kierniccy Michalina i Antoni 281 Kiernicki Józef ks. 261 Kiernicki Rafał bp 162, 281 Kilianstjan 59 Kinga bł. 33
Kistewiczowie Andrzej i Juliusz 123 Klemens XI papież 138 Klemens XIII papież 40 Klimczykowa Waleria 237 Klimowiczowie 234 Klusowie Jan i Małgorzata 249 Kmita Piotr 243 Knihynicki Jan 301 Kobylińscy 274 Kociubynśkyj Mychajło 299 Koerber Rudolf 113 Kolbe Maksymilian św. 28 Koloman król węgierski 290 Kolyszko Benedykt gen. 72 Komarniccy 253 Komarniccy Eliasz i Helena 205 Komarnicka Filipina 149 Komarnicki Aleksander 252 Komorowscy 208 Komorowska Gertruda 135, 175
337
Indeks nazwisk
Komorowska Irena z Lamezanów 231 Komorowski Antoni 206 Komorowski Augustyn 175 Komorowski Tadeusz "Bór" 231 Koniecpolscy 87, 182, 187, 234 Koniecpolski Jan Aleksander 314 Koniecpolski Krzysztof 225 Koniecpolski Michał 38 Koniecpolski Stanisław 87, 88, 179,
182 Konopnicka Maria 71 Konstancja księżna 32 Kopczyński Onufry 252 Kopystyński 35 Korats Edgar 261 Korczak-Szumlański Józef 72 Kordecki Albert 214 Korfantowa Honorata 111 Kornblut A. 54 Kornhoff Anna 28 Korniakt Konstanty 49, 50, 56 Korolewicz-Wajdowajanina 64 Korwin-Malaczyński Adam ks. 280 Korytkowski Felicjan 59 Korzeniowski Józef 88 Kosiński Stanisław 287 Kossak Juliusz 66, 187, 212, 288 Kossak Wojciech 69 Kossakowscy 234, 297 Kossakowska Katarzyna z Potockich
135 Kossakowski 269 Kossowska Petronela 291 Kosyłowycz S. 173 Kościuszko Tadeusz 115, 293 Kotsis Aleksander 66 Kowalczuk Michał 14 Kowalowie 150 Kowalów Sylwester 151 Kownacki Antoni 187 Kownacki Józef 187 Kozakiewicz Piotr 70 Krach Emilia 212
Krajewska Jadwiga z Drzewickich 263 Krakowska Idalia 303 Krasiccy 165
Krasińska Franciszka 103 Krasiński Zygmunt 295 Krasucki Gabriel 70 Krauss Bolesław 315 Krawczuk Michał 86 Krawczykowa Anastazja 104 Kreczetnikow Piotr gen. 57 Kriegseisen Ignacy 165 Kriegshaber Antoni 228 Kroczkiewicz Karol 144 Kromer Marcin 311 Krosnowski Mikołaj abp 17, 18 Krowicki Marcin ks. 204 Król mistrz kamieniarski 120
Królicki Antoni Cyryl ks. 116 Krusenstern Aleksander 163 Krusenstern Karol 163 Kryciński Walerian 21, 65, 294 Kryciński Wojciech abp 32 Kryłoszańska Hipolita 187 Krystyn z Ostrowa abp 169 Krzeczowscy 153 Krzeczunowicz Kornel 271, 273 Krzeczunowiczowie 271 Krzemunowicz Aleksander 45 Krzysztofkowie 315 Krzywonos Maksym 60 Kucharska Eugenia 163 Kucharski Mikołaj ks. 233 Kuczyński Jan Kanty 245 Kugel M. 54 Kulczycki Franciszek 48 Kulik Petro 70 Kulikowscy 137 Kunasz snycerz 261 Kunaszowski Onufry Hieronim 73 Kunicki Adam 166 Kunówna Emilia 182-183 Kurczyński Zygmunt 58, 59 Kuropatnicki 303 Kuropatwa Mikołaj 304 Kuropatwa Paweł 304, 306 Kuropatwa Piotr 306 Kuropatwowie 303, 306 Kurowski Mikołaj 112 Kuryłowiczowna Andzia 255 Kustewicz Leopoldina 123 Kuśnierzowa Maria z Probstów 214 Kutrzeba Dominik ks. 116 Kutschenreiter Konrad 31 Kwapniewska Joanna z Aronich 284 Kwiatkowski Eugeniusz 96 Kwiecińscy Mikołaj i Magdalena 152
Lachetowie 304 Lachowicz Antoni 123 Lachowicz Piotr 301 Lachowicz Stanisław 123 Lachowicz Władysław Alojzy 123 Lachowiczowie 122 Lalkówna Henryka 109 Lanckorońscy 55, 95, 127, 196 Lanckorońska Karolina 197 Lanckorońska Ludwika z Rzewuskich
196 Lanckoroński Antoni 196 Lanckoroński Antoni Józef 95 Lanckoroński Karol Antoni 196 Lanckoroński Zbigniew 233 Langer F. 206 Langner Władysław gen. 9 Lanichius Sebastian ks. 39 Laterna Marcin ks. 38 Latourjan de 165
338
Indeks nazwisk
Leiss Camillo von 263
Lenartowicz Wojciech 242, 244
Leszczyński Stanisław 43, 316
Leśniańscy 150
Leśniowski Mateusz 142
Lew Daniłowicz książę 8, 46, 281
Lewartowski Michał ks. 217
Lewicka Agnieszka 125
Lewicki Jan 120
Lewicki Piotr 303, 310
Lewin Aron 205
Lewiński Jan 44
Lewiński Lew 282, 324
Linde Samuel Bogumił 29
Lipiński Zygmunt 135
Lipski Jan 142-143
Lisiewicz Tomasz Antoni 131
Liske Ksawery 71
Liszt Franciszek 64
Litkowicz Anastazja 245
Locci Augustyn 256
Loga Kazimierz ks. 213
Lorencowiczowie Jan i Regina 55
Lubomirscy 95, 154, 181, 213, 220,
311 Lubomirska Izabela z Czartoryskich
213 Lubomirski Adam 167 Lubomirski Eugeniusz 95 Ludwik Węgierski 23, 112, 170, 265
Łaszcz Józef Antoni bp 244
Łaszczowie 192
Łączyńscy 138, 139
Łączyńska Teresa z Karsznickich 153
Łączyński Jerzy Antoni 138, 139
Lesia Ukrainka 299
Łobodziński Agenor 314
Łomikowski Sozenty 182
Łopatyński Jarosław 278
Łosiowie 147, 209
Łoś Bronisław 147
Łoś Karol 147
Łoziński Walery 71
Łoziński Władysław 222
Łubieńscy 132
Łubieńska Jadwiga 158
Łubieński Kazimierz 131
Łukasz z Nowego Miasta 165
Łukiewiczowie Jan Antoni i Apolonia
41 Łuskina Włodzimierz 63 Łuszczewski Karol 294-295 Łuszkowska Jadwiga 59 Łużecki M. 51 Łysenko M. 64
Maciej bp 10
Maciej wójt Szczerca 228
Maciejewski Bernard 172
Maczek Stanisław gen. 228 Madeyski Marcin 200 Magier Jan 148, 149 Magierowie 148 Magnuszewski Dominik 280 Majer Józef 35 Majer Leonard 145 Majerski F. 136, 160 Majerski Jan 203 Makuszyński Kornel 225 Malczewski Antoni 135 Malczewski Jacek 197, 238 Małachowska Izabela z Humieckich
115 Małachowski Jacek 115 Małecki Antoni 71 Małkowscy Olga i Andrzej 13 Manaslowska Aniela 229 Mantegni 288 Manugiewicz Jakub ks. 317 Marcin z Wrocimowic 287 Marconi Leonard 63, 68 Marczewski Kazimierz 307 Mardyrosiewicz Jan ks. 326 Maria Kazimiera królowa 179, 326 Markel Józef 55 Markowscy 149 Markowska Wiktoria 314 Markowski Julian 70, 132, 157 Marry Józef 40
Mars Jan Nepomucen 208, 209 Martynowicz Bazyli 265 Massaro Antonio de 58 Maszkowski Jan 216 Matczyński Marek 244 Matejko Jan 14, 63, 66, 131, 167 Matruk Anna 303 Mautner I. 267 Mazepa Iwan 249 Mazur Stanisław 67 Mazurakowie 150 Mazurczakowie 150 Mazurkiewicz Benedykt 31, 37 Mączyński Czesław 75 Mączyński Franciszek 45 Mehoffer Józef 14, 45, 66 Meretyn Bernard 28, 47, 50, 59, 91,
117, 146, 161, 245, 284, 285, 290 Merlini Dominik 131, 177 Mężyński Marcin 322 Miączyńska Aniela z Bielskich 178 Miączyński Atanazy 193 Miączyński Ignacy 177 Micewski Stanisław 139 Michalewska Ewelina z Romanowiczów
110 Michał Korybut Wiśniowiecki król 57,
82 Mickiewicz Adam 68, 86, 102, 108,
115, 158,236,294,312,321
339
Indeks nazwisk
Midowicz Władysław 308
Mielechowicz Justyn Ignacy ks. 154
Mier Józef 124
Mier Karol 125
Mier Wilhelm 192
Mier Wojciech 93
Mierowie 92, 192
Mierówna Cecylia 192
Mikoiaj z Gologór 113
Mikołaj z Kulikowa 137
Mikuli Karol 71
Mikulski Szczepan ks. 117, 290
Milewski Piotr 20, 21
Minasiewicz A. 43
Minkiewicz Witold 45
Minkowicz-Wysoczański Eugeniusz
217 Mlodeckijan Kazimierz 87 Mniszchowa Katarzyna z Zamoyskich
229 Mniszchowie 30, 141, 142, 208 Mniszchówna Maryna 141 Mniszech Adam Józef 154 Mniszech Andrzej 34 Mniszech Jerzy 141, 152, 201, 216 Mniszech Józef 121, 246 Mniszech Józef Wandalin 95 Mniszech Stanisław 141 Mniszek Adam Józef 134 Moczarski ks. 153 Modrzejewska Helena 64 Modrzejewska Izabella 208 Mohyłowie 49 Mokłowski Tadeusz 273 Mołenkiewiczówna Antonina 274 Monastyrski A. 298 Moniuszko Stanisław 280 Monne-Młodnicka Wanda 175, 241 Morawska Kazimiera 131 Morawski Stanisław Szczęsny 239 Morzkowski Michał 211 Moskalik Piotr 41 Moszyński Ignacy 163 Mościcki Ignacy 299 Mościcki Jakub 157 Mościcki Maciej 157 Mościcki Melchior 157 Mroczkowska Ksawera
z Warteresiewiczów 322 Mroczkowski Michał ks. 245 Mroczkowski Zygmunt 322 Mrozowski Franciszek 193 Murę of Rowallan ród 192 Myszka-Chołoniewski Adam 145 Myszkowie-Chołoniewscy 145
.Nachmanowicz Izaak 53 Nadolski Ignacy ks. 157 Nahlikowie 305 Nahman cadyk 286
Nałęcz-Szarkowski Antoni 110
Napnerowie 59
Narajowski Mikołaj 279
Nawratil Piotr 229
Naymanowscy Radeusz i Krystyna 160
Niczko budowniczy 10
Niemcewicz Julian Ursyn 171
Nikorowiczowie 56
Nobile Piotr 28
Nowakowski Józef ks. 258
Nowakowski Stanisław 229
Nowomiejscy 165
Nuradyn Sołtan 127, 128
Nutciauss Neberne > Przychylny
Ambroży Nyczko Adam 87
Obmiński Tadeusz prof. 44
Obrockijan 13, 15, 17-20,24
Odnowscy 137
Odnowski Mikołaj Herburt 15, 137
Odrowąż Jacek św. 183, 282
Odrowążowie Jan i Beata 205
Ogińscy 127
Okolski Szymon 288, 325
Oleksińscy 56
Olesiowie 266
Oleśniccy 145
Olędzki Franciszek 20, 55, 146, 183
Olszański Władysław 200
Olszewska Zofia 250
Olszewski Józef 249
Olszewski Ludwik 75
Opalski Jan 166
Ordon Julian 71
Orłowicz Mieczysław 96
Orzechowski 101
Osmólski Kajetan 245
Ossendowski Antoni 296
Ossoliński Jan 234
Ossoliński Józef Maksymilian 28
Ostrogórski Marcin 16
Ostrogscy 220
Ostrogska Anna 131
Ostrogski Aleksander 130
Ostrogski Konstanty 50
Ostrorógjan 127
Ostroróg Mikołaj 128
Ostrowski J. 114
Oszczowski Feliks 244
Ozga Piotr 153
Ozga Samuel bp 157
.Paczyński Aleksander 183 Paderewski Ignacy 64 Paganini Nicolo 64 Pagerie Tacher de la 131 Pajączkowska Franciszka 217 Pałaszewski Adam 86 PankiewiczJ. 312
340
Indeks nazwisk
Pankiewicz Józef 192
Panos syn Abrahama 45
Pańczukowa Emilia 125
ParachoniakJ. 94
Parawa Mikołaj 143
Parr Ferdynand 123
Pasterzowa Anna z Widepolów 86
Paweł z Nowego Sącza 31
Paweł Rzymianin (Dominici) 12, 16,
27, 30, 34, 43, 49, 56, 58 Pedretti Giuseppe Carlo 31, 37 Perejmy Zuzanna 291 Perier Abel 70 Perier Henryk 70, 73, 75 Petrachnowicz Mykoła 50 Petranowicz Bazyli 262 Petryk Wiktoria 274 Petrykiewicz Antoś 75 Pflsterjan 21, 22,23 Piątkowski Ksawery ks. 183 Pichl Ludwik 64 Piechowski Józef 245 Pieczycki Łukasz o. 42 Pieszkiewicz Walentyn 80 Pietros Eugenia 306 Pietruscy 127 Pietrusiński Paweł 291 Pietsch Miron 21 Pilecka Józefa 231 Piłat Roman 71 Piłsudski Józef 54 Pinzel Jan Jerzy 26, 35-37, 47, 117,
171,285 Piotr hospodar 54 Piotr Italus 46
Piotr Raresz hospodar 290, 305 Piotr "ruthenus", założyciel Żydaczowa
265 Piotr z Szamotuł 168 Piotr Wielki car 58, 121, 193 Piotrowski Józef 169 Pirawski Tomasz bp 19 Piskozubowie 295 Piśtka Franciszek abp 44 Pochwalski Kazimierz 63 Podgórski Edward 65 Podhorecki Janusz 179 Podleśny Andrzej 49 Pohorski Jan 308 Pokorowicz Jan 37 Pol Wincenty 252, 290 Połanowska Bronisława
ze Swidzińskich 154 Polanowski Feliks 154 Polański Teodor 49 Połejowski Maciej 12, 14, 19 Polejowski Piotr 14, 15, 19, 24, 55 Pomaski Franciszek ks. 199 Poniatowska Konstancja
z Czartoryskich 119
Poniatowski Józef książę 59, 140
Poniński Adam 135, 233
PonińskiJózef 28
Popiel Antoni 64, 65, 67, 69, 71
Popiel Jan 226
Popiel Józef 255
Popiel Marceli 97
Popiel Tadeusz 14
Popielowa Konstancja z Bieńkowskich
226 Poradowska Anna 38 Poraj-Zakiej August 132 Porajowie 311 Pospichillowie 227 Potoccy 56, 87, 112-114, 136, 187,
212, 220, 221, 232, 234, 269, 284,
285,288,306,307,316,326 Potocka Elżbieta 189 Potocka Konstancja 268 Potocka Krystyna z Lubomirskich 135 Potocka Pelagia 212 Potocka Teresa z Tarłów 212 Potocki Adam 326 Potocki Alfred 189 Potocki Andrzej 289, 315, 317 Potocki Andrzej wojewoda bractawski
189 Potocki Franciszek Salezy 135, 136,
232 Potocki Jakub 288 Potocki Jerzy 185 Potocki Józef hetman 23, 24, 43, 87,
299,316 Potocki Józef kasztelan lwowski 210 Potocki Kazimierz Szczęsny 136 Potocki Michał 184 Potocki Mikołaj hetman 114, 288 Potocki Mikołaj starosta kaniowski
284, 286, 288 Potocki Mikołaj wojewoda bełski 326 Potocki Mikołaj wojewoda krakowski
325 Potocki Stanisław właściciel
Stanisławowa 88, 233, 315 Potocki Stanisław 316 Potocki Stanisław Szczęsny 135, 233 Potocki Stefan 284 Potocki Szczęsny Kazimierz 134, 135,
175 Poźniak 253 Prągłowscy 167 Prochenkowicz Aleksander 19 Prokopiew Daniło 239 Prokoschowie 184 Próchnicki Jan Andrzej abp 39, 251,
257 Pruski Andrzej bp 207 Pruszyńscy 185, 186, 187 Pruszyński Erazm 185 PruszyńskiJózef 185
341
Indeks nazwisk
Pruszyński Stanisław 185
Pryliński Tomasz 166
Przychylny Ambroży (wł. Neberne
Nutciauss) 30, 34, 49, 220 Przysiecka Maria z Kónigów 93 Pstrokońska Anna 35 Puzyna Józef właściciel Gwoźdźca 280 Puzyna Józef rektor uniwersytetu
lwowskiego 226 Puzyna Michał 280 Puzynowa Stefania z Jasińskich 280 Puzynowa Zofia z Potockich 280
Raciborowska Antonina 154 Radziwiłł Karol "Panie Kochanku" 82,
256 Radziwiłł Michał Kazimierz "Rybeńko"
252,256 Radziwiłłowie 137, 182, 218, 256 Rakoczy Franciszek 213 Rakoczy Jerzy 148,259 Rakowska Wanda 124 Ramułt Stanisław Baldwin 226 Raschau Otylia 114 Reguła Jakub 59 Rehman Antoni 72 Reichman Alojzy 25 Reitzenheim Józef 73 Rej Mikołaj 264 Rej Stanisław 264 Reyowa Wilhelmina z Głogowskich
309 Reyowie 308 Riedl Edmund 72 Rieger Maciej 89 Rieger T. 63
Rodakowski Henryk 63, 84 Rogowska Stefania 86 Rogulska Joanna 86 Rohring 69 Rokicki Andrzej 155 Roksolana 311 Roliński A. 117 Romanus Karol 181 Romaszkan baron 321 Romer Eugeniusz 60 Rosebayger Wojciech ks. 304 Rosen Jan Henryk 45 Rozborski Antoni 160 Rozumek Jan 287 Rozwadowski Tadeusz gen. 75 Rozwadowski Zygmunt 65 Różańscy 266 Różycka Tonią 163 Rubczyński Jan 35 Rubens Peter 18, 131 Rubin Władysław bp 20 Rudnicka 219 Rudzki Adam 152 Rulikowski Wincenty 256
Rupniewski Stefan bp 138, 183 Rutkowicz Iwan 206, 247, 248, 260,
261 Ryglińska Maria 111 Rykowski Filip 121 Rzeczycki Andrzej 193, 194 Rzeczycki Grzegorz 194 RzeczyckiJerzy 193 Rzeszowski Jan abp 10, 110, 295 Rzewuscy 56, 123, 170, 172, 181, 182,
196,197 Rzewuska 82
Rzewuska Anna z Czerniejewskich 196 Rzewuska Anna z Lubomirskich 172 Rzewuska Antonina z Potockich 172 Rzewuski Józef 172 Rzewuski Józef Seweryn 172 Rzewuski Leon 180, 181 Rzewuski Michał 265 Rzewuski Seweryn Michał 32 Rzewuski Stanisław 55, 180, 196 Rzewuski Wacław 170, 172, 180, 181,
278
Sadłowski Władysław 68, 264
Sahajdaczny Piotr 49
Sakowicz Sebastian 110
Salesius Franz 208
Salzmann Jan 28, 64
Sandauer Artur 202
Sanguszko Władysław 180
Sanguszkowie 180
Sanojcowie 295
Sapałski Krzysztof 157
Sapieha Adam 235
Sapieha Leon 15
Sapiehowa Jadwiga 15
Sapiehowie 84
Saporowscy Adam i Katarzyna 43
Sas-Czułowski Józef 73
Sasowski G. 139
Sass-Soroczyński Roman 157
Sawa Franciszek ks. 325
Sawczuk Aleksander 186
Sawczuk Piotr ks. 154
Schimser Anton 70
Schimserjan 70
Schimser Leopold 70
Schluter Andrzej 258
Schmidt Wilhelm 28
SchultzJ. 70, 144
Schulz Bruno 60, 105
Schwarzburg-Sonderhausen książę 210
Schweiner Wilhelm Jan 301
Sebastian z Felsztyna 111
Selim Girej 289
Sembratowicz Sylwester bp 48
Semkowicz Teodor 79
Senkowicz Fedor 50, 51
Senkowskie Magdalena i Emilia 187
342
Indeks nazwisk
Serafinowie 266
Seyner Christian 45
Siarkiewicz Stanisław 289
Sidor A. 111
Siemieńskijan 149
Siemieński Lucjan 123
Siemieński Wilhelm 149
Siemiński Jan 207
Siemiradzki Henryk 65
Sieniawscy 30, 220
Sieniawska Elżbieta 213
Sieniawska Elżbieta z Gostomskich 39
Sieniawska Elżbieta Zofia
z Lubomirskich 27 Sieniawski 189 Sieniawski Adam 27 Sieniawski Adam Mikołaj 221 Sieniawski Mikołaj 289 Sieniawski Prokop 39 Sienińscy 184, 185,210,252 Sieniński Jan podkomorzy przemyski
170 Sieniński Jan kasztelan żarnowiecki
184, 185 Sieniński Krzysztof 185 Sieniński Stanisław 252 Sienkiewicz Henryk 124, 234, 317 Sienkowicz F. 195 Sierakowski Wacław Hieronim abp 12,
14, 18, 20,23, 26, 36, 110, 134,
168, 246 Sinkowski Jan 254 Sirkowski Jan 329 Skarbek Ignacy 274 Skarbek Jan abp 43, 168 Skarbek Rafał Ludwik 274 Skarbek Stanisław 55, 63, 152 Skarbkowa Anna 274 Skarbkowie 55 Skarbkówna Celestyna 276 Skarga Piotr 292, 311 Skibniewski inż. 66 Skokowski Ambroży ks. 40 Skolimowscy Julian i Izydora 241 Skopowski Marceli 114 Skorutowie 165 Skowron Franciszek 68 Skrzetuski Jan 234 Skrzyńscy 265 Smarzewski Marcin 160 Smelówna Lidia Wanda 87 Smolka Franciszek 60, 72, 289 Smuglewicz Franciszek 47, 181 Sobiescy 56, 137, 182, 187, 214, 229,
252, 256, 259, 262 Sobieska Maria Kazimiera 121 Sobieska Teofila z Daniłowiczów 25,
170,255,259 Sobieski Aleksander 121
Sobieski Jakub ojciec Jana 25, 56, 170,
179,252-255,258 Sobieski Jakub syn Jana 252, 253, 258 Sobieski Jan Jan III Sobieski Sobieski Konstanty 170, 258, 262 Sobieski Marek 170, 229, 259 Sobieszczańscy 153, 168 Sobotowie 138
Sochaniewiczowie Józef i Paulina 276 Sokołowska Sydonia Maria 325 Solikowski Jan Dymitr abp 17, 19, 38,
202, 209 Solski Ludwik 64, 67 Sołecki Andrzej 106 Sołecki Jan 318 Sosnowski Józef 69 Spicznik Mikołaj 271 Spitz ogrodnik 308 Spytek z Melsztyna 199, 205, 226 Sroczyński R J. 31 Stadion Adolf 300 Stadler Fidelis 62 Stadniccy 265
Stadnicki Aleksander 149, 256 Stadnicki Franciszek 206 Stadnicki Jan 162 Stadnicki Jan Franciszek 246 Stampel Aleksandra 89 Stanisław August Poniatowski król 119 Stanisław z Chodcza 127 Stańkowski ks. 35 Starzechowski Piotr abp 86 Starzyński Józef 15 Stefan Batory król 38, 124, 155, 162,
218,283,322 Stefan Wielki hospodar 51, 60, 166,
290 Stefanowicz Samuel Cyryl 300 Stefanyk Wasyl 29 Steinbachowie 125 Steinhaus Hugo 67 Steller aptekarz 163,235 Stemasch baron 263 Stęczyński E. 131, 177 Stogniew Mikołaj 90 Stojałowska de Sifernsburg 255 Strachocki Antoni 158 Streit Franciszek 97 Stroiński Marcin 26, 27 Stroiński Stanisław 13-15, 17-20, 31,
35, 136, 146, 183,214 Strumiłło Jerzy 124 Strzelecki Jan abp 10, 110 Strzembosz Tomasz 140, 141 Strzemboszowie 140 Strzemboszówna Zuzanna 140 Styciakowa 163 Styka Jan 69 Suchogórski Józef 285 Sulatyccy 212 Sulejman II Wspaniały sułtan 311
343
Indeks nazwisk
Sułkowski Alfred 114
Swoboda Józef 81
Swoszowska Elżbieta 119
Swoszowski Jan 119
Szafrański Bernard ks. 147
Szajnocha Karol 72, 127
Szalbotowie 159
Szania Adam 310
Szczepanowski Józef 306
Szczęśliwy Paweł 53, 58, 256, 257
Szczuczyna Elżbieta z Potockich 39
Szejtan Pasza 282, 315
Szeptyccy 58, 160
Szeptyccy Piotr i Róża 90
Szeptycki Andrzej abp 48, 102
Szeptycki Atanazy bp 47, 205
Szeptycki Leon bp 47
Szeptycki Leon 247
Szeptycki Wincenty gen. 72
Szeremetowie 234
Szetelajan ks. 166
Szewczenko Taras 115, 269, 314
Szlegel malarz 121
Szlezingerowie 289
Szlęzak Jan ks. 113
Szlosowie Grzegorz i Maksymilian 320
Szmel Magdalena i Ludmiła 250
Szolc Hanusz 21
Szolc Stanisław 55
Szolc-Wolfowicz Jan 42
Szolc-Wolfowicz Józef 14
Szolc-Wolfowiczowie 12, 35
Sztyl Antoni 35, 37
Szumlański Józef bp 260
Szumpeterjan 93
Szustow Aleksander 289
Szwaner Andrzej 25
Szymanowscy 144
Szymańscy Michał i Jadwiga 151
Szydłowski W. 73
Śliski Michał 184 Świdrygiełło książę 57, 265 Świdzińska Wanda 322 Świdziński Karol 322 Świerzewski Ludwik 241 Święciccy 138 Świnka Jan 184 Świnka Mikołaj 184 Świrscy 230 Świrski Adrzej 230 Świrski Gabriel 230
Talowski Teodor 32
Tarczyński Szczęsny ks. 149
Targowiccy 237
Tarto Mikołaj 152
Tarłowa Marianna 245
Tarłowie 141
Tarnawski Apolinary 296, 297
Tarnawska Teresa z Kostrzewskich 132 Tarnowscy 220 Tarnowski Jan abp 19, 34 Tarnowski Jan hetman 243, 305 Tarnowski Jan wojewoda sandomierski
112,228 Tarnowski Mikołaj 158 Tavellio Antonio 162 Tchórzniccy 247 Tchórznicki Władysław 247 Telefasowie 300, 306 Tencalla Constantino 179 Teodorowicz abp 46 Teodorowiczowa Katarzyna 323 Teodorowiczowie 300 Terleccy 224 Terlecki Edward 176 Terlikowscy 120 Tetmajer Włodzimierz 63 Tęczyńscy 220 Tęczyński Andrzej 234 Thorvaldsen Bertel 24 ThullieJan 154
Tirregaille Pierre Ricard de 136 Topolnicka Domicela 97 Torosiewicz Teodor 163, 235 Torosowicz Mikołaj abp 36 Transfeldowie 132 Trautmann-Schmidt Teresa 263 Trembecki R. 63 Trescher Franciszek 55 Trzcińska Katarzyna 233 Trzciński Zygmunt 233 Turbińscy 217 Tuszewska Zofia 113 Twardowski Bolesław abp 44 Twardowski Kazimierz 72 Tycjan 66, 242 Tymieniecki ks. 139 Tyrowicz Ludwik 75, 120 Tyrowicz Tomasz 186
Ubaldini Ripo 55
Ujejscy 173
Ujejska Henryka z Komorowskich 175,
176 Ujejska Ludwika 219 Ujejski Kornel 67, 174-176 Ujejski Roman 175 Ułam Stanisław 67 Urban przeor 183 Urbanik Marcin 23, 36 Urbanowiczowie 109 Urbański Michał 199 Uruscy 83, 84 Uruska Wanda 83 Uruski Bolesław 84 Uruski Feliks 123 Ustrzyccy 13 Ustyonowicz Leon 152
344
Indeks nazwisk
Vanczo Valachus 238 Vauban Sebastian 315 Vaux Karol de 95 Vincenz Stanisław 299
IW achowie Janina i Józef 297
Wacław książę 120
Wala Józef 184
WalińskiJ. 31
Walterowie 304
Walth Franciszka von 104
Wapowscy 271
Waygartowa Leokadia z Nikorowiczów
263 Wąsowicz 190 Wedelski Hieronim 55 Weimess Paulina i Angelika 223 Wein Klemens 104 Weiss de Weissenfeld Fryderyk 306 WerdumUlryk 189 Wereszczyński Józef 279 Wesołowska Wiktoria 143 Wielogórski Józef 80 Wieniawski 190 Wieniawski Marcin 161 Wieniawski Roch 161 Wierzchlejski Franciszek Ksawery abp
18 Wierzyński Kazimierz 105, 296 Wiktor Bronisław 59, 169, 218, 250 Wilczkowie 55
Wilczyńskie Karolina i Stefania 195 Wimmer Karol 152 Winterowski Leonard 110 Wisłocki Bronisław 124 Wiszniewski Michał 279 Wiśniowieccy 127, 208 Wiśniowiecka Gryzelda 82 Wiśniowiecki Janusz Antoni 17, 33 Wiśniowiecki Jeremi 82 Wiśniowiecki Jerzy 82 Wiśniowiecki Michał 124 Witkiewicz Stanisław 192 Witkowska Franciszka 20 Witold wielki książę 112, 283 Witowski Dmytro 73 Wittejande23, 50, 57, 284 Wittlin Józef 60 Witwer Hartman 54, 70 Władysław książę bełski 193 Władysław Jagiełło król 11, 54, 57, 78,
105, 112, 114, 115, 130, 143, 150,
152, 157, 164, 213, 228, 238, 265,
290, 300, 322, 324 Władysław Opolczyk książę 23, 54, 57,
78, 114, 170,291 Władysław Warneńczyk król 54, 170,
179,224,238,271 Władysław IV Waza król 25, 32, 36,
59, 183,241,301
Włodek ze Świemicz 224 Włodzimierz Wielki książę 78 Wodzicki Jerzy Kornel 138 Wodzinowski Wincenty 63 Wojankowska Anna 126 Wojtasiewicz Jędrzej 220 Wojtowicz Piotr 20, 32, 65 Wojtyła Karol > Jan Paweł II Wolska Karolina 167 Wołodyjowski Michał 317 Woyna Bonawentura 238 Woźnicki 171 Wrześniowska Rozalia 149 Wsiewołod książę 182 Wujek Jakub 38 Wurmbrandtowie 89 Wybranowscy 221 Wybranowski Roman 221 Wyczółkowski Leon 192 Wygrzywalski Feliks 66 Wysłouch Bolesław 72 Wysłouchowa Maria 72 Wysoccy Jan i Barbara 311 Wysocki Andrzej 255, 260 Wysocki Mieczysław 19 Wysokińska Tekla 149 Wyspiański Gwidon 217 Wyspiański Stanisław 14 Wyżycki Karol 40
Wyżycki Mikołaj Ignacy abp 41, 126, 168
Young Romuald 130
Zach ślusarz 14
Zachariewicz Julian 26, 33, 44, 63, 69,
84, 196, 309 Zagórski A. 75,91 Zahorowski Stanisław 186 Zajączkowski Aleksy 187 Zakrzewski Stanisław 72 Zaleski Wacław 123 Załuski J. 198 Załuski Ludwik bp 227 Zamoyscy 30, 84 Zamoyski Adam 145 Zamoyski Jan abp 19, 38 Zamoyski Jan hetman 216 Zamoyski Tomasz 216 Zapolska Gabriela 72, 296 Zarzycki W. 111 Zasławscy 213, 220 Zasławski Aleksander Janusz 28, 213 Zaslawski Dominik 218 Zasławski-Ostrogski Aleksander 36 Zawadzki Franciszek 207 Zawałowicz Ludwik 125 Zawirski Stanisław 159 Zawisza Czarny 86, 220 Zborowscy 266, 288
345
Indeks nazwisk
Zborowski Aleksander 35 Zborowski Krzysztof 288 Zborowski Piotr 124 Zborowski Stanisław Marcin 288 Zdanowicz Aleksander 224 Zebrzydowski Mikołaj 103, 216 Zelnerl. 136 Zennegówna Zosia 304 Zerboni di Spoletti Edward 141 Zidekowie Edward i Waleria 250 Zieleniewski 144 Zieliński Aleksander 170 Ziemblicz-Bogusz Leonard 325 Ziemowit IV książę 78 Zimorowicz Jan Bartłomiej 59 Zuber Rudolf 72 Zyblikiewicz Mikołaj 222 Zygmunt I Stary król 93, 112, 238,
243,244,252,281,311,325 Zygmunt II August król 100, 111, 120,
152, 155,218,222,264,289
Zygmunt III Waza król 23, 29, 36, 38, 58, 59, 112, 119, 148, 155, 201, 215,234,255
Zygmunt z Radzanowa 241
Zebrowscy 264, 265 Żelichowski Kacper 63 Żółkiewscy 30, 170, 258, 259 Żółkiewska Regina z Herburtów 258 Żółkiewski Adam 170 Żółkiewski Jan 258 Żółkiewski Łukasz 87 Żółkiewski Stanisław ojciec hetmana
255 Żółkiewski Stanisław hetman 15, 87,
124,216,255-258,260,263 Żórawińscy 264 Żukowska Honorata 314 Żukowski Stefan 242 Żulińska Stefania 328 Żuławski L. J. 67 Żurawińscy 137
INDEKS MIEJSCOWOŚCI
W indeksie ujęto również te współczesne nazwy ukraińskie, które różnią się w istotny sposób od tradycyjnych polskich (zaznaczone kursywą).
Angetów 267
Artasów 77
Babin 267
Barszczowice 77
Batiatycze 77
Bełz 78
Beńkowa Wisznia 80
Bereźnica81
Biały Kamień 82
Bibszczany 83
Biesiady 83
Biłka Szlachecka 83
Bitków 267
Bohorodczany 168
Bolechów 269
Bołszowce 271
Bonów 84
Bortniki 84
Borysław 85
Bobrka 86
Brody 87
Bruchnal 90
Brustury 273
Bryńce Zagórne 90
Brześciany 90
Brzozdowce 91
Brzuchowice 91
Bubniszcze 273
Buchowice 91
Bukaczowce 273
Bursztyn 274
Busk 92
Busowisko 94
Bysłrycia Y Rafajłowa
Ceniawa 276
Cetula 94
Chaszczowanie 94
Chłopy 94
Chodorów 95
Chyrów 95
Cyków 98
Czaple 98
Czeremoszna 276
Czernelica 276
Czerwone Y Lackie
Czerwonohrad ? Krystynopol
Cześniki 277
Czukiew 98
Czyszki 99
Dawidów 99
Delatyn 277
Dernów 100
Didyłów 100
Dmytrowice 100
Dobromil 100
Dobrotwór 104
Dolina 278
Drohobycz 104
Dublany 109
Dunajów 110
Felsztyn 110
Firlejów 279
Fusów 111
Gliniany 112
Głuchowice 113
Gościńcowe Laszki 113
Gołogóry 113
Grodowice 114
Gródek Jagielloński 114
Gwoździec 280
Halicz 281
Hnizdyczów Y Kochawina
Hodowica 117
Horodenka 284
Horodok >Ś Gródek Jagielloński
Hostynczewe ? Gościńcowe Laszki
Hoszów 286
Husaków 118
Ilnik 119
Iwano-Frankiwśk )Ś Stanisławów
Iwano-Frankowe ^ Janów
347
Indeks miejscowości
Janów 119
Jaremcze 286
Jaryczów Nowy 120
Jasienica Zamkowa 120
Jaworów 120
Jezupol 287
Josypiwka ^ Juśkowce Juśkowce 123
Kalne 123
Kałusz 289
Kamionka Strumitowa 124
Kamjanka Buzka > Kamionka
Strumitowa
Klicko 125
Ktodno Wielkie 125
Kniażę 126
Kochawina 126
Kołomyja 290
Komarno 127
Konkolniki 295
Korostów 130
Kosów 296
Krakowiec 130
Krasnopuszcza 133
Krasnosielce 133
Krechów 133
Krytos 298
Krysowice 134
Krystynopol 134
Krzyworównia 298
Kulików 137
Kurowice 138
Kutkorz 138
Kuty (rej. Busk) 139
Kuty (rej. Kosów) 299
Lackie 140
Laszki Murowane 141
Lelechówka 142
Lesok ? Lisko Leszniów 142
Lipniki 143
Lisko 143
Lisznia 143
Lubień Wielki 143
Lwów 8
Ławrów 145
Łopatyn 145
Łowczyce 147
Łukawiec 147
Łypiwka ? Firlejów Łysieć 300
Machnowce 148
Magierów 148
Malechów 149
Maniawa 301
Mariampol 301
Marynopil ? Mariampol
Matków 150
Medenice 150
Meducha 302
Mikołajów 152
Mikuliczyn 302
Milatyn Nowy 152
Miżhirja ? Uniów
Miżyniec 154
Mołotków 303
Morszyn 155
Mosty Wielkie 155
Mościska 157
Murowaniw ? Laszki Murowane
Mużylowice 160
Myślatycze 160
.Nadworna 303
Nadyby160
Nawaria 161
Niemirów 162
Niesłuchów 164
Niżankowice 164
Nowe Miasto 165
Nowe Strzeliska 168
Nowy Staw 168
Obertyn 304
Obroszyn 168
Olesko 170
Oporzec 173
Orawczyk 173
Ottynia 305
Ottyniowice 174
Pasieczna 306
Pawłów 174
Peremożne > Chłopy Perewołoczna 176
Piaski 176
Pieniaki 177
Pietniczany 178
Pluhów 178
Pnikut 179
Pniów 306
Podhorce 179
Podkamień 183
Pohonia 307
Pomorzany 184
Ponikwa 187
Popiele 188
Pop Iwan 307
Potylicz 188
Powitno 188
Pryozerne ? Psary Przemyślany 189
Przyłbice 190
Psary 308
Pustomyty 190
348
Indeks miejscowości
Radenicze 191
Radochońce 192
Radziechów 192
Rafajtowa 309
Rakowiec (rej. Pustomyty) 193
Rakowiec (rej. Horodenka) 310
Rawa Ruska 193
Repniów 195
Rodatycze 195
Rohatyn 311
Rozdót 196
Rozhurcze 198
Różanka Wyżna 198
Rożen Mały 314
Rożen Wielki 314
Rożniatów 314
Rudki 198
Ryków 200
Sambor 201
Sasów 206
Sądowa Wisznia 206
Sąsiadowice 209
Schodnica210
Semerówka211
Sielec211
Siemianówka 211
Skeliwka > Felsztyn
Skole213
Smerekówka 215
Sokal 215
Sokolówka217
Sołotwina 315
Stanisławów 315
Stara Sól 218
Stare Sioło 220
Stary Jazów 221
Stary Sambor 222
Stebnik 224
Stojanów 224
Stojańce 224
Stryj 225
Strzalkowice 226
Styberówka 227
Synewódzko Wyżne 227
Szczerzec 227
Szczurowice 229
Szewczenkowe ? Święty Stanisław
Szkło 229
Szpikolosy 230
L
Sniatyń 322
Święty Stanisław 324
Świrz 230
Tadanie 232
Tamanowice 232
Tartaków 232
Tatarów 324
Ternowycia ? Bruchnal Tłumacz 324
Toporów 234
Truskawiec 235
Trzcieniec 237
Tuchołka 237
Tuliglowy 237
Turka 238
Twierdza 240
Tyśmienica 325
Udnów241
Uhnów 241
Ujazd 326
Uniów 242
Urycz 243
Uścieryki 327
-> Synewódzko Różanka Wyżna
Ś Wolica
Waręż 244
Werchnie Syniowydne
Wyżne Werchnia Różanka i Winniki 245
Wojutycze 246
Wola Wysocka 247
Wolica 247
Wolosianka 248
Wolycia Derewlanśka Worochta 327
Wróblaczyn 248
Wybranówka 248
Wydniw ? Udniów Wykoty 249
Wyżnia Bilka > Biłka Szlachecka Wyżniany 249
Zabłotów 329
Zadwórze 250
Zagórze 329
Załucze 329
Zawereszyca 251
Zielona 330
Zimna Woda 251
Złoczów 252
Zwertów 255
Żółkiew 255
Żórawno 263
Zydaczów 265
Książki naszego wydawnictwa rozprowadza w systemie wysyłkowym
Księgarnia Wysyłkowa NEPO
ILUSTROWANE
PRZEWODNIKI
PO ZABYTKACH
KULTURY:
na Białorusi 25.- -zł
na Litwie 30.- -zł
w Galicji Wschodniej 32.- -zł
na Ukrainie, tom II 30.- -zł
na Ukrainie, tom III 30.- -zł
na Ukrainie, tom IV 30.- -zł
Przy wartości zamówienia powyżej 85 zł wysyłka na koszt księgarni!
Można zamawiać na kartkach pocztowych na adres:
Księgarnia wysyłkowa NEPO
Skrytka poczt. 105
01-800 Warszawa 45
oraz telefonicznie, faksem lub e-mailem:
(0-prefiks-22) 633 53 15 ksiegarnia@nepo.pl
Katalog internetowy: www.nepo.pl/burchard
SPIS TREŚCI
Od wydawcy....................................... 5
Lwów............................................ 8
Obwód lwowski .................................. 77
Obwód stanisławowski........................... 267
Ważniejsze źródła................................ 331
Indeks nazwisk.................................. 333
Indeks miejscowości.............................. 347
.Ś
Wydanie tej książki wsparła finansowo Fundacja im. ks. Stefana Niedzielaka.
Ksiądz Stefan Niedzielak urodził się 1 września 1914 roku w Płocku, święcenia kapłańskie otrzymał w 1940 roku. Pod pseudonimem "Zielony" walczył w Narodowej Organizacji Wojskowej, potem w AK, po wojnie w WiN. Odbudowywał w stolicy kościoły Świętej Trójcy i Wszystkich Świętych. W 1956 roku został rektorem kościoła Św. Karola Boromeusza i dyrektorem warszawskich cmentarzy.
Jako niezłomny patriota w kazaniach (m.in. w katedrze warszawskiej) piętnował mord katyński i inne zbrodnie sowieckie, modlił się za milion Polaków deportowanych przez bolszewików na Syberię. Na Powązkach umieszczał epitafia Polaków pomordowanych przez sowieckich i polskich komunistów. Ściągnął tym na siebie nienawiść UB i PZPR, padał ofiarą licznych szykan i prześladowań. W nocy z 20 na 21 stycznia 1989 roku został okrutnie pobity i zamordowany. Sprawców nie wykryto do dziś.
Wypełniając testament zmarłego, jego bliscy założyli w 1990 roku fundację Jego imienia. Celem fundacji jest niesienie pomocy Polakom na Wschodzie. Fundacja odbudowała lub pomogła w odbudowaniu licznych kościołów na Ukrainie i Białorusi, m.in. w Zbarażu, Nowogródku, Woroneży, Sławu-cie, Skidlu, Suderwie, Prażanie, Berdyczowie.
Fundacja od lat udziela Polakom na Wschodzie pomocy żywnościowej, polskim szkołom dostarcza pomocy naukowych. Organizuje wakacyjne pobyty dzieci w Polsce, dotuje wydawnictwa poświęcone życiu religijnemu i polskiej kulturze na Wschodzie. Pomoc ta trafia nie tylko na Kresy, ale także do Kazachstanu i na Syberię.
*>
Jo
Waręż]
Bełz Krystynopol4
??
~\ Mosty j
Wielkiej
3iesiady
Kniażę I Tartaków * Fusów
Pawłów^
??:
^
L
IRADZIECHÓW
Szczurowice
i
/IIŁOWA
Łopatyn
Toporów JWolica Perewołoczna
BRODY,,
Batiatyczy^jjtia,,! Bernó\
'Nowysew - -5 Łukawiec
"^PJtów Juśkowce ŚŚ
- #Kuty
5idylów
^6
Ponikwa
Podkamien I
Sjjiachecka *^#Gliniany i,- Sasów\ " Piemaki "
Mowica^"""wWyżniany La.CKIe m
, NlŚaTi^SaWJdT^CS^^T^Ł0CZÓW
Bobrka Lwiri
*.uw Wybranówka'
JVV Ś #Soko)owka
* la^rne* NoweStrzeBska
Rurowi ceJ
^UniQvi* w Szpikołosy"
tŚLANY * #Krastreieice ? 'Wachnowce
raSmerekówka ŚŚ .Pomorzany |.S- Dunajów* J Sibszczany
?- Krasnopuszcza
Firlejów
ROHATYN
ąozdoł ottyntoWe
^Brjozdowce^ #
/. \ \ * JTCześnikl
" 'Kochawinal Bortnikl Za96r2e|' # Ujazd
jtowczyoe pukaczow<|
I 2órawno<_X '
^^ifr^
Święty*' Stanisław*
;sztyn
IV Konkolniki W
\Bołszowce
Meducha
JHALICZ
co
-J
O
CL
O
o:
LIN/s
KAŁUSZ_
LTÓW STAN^
Łysieć^
boh\orodczanyZ
Q
o
O
Ś-??L2L-" 1??*.
Bitkói
'Pniów1 Pasieczna
p
NADWORNA
Prut.
SMIENJC^
ia#
TŁUMACZ ,
\ Obertyn
/% Czernelic Rakowiec
HORODENKA,
Zielona P Rafajłowa
/Jaremcze
*MJkuliczyn
K Tatarów > Worocl
KOŁOMYi
Ceniawa , Gwożdziecj' ^"'W
5NIATYN
Brustury KOSÓW,
W
Babin/ Rożen Mały i Rożen Wielki _7Kutv
00 km
Krzyworównia
'ŻABIE
d?>
ć>
?
W
rwszego tomu "Ukrainy" e będziemy już wznawiali :zne błędy i pominięcia oraz diany, jakich w zabytkach ikonał czas, skłoniły nas do /dania zupełnie nowej ;iqżki, innego autora i w mym zasięgu terytorialnym, siążkata przewodnik po ibytkach Galicji Wschodniej iwiera o połowę więcej .formacji. Kolorowa mapa, olorowy plan Lwowa oraz fideks nazwisk ułatwią przystanie z przewodnika.
ISBN 83-87654-14-0
9
9788387654146
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie T IVPrzewodnik po zabytkach Renesansu w KrakowieInternet Ilustrowany przewodnik Wydanie II intip2więcej podobnych podstron