ILUSTROWANY PRZEWODNIK
PO ZABYTKACH KULTURY
NA UKRAINIE
Zbigniew Hauser
ILUSTROWANY PRZEWODNIK
PO ZABYTKACH KULTURY
NA UKRAINIE
tom IV
burchard edition
Copyright � by Zbigniew Hauser, 2003
Burchard Edition 01-673 Warszawa, ul. Podleśna 15
tel/fax [phone] Katalog: www.nepo.kom.pl/burchard
ISBN 83-87654-13-2 Copyright � for this edition: Burchard Edition, 2003
Projekt okładki: � prof. Piotr Kwasieborski Rysunki, mapy i plany miast: � Anna Lubońska
Układ graficzny książki: � Paweł Luboński Opracowanie edytorskie, skład i korekta: Paweł Luboński

Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced
by any process, except for private study, research or criticism,
without the written permission of the author and/or his
publisher.
Wydanie I, nakład 2500 egz. Druk i oprawa: KODRUK Company
Od wydawcy
Przeszło pięć lat temu ukazała się pierwsza książka z naszej serii, książka skromnie nazwana "przewodnikiem", a będąca w istocie katalogiem zabytków i lekcją historii części obszaru określanego w naszej świadomości jako KRESY. Traktowała ona o tej części Kresów, która dziś leży na terytorium Białorusi. W kolejnych latach ukazał się podobny przewodnik--katalog po Litwie, następnie trzy tomy przewodnika po Ukrainie.
Trzeci tom obejmował Ukrainę podnieprzańską (przez niektórych nazywaną środkową) wraz z pięknym Kijowem. Na tym seria miała się zakończyć. Jednak listy od wielu czytelników (od początku żywo reagujących na nasze książki i nieskąpiących słów zachęty) oraz argumenty i namowy niestrudzonego badacza zabytków i dziejów Ukrainy p. Zbigniewa Hausera skłoniły mnie do przygotowania jeszcze jednego tomu, sięgającego dalej na wschód, na Zadnieprze. Czymże jednak jest Zadnieprze? W potocznej świadomości jest to obszar znany nam z Ogniem i Mieczem jako "państwo" Wiśniowieckich. Spory ten teren należał do Rzeczypospolitej stosunkowo krótko od pokoju w Dywilinie (1618) do traktatu Grzymułtowskiego (1686). Jest to nieco słaby, ale jednak pretekst, aby objąć i ten teren pojęciem Kresy. Po głębszym namyśle zdecydowałem rozszerzyć zakres książki o całe Zadnieprze, czyli o ziemie leżące na wschód od Dniepru w granicach dzisiejszej Ukrainy, aż po owe "fines, na których orbis terra-rum się kończy". Mieści się w tym i Zaporoże, i dawna Ukraina Słobodzka, i cały romantyczny mit wolnej Kozaczyzny...
Po klęsce beresteckiej Kozacy dość masowo i pospiesznie dążyli z prawobrzeżnej, polskiej wówczas jeszcze Ukrainy na wschód, za Dniepr. Zakładali tam liczne miasta, m.in. Charków i Sumy, tworzyli na miejsce dawnych polskich powiatów ośrodki kozackich pułków. Atamani i starszyzna zawładnęli ziemią na wzór polskich latyfundiów i dochodzili do znacznej zamożności. Hojnie fundowali wspaniałe cerkwie i monastery. Cóż my wiemy o zabytkach tych ziem? Ciągle
czekają na swych odkrywców. Kozacy budowali cerkwie nie w stylu bizantyjskim, z kopułami jak lody od McDonaldsa, lecz barokowym. Tak powstał barok ukraiński. Pewien angielski uczony napisał, że "zachodnią granicę Europy wyznacza zasięg zabytków gotyckich". To za mało. To nie jest ani trafne, ani prawdziwe. W istocie rzeczy tą granicą są zabytki barokowe. Prawosławne cerkwie w stylu ukraińskiego baroku (niektórzy autorzy nazywają ten barok kozackim). Jest tych cerkwi mnóstwo na wschód od Dniepru, nieraz po kilka czy kilkanaście w jednej miejscowości. O przyczynach tego stanu rzeczy, o motywach kozackiego czy ukraińskiego wyboru trzeba by napisać całą rozprawę. Ukraińcy wybierali barok nie dlatego, by się przypodobać jezuitom czy Polakom, lecz jak mi się wydaje by podkreślić odrębność swego ukraińskiego prawosławia od moskiewskiego, a także zamanifestować swoje znaczenie ostentacyjnym dla baroku przepychem. Któż to wie?
Mało kto jeździ na te tereny, a szkoda, naprawdę szkoda. Życie tu spokojne, a naród Polakom życzliwy, gościnny. Polacy, jakich tu zapamiętano, to byli za czasów carskich lekarze, inżynierowie kolejowi, dyrektorzy cukrowni, nauczyciele, artyści, ludzie szanowani, dający pracę, ratujący zdrowie, szerzący oświatę, budujący mosty, drogi i linie kolejowe. W niektórych miastach (np. w Sumach czy zwłaszcza w Charkowie) skupiska polskich inteligentów, inżynierów, przemysłowców i kupców były tak liczne i znaczące, że nawet reklamy i anonsy prasowe drukowano w polskim języku.
Można, trawestując Juliusza Cezara, napisać, że Ucraina est omnia divisa in partes tres. Pierwsza Ukraina, zachodnia, żyje mitem ukraińskiego Piemontu i pamięcią zbrojnych walk
0 niepodległość. Druga, kijowska, ma dwa mity: hetmański
1 petlurowski, oraz pamięć o mękach Wielkiego Głodu i dumę z mohylańskich tradycji kulturalnych. Trzecia wreszcie Ukraina, zadnieprzańska, ma własny mit kozackiej swobody i kozackiego męstwa oraz pamięć nieszczęść, jakie przyniosły Kozakom rządy rosyjskie po ugodzie perejasławskiej, a zwłaszcza po klęsce mazepizmu i po czystce, którą przeprowadziła Katarzyna II na Zadnieprzu w iście stalinowskim stylu.
Ale i to jeszcze nie cała Ukraina. Jest jeszcze południe z zaskakującą mnogością różnorodnych zabytków: twierdz kozackich, rosyjskich i tureckich, starych i nowych cerkwi, kościołów ormiańskich i greckich, także meczetów. Na Krymie wreszcie, który dostał się Ukrainie skutkiem typowo
Pierwszorzędna Polska
Kawiarnia-Restauracja p. f.
"CAFE GRlSTAii"
Sumska 17/19 dom Tow, SALAMANDRA obok Redakcji "Jużnyj Kraj"
*ti t� Ś
K. MystkoBski
(dnu/niej w Kaliszu)
Podolski Zaułek Nr. 15. ; Filia Ekaterynosławska Nr. 32.
PIECZYWO, PIERNIKI :: Wyroby cukiernicze. i
Polskie reklamy w prasie charkowskiej (1916)
sowieckiej żonglerki terytoriami, są zabytki starożytne, średniowieczne i z wieku dziewiętnastego. Byłoby niewłaściwe, aby w tym ostatnim tomie pominąć jakikolwiek skrawek Ukrainy. Jest w nim więc wszystko, łącznie z Odessą, Kilią i Chersoniem, a także dwiema miejscowościami Besarabii, która wprawdzie nie należy do Ukrainy, ale pod panowaniem Rosji stanowiła z nią przez długi czas jeden organizm. Łącznie daje to ogromne bogactwo nie tylko zabytków, ale też i histo-
rii, bowiem nie tylko poszczególne krainy, ale i miasta miały nieraz burzliwe i zmienne dzieje, sięgające dawnych wieków, a nawet tysiącleci.
Dzisiejsza niepodległa Ukraina jest chyba najważniejszym naszym sąsiadem, nie tylko ze względów geopolitycznych, ale i z powodu najbliższego etnicznego pokrewieństwa. Piętnaście wieków temu przodkowie dzisiejszych Polaków ruszyli na zachód ze stepów, na których pozostali na zawsze przodkowie dzisiejszych Ukraińców. Sąsiedztwo i kilka wieków wspólnej historii, a także wspólne bytowanie w obrębie carskiego imperium ułatwiło takie wzajemne przenikanie się obu narodów, że bardzo wielu Ukraińców nosi dziś polskie nazwiska, a w naszym kraju jest wielu Polaków o rodowodzie z Ukrainy (sam się do nich, choć w połowie, zaliczam). Jesteśmy więc sobie bardziej bliscy, niż wielu sobie wyobraża.
Ukraina przeżywa dziś trudny okres, tak pod względem ekonomicznym, jak i politycznym. Zabytki, milczący świadkowie historii, są trwalsze od zmiennych i chwilowych przygód polityki i gospodarki. Jeżeli w poprzednio wydanych tomach dominowały lub poważnie zaznaczały swój udział zabytki polskiej kultury, to w obecnie wydanej książce poloników jest bardzo mało. Ale poznanie tej właśnie części Ukrainy, wschodniej i południowej, chyba najbardziej ułatwia zrozumienie i polubienie tego, czym naprawdę jest Ukraina. Zwiedzajmy więc Ukrainę, czytajmy o niej i życzmy jej dobrze.
Przemysław Burchard
i
Nota edytorska
Jest to pierwszy wydany w Polsce przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie Zadnieprzańskiej (wszystkie dotychczasowe kończyły się na Kijowie). Książka obejmuje historycznie ważne miejscowości Ukrainy Zadnieprzańskiej, zwanej też Lewobrzeżną lub Słobodzką, położone przede wszystkim w obwodach czernihowskim, połtawskim, sumskim i char-kowskim, a także najciekawsze miejsca w obwodach zaporoskim, ługańskim i donieckim.
Zamiarem wydawnictwa jest (po sprzedaniu pierwszych nakładów) przygotowanie rozszerzonych i poprawionych wznowień kolejnych tomów Ukrainy. Zanim to jednak nastąpi, upłynie sporo czasu. Zdecydowaliśmy się więc do niniejszego tomu włączyć pominięte w trzecim tomie miejscowości leżące na prawym brzegu Dniepru, w obwodach czerka-skim, kirowohradzkim i dniepropietrowskim. Gdy dojdzie do wznowienia, miejscowości te znajdą się w tomie trzecim, opuszczone zaś zostaną w nowym tomie czwartym.
W książce niniejszej uwzględniliśmy także ziemie południowej Ukrainy (z Odessą, Mikołajowem i Chersoniem) oraz Krym. W ten sposób w czterech tomach opisana została cała Ukraina, choć na peryferyjnych obszarach równie nieliczne są polonica, jak i ucrainiana. Jesteśmy przekonani, że jest to właściwe z punktu widzenia edytorskiej sumienności. Kilka polskich przewodników turystycznych prezentuje wprawdzie Krym, lecz zabytki uwzględnia wybiórczo i marginalnie. Sądzimy więc, że dokładniejsza prezentacja zabytków Krymu, tej najtańszej dziś riwiery, przyda się coraz liczniej odwiedzającym półwysep naszym rodakom.
Pomieściliśmy wreszcie w książce dwa miastaKiszyniów i Soroki należące dziś do Mołdawii, lecz w XIX w. związane politycznie i gospodarczo z Ukrainą. Nie bez znaczenia jest fakt, że miastach tych zachowały się także polskie pamiątki.
Nazewnictwo Ukrainy, która jest krajem dwujęzycznym, na-" stręcza w polskiej publikacji licznych problemów. Nazwy wielu miejscowości funkcjonują w piśmiennictwie w kilku wersjach: ukraińskiej, rosyjskiej oraz polskiej częściej nawiązującej do brzmienia rosyjskiego niż ukraińskiego. Trudno nieraz zdecydować, która z nich będzie najwłaściwsza. Czy na przykład w odniesieniu do Ukrainy wschodniej powinno się używać nazw rosyjskich, dominujących tam w codziennym użyciu, czy urzędowych ukraińskich?
W niniejszej pracy przyjęto podejście mieszane. Gdzie to możliwe, a więc głównie w wypadku większych miast, stosowane są tradycyjne, zakorzenione w literaturze nazwy polskie. W pozostałych wypadkach użyto, z nielicznymi wyjątkami, ukraińskich nazw urzędowych ze spolszczonymi w razie potrzeby końcówkami (np. "Wołodymirówka" zamiast "Wołodymyriwka").
Nazwy ulic na planach miast i w tekście podano, o ile pozwalały na to dostępne źródła, w oryginalnym brzmieniu ukraińskim (np. "ul. Hohola" zamiast "Gogola", "Czajkowś-koho" zamiast "Czajkowskiego"), w pozostałych wypadkach w rosyjskim. Intencją redakcji było w tym wypadku ułatwienie czytelnikowi orientacji na podstawie rosyjskich czy ukraińskich informacji pisanych lub wskazówek przechodniów.
Z tych samych względów nazwy cerkwi podajemy w stylu wschodnim (np. "cerkiew Troicka" zamiast "cerkiew pw. Świętej Trójcy"). Nazwy te mają postać przyjętą zwykle w publikacjach polskich, a wywodzącą się z języka rosyjskiego. Słowniczek z odpowiednikami ukraińskimi i wyjaśnieniem znaczenia poszczególnych wezwań znajduje się na końcu książki.
* * *
Gwiazdki przy nazwach obiektów zabytkowych określają ich atrakcyjność dla turysty. Jest to oczywiście subiektywna ocena autora książki.
Od autora
Wtedy książę wypuścił naprzód konia i wjechawszy na wysoką mogiłę, stanął nieruchomo i patrzył długo. Toż ten gród błyszczący teraz w słońcu i cały ten kraj widny z mogiły to było dzieło jego przodków i jego własne. Wiśniowieccy zamienili bowiem te głuche dawniej pustynie na kraj osiadły, otworzyli je ludzkiemu życiu i rzec można: stworzyli Zadnieprze... On budował te kościoły, których wieże, ot błękitnieją, tam, nad miastem, on wzmógł miasto, połączył je traktami z Ukrainą, on trzebił lasy, osuszał bagna, wznosił zamki, zakładał wsie i osady. (...) Przez niego ten kraj żył, rozwijał się i kwitnął. (...) Wiedział, że gdy go tu zbraknie, wszystkiego zbraknie, że praca całych lat od razu zostanie zniszczona, że trud pójdzie na marne (...). Idylla zadnieprzańska skończona...
Ogniem i mieczem, 1.1
Już w dzieciństwie, pod wpływem lektury Ogniem i mieczem (i nie tylko), powtarzałem egzotycznie brzmiące nazwy lewobrzeżnych dopływów Dniepru Desny z Sejmem, Tru-beży, Suły, Psła, Worskli i Samary. Oczyma wyobraźni oglądałem złote kopuły cerkwi i wieże kościołów w Łubniach, stare świątynie Czernihowa i Nowogrodu Siewierskiego. Za czasów sowieckich nawet bliskie nam okolice Lwowa i Żytomierza były niedostępne, nieosiągalne, a cóż dopiero równie odległe, jak tajemnicze ziemie zadnieprzańskie. Obecnie można tam już jeździć swobodnie i korzystam z tego, od dziesięciu lat przemierzając od miasta do miasta, od wioski do wioski obszar Ukrainy.
Historia ziem Zadnieprza, które jako całość do Polski należało stosunkowo krótko (1618-1686), jest w Polsce mało znana. Tu jednak przecież znajdują się najstarsze grody Rusi Kijowskiej: Czernihów, Oster (Ostrz), Lubecz,
11
Perejasław, Nowogród Siewierskl, Putywl, Głuchów. Za-" daniem tych grodów była obrona południowo-wschodnich granic Rusi przed najazdami koczowników, a budowano je znacznie wcześniej, niż ktokolwiek usłyszał o Moskwie. W okresie rozbicia dzielnicowego Rusi tereny Zadnieprza opanowała Litwa, a wkrótce potem przypadły one Rzeczypospolitej, która o Czernihowszczyznę toczyła z Moskwą walki. Zakończył je właśnie pokój w Dywilinie (1618) przyznający Zadnieprze Polsce "na zawsze".
Ruch osadniczy zaczął się jednak już od 1590 r., w 1635 r. utworzono województwo czernihowskie z dwoma powiatami (czernihowskim i nowogrodzkosie-wierskim), zaś w skład powiatu czernihowskiego wchodziły m.in. starostwa: czernihowskie, osterskie, nieżyńskie i przez jakiś czas lubeckie. W Czernihowie znajdował się od 1635 r. klasztor dominikanów, a w pozostałych miastach zamki starościńskie. Rzecz osobliwa, że po odpadnięciu tych ziem od Polski tytularni już tylko starostowie osterscy i lubeccy przetrwali aż do rozbiorów, przy czym sejmiki przeniesiono do Włodzimierza Wołyńskiego.
Ziemie wokół Nowogrodu Siewierskiego przyznane zostały możnej rodzinie Piasoczyńskich. Kasztelan kijowski i starosta siewierski Aleksander Piasoczyński ufundował w Nowogrodzie klasztor dominikanów. Południowe ziemie zadnieprzańskie, już od 1475 r. należące do województwa kijowskiego, były domeną Wiśniowieckich. Czasy księcia Jeremiego to okres wyjątkowego rozkwitu tych ziem, od przepływającej przez nie Suły zwanych Posulem: szerzyło się osadnictwo, powstawały futory i folwarki, drogi bite i szlaki wodne, młyny. Świadczą o tym zachowane dokumenty ówczesnych lustracji. Wiśniowiecki ufundował liczne kościoły i klasztory (m.in. w Łubniach, Pryłukach i Łochwicy). Jednak żadna z fundacji księcia Jeremiego nie przetrwała do naszych dni.
Po wojnach kozackich zanikł podział na województwa, powiaty i obwody. Na ich miejscu powstało dziewięć terytorialnych pułków kozackich: czerkaski, połtawski, mirhorodzki, kropiweński, perejasławski, pryłucki, kijowski, czernihowski i nieżyński. Pod koniec XVIII w. carowie brutalną siłą i okrucieństwami zlikwidowali odrębność
12
Ukrainy Słobodzkiej i narzucili jej rosyjski system administracyjny: namiestnictwa, potem gubernie.
Dziś ślady polskości spotyka się na Zadnieprzu bardzo, bardzo rzadko. Wytrwały badacz może się na nie natknąć przy zwiedzaniu tamtejszych muzeów historycznych. Tak np. w jednej z gablot muzeum w Czernihowie znajduje się informacja o kilkunastu miastach, które w I poł. XVII w. uzyskały prawo magdeburskie z rąk polskich królów z dynastii Wazów. Na tzw. Wale stoi staroruski sobór Borysoglebski, który w XVII w. należał do klasztoru dominikanów. Obok stoi jeszcze dawny budynek kolegium, uposażonego m.in. przez królów polskich. Muzeum w Nieżynie posiada przedmioty pochodzące z tamtejszego zamku starościńskiego, polskie monety oraz kafle z wizerunkiem króla Zygmunta III. W tymże mieście przetrwały pozostałości katolickiego cmentarza, ongiś w całości polskiego. W muzeach Połtawy i Charkowa można oglądać obrazy polskich malarzy, m.in. A. Orłowskiego i H. Siemiradzkiego. Na starym cmentarzu w Charkowie odnalazłem na nagrobkach sześć polskich inskrypcji. Na północnych obrzeżach miasta, w Piatichatkach, znajduje się nowy, pięknie utrzymany cmentarz ofiar sowieckiego ludobójstwa, a wśród nich przede wszystkim pomordowanych oficerów polskich.
Zagadek na Zadnieprzu jest wiele, zaś polskiej literatury dotychczas brak. Dostępne publikacje ukraińskie są miarodajne, jeśli chodzi o opis architektoniczny zabytków, ale ani słowem nie wspominają o ich fundatorach i kolejnych właścicielach. Trzeba się zdać na niepewne informacje i domysły. Tak np. właścicielami okazałego zespołu pałacowego w Kaczanówce byli przez cały XIX wiek Tarnowscy, wówczas już zukrainizowani. Przewodniczka oprowadzająca po pałacu wyczytała w pewnej publikacji, że jeden z ich przodków wypowiedział posłuszeństwo królowi polskiemu i przeszedł na służbę carów. Dokładniejszych danych jednak brak. Właścicielami pałacu w Starym Merczyku koło Charkowa byli najpierw Szy-dłowscy, a potem Duchowscy. Pałac w Szarówce mieli założyć Olchowscy, a zespół pałacowy w Lubotynie Światopełk-Mirscy. Nazwiska brzmią swojsko, ale jakie były ich związki z polskością trudno powiedzieć, bo nie
13
odnalazłem na ten temat żadnych dokumentów. Roman Aftanazy w swych Materiałach do dziejów rezydencji nic o tym nie wspomina, bowiem swój opis zatrzymuje daleko przed Kijowem. Zagadką jest także funkcjonowanie w Nowogrodzie Siewierskim klasztoru i kolegium jezuitów długo po włączeniu Siewierszczyzny do Rosji (aż do 1773 r.), w tradycyjnie wrogim jezuitom środowisku rosyjskiego prawosławia. Jeszcze przed dwudziestu laty istniała w Nowogrodzie ulica Kościelna...
W czasie zaborów pojawili się na tych terenach liczni Polacy, szukający dobrze płatnej pracy w ogromnym imperium rosyjskim. Polska młodzież kształciła się w gimnazjach Czernihowa, Sum i Połtawy, przede wszystkim jednak na Uniwersytecie Charkowskim, założonym w 1805 r. przez hr. Seweryna Potockiego. Z uniwersytetem tym byli związani jako wykładowcy bądź studenci m.in. pisarz Józef Korzeniowski (autor Kollokacji), malarz Henryk Sie-miradzki (urodzony w pobliżu Charkowa) oraz Józef Pił-sudski.
W 1915 roku do dzisiejszego obwodowego miasta Sumy dotarł mój stryj Edward Hauser, zagnany zawieruchą wojenną, która zmusiła go do opuszczenia rodzinnego Lwowa. Był w Sumach nauczycielem języka polskiego dla niewielkiej kolonii polskiej. Poznał tam swą przyszłą żonę, Walentynę Pustowójtównę (nazwisko sławne z Powstania Styczniowego!), pochodzącą z polskiej, ale już zrusyfiko-wanej rodziny. Przywrócił ją polskości i skroś poniewierkę, głód i całą grozę przewrotu bolszewickiego, okrężną drogą przez Odessę przywiózł ją do swojego Lwowa. Jedno ze zdjęć mego stryja, wykonane w 1916 r. i przedstawiające główny sobór w Sumach, zdobi okładkę tej właśnie książki.
Zbigniew Hauser
Achtyrka (OxTHpica)
stolica rejonu, obw. sumski
Według Słownika geograficznego Achtyrka została założona przez Polaków w 1641 r. i należała do obronnych grodów putywelskich, a w 1647 r. przyłączono ją do Rosji. Na mapie zamieszczonej w Atłasie historycznym Polski okolice Achtyrki i Lebedyna zaznaczone są w granicach Rzeczypospolitej, jakie istniały od pokoju w Dywilinie w 1619 r. do pokoju w Polanowie w 1634 r. Według źródeł ukraińskich miasto powstało dopiero w 1654 r. jako przygraniczna strażnica na lewym brzegu rzeki o tej samej nazwie. Do połowy XVIII w. było ważnym strategicznym punktem na południowo-wschodniej granicy Rosji. Kwitło tu rzemiosło (głównie szewstwo i tkactwo) oraz handel. Istniało ponad dwadzieścia zakładów przemysłowych. Do cudownej ikony Matki Bożej w soborze Pokrowskim ciągnęły tysiące pielgrzymów (w soborze znajdowały się wtedy trzy obrazy Murilla). WII poł. XIX w. powiat achtyrski liczył ok. 10 tys. mieszkańców, miał gleby czarnoziemne, na których uprawiano zboże, buraki i tytoń. Na Ukrainie znany był 14 pułk dragonów, złożony z Kozaków achtyrskich, służących carowi m.in. na dawnym zamku Czartoryskich w Międzybożu koło Płoskirowa.
*** Sobór Pokrowski. Wzniesiony w latach 1753-1762. Za twórcę projektu uważany był do niedawna W. Rastrelli, lecz według nowszych danych jest to dzieło architektów D. Uchtomskiego i S. Dudinskiego. Budowla barokowa, z cegły, otynkowana, na planie trójdzielnym składa się z centralnego ośmiościanu z czterema filarami, kwadratowej części ołtarzowej i babińca, do którego przylegają z boku małe pomieszczenia. Filary podtrzymują główną kopułę łukami oporowymi i płaskimi żaglami. Pomieszczenia boczne mają dekoracyjne kopuły. Wszystkie
15
Achtyrka. Sobór Pokrowski
kopuły zwieńczone są ozdobnymi latarniami i cebula-stymi kopułkami. Elewacje rozczłonkowane boniowanymi pilastrami i podzielone gzymsami na dwie kondygnacje. Obramienia okien mają kształt promieni. W fasadzie zachodniej głęboka arkadowa nisza przedzielona balkonem z metalową kratą. W dolnej kondygnacji, flankowanej podwójnymi kolumnami toskańskimi, znajduje się główne wejście do świątyni (akcentowane czterokolumnowym portykiem), w górnej drzwi na chór. Wnętrze dekorowane jest pilastrami z kapitelami jońskimi, stiukami o motywach roślinnych i rocaille'ami oraz malowidłami na żaglach. Nad głównym wejściem płaskorzeźby przedstawiające archaniołów.
Rozplanowanie świątyni wraz z oryginalnym wnętrzem sprawiają, że sobór ten jest jedynym w swym rodzaju zabytkiem ukraińskiego baroku. W czasie II wojny światowej został zdewastowany. Z soborem związane są nazwiska działaczy kultury ukraińskiej (m.in. poety P Grabow-skiego, który śpiewał w tutejszym chórze cerkiewnym w latach młodości). W soborze znajdowała się dawniej cudowna ikona Matki Bożej, lecz zaginęła za czasów sowieckich.
16
Cerkiew Rożdiestwieńska, zbudowana w 1774 r. (lub w 1825 r.), należy do zespołu soboru Pokrowskiego. Budowla klasycystyczna, z cegły, o symetrycznej kompozycji. Do środkowej, wyższej części przylega niższa część ołtarzowa, po bokach znajdują się pomieszczenia na planie prostokąta z jeszcze niższymi przybudówkami. Część środkowa nakryta jest półsferyczną kopułą na niskim, okrągłym bębnie z lunetami, wspierającym się na filarach. Główne wejście zachodnie, dekorowane czterokolumnowym portykiem toskańskim, ma po bokach otwarte galerie. Ta oryginalna budowla przypomina raczej pałac niż cerkiew.
Cerkiew Wwiedieńska, wzniesiona w latach 1774-1784 przez charkowskiego architekta R Jarosławskiego (urodzonego w Achtyrce), znajduje się naprzeciw wejścia do soboru Pokrowskiego, co sprawia, że kompozycyjnie wygląda jak dzwonnica tego soboru. Barokowa z elementami klasycyzmu, na planie koła. Budowla trójkondygnacyjna, na niskim cokole, z odkrytymi schodkami z trzech stron. W pierwszej kondygnacji z czterech stron portyki flanko-wane doryckimi kolumienkami. Ściany boniowane, okna i drzwi w obramieniach. W drugiej kondygnacji osiem podwójnych kolumn jońskich, w trzeciej cztery ko-
Achtyrka. Cerkiew Wwiedieńska
17
lumny korynckie. W zwieńczeniu kopuła z lunetami, na jej wierzchołku umieszczono niedawno ponownie odnalezioną rzeźbę. Wewnątrz sklepienia kopułowe i kolebkowe. Budowla wyróżnia się dobrymi proporcjami i wyrazistą sylwetką. Przez mieszkańców nazywana jest "cerkwią sołdatską" (przez długie lata mieścił się w niej magazyn wojskowy).
Cerkiew Spasopreobrażeńska, usytuowana przy głównej ulicy, pochodząca z przełomu XIX i XX w. Zdewastowana za czasów sowieckich, odnowiona.
Cerkiew Gieorgijewska (ul. Kyjiwśka), wzniesiona w 1908 r. w stylu rosyjsko-bizantyjskim, z nietynkowanej cegły. Architektura monumentalna i surowa. Do niedawna w cerkwi mieścił się magazyn. Obecnie została zwrócona wiernym i odnowiona.
** Cerkiew Michajłowska (na północnych obrzeżach miasta, przy drodze do Sum) wzniesiona w 1884 r. Ma charakter bazyliki, z elementami dekoracyjnymi nawiązującymi do sztuki rosyjskiej XVII w. oraz architektury romańskiej. Zbudowana z nietynkowanej cegły, na planie prostokąta ze ściętymi narożami, z apsydą na osi wzdłużnej. Wnętrze jest podzielone na trzy nawy. Środkowa nawa nakryta sklepieniem krzyżowym, w części centralnej przysadzistym dachem namiotowym, dekorowanym dwoma rzędami kokoszników oraz kopułką na cienkiej szyjce. Nad nawami bocznymi sklepienia kolebkowe, nad apsydą konchowe. Od strony wschodniej szczyty naw bocznych zwieńczone są kopułkami. Wnętrze jest bardzo przestronne. Światło dochodzi przez okna naw bocznych oraz z lunet nawy środkowej. Pod lunetami fryz z głębokich, półkolistych nisz z dekoracją malarską. Malowidłami pokryta jest też koncha.
Cerkiew jest połączona krótką galerią z trójkondygna-cyjną dzwonnicą. Pierwsza kondygnacja na planie kwadratu, wyższe ośmioboczne z arkadowymi otworami. Ściany oblicowane specjalnym gatunkiem cegły. Cerkiew uważana jest za jedną z ciekawszych świątyń z końca XIX w. na Ukrainie.
18

AleksandrowiSk
rej. Słowianoserbsk, obw. ługański
* Zespól pałacowy z II poł. XVIII w. Składa się z dwóch części, rozdzielonych bulwarem. Głównym elementem jest pałac wzniesiony w 1772 r. (data na frontonie), wielokrotnie przebudowywany. Wczesnoklasycystyczny budynek dwukondygnacyjny na planie prostokąta, ze skromnymi dekoracjami. W fasadzie sześciokolumnowy portyk joński, w elewacji ogrodowej koryncki. W drugiej kondygnacji balkony. Do głównego budynku przylegają dwa parterowe skrzydła, połączone z nim otwartą kolumnadą.
Częścią zespołu jest * cerkiew Wozniesieńska z 1840 r., zwieńczona centralną kopułą na wysokim cylindrycznym bębnie. W narożach ozdobne wieżyczki--dzwonnice. Wokół świątyni neogotyckie ogrodzenie z wieżyczkami flankującymi bramę. Ponadto w skład zespołu wchodzą oficyna oraz dom zarządcy z końca XVIII w. (na brzegu rzeki), obecnie mieszczący szkołę parterowy budynek z czterokolumnowym portykiem doryckim. Zespół otoczony jest ceglanym murem z bramą
0 masywnych pylonach i arkadowych niszach. Dawny park pałacowy nie zachował się.
Bakirówka (EaiaipiBKa)
rejon Achtyrka, obw. sumski
Cerkiew Piatnicka z II poł. XIX w., wzniesiona z drewna
1 cegły. Budowla na planie krzyża, pięciozrębowa, jednoko-pułowa, z przybudowaną od zachodu dzwonnicą, zwieńczona wysokim dachem namiotowym z cebulastą kopułką. Osobliwością są pięcioboczne okna w głównym korpusie i prostokątne trój skrzydłowe w ośmiobocznym bębnie części centralnej. Wysoka, dwukondygnacyjna dzwonnica przypomina cerkwie północnorosyjskie.
Baturyn
rejon Bachmacz, obw. czernihowski
Miasteczko Baturyn, położone na lewym, wyniosłym brzegu rzeki Sejm, założone zostało według legendy przez króla
19
Stefana Batorego i wyznaczone na miejsce pobytu hetrM-nów zaporoskich. W rzeczywistości założył je w 1625 r. i nadał Ossolińskim Zygmunt III Waza. W 1654 r. otrzymało od króla Jana Kazimierza magdeburskie prawa miejskie. W 1663 r. zawarto tu tzw. pakt baturyński pomiędzy Moskwą i Ukrainą. W latach 1669-1764 Baturyn był rezydencją hetmanów Ukrainy D. Mnohohrisznego, I. Sa-mojłowicza i I. Mazepy. Ten ostatni zbudował umocnienia i w 1708 r. przyłączył się do wojsk króla szwedzkiego Karola XII. W tymże roku rosyjski wódz Mienszykow wziął szturmem Baturyn i zburzył jego fortyfikacje, za co otrzymał od cara miasto na własność (później powróciło do skarbu państwa). W 1750 r. ostatni hetman K. Ra-zumowski otrzymał zgodę na wybudowanie w Baturynie swej siedziby; w 1764 r. przeszła ona "na wieczne czasy" do rodziny Razumowskich, pozostając w jej rękach także po likwidacji hetmańszczyzny.
** Cerkiew Woskresieńska, wzniesiona w 1803 r., zachowana w pierwotnym kształcie. Jej kompozycja architektoniczna zbliżona jest do innych ukraińskich budowli empirowych z przełomu XVIII i XIX w. Budowla na planie krzyża, z półkolistą apsydą, jednokopułowa, z dzwonnicą nad przedsionkiem. W trzech elewacjach czteroko-lumnowe portyki (zachodni z podwójnymi kolumnami), zwieńczone trójkątnymi frontonami. Plastyczność elewacji podkreślają rytmicznie rozmieszczone otwory okienne, belkowania, gzymsy oraz płytkie, półkoliste i kwadratowe nisze. Cylindryczny bęben z niewielkimi okrągłymi otworami nakryty jest półsferyczną kopułą, zwieńczoną dekoracyjną kopułką z iglicą. Rozplanowanie wnętrza uderza jednolitością i przejrzystością. W przedsionku zachowały się oryginalne drzwi z okuciami. Jest to jedna z nielicznych świątyń empirowych na Ukrainie. Wewnątrz znajduje się nagrobek K. Razumowskiego, ostatniego hetmana Ukrainy, dekorowany medalionem z portretem zmarłego (dzieło I. Martosa).
Dom Koczubeja z przełomu XVII i XVIII w., usytuowany w starym parku. Jest to jeden z nielicznych tak starych domów mieszkalnych zachowanych na wchodniej Ukrainie. Był wielokrotnie dewastowany i odbudowywany,
20
a w XIX w. włączony w obręb nowego budynku. Pierwotnie miał plan kwadratu z podziałem na sień i prostokątną izbę. Do pomieszczeń piwnicznych (najlepiej zachowanych), połączonych łukowatym przejściem, prowadzą kręcone schody.
** Pałac hetmana Razumowskiego, wzniesiony w latach 1799-1803 według projektu C. Kamerona przy udziale włoskiego architekta A. Rinaldiego. Jest to jedyny zachowany obiekt dawnego rozległego zespołu pałacowego, wielokrotnie dewastowany i odbudowywany, restaurowany w 1913 r. po pożarze. Budynek klasycystyczny, na planie prostokąta. Każda z elewacji jest odmienna i każda interesująca. W ogrodowej ośmiokolumnowy portyk joń-ski z kolumnami w drugiej kondygnacji. W elewacjach bocznych ryzality-rotundy o ścianach bogato rozczłonkowanych kolumnami, w przyziemiu i w pierwszej kondygnacji boniowanych. Pod budynkiem znajdują się sklepione piwnice. Wewnątrz zachowały się fragmenty dekoracji stiukowych i pięknych fresków, stare piece i parkiety. W wielu pomieszczeniach odsłonięte belkowane stropy. Wnętrze ma układ amfiladowy.
Pałac ten jest jednym z głównych dzieł Kamerona, którego rękę widać zarówno w kompozycji architektonicznej, jak i w detalach dekoracji. Uchodzi za jedno z najwartościowszych dzieł klasycyzmu na Ukrainie.
Behacz (Beran) rej. Mena, obw. czernihowski
Cerkiew Troicka, wzniesiona w 1787 r. z cegły i drewna, klasycystyczna, jednokopułowa, na planie prostokąta. Ryzality północny, południowy i zachodni akcentowane portykami toskańskimi i półkolistą apsydą. Elewacje rozczłonkowane pilastrami, oknami w obramieniach okładzinowych, niszami i frontonami z przerywanym gzymsem.
Berezowa Rudka (Bepe3OBa Pymca) rej. Piriatyn, obw. pohawski
* Zespół pałacowy i park z II poł. XVIII w. Pałac na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, w fasadzie arkada wsparta
21
na potężnych filarach i boczne ryzality. Nad arkadą kryta galeria i loggie z kolumnami kompozytowymi. W skromniejszej elewacji ogrodowej widoczne są wpływy ukraińskiego baroku. Elewacje boczne zwieńczone krzywolinij-nymi frontonami. Dziedziniec reprezentacyjny zamykają wczesnoklasycystyczne parterowe oficyny z czterokolum-nowymi portykami toskańskimi zwieńczonymi drewnianymi frontonami. Zespół otacza rozległy (ok. 100 ha) park krajobrazowy, który utworzono z wykorzystaniem istniejącego wcześniej lasu liściastego. Wokół całego założenia ceglany mur z dekoracyjnymi wzorami. W pobliżu głównego wejścia do parku zachowała się murowana, ośmiokolumnowa altanka nakryta dachem namiotowym.
Berysław
stolica rejonu, obw. chersoński
Port rzeczny Berysław, położony na prawym brzegu zaporowego Zbiornika Kachowskiego, był na początku XV w., w krótkim okresie panowania na tych terenach Litwy, komorą celną wielkiego księcia Witolda. W XVI w. była tu turecka forteca Kyzykermen (Forteca Dziewicza), która w 1695 r. została zdobyta przez pułki kozackie.
Berysław. Cerkiew Wwiedieńska
22
* Cerkiew Wwiedieńska z 1726 r. (ul. Sadowa), pierwotnie Woskresieńska, na obecne miejsce została przeniesiona w 1784 r. z twierdzy zaporoskiej Perewołoczna nad Dnieprem. Jest to świątynia drewniana na kamiennym fundamencie, trójdzielna, z ośmioboczną częścią środkową, do której od wschodu przylega pięcioboczna część ołtarzowa, a od zachodu babiniec. Z trzech stron dobudowano pięcioboczne przedsionki. Rozmiarami (wysokość wnętrza 17 m) część główna znacznie przewyższa części boczne. Jest to jedna z niewielu drewnianych cerkwi z XVIII w. zachowanych na południowej Ukrainie. Wyposażenie wnętrza skromne, brak oryginalnego ikonostasu. Zachowały się natomiast starodawny drewniany krzyż i ewangeliarz z 1697 r.
Bezuhłowka (Be3yrjioBKa)
rej. Nieżyn, obw. czernihowski?
Cerkiew Michajłowska z lat 1805-1835 w stylu prowincjonalnego empire. Składa się z przedsionka, nawy i apsydy. Głównym akcentem kompozycji jest nawa z kopułą na cylindrycznym bębnie. Od strony południowej i północnej portyki doryckie zwieńczone frontonami. Ściany rozczłonkowane są pilastrami i prostokątnymi niszami. Główna część cerkwi ma plan zbliżony do kwadratu, lecz ścięte naroża nadają jej wygląd ośmioboku. Pionową dominantą świątyni jest przylegająca do przedsionka dwukondygna-cyjna dzwonnica na planie prostokąta, z wejściem akcentowanym czterokolumnowym portykiem.
Białogród Dniestrowski (Akerman)
, AicepMaH)
stolica rejonu, obw. odeski
Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu. Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi, Tam z dala błyszczy obłok tam jutrzenka wschodzi To błyszczy Dniestr, to wzeszła lampa Akermanu...
(A. Mickiewicz: Stepy akermańskie)
"Cały Akerman Ci do stóp rzucę" mówił Azja Tu-hajbejowicz do Basi Wołodyjowskiej, by ją olśnić wizją
23
wschodniego przepychu i skłonić do pójścia za'sobą! Usytuowany ok. 100 km na zachód od Odessy, a 18 km od Morza Czarnego Bialogród znany był w starożytności jako grecka, a następnie rzymska kolonia Tyras. W IX w. plemiona słowiańskie założyły tu, już pod obecną nazwą, ważny gród handlowy, który do XII w. wchodził w skład księstwa halicko-wołyńskiego. Później władali nim Genueńczycy, a po nich Mołdawia. Za czasów hospodara Stefana Wielkiego, w II poł. XV w, był jako Cetatea Alba (dosłowne tłumaczenie na rumuński nazwy słowiańskiej) jednym z najważniejszych portów czarnomorskich. Wiodły do niego ruchliwe szlaki handlowe ze Lwowa, Kamieńca Podolskiego i Suczawy. W 1484 r., po szesnastodniowym oblężeniu, miasto zdobyli Turcy pod wodzą sułtana Baja-zeta II i przemianowali go na Akerman.
W XVI-XVII w. Akerman był stolicą Ordy Białogrodz-kiej (Tatarów budziackich). Na mocy układu pokojowego w Bukareszcie w 1812 r. został wcielony do Rosji i wszedł w skład Besarabii. Ok. 1880 r. liczył prawie 40 tys. mieszkańców (głównie prawosławnych, Żydów i Ormian, tylko 50 katolików.) W wyniku I wojny światowej w 1918 r. został przyłączony do Rumunii. W 1940 r. zajęli go wraz z całą Besarabią Sowieci, lecz już w 1941 r. znalazł się ponownie na trzy lata pod władzą Rumunii. Po II wojnie światowej Białogród został oderwany od Mołdawii i przyłączony do Ukrainy. Obecnie stare miasto ma status "rezerwatu historycznego".
*** Twierdza Akermańska jest usytuowana na urwistym brzegu limanu dniestrowego, we wschodniej części miasta, na ruinach antycznego miasta greckiego. Była stopniowo rozbudowywana od XIII w. aż do XIX w. W swoim czasie kontrolowała cały polski i mołdawski handel czarnomorski. Jest to obecnie największy zachowany obiekt tego typu na Ukrainie. Od 1960 r. w twierdzy prowadzone są prace restauracyjne. Od wschodu wzniesiono betonową tamę zapobiegającą niszczeniu brzegu przez fale limanu. Odrestaurowano główną bramę, baszty Owidiusza i Puszkina, poszczególne odcinki murów oraz minaret, usunięto ziemny nasyp z początku XIX w. Obecnie mieści się tu filia muzeum regionalnego.
24
Akerman. Cytadela
Cytadela, tzw. Zamek Genueński, jest najstarszą częścią twierdzy, wzniesioną zapewne na miejscu drewnianego grodu książąt ruskich. Niektórzy badacze uważają, że zbudowali ją Genueńczycy na przełomie XII i XIII w., lecz bardziej prawdopodobne jest, że uczynił to dopiero hospodar mołdawski Stefan Wielki. Stanowi czworobok murów zwieńczonych blankami, z okrągłymi basztami w narożach (baszta północno-zachodnia zawaliła się w 1888 r.). W murach i basztach wąskie otwory strzelnicze z półkolistymi pomieszczeniami od strony dziedzińca. W południowo--zachodniej baszcie mieściło się kiedyś więzienie, w połu-dniowo-wschodniej kwatera komendanta twierdzy, w pół-nocno-zachodniej skarbiec, a w piwnicy baszty północno--wschodniej zapasowe wyjście z cytadeli.
Zewnętrzne mury twierdzy mają narys nieregularnego wieloboku o długości ok. 2 km (wysokość ścian 7 m, grubość 5 m). Od strony lądu osłania je sucha fosa. Z dawnych 35 baszt zachowało się dwadzieścia, o różnym kształcie, wysokości do 11 m. Dwie z nich mają własne nazwy. Południowo-zachodnia baszta narożna nosi imię Puszkina. Widać z niej doskonale miasto, twierdzę i liman. Aleksander Puszkin swój spacer po twierdzy uwiecznił w wierszu Do Owidiusza. Baszta południowo-wschodnia to Baszta Owidiusza, zwana też Dziewiczą, gdyż zgodnie z legendą więziono tu księżniczkę Tamarę za okrutne obchodzenie się z ludem.
Zachowały się dwie bramy zewnętrzne. Brama Główna (Kilijska), od strony miasta, znajduje się w dwukon-dygnacyjnej baszcie muru wschodniego. Wejście było zamykane dwiema dwuskrzydłowymi bramami i dwiema
25
opuszczanymi kratami. Dawny most zwodzony przez fosę zastąpiono w XIX w. kamiennym. Brama Owidiopolska znajduje się od strony limanu.
Mury wewnętrzne dzielą obszar twierdzy na trzy części. Na dziedzińcu południowym, tzw. Cywilnym, chroniła się miejscowa ludność w czasie oblężeń. Z wielu budowli tego dziedzińca zachowały się tylko minaret i ruiny łaźni, pozostałe rozebrano w XIX w. Mur z basztą strażniczą i wewnętrzną bramą o ostrołukowym przelocie oddziela Dziedziniec Cywilny od północnego Dziedzińca Garnizonowego, na którym znajdowały się koszary wojskowe (nie-zachowane). Kolejny mur z dwiema basztami i bramami oddziela go Dziedzińca Portowego (zachodniego). Dawny barbakan na wodzie, wyposażony w bramę, jest obecnie w ruinie.
** Kościół ormiański z XIV w., przebudowany w I poł. XIX w., na planie litery T. Składa się z nawy i tran-septu umieszczonego na osi północ-południe. Do ściany wschodniej przylega półkolista apsyda nakryta sklepieniem konchowym. Od zachodu XIX-wieczny portyk to-skański, czterokolumnowy, z wysokim, trójkątnym frontonem. Od południa dwukondygnacyjna przybudówka na planie prostokąta, również dekorowana portykiem toskań-skim. Wewnątrz w ściany wmurowano kilka rzeźbionych haczkarów (stylizowanych krzyży ormiańskich) z ins-
Akerman. Kościół ormiański
26
Akerman. Cerkiew grecka
krypcjami. Jest to jeden z dwóch zabytkowych kościołów ormiańskich w obwodzie odeskim (drugi znajduje się wKilii).
** Cerkiew grecka (koniec XV-początek XVI w.), na planie prostokąta, jednonawowa z półkolistą apsydą wzmocnioną szkarpami, zwieńczona kopułą na ośmiobocznym bębnie. Nad przedsionkiem dobudowana później dzwonnica na planie kwadratu, trzykondygnacyjna, ze zwieńczeniem namiotowym zakończonym cebulką. Architektura cerkwi jest bardzo archaiczna i nie ma analogii na Ukrainie.
** Cerkiew skalna św. Jana Suczawskiego (ul. Szab-ska 116) została wzniesiona nad źródłem, w miejscu, gdzie według legendy w 1330 r. Tatarzy zamęczyli mołdawskiego kupca Jana, który odmówił przyjęcia islamu. Św. Jan, zwany Nowym (Ioan cel Nou), należy w Mołdawii do najpopularniejszych świętych. Świątynia na planie prostokąta o rozmiarach 5,5 x 3 m i wysokości 3 m jest częściowo zagłębiona w ziemi. Od zachodu przylega do skały, trzy pozostałe ściany i kolebkowe sklepienie wykonano z dobrze dopasowanych bloków wapienia. Do wejścia (od północy) prowadzą kamienne schody o dzie-
27
sięciu stopniach. W ścianie wschodniej dwa niewielkie okna. W południowo-wschodnim narożniku prostokątna studnia.
Bilsk (Euibcbic)
rej. Kotelwa, obw. połtawski
Kurhan. Jest to pozostałość umocnionego osiedla scytyjskiego, największego z dotąd odkrytych (powierzchnia 4,5 tys. ha, długość wałów 27,6 km). Archeolodzy przypuszczają, że znajdowało się tu miasto Helon wspominane przez Herodota.
Bobryk (EoSpmc)
rej. Hadziacz, obw. połtawski
Pałac klasycystyczny, zbudowany w latach 1805-1807. Budowla murowana z cegły, otynkowana, na planie prostokąta, z piętrową częścią środkową i parterowymi skrzydłami. Fasada dekorowana dwoma doryckimi portykami sześciokolumnowym w linii ściany i wysuniętym czteroko-lumnowym, zwieńczonym frontonem. W środkowej części elewacji ogrodowej sześciokolumnowy portyk dorycki ze schodkowym frontonem i loggią w drugiej kondygnacji. Rozplanowanie wnętrza amfiladowe.
Bołhrad (Eojirpaa) stolica rejonu, obw. odeski
Miasto, położone na brzegu jeziora Jałpuch, założyli w 1821 r. Bułgarzy, uciekinierzy spod jarzma tureckiego.
'Mauzoleum Inzowa (1833). Pierwotnie cerkiew cmentarna. Po śmierci w 1845 r. I. Inzowa, prezesa komitetu opiekującego się cudzoziemcami w południowej Rosji, staraniem kolonistów bułgarskich przewieziono zwłoki do Bołgradu i pochowano je w cerkwi. Budowla klasycy-styczna w kształcie rotundy na niskim cokole, z toskańską kolumnadą wokół zachodniej części, nakryta półsferyczną kopułą na wysokim bębnie z lunetami. Do wejścia prowadzą kamienne schody. Wewnątrz u podstawy bębna fryz z kwadratowymi niszami i gzyms z kroksztynami.
28
cerkiew Nikoiajewsica u/i;, kiasycystyczriarna planie krzyża, z częścią środkową zwieńczoną kopułą na wysokim, cylindrycznym bębnie. W elewacjach cztero-kolumnowe portyki korynckie z trójkątnymi frontonami. Ściany rozczłonkowane pilastrami i stiukowym ornamentem roślinnym. Półkoliste okna flankowane półkolumnami toskańskimi.
Bołhrad. Cerkiew Nikołajewska
* Sobór Preobrażeński, zbudowany w latach 1833-38 według projektu A. Mielnikowa. Budowla klasycystyczna, na planie krzyża, nakryta kopułą na wysokim bębnie dekorowanym pilastrami korynckimi. Elewacje dekorowane sześciokolumnowymi portykami jońskimi z frontonami i szerokimi schodami. W fasadzie zachodniej dwie niewielkie dzwonnice zwieńczone półsferycznymi kopułami. W latach 1912-14 I. Piskariew wykonał we wnętrzu malowidła w stylu modernistycznym.
Charków (XapiciB) stolica obwodu
Charków został założony w 1655 r. przez grupę przesiedleńców kozackich liczącą ponad 500 rodzin. Była tu wtedy błotnista kotlina przecięta trzema wysychającymi latem strugami. Miała to być osada wojskowa, służąca powstrzymywaniu najazdów Tatarów krymskich, jednak dzięki położeniu na dwóch szlakach moskiewsko--czarnomorskim i kijowsko-dońskim zaczęła szybko
29
rozwijać się jako miasto. Juz pod kóniec*XVII w. Charków stał się jednym z najważniejszych ośrodków handlowych na Ukrainie. Od 1780 r. był siedzibą namiestnictwa, a po likwidacji przez Katarzynę II odrębnego ustroju Ukrainy Słobodzkiej stolicą guberni. W 1878 r. liczył ponad 83 tys. mieszkańców, w tym 2038 katolików, 1655 ewangelików, 2625 Żydów i 42 muzułmanów. Słynne jarmarki charkowskie odbywały się cztery razy w roku. Z Polski przywożono tu tkaniny lniane, wełniane, obuwie i wyroby platerowane (zwane tu "polskim srebrem"). Działało m.in. 12 gorzelni, 16 fabryk słodyczy, 10 zakładów tytoniowych, 12 drukarni, 8 zakładów przemysłu maszynowego, 4 fabryki powozów, 6 cegielni, 5 zakładów litograficznych razem około 130 przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających ponad 3300 robotników. Funkcjonowały trzy banki: handlowy, rolniczy i powszechny. Z licznych zakładów naukowych wymienić należy uniwersytet (założony 1805), szkołę weterynaryjną i konserwatorium. Reprezentacyjnymi ulicami były: Bolszaja Sumskaja, Je-katerynosławskaja, Moskowskaja i Połtawskij Szlach.
W 1880 r. w Charkowie mieszkało około tysiąca Polaków, wśród nich kilkudziesięciu przedstawicieli inteligencji. Było dziesięć sklepów polskich. W książeczce Z dala od kraju wydanej w 1916 r. w wydawnictwie S. Kasztelewicza w Charkowie zamieszczono około trzydziestu reklam miejscowych firm polskich. O kolonii polskiej pisali m.in. Antoni M. Dubiecki ("Tygodnik Ilustrowany" nr 107/1877), Lipiński (Polacy w Charkowie, "Znicz", Moskwa 1905) i Sta-nisławski ("Gazeta Codzienna" 1860). W skład tej kolonii wchodziła grupa sitarzy biłgorajskich, stale tu osiadłych, którzy rozprowadzali swe wyroby po całej guberni. Przy ul. Małosumskiej stał murowany, bezwieżowy kościół katolicki; w jego ołtarzu bocznym wisiał obraz Ukrzyżowania pędzla Józefa Korzeniowskiego. Polacy stanowili połowę gminy katolickiej, do której należeli też Francuzi, Niemcy i Włosi. W wyniku działań wojennych w 1915 r. znalazło się w Charkowie kilka tysięcy Polaków ewakuowanych z terenów centralnej Polski i zarejestrowanych przez Centralny Komitet Obywatelski. O ich przeżyciach i tęsknocie za krajem mówi wspomniana książeczka Z daleka od kraju
30
�K U Ś N IERZ
JÓZEF SOLIK
ze LWOWfl.
Przyjmuje wszelkie obstalunki, w zakres kuśnierstwa wchodzące, jako to:
FUTRA mezhie 1 damskie, ETBli, HBFRI, CZAPKI 11. p.
o Przyjmuje się przeróbka różnych rzeczy, o
. CENY UMIARKOWANE.
CHftRKÓW, Jarosławska 18. WejScie z ulicy.
ZEGARMISTRZ
EUGENIUSZ syn Piotra
I
z Warszawy Firma egzyst od 187? r.
przyjmuje do reperacji zegarki do najbardziej skomplikowanych.
Chórków, ul. Mironosickd, Nr. 17, m. S.
..iffh. iffiii iiHlłi --*1 ifflh. iHh iii rt illi i**- itinif*- A "h nflti nrtk.iift) .iillr i iiflhnfrtii..Polskie ogłoszenia z gazet charkowskich (1916)
z tekstami m.in. M. W. Rudnickiego, K. Rollego i W. Wró-blewskiego. Po rewolucji bolszewickiej większość Polaków różnymi drogami opuściła Charków.
Od grudnia 1919 r. do czerwca 1934 r. miasto było stolicą Ukrainy sowieckiej. Tu rozpoczęło się ukraińskie odrodzenie kulturalne lat dwudziestych. W Charkowie żył i tworzył m.in. wybitny pisarz M. Chwylowy, powstała
31
organizacja literatów WAPLITE i teatr "Berezil". Tu też zaczęły się w latach trzydziestych represje wobec inteligencji ukraińskiej podjęte przez Stalina.
Obecnie Charków liczy prawie 2 min mieszkańców i jest największym miastem Ukrainy wschodniej.
Charków. Sobór Pokrowski
* * Sobór Pokrowski, wzniesiony w 1689 r., barokowy, jest najstarszym zabytkiem w mieście i jedynym zachowanym obiektem dawnej twierdzy charkowskiej. W jego architekturze widoczne są wpływy sztuki rosyjskiej i ukraińskiej. Jest to budowla dwukondygnacyjna (z cerkwią "zimową" w dolnej kondygnacji), trójdzielna, z częścią centralną na planie ośmioboku oraz pięciobocznie zamkniętym przedsionkiem i częścią ołtarzową, nakryta trzema kopułami na ośmiobocznych bębnach. Ściany zwieńczone zębatym gzymsem, w narożach "wiszące" półkolumny na krokszty-nach, w obramieniach okiennych kolumienki i ozdobne szczyty. Sobór należy do najważniejszych przykładów baroku ukraińskiego.
Obok stoi �* dzwonnica współczesna soborowi, czte-rokondygnacyjna, na planie ośmioboku, nakryta namio-
32
tówyW dachem ż cebulką, z wyglądu przypominająca obronną basztę. Dawniej należała do systemu umocnień twierdzy. Pierwszą i drugą kondygnację rozdziela arkadowa galeria flankowana niewielkimi wieżyczkami.
*Dom archireja został wzniesiony w latach 1820-26 na dziedzińcu soboru. Budowla klasycystyczna, złożona z dwukondygnacyjnej części środkowej i trójkondygna-cyjnych bocznych, zwieńczonych wysokimi, trójkątnymi frontonami. W fasadach głównej i ogrodowej kolumnady doryckie podtrzymujące taras. Pomieszczenia parteru sklepione, wyższe kondygnacje mają belkowane stropy. Po 1920 r. mieściła się tu ekspozycja charkowskiego Muzeum Historycznego. Obecnie budynek zwrócono władzom cerkiewnym.
Za czasów sowieckich zespół soboru Pokrowskiego był bardzo zaniedbany. Obecnie teren został uporządkowany, trwa restauracja elewacji soboru.
** Sobór Uspieński, zbudowany w latach 1771-1777, na miejscu poprzedniego, zniszczonego przez pożar w 1733 r., wzorowany na cerkwi św. Klemensa w Moskwie. Budowla barokowa na planie prostokąta. Część środkowa nakryta półsferyczną kopułą na wysokim bębnie, w zwieńczeniu ozdobna latarnia z cebulastą kopułką. Nawy nakryte sklepieniem kolebkowym. W narożach cztery mniejsze kopuły, będące powtórzeniem centralnej. Dzięki oknom umieszczonym w dwóch kondygnacjach sobór przypomina bardziej barokowy pałac niż świątynię. Wewnątrz mieści się Sala Muzyki Organowej z dekoracjami ze sztucznego marmuru oraz malowidłami o motywach roślinnych i geometrycznych.
** Dzwonnica jest połączona z soborem krytym przejściem. Została wzniesiona w latach 1821-1848 według projektu E. Wasiliewa, profesora Uniwersytetu Charkowskiego, dla upamiętnienia zwycięstwa w wojnie z Napoleonem. Jest to monumentalna, pięciokondygnacyjna budowla wysokości 89 m, stanowiąca akcent wysokościowy starej części miasta. Pierwsza kondygnacja na planie prostokąta, druga na planie kwadratu z cztero-kolumnowymi portykami korynckimi, trzy najwyższe na planie koła. Całość zwieńczona kopułą z ozdobną cebulką.
33
Detale elewacji wykonano z betonu i cementu 7 pokryto dekoracyjnym lastrykiem na podłożu białego dolomitu. W 1862 r. w piątej kondygnacji umieszczono cztery tarcze zegarowe. Obiekt był restaurowany w latach 1972-75.
Charków. Sobór Uspieński
** Sobór Błagowieszczeński, zbudowany w latach 1888 -1901 w stylu rosyjsko-bizantyjskim, znajduje się po drugiej stronie rzeki Łopań, przy ulicy wiodącej do dworca kolejowego. Budowla na planie krzyża, z półkolistą apsydą. Część środkowa nakryta kopułą na wysokim bębnie z arkadową galerią, nad nawami bocznymi mniejsze kopuły. Od zachodu przylega do cerkwi okazała, czterokondygnacyjna dzwonnica ze zwieńczeniem namiotowym. Wewnątrz malowidła z przełomu XIX i XX w. (w kopule Adoracja Boga Ojca). Wszystkie kondygnacje cerkwi i dzwonnicy są dekorowane pasami rustyki.
* Kościół katolicki (ul. Hohola 4) zbudowany w 1891 r. kosztem parafian. W 1937 r. został zamieniony w salę kinową dla wysoko postawionych członków partii oraz skład materiałów filmowych. Wnętrze podzielono stropami na piętra. Rewindykacja świątyni odbywała się eta-
34
parni. W lyyu r. zwrócono trzecie piętro, później resztę. Odbudową od początku kieruje młody, ale już bardzo zasłużony kapłan, ks. Jerzy Zimiński, marianin z obwodu winnickiego. Obecnie pomaga mu kilku innych księży oraz siostry bezhabitowe (honoratki).
Kościół jest budowlą neogotycką z czerwonej cegły, z trójkondygnacyjną wieżą ponad głównym wejściem i sze-ściobocznym prezbiterium. Elewacje oszkarpowane, okna ostrołukowe, w zwieńczeniu liczne pinakle. Wystrój wnętrza (polichromie, witraże, rzeźby) jest współczesny, dawny został zupełnie zniszczony za czasów sowieckich.
Synagoga reformowana (Tempel) wzniesiona w latach 1909-1913. W miejscu tym stał w XIX w. dom mieszczanina Zarudnego, który gmina żydowska odkupiła z przeznaczeniem na dom modlitwy. W 1906 r. władze miasta nakazały jego rozbiórkę ze względu na zły stan techniczny. W 1909 r. wydano zezwolenie na budowę nowej synagogi pod warunkiem, że "fasada cofnięta będzie o 4 sążnie w głąb posesji i że zachowana będzie odległość 100 sążni od najbliższej cerkwi, Mikołajewskiej". Gmina ogłosiła konkurs na projekt, który wygrał Jakim Hewirc. Jedną z nagród przyznano projektowi zgłoszonemu przez polskiego architekta Adolfa Szyszko-Bohusza. W 1923 r. władze sowieckie umieściły w synagodze klub. W 1974 r. wiatr zerwał miedziane pokrycie kopuły. W 1990 r. budynek zwrócono gminie żydowskiej. Rozebrano wtedy strop w sali modlitewnej i odsłonięto okna (witraże wykonał Jewhen Kotlar), przywracając wnętrzu pierwotny wygląd. W 1998 r. synagoga poważnie ucierpiała w wyniku pożaru. Budowla jest eklektyczna, przeważają elementy gotyckie i orientalne. W fasadzie łukowaty portal i prowadzące do niego schody. Układ przestrzenny wnętrza oraz kopuła oparte na wzorach bizantyjskich. Sala główna mieściła dawniej 500 mężczyzn, a galeria 400 kobiet. W suterenie znajdowała się mała sala dla ubogich. Zachował się aron ha-kodesz z białego kararyjskiego marmuru.
** Zespół Uniwersytetu Charkowskiego. W II poł. XVIII w. Charków był jednym z najważniejszych ośrodków handlowych południowej Rosji, nie było w nim jednak prawie wcale życia intelektualnego. Istniał jedynie średni
35
zakład nauczania Kolegium Charkowskie (1726-1817)." Próby założenia uniwersytetu, podjęte za panowania Katarzyny II, okazały się bezowocne. Dopiero po wstąpieniu na tron Aleksandra I powołano Główny Zarząd Szkół i nowe struktury organizacyjne oświaty. Kuratorem utworzonego wtedy charkowskiego okręgu szkolnego został Polak, hr. Seweryn Potocki (1762-1829), brat Jana, głośnego historyka. Kształcił się w Lozannie i Genewie, na Sejmie Czteroletnim był stronnikiem reform. W 1791 r. był mianowany rotmistrzem kawalerii narodowej i odznaczony orderem Orła Białego. Po rozbiorach mieszkał w Petersburgu, gdzie zaprzyjaźnił się z przyszłym cesarzem Aleksandrem. Od 1802 r. był członkiem komisji do urządzania szkół, w której współpracował z księciem Adamem Czartoryskim.
Projektodawcą Uniwersytetu Charkowskiego był Bazyli Karazin (1773-1842), syn Bułgara i Ukrainki. Dzięki wielkiej energii i różnym wybiegom zgromadził na jego założenie kilkaset tysięcy rubli wśród szlachty charkowskiej, która chciała w ten sposób wyrazić carowi wdzięczność za odnowienie przywilejów. Tak powstał pierwszy na ziemiach ukraińskich, a piąty w Rosji uniwersytet. Seweryn Potocki pisał o tym: "Im więcej poznaję ten kraj, tym mocniej upewniam się, jak wielce różni się on od innych krajów, które gorliwie skorzystałyby z dobroczynnych środków, prowadzących do oświecenia się. W tych miejscowościach nauki nie mają tyle uroku, żeby same przez się mogły ku sobie pociągnąć. Trzeba użyć różnych sposobów, by pokazać ich wartość, szukać wszelkich środków, by przekonać o ich pożytku".
W dniu 17 stycznia 1805 r. Potocki otworzył uczelnię. Przy doborze kadry naukowej kierował się wyłącznie zdolnościami i umiejętnościami kandydatów: w latach 1805-08 wśród profesorów było 17 Niemców, 9 Rosjan, 5 Francuzów, 3 Serbów i 1 Polak. Wielu z nich wykładało przedtem na uczelniach Jeny, Erfurtu, Marburga, Heidelbergu, Lwowa i Paryża. Zaangażowanie Potockiego spotkało się początkowo z obojętnością miejscowej społeczności. Znikoma liczba słuchaczy doprowadzała do rozpaczy kuratora, który wszelkimi sposobami starał się obudzić w ludziach zamiłowanie do nauk. Nie mógł tego
36
pojąć przyjaciel kuratora, Tadeusz Cżaclci, który odwiedził Charków 1807 r. (w tym samym czasie w swoim Liceum Krzemienieckim miał on aż nadmiar uczniów).
Z czasem uniwersytet przyczynił się jednak znacznie do rozbudzenia zainteresowań literaturą oraz historią i etnografią Ukrainy. W lokalnych czasopismach ukazywały się także tłumaczenia z literatury polskiej (dzieła Naru-szewicza, Krasickiego, Karpińskiego i braci Śniadeckich), a katedra języka polskiego powstała już w 1818 r. Sam Potocki podał się do dymisji w 1817 r. Zmarł w 1829 r. w Moskwie jako rzeczywisty tajny radca stanu (co było jedną z najwyższych rang urzędniczych).
Wzmożony napływ Polaków do uczelni zaznaczył się zwłaszcza po 1831 r. Charkowski publicysta dr Janowski pisał: "Koniecznym jest obowiązkiem zaznaczyć ludzkie, a często niezwykle szlachetne traktowanie sprawy polskiej przez Uniwersytet Charkowski, co stawia go na wyżynach, do których wznosiły się tylko najwyższe umysły Rosji. To powinno być podkreślone z najwyższym uznaniem, jako rzecz prawie fenomenalna na tle ogólnego prześladowania narodu polskiego". Później jednak nagonka nacjonalistyczna i religijna doprowadziła do zredukowania samorządności uczelni, szykanowania polskich profesorów i usuwania ich z Rosji.
Potocki był także założycielem bogatej biblioteki uniwersyteckiej, inicjatorem utworzenia ogrodu botanicznego, organizatorem gabinetów: mineralogicznego, numizmatycznego i fizycznego. Pisano później o nim: "Wolny od wszelkiego rodzaju przesądów, obcy wyłączności stanowej i religijnej, pan możny i katolik, nawiedzał chaty nauczycieli wiejskich i był gorliwym orędownikiem tych duchownych prawosławnych, którzy czymkolwiek przysłużyli się sprawie oświaty. Był ideałem kuratora".
Długa jest lista innych sławnych Polaków związanych z Charkowem. W latach 1838-46 dyrektorem miejscowego gimnazjum był znany pisarz Józef Korzeniowski. Tu powstały jego najważniejsze dzieła: Karpaccy górale, Żydzi, Panna mężatka, Spekulant (1845) iKollokacja (1846). Prowadził on dom otwarty, z którego kultura polska promieniowała na cały Charków. Po Korzeniowskim stanowisko objął inny Polak, Jan Wernikowski. Profesorami uniwersytetu
37
byli: prawnik Aleksander Mickiewicz (brat poety), Historyk i numizmatyk Ignacy Daniłowicz (przyjaciel Lelewela), tłumacz Dantego Antoni Stanisławski, filolog Alfons Wa-licki, Napoleon Halicki, Jan Krynicki, Ildefons Kossow, Leon Cienkowski, Grzegorz Ciechanowiecki, Piechowski, Stankiewicz i wielu innych. W Charkowie wychował się urodzony w odległych o 50 km na wschód Pieczenihach (obecnie w Rosji) malarz Henryk Siemiradzki, absolwent wydziału przyrodniczego Uniwersytetu Charkowskiego, mistrz w odtwarzaniu kolorytu życia starożytnej Grecji i Rzymu (niektórzy historycy rosyjscy włączają go do dziejów sztuki rosyjskiej).
Jesienią 1885 r. na uniwersytecie pojawił się jeszcze jeden student Polak Józef Piłsudski. Oto jak pisze o tym Włodzimierz Sułeja (Józef Piłsudski, Wrocław 1995): "Od jesieni świeżo upieczony maturzysta rozpoczął studia medyczne w odległym Charkowie. Trudno orzec, co wpłynęło na wybór tak kierunku, jak i miejsca studiów. Po latach (...) stwierdził, że medycynę wybrał przez przekorę, wszelako studia przebiegały pomyślnie, a egzaminy w I semestrze (m.in. z anatomii i histologii) zaliczył z wynikiem dobrym. (...) Piłsudski zaliczał się zapewne do grona aktywniejszych politycznie studentów. Już w pierwszym semestrze odsiadywał dwudniową karę aresztu, a po studenckich demonstracjach z okazji dwudziestej piątej rocznicy uwłaszczenia chłopów, 2 i 3 marca 1886 roku, znalazł się pośród około 150 zatrzymanych. Z tej grupy, jak pisał w liście do ciotki, �20 dotychczas osądzili na siedzenie w areszcie, a między nimi i mnie na sześć dób. (...) Późną wiosną 1886 roku Piłsudski kończy pomyślnie sesję egzaminacyjną. Po zaliczeniu I roku przez Petersburg (...) powraca do Wilna. Charkowska uczelnia nie zyskała w jego oczach uznania, toteż zdecydował się na przeniesienie do o wiele bliższego Dorpatu...".
Nakładem krakowskiej Akademii Umiejętności wyszła w 1911 r. książka Ludwika Janowskiego Uniwersytet Char-kowski w początkach swego istnienia.
* Stary Uniwersytet (ul. Uniwersytetśka 12). Budynek powstał w latach 1766-1777 według projektu M. Tichmie-niewa jako dom generalnego gubernatora. Od 1805 r. do
38
iyt>8 r. mieścił się w nim uniwersytet ^namowsiu, nie jest użytkowany przez zaoczny Instytut Politechniczny. Jest to dwukondygnacyjny gmach na planie wydłużonego prostokąta z zaokrąglonymi narożami i dwoma ryzalitami. Nad głównym wejściem balkon wsparty na kroksztynach, okna drugiej kondygnacji dekorowane girlandami, przedzielone pilastrami jońskimi. Jest to najstarsza klasycy-styczna budowla w mieście.
Przed kilku laty nad wejściem do budynku umieszczono tablicę upamiętniającą spotkanie Adama Mickiewicza z pisarzem ukraińskim Petrem Gułak-Artemowskim w 1825 r., z inskrypcją po polsku i ukraińsku.
Charków. Stary Uniwersytet
Gmachy wydziałów chemii i fizyki z końca XVIII w., klasycystyczne, dwukondygnacyjne, flankują od północy i południa stary gmach uniwersytetu, od którego są oddzielone bramami o wyglądzie łuków triumfalnych, zwieńczonymi schodkową attyką i zamkniętymi ażurowymi wrotami.
* * Nowy gmach uniwersytecki został wzniesiony w latach 1823-31 po przeciwnej stronie ulicy (ul. Uniwersytetśka 25) według projektu E. Wasiliewa, profesora Uniwersytetu Charkowskiego. Klasycystyczny, dwukondygnacyjny budynek mieścił aulę, obserwatorium, bibliotekę i czytelnię oraz umieszczoną od strony dziedzińca cerkiew
39
z półkolistą apsydą. W Fasadzie portyk joński osłaniający głęboką loggię, do której prowadzą schody. Nad częścią środkową ozdobna kopuła. W westybulu sklepienie krzyżowe wsparte na sześciu filarach. Po odbudowie ze zniszczeń II wojny światowej umieszczono tu salę kinową i bibliotekę naukową Uniwersytetu.
Uniwersytecki ogród botaniczny ul. Kłoczkiwśka 52) został założony w 1804 r. z inicjatywy Seweryna Potockiego przez prof. Dielawina i ogrodnika Strowalda, na bazie istniejącego od 1792 r. Ogrodu Kantemirowskiego. Dla upamiętnienia 300-lecia Charkowa na stoku płaskowyżu wybudowano kaskadę wodną z pięciobiegowymi schodami po bokach. Dzieli ona ogród na dwie połowy. Rośnie tu ponad 1000 gatunków roślin (w tym 380 gatunków drzew i krzewów). Kolekcja oranżerii liczy ok. 800 roślin tropikalnych i subtropikalnych.
* Budynek gimnazjum (Moskowśkyj Prospekt 24) z 1814 r., projektu E. Wasiliewa, zbudowany na miejscu stacji pocztowej z XVIII w, rozbudowany w latach 1848-50, klasycystyczny, dwukondygnacyjny. Fasada dekorowana sześciokolumnowym portykiem toskańskim do którego prowadzą szerokie schody. Ponad belkowaniem schodkowate zwieńczenie. Obecnie mieści się tu Technikum Przemysłowo-Pedagogiczne.
Gmach Szkoły Artystycznej (obecnie Akademia Sztuk Pięknych) z 1913 r., projektu K. Żukowa, secesyjny. Nad głównym wejściem wieża. Dekoracje nawiązują do sztuki ludowej. Dachy z załomami, kryte dachówką, elewacje zdobione barwnymi płytkami majolikowymi.
* Dawny dom handlowy "Salamandra", tzw. Dochodnyj Dom (ul. Sumśka), z lat 1912-1914, projektu N. Wie-riowkina. Secesyjny zespół składa się z pięciu budynków (dwa wzdłuż ulicy, trzy tworzą głęboki dziedziniec wewnętrzny). Dwa wyższe piętra zdobią wielkie kolumny jońskie.
Magazyn żywności dla wojska (Pł. Poeziji 7), wzniesiony w latach 1785-1787 według projektu R Jarosławskiego na zamówienie władz wojskowych. Klasycystyczny, na planie
40
prostokąta, dwukondygnacyjny, ze sklepioną piwnicą. Elewacje rozczłonkowane poziomo płaskimi arkadami. Ściany zwieńczone belkowaniem z gzymsem.
Piotr Jarosławski (urodzony w Achtyrce w 1750 r.) uczył się w Kolegium Charkowskim, a następnie w Moskwie u W. Bażenowa. Od 1776 r. był przez kilka dziesięcioleci architektem gubernialnym w Charkowie. W 1785 r. zaprojektował gmach administracyjny (naprzeciw soboru Uspieńskiego), zapoczątkowując zespół nowego centrum miasta. W tymże roku wzniósł gmach namiestnictwa, teatr i łuk triumfalny oraz bank. Jego dziełem są m.in. cerkiew w Sumach oraz dzwonnica soboru w Achtyrce.
�Bank Rolny (Zemelny Bank) z 1898 r. projektu A. Be-ketowa (Pł. Konstytuciji), obecnie Technikum Transportu Samochodowego. Budynek neorenesansowy, dwukondygnacyjny, zwieńczony attyką. Druga kondygnacja bogato dekorowana kanelowanymi kolumnami korynckimi. Część
CHARKÓW
0 200 400 m CENTRUU
41
środkową fasady zdobią rzeźby alegoryczne i ozdobny fronton z belkowaniem podtrzymywanym przez kariatydy.
Dworzec kolejowy z 1952 r. o monumentalnej architekturze w stylu realizmu socjalistycznego. Fasada z dziesięcio-kolumnowym portykiem flankowanym przez dwie wieże zwieńczone pinaklami.
Przy pl. Dworcowym wznosi się Budynek Zarządu Kolei Południowych z 1912 r. (arch. Dmitrow i Rakityn), neoklasycystyczny, z kolumnową fasadą i kopułą.
** Muzeum Sztuki (ul. Radnarkomiwśka 11). Budynek klasycystyczny, dwukondygnacyjny. Po obu stronach półkolistego portalu medaliony z płaskorzeźbionymi głowami. Najważniejszym eksponatem muzeum jest słynny obraz Ilji Riepina Kozacy zaporoscy piszą list do sułtana tureckiego. W ekspozycji dwa mało znane obrazy Henryka Siemiradzkiego: Isawryjscy piraci sprzedają zdobycznych niewolników (1880) oraz W sklepie z trumnami.
Muzeum Historyczne (ul. Uniwersytetśka). Budynek z pocz. XX w. w stylu neogotyckim, trzykondygnacyjny, z rustykowanymi elewacjami. Wewnątrz ekspozycja poświęcona historii Charkowa w XIX i XX w. Przed muzeum ustawiono prehistoryczne posągi (tzw. baby), związane być może z kulturą połowiecką.
* Stary gmach Muzeum Historycznego znajduje się po drugiej stronie ulicy. Jest to budynek dwukondygnacyjny, z sześciokolumnowym portykiem toskańskim podtrzymującym falisty fronton zwieńczony gzymsem konsol-kowym. Ekspozycja dotyczy historii Charkowa w wiekach XVII-XIX (stare obrazy, widoki dawnej twierdzy charkow-skiej, meble i wyposażenie wnętrz).
* Teatr Dramatyczny im. Szewczenki z przełomu XIX i XX w. (ul. Sumśka), dwukondygnacyjny, z drugą kondygnacją zdobioną parami przyściennych kolumn jońskich. W fasadzie okazały fronton z rzeźbami alegorycznymi w tympanonie. Półkoliste pomieszczenia boczne wieńczą niewielkie kopuły. Pierwszy teatr wybudowano w Charkowie w 1787 r.
42
�Dom mieszkalnym 1814 r. (ul. Czernyszewśkoho 14), projektu W. Lubaczewskiego, klasycystyczny, dwukondygnacyjny, z trzykondygnacyjnymi ryzalitami od strony podwórza. W fasadzie czterokolumnowy portyk joński z trójkątnym frontonem.
Dom mieszkalny z pocz. XIX w. (ul. Dmytriwśka 14), klasycystyczny. W fasadzie czterokolumnowy portyk na wysokim cokole, zwieńczony trójkątnym frontonem. Elewacje boczne, też zwieńczone frontonami, są częściowo boniowane.
Charków. Kamienica przy ul. Puszkinskiej 19
Dom mieszkalny (ul. Marksa 26) projektu R Jarosław-skiego, położony na terenie dawnego zespołu dworskiego, który później znalazł się w granicach miasta. Budynek klasycystyczny na planie prostokąta, dwukondygnacyjny ze sklepioną piwnicą. W elewacji od strony dziedzińca czterokolumnowy portyk joński. Od ulicy na poziomie piętra pilastry korynckie zwieńczone frontonem.
Dom mieszkalny z końca XVIII w. (ul. Puszkinśka 6), prawdopodobnie projektu R Jarosławskiego, w XIX w. rozbudowany. Budynek klasycystyczny z elementami ba-
43
kane-
roku, na planie prostokąta. Fasada rozczłonkowana lowanymi pilastrami, podtrzymującymi belkowanie zwieńczone trójkątnym frontonem ze stiukową głową lwa w tym-panonie. Jest to najstarszy z zachowanych domów mieszkalnych w Charkowie.
* Kamienica z pocz. XX w. (ul. Puszkinśka 19), trzykon-dygnacyjna z mansardą. Elewacja zdobiona secesyjnymi stiukami o motywach roślinnych. W nadłuczach okien parteru przetrwały fragmenty szyldów piwiarni sprzed 1914 r.
Pałacyk z przełomu XIX i XX w. (róg Pł. Konstytuciji i ul. Uzwiz), dwukondygnacyjny, z ozdobnym frontonem. Elewacje bogato dekorowane półkolumnami, pilastrami i arkadami.
Charków. Dom przy ul. Sumskiej 2
Zabudowa ulicy Sumskiej (główna ulica starego Charkowa) pochodzi z przełomu XIX i XX w. Wśród wielu bogato zdobionych kamienic, przeważnie eklektycznych w stylu, wyróżniają się domy: nr 1 (z płaskorzeźbio-nymi wazonami w niszach), nr 2 (z wykuszami i balkonikami), nr 3 (ze stiukowymi girlandami i wykuszem zwieńczonym kopułą), nr 4 (z kamiennymi wazonami),
44
* nr 6 (wielki gmach modernistyczny ż pełnópośtaciowymi rzeźbami nimf w zwieńczeniu), nr 19 (z dwukolumnowym portykiem i attykowym zwieńczeniem), *nr 52 (z kręconymi kolumienkami, neogotyckimi maswerkami i fryzami), nr 57 (z kolumnami jońskimi i ozdobnym frontonem), nr 82 (z wielką kolumnadą i rzeźbami w zwieńczeniu). Pod nr 61 Pałac Ślubów z 1913 r. okazała, wolnostojąca budowla, nakryta półsferyczną kopułą, otoczona ze wszystkich stron kolumnadą. W kamienicy przy ul. Sumskiej 96 zwraca uwagę wspaniały portal secesyjny złożony z girland i ornamentów geometrycznych, wśród których umieszczono popiersie dziewczyny z rozpuszczonymi włosami.
Zabytkowa zabudowa ulicy Połtawśkyj Szlach łączącej śródmieście z dworcem kolejowym pochodzi z tego samego okresu. Do najciekawszych należą kamienice:
* nr 1 (z narożną wieżyczką zwieńczoną kopułą), * nr 7 (z kolumnami, przerywanymi frontonami i puttami), * 19 (z bogatą dekoracją rzeźbiarską ludzkie popiersia i girlandy), **nr 35 (najokazalsza, efektownie zwieńczona arkadą z frontonem, po bokach wielkie wazony w otoczeniu lwich głów), nr 52 (obecnie hotel), nr 54 (z kolumnami i misternie kutymi balustradami balkonów). Przy sąsiedniej ulicy Marksa (nr 17) pałacyk użytkowany obecnie przez Ministerstwo Zdrowia, dwukondygnacyjny, z pierwszą kondygnacją zdobioną stiukowymi girlandami i głowami kobiet. W drugiej półkoliste arkady i maski, w zwieńczeniu trójkątny fronton.
*** Polski cmentarz wojskowy (zwany też Cmentarzem Ofiar Totalitaryzmu) jest usytuowany na północnym obrzeżu miasta, po prawej stronie szosy wiodącej do granicy z Rosją. Cmentarza tego nie ma na żadnym planie Charkowa i mało kto z miejscowych o nim wie.
Otwarty przed kilku lat cmentarz jest wzorowo utrzymany. Na prawo od wejścia uwagę zwraca stela z cytatem z pięknego wiersza Adama Asnyka, zaczynającego się od słów: "Szkoda kwiatów, które więdną w ustroniu i nikt nie zna ich barw świeżych i woni...". Na kolejnym pomniku widnieje inskrypcja w językach polskim, rosyjskim i ukraińskim: "Tu spoczywają szczątki tysięcy bez
45
winy polegrych radzieckich obywateli i polskich oficerów rozstrzelanych w katowniach NKWD w latach 1938-1941. Pomnik wzniesiony decyzją Urzędu Miejskiego Charkowa w sierpniu 1991 r., ze środków Wydziału KBP obwodu charkowskiego, diecezji charkowskiej, organizacji społecznych i zakładów Charkowa". Idąc w głąb cmentarza, przechodzi się po płycie z inskrypcją "Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu Charków". Na dalszym, ponadstumetrowym odcinku po obu stronach alei ułożono płyty z nazwiskami zamordowanych oficerów polskich.
Aleja doprowadza do ołtarza utworzonego przez dwie prostokątne płyty z krzyżem pośrodku. Przed ołtarzem tablica z inskrypcją: "W hołdzie ponad 4300 oficerom WP, jeńcom wojennym z obozu w Starobielsku i sowieckich więzień, zamordowanym przez NKWD wiosną 1940 r. w Charkowie. Naród Polski". Z tyłu zawieszono wielki dzwon odlany w słynnej ludwisarni Janusza Felczyńskiego w Przemyślu (jest na nim wypisany tekst pieśni Bogurodzica), w który uderza się w czasie uroczystości na cmentarzu. Przyjął się zwyczaj, że każdy odwiedzający również uderza w ten dzwon. Nieco z boku płyta z inskrypcją: "27 VI1998 r. prezydenci Polski i Ukrainy położyli w tym miejscu poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II kamień węgielny pod budowę cmentarza ofiar totalitaryzmu, oficerów WP oraz mieszkańców Charkowa i ziemi charkowskiej, zamordowanych przez NKWD. Cierpieniu prawdę, umarłym modlitwę, w obliczu Boga Wszechmogącego Rodacy, Warszawa-Charków 1998 r.".
W pobliżu tablic z nazwiskami zamordowanych znajdują się dwa krzyże: jeden z napisem "Virtuti Militari" i orłem jagiellońskim, drugi z inskrypcją "1IX-17IX1939" i orłem legionowym. Kilka większych, zalanych betonem wzgórków wyznacza zbiorowe mogiły polskich oficerów. Mniejsze, ale liczniejsze wzgórki, oznaczone prawosławnymi krzyżami, kryją szczątki mieszkańców Charkowa i okolic.
* Stary cmentarz przy ul. Puszkinskiej. Założony w XIX w. przez katolików i luteran, był wówczas niemal w całości "polski". Czasy sowieckie przyniosły prawie całkowitą zagładę cmentarza wraz z kaplicą. Miejsce pomników
46
polskich i niemieckich zajęły nowe pomniki rosyjskie, ukraińskie i żydowskie. Z wielkim trudem można odnaleźć sześć zdewastowanych nagrobków z inskrypcjami polskimi, jeden z francuską i jeden z niemiecką. Spoczywają pod nimi: Teofila Jurjewicz (zm. 1906), Stanisław Sanocki (zm. 1905), Adam Wojtkiewicz-Pawłowicz (zm. 1902), Teresa z Obuchowskich Sokołowska (zm. 1892), Anna Smydt (zm. 1906, rozbity nagrobek marmurowy), Władysław Stubas (zm. 1907) oraz Francuz Eugene Servien (zm. 1901) i ewangeliczka Paulina Kruschell (zm. 1905). Prawdopodobnie już wkrótce i te nagrobki znikną z cmentarza. Tuż przy rozbitych nagrobkach (z nieczytelnymi już inskrypcjami) widać nowe, z napisami rosyjskimi lub hebrajskimi.
Chersoń (XepcoH)
stolica obwodu
Port morski i rzeczny Chersoń leży nad Dnieprem, 25 km od jego ujścia do Limanu Dnieprowskiego. Został założony w 1778 r. na miejscu umocnień tzw. Szańca Aleksandra z 1737 r. Nazwa nawiązuje do Chersonezu Taurydz-kiego, miasta starogreckiego leżącego na południowo--zachodnim wybrzeżu Krymu. Początkowo Chersoń był twierdzą i ośrodkiem stoczniowym; w 1783 r. spuszczono tu na wodę pierwszy okręt wojenny rosyjskiej Floty Czarnomorskiej. Od 1803 r. stał się stolicą guberni.
Około 1880 r. miasto liczyło 48 tys. mieszkańców i rywalizowało z portami w Odessie i Mikołajowie. Wśród mieszkańców najwięcej było Rosjan (wśród nich wielu starowierców), poza tym Ukraińcy, Żydzi i Grecy. Słownik geograficzny niezbyt korzystnie prezentuje ówczesny Chersoń: "We dnie kurz, wieczorem komary trapią przechodniów. Niekiedy na Wielkiej Sobornej, głównej ulicy miasta, nie widać nawet w południe żywej duszy. Takie miasta powiatowe jak Kremenczuk i Elisawetgrad są daleko piękniejsze, czystsze i bogatsze. (...) Całe życie miasta skupia się na wybrzeżu (Nabereżnaja). Są tam cztery przystanie. Parostatki snują się w górę i na dół, koło przystani tłoczą się łodzie, barki, berlinki, szalandry z jarzynami i rybami (...). Na wyspie Kwarantannowej, u zbiegu dwóch rzek,
47
cały szereg pralni wełny i tartaków. Po drugiej stronie miasta, nad Dnieprem cytadela. (...) Grecy prowadzą drobny handel po małych sklepikach, trudnią się lekkimi rzemiosłami, faktorstwem, utrzymują szynki i traktier-nie...". Kościół katolicki p.w. śś. Piusa i Mikołaja został wzniesiony w 1787 r. kosztem księcia Szaca. Parafia liczyła 1348 wiernych. Były też dwie synagogi. Na początku XX w. Chersoń stał się ważnym portem handlowym. Obecnie liczy ponad 360 tys. mieszkańców.
* Cerkiew Grecko-Sofijska (ul. Czerwonofłotśka 13) z 1780 r., typu trójnawowej bazyliki, na planie prostokąta, zwieńczona niewielką, lecz wysoką drewnianą kopułą na ośmiobocznym bębnie. Od wschodu trzy niskie apsydy odpowiadające nawom. Główne wejście przez dolną kondygnację trzykondygnacyjnej dzwonnicy. Zdobienia elewacji skromne. Wewnątrz zachowały się obrazy i snycerka, a także malowidła na żaglach kopuły.
** Sobór Swiatoduchowski (ul. Dekabrystiw 36) z lat 1804-1806, klasycystyczny, na planie prostokąta. Pierwotnie był jednonawowy, później dobudowano dwa boczne pomieszczenia. Nad częścią środkową masywna kopuła na ośmiobocznym bębnie. We wszystkich elewacjach czte-rokolumnowe portyki doryckie z trójkątnymi frontonami i gzymsami konsolkowymi. Do głównego wejścia (zachodniego) prowadzą szerokie schody. Wewnątrz na żaglach medaliony, a ponad nimi fryz.
Cerkiew Nikołajewska (ul. Dobrochotowa 31) z 1819 r., klasycystyczna, na planie krzyża z wydłużoną częścią zachodnią oraz prostokątną częścią ołtarzową od wschodu. Nad częścią centralną masywna kopuła na ośmiobocznym bębnie, nad przedsionkiem trójkondygnacyjna dzwonnica. W elewacjach zachodniej i wschodniej portyki z podwójnymi kolumnami toskańskimi, zwieńczone trójkątnymi frontonami. Dekoracja fasad skromna. Okna, drzwi i arkady dzwonnicy zdobione archiwoltami wspartymi na profilowanych gzymsach.
* Dawny kościół katolicki (obecnie szkoła muzyczna) został wzniesiony na przełomie XIX i XX w. Jest to budowla neogotycka, zwieńczona wieżą z krenelażem,
48
0 bogatej dekoracji zewnętrznej (pstroiukowe okna, pinakle, rozety).
Pozostałości dawnej twierdzy (przy ul. Perekopskiej). Zachowały się fragmenty wałów, dwie bramy, arsenał
1 cerkiew forteczna.
* Brama Moskiewska (Północna) z końca XVIII w., dawniej zwana Sankt-Petersburską, pierwotnie łączyła twierdzę z wojskowym przedmieściem i prowadził do niej most zwodzony. Jest to kamienna budowla na planie prostokąta, nakryta sklepieniem koszowym. Po bokach przejazdu podwójne pilastry, nad nimi belkowanie z me-topami i tryglifami, wydatny gzyms i attyka.
Chersoń. Brama Oczakowska
* Brama Oczakowska z tego samego okresu (ul. Pere-kopśka 13) była usytuowana w zachodniej części twierdzy i łączyła ją z przedmieściem greckim. Jest to budowla na planie prostokąta ze sklepionym przejazdem na osi podłużnej. Po bokach przejazdu podwójne pilastry, ponad którymi widoczne jest belkowanie z fryzem, metopami i tryglifami. W ścianach bocznych niewielkie otwory drzwiowe, wiodące na wały. Dwuspadowy dach kryty blachą.
** Arsenał (ul. Perekopśka 10) zbudowano w 1784 r. Był to zespół zabudowań wokół półkolistego placyku, na którym przechowywano sprzęt artyleryjski. Zachowały się dwa budynki trzykondygnacyjne, zwrócone szczy-
49
tami w głąb twierdzy, o fasadach z sześciokólumnowyfni portykami toskańskimi, zwieńczonymi gzymsami kon-solkowymi. Między nimi dobudowano później wzdłuż ul. Perekopskiej murowane ogrodzenie z bramą i nowszy, dwukondygnacyjny budynek.
I
Chersoń. Dzwonnica w twierdzy
**
* Sobór Jekateryński (ul. Perekopśka), zbudowany w latach 1782-87 według projektu I. Starowa na miejscu drewnianej cerkwi Michajłowskiej, należy do najstarszych obiektów sakralnych miasta. Budowla klasycystyczna na planie krzyża, zwieńczona sferyczną kopułą na niskim bębnie (przebudowaną). W elewacji zachodniej wejściowy portyk toskański, w północnej i południowej wysunięte skrzydła z trójkątnymi frontonami. Od wschodu półkolista apsyda oraz pomieszczenia zakrystii i diakonnika. Elewacje dekorowane pilastrami i półkolistymi niszami z rzeźbami świętych. Obecnie w cerkwi mieści się stała wystawa poświęcona historii Chersonia. Są tam m.in. obrazy W. Bo-rowikowskiego i D. Lewickiego oraz grób feldmarszałka G. O. Potiomkina. Po stronie zachodniej murowana, trzy-kondygnacyjna dzwonnica (1806) w podobnym stylu.
w Rezydencja gubernatora (ul. Perekopśka 6/2), neokla-sycystyczna, z 1905 r., na planie prostokąta, dwukondy-gnacyjna. W fasadzie zachodniej trzy ryzality, w środkowym wejście z półkolistym otworem drzwiowym. Północna fasada dekorowana portykiem z dwiema kolumnami i dwiema półkolumienkami korynckimi. Druga kondygnacja bogaciej dekorowana (obramienia okien ze stiukowymi kroksztynami i archiwoltami). Fasada południowa ma ze względu na spadek terenu półpiętro cokołowe. Obecnie w budynku mieści się Pałac Pionierów.
Magazyn z końca XVIII w. (ul. Czerwonofłotśka 29), znacznie przebudowany. Budynek klasycystyczny na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, ze sklepionymi półpiw-nicami. Jest to jedna z nielicznych w Chersoniu zabytkowych budowli o przeznaczeniu gospodarczym.
* Teatr Letni z przełomu XIX i XX w., eklektyczny, dwukondygnacyjny, z dwoma ryzalitami w kształcie dwu-kondygnacyjnych wież zakończonych iglicami. Między wieżami ozdobny krelenaż, w zwieńczeniu attyka. W obu kondygnacjach wielkie, półkoliste okna.
* Muzeum Sztuki im. Szowkunenki z przełomu XIX i XX w. Budynek trzykondygnacyjny, eklektyczny z przewagą elementów neobaroku. Fasada główna bogato dekorowana, rozczłonkowana pilastrami i półkolumnami. W zwieńczeniu wysoki fronton z dekoracją wolutową, balustradą i pinaklami. Z lewej strony przylega do budynku czterokondygnacyjna wieża zegarowa.
ŚBiblioteka (ul. 21 Sicznia 24), zbudowana w 1896 r. według projektu N. Tołwińskiego, eklektyczna z elementami klasycyzmu. Jest to budowla parterowa na planie prostokąta. Fasada bogato dekorowana. Pośrodku cztero-kolumnowy portyk koryncki, do którego prowadzą szerokie schody. Okna w obramieniach z kluczami, rozdzielone zdwojonymi pilastrami jońskimi. Elewacje boczne skromniejsze. Wewnątrz centralnie umieszczona czytelnia, do której wchodzi się przez szeroki westybul ze schodami. Wokół niej grupują się pomieszczenia służbowe.
50
51
Szpital z 1840 r. (prosp. Uszakówa 67). Ten najstarszy szpital w mieście stoi w niewielkim parku, oddzielony od ulicy ogrodzeniem. Jest to dwukondygnacyjny budynek klasycystyczny z kamienia ciosowego, na planie prostokąta z dwoma ryzalitami. Zewnętrzne dekoracje skromne W części środkowej fasad głównej i ogrodowej trójkątne frontony.
* Pomnik Johna Howarda (prosp. Uszakówa) wzniesiono w 1828 r. ku czci ofiarnego angielskiego lekarza, który w 1789 r. ratował chorych w Chersoniu w czasie epidemii i sam zmarł tu w rok później. Pomnik jest dziełem W. Stasowa. Ma postać granitowego, czworobocznego obelisku na piedestale, otoczonego murkiem z żeliwną kratą. Na obelisku umieszczono brązowy medalion z głową Howarda, odlany z oryginału gipsowego przysłanego z Anglii. W górnej części zegar słoneczny z cyferblatem z brązu.
Dom mieszkalny z I ćw. XIX w. (ul. Komsomolśka 14), klasycystyczny, na planie prostokąta. Od strony dziedzińca dwa różnej długości ryzality. Główna fasada z ryzalitem
0 trójkątnym frontonie, w jego tympanonie okno-lukarna.
* Dom mieszkalny z poł. XIX w. (ul. Komsomolśka 23), późnoklasycystyczny, dwukondygnacyjny, z głównymi fasadami bogato dekorowanymi międzykondygnacyjnym gzymsem, pasem podokiennym, prostokątnymi niszami
1 wieńczącym gzymsem konsolkowym. Zwracają uwagę ozdobne metalowe kraty bramy i balkonów. Na gzymsie zachowały się fragmenty stiukowych ornamentów. Od strony dziedzińca otwarta drewniana galeria na kamiennych słupach.
**Dom mieszkalny z końca XVIII w. (ul. Komsomolśka 36) należy do najstarszych budynków w mieście. Oznaczono go już na planie sporządzonym w 1798 r. przez admirała D. Sieniawina. Budynek klasycystyczny, przypominający pałac, odgrodzony od ulicy kamiennym murem ze słupami i metalową kratą. Po przebudowie jest parterowy, na planie prostokąta z niesymetrycznymi skrzydłami od strony dziedzińca. Nad środkową częścią nadbudowano drewnianą mansardę, nakrytą czterospadowym dachem ze sferyczną kopułą pośrodku. W głównej
52
fasadzie sześciokolumnoWy "portyk fbskański z wysokim belkowaniem.
Dom mieszkalny z 1820 r. (ul. Czerwonofłotśka 1), klasycystyczny, parterowy, znacznie przebudowany. Główne wejście akcentowane okazałym portykiem z czterema kolumnami toskańskimi i belkowaniem zwieńczonym trójkątnym frontonem. Dekoracja zewnętrzna skromna, ogranicza się do obramień okiennych. We wschodniej części budynku znajdowała się dawniej cerkiew domowa z dwiema apsydami od wschodu. Rozplanowanie wewnętrzne zostało naruszone przez przebudowy.
Choteń (XoTmb) rej. Sumy, obw. sumski
* Oficyny dworskie. Wchodziły w skład zespołu pałacowego wzniesionego w końcu XVIII w. (prawdopodobnie dla M. Kamburleja) według projektu G. Ojuarenghiego. Było to założenie osiowe: szeroka aleja prowadziła od bramy wjazdowej do reprezentacyjnego dziedzińca przed pałacem, z którym sąsiadowały dwie identyczne oficyny wschodnia i zachodnia. Nieco dalej znajdowały się zabudowania gospodarcze i oranżerie. Całość otaczał rozległy park. Bywali tu znani malarze: I. Kramskoj, G. Narbut i F. Wasiliew oraz historyk M. Karamzin. W 1918 r. pałac został zniszczony przez pożar. Do naszych czasów przetrwały tylko oficyny, klasycystyczne, na planie prostokąta, dwukondygnacyjne. W fasadach czterokolumnowe portyki jońskie na całej wysokości budynków.
Czehryń (Mhitiphh)
stolica rejonu, obw. czerkaski
W Czehrynie (...) szlachta gromadziła się zwykle w rynku, w tak zwanym Dzwonieckim Kącie, u Dopuła...
Ogniem i mieczem, 1.1
Czehryń był znany już w I poł. XVI w. jako umocniony kozacki zimownik. Później stał się ośrodkiem starostwa czehryńskiego. W 1592 r. otrzymał z rąk króla Zygmunta III Wazy prawo magdeburskie. W latach 1638-1647
53
starostą czehryńskimTjyl Bohdan Chmielnicki, tu też od 1648 r. była jego rezydencja i tu zmarł w 1657 r. Do 1676 r. Czehryń pozostawał stolicą państwa kozackiego. Miasto utraciło znaczenie, gdy w 1678 r. uległo zniszczeniu, a stolicę przeniesiono do Baturyna. Od 1797 r. było siedzibą powiatu guberni kijowskiej. W latach 1843 i 1845 przebywał w Czehrynie Taras Szewczenko, malując sceny związane z historią miasta. Powstały tu m.in. jego wiersze: Rozryta mohyła i Czyhyryne, Czyhyryne. W Czehrynie toczy się akcja kilku epizodów Ogniem i mieczem.
Muzeum historyczno-krajoznawcze, poświęcone głównie osobie Bohdana Chmielnickiego.
Pozostałości zamku starościńskiego na Górze Zamkowej (Bohdanowej). Zamek ten ukazują stare obrazy i ryciny.
Czernihów
stolica obwodu
Czernihów, położony na prawym brzegu Desny, jest jednym z najstarszych miast Ukrainy (czernihowianie mówią z dumą, że jest starszy od Kijowa). Wykopaliska archeologiczne wskazują, że jako osiedle typu miejskiego ukształtował się już w końcu VII w. WIX w. był ośrodkiem słowiańskiego plemienia Siewierzan, a pod koniec tego stulecia wszedł w skład Rusi Kijowskiej. Pierwsza pisana wzmianka o Czernihowie pochodzi z latopisu z 907 r. W czasach wojen między potomkami Włodzimierza Wielkiego przechodził z rąk do rąk, by w 1024 r. stać się ośrodkiem udzielnego księstwa Świętopełka Jarosławo-wicza. W XII w. powstało tu wiele latopisów i bylin, m.in. Opowieść o zabójstwie Andrzeja Bogolubskiego. W 1239 r. miasto uległo zniszczeniu w czasie mongolskiego najazdu Batu-chana. W końcu XIII w. zostało przyłączone do księstwa włodzimierskiego, na początku XIV w. do Litwy. W 1479 r- wielki książę moskiewski Iwan III zdobył ziemię siewierską wraz z Czernihowem. W 1570 r. bezskutecznie oblegały miasto wojska Stefana Batorego pod dowództwem Konstantego Ostrogskiego. W 1611 r. polski pułkownik Gronostaj spalił Czernihów, który przez
54
dwanaście lat nie byl odbudowywany. JNa ffiocy rozejmu dywilińskiego wraz z całą Siewierszczyzną przeszedł do Korony Polskiej, co zostało zatwierdzone w Polanowie w 1634 r.
W 1623 r. Czernihów uzyskał miejskie prawo magdeburskie. Na sejmie koronacyjnym w 1633 r. powołano ziemię czernihowską, ustanowiono kasztelanię i inne urzędy ziemskie. Pierwszym kasztelanem był Mikołaj Kossakowski, a ostatnim Walenty Sobolewski. W trzy lata później utworzono osobne województwo czernihowskie, podzielone na powiaty: czernihowski, nowogródzki i siewierski. Pierwszym wojewodą był Marcin Kalinowski, a ostatnim Ludwik Wilga. W okresie wojen kozackich Czernihów był ośrodkiem odrębnego pułku czernihowskiego. Na mocy traktatu andruszowskiego w 1667 r. przeszedł do Rosji (odtąd sejmiki właściwe dla Czernihowa odbywały się we Włodzimierzu Wołyńskim). Od 1689 r. przy czernihow-skim biskupstwie prawosławnym funkcjonowała szkoła, a w 1700 r. otwarto kolegium. W 1763 r. kozacki sąd pułkowy zastąpiony został przez sądy ziemskie i grodzkie. W 1782 r. w Czernihowie utworzono namiestnictwo, w 1797 r. miasto było stolicą guberni małorosyjskiej, a od 1802 r. guberni czernihowskiej.
Około 1880 r. Czernihów liczył 26 tys. mieszkańców. Było tu wtedy 17 cerkwi, seminarium duchowne, gimnazjum i kaplica katolicka (wzniesiona w 1838 r.). Parafia katolicka liczyła ok. 1300 wiernych. Istniał wtedy jeszcze stary zamek opasany wałem ziemnym, fosą i palisadą. Odbywały się cztery jarmarki rocznie. W końcu XIX w. miasto miało osiem bibliotek, wychodziło tu dziewięć gazet i sześć czasopism. Obecnie Czernihów ma ponad 300 tys. mieszkańców.
* * Cerkiew Piatnicka (Teatralna Pł.) została wzniesiona na przełomie XII i XIII w., prawdopodobnie przez Piotra Miłonega, pod wezwaniem patronki handlu św. Para-skewy Piatnicy. Do 1786 r. była główną budowlą Mona-steru Piatnickiego. Pierwotną budowlę zniszczyli Tatarzy w 1239 r. Odbudowano ją w 1670 r., a przebudowywano w latach dziewięćdziesiątych XVII w. (proj. I. Zarudny) i w 1750 r. Rekonstrukcja w 1962 r. pod kierownictwem
55
Czernihów. Cerkiew Piatnicka
R Baranowskiego przywróciła jej pierwotny, staroruski kształt. Od 1982 r. działało w niej muzeum, w latach dziewięćdziesiątych XX w. została zwrócona wiernym.
Jest to świątynia na planie zbliżonym do kwadratu, trzynawowa, zwieńczona kopułą wspartą na cylindrycznym bębnie. Elewacje dekorowane profilowanymi portalami i fryzami arkadowymi. Bęben kopuły ozdobiony półkolu-mienkami i fryzem arkadowym. W ścianach wmurowane płytki z zachowanymi stemplami książęcymi i znakami rzemieślników czernihowskich. Wewnątrz zachowały się fragmenty fresków (nad jednym z okien przy ołtarzu), a także część pierwotnej posadzki ceramicznej.
** Cerkiew Jekateryńska (ul. Lenina) została ufundowana przez znany kozacki ród Lizohubów w latach 1710--1715 dla upamiętnienia zasług pułku czernihowskiego w walkach z Turkami o twierdzę Azow w 1696 r. Była przebudowana po pożarze w 1837 r. Budowla w stylu baroku ukraińskiego, na planie krzyża, zwieńczona pięcioma kopułami na ośmiobocznych bębnach. Naroża opilastro-wane, portale wyróżniają się bogatą plastyką. W restaurowanej w okresie powojennym świątyni mieści się obecnie
56
Muzeum Sztuki Dekoracyjnej. Można tam obejrzeć'haftowane tkaniny charakterystyczne dla lewobrzeżnej Ukrainy.
* Cerkiew Woskresieńska (ul. Komsomolśka 46) została zbudowana w latach 1772-99 w stylu barokowym z elementami klasycyzmu przez architektów z kręgu I. Gri-gorowicza-Barskiego. Jest to świątynia na planie kwadratu, z trójkątnymi frontonami we wszystkich czterech elewacjach, zwieńczona kopułą. Po drugiej stronie ulicy dzwonnica w podobnym stylu, z kopułą na niskim bębnie, zwieńczona latarnią zakończoną iglicą.
Zespół zabytków tzw. Wału. Wał i detyniec to dawny majdan zamku książąt czernihowskich, który istniał od VII-VIII w. u ujścia rzeki Stryżeń do Desny. Najstarsze znaleziska archeologiczne z tego terenu pochodzą jednak z początku naszej ery. W I poł. XI w. gród poszerzono, wzniesiono nowy zamek i sobór Preobrażeński. W XII w. powierzchnia założenia wynosiła 15-16 ha.
CZERNIHÓW CENTRUM
57
W tym okresie powstały kolejne sobory: Borysoglebski i Błagowieszczeński oraz cerkiew Michajłowska (1174). Dwie ostatnie z tych budowli nie zachowały się. W XII--XIII w. Czernihów składał się z pięciu części: dawnego detyńca, obronnego grodu (40 ha), tzw. "trzeciaka" (20 ha), przedgrodzia (80 ha) i "podoła". Liczył wtedy 20-25 tys. mieszkańców. W pobliżu istniały liczne majątki książęce i bojarskie oraz wioski. To wielkie na owe czasy miasto zostało w 1239 r. zniszczone przez Mongołów Batu-chana.
Czernihów. Sobór Preobrażeński
W najwyższym miejscu majdanu, na wzgórzu zamkowym z platformą widokową, obejrzeć można stare armaty. Roztacza się stąd widok na wieże monasterów Jeleckiego i Troickiego oraz płynącą dołem Desnę. Obecnie na miejscu grodu znajduje się Centralny Park Kultury i Wypoczynku im. M. Kociubińskiego.
*** Sobór Preobrażeński powstał w latach 1033-41 z fundacji jednego z synów Włodzimierza Wielkiego, księcia Mścisława, który jest w nim pochowany. Spoczywa tu także jego żona Anastazja, syn Eustafij oraz książę Światosław Jarosławowicz i prawdopodobnie książę Igor Światosławowicz, bohater eposu Słowo o pułku Igora.
58
Sobór jest jednym z najstarszych zabytków architektury staroruskiej i jednym z najważniejszych dzieł kijowskiej szkoły architektonicznej XI w. Przechowywano w nim dawniej zbroje książąt ruskich, a później sztandary bojowe kozackich pułków Czernihowszczyzny. W 1239 r. świątynia została częściowo zniszczona przez Tatarów.
Bryła budowli nawiązuje do wczesnośredniowiecznych świątyń bizantyjskich. Jest trzynawowa, z narteksem o tej samej szerokości co nawy. Od północy przylega do nar-teksu okrągła wieżyczka ze schodami prowadzącymi na empory. W połowie XVII w. dobudowano trzy apsydy, a w miejsce drewnianych stropów zainstalowano sklepienia. Obecny kształt świątyni, w szczególności pięć kopuł na bębnach przebitych otworami okiennymi, pochodzi z przebudowy w latach 1791-99. Elewacje rozczłonkowane pilastrami oraz półkolistymi ślepymi niszami, część ścian dekorowana ornamentami z czerwonej cegły. Wnętrze było pierwotnie pokryte staroruskimi freskami (pożar w 1756 r. przetrwały tylko fragmenty). Obecne malowidła pochodzą z początku XIX w. Podczas prac restauracyjnych odsło-nięto marmurowe kapitele i bazy kolumn oraz fragmenty łupkowej posadzki ze śladami mozaik. Klasycystyczny ikonostas z lat 1793-98 jest dziełem A. Jasnyszyna. Ma 12 m wysokości i 20 m szerokości i mieści 62 ikony z końca XVIII w. (malarz T. Mysko). W świątyni znajdują się grobowce biskupów przedmiot adoracji wiernych.
*** Sobór Borysoglebski został wybudowany w latach 1120-23 przez księcia Dawida Światosławowicza na miejscu wcześniejszej rezydencji książęcej. Wchodził w skład zespołu Monasteru Borysoglebskiego. W I poł. XVII w. pełnił przez krótki czas rolę kościoła dominikańskiego. Przebudowany w końcu XVII w. (w stylu barokowym) i w 1857 r., zniszczony przez pożar w czasie II wojny światowej. Odbudowa w latach pięćdziesiątych XX w. przywróciła mu pierwotny kształt staroruski. Jest to budowla trzynawowa, nakryta kopułą, z trzema półkolistymi apsydami. Elewacje rozczłonkowane pilastrami narożnymi i półkolumnami o kapitelach z białego kamienia. Pod gzymsem kopuły fryz arkadowy. Wewnątrz zachowały się fragmenty mozaikowej posadzki. Z ikonostasu (1702) pozostały srebrne, pozłacane carskie wrota, odlane
59
Czernihów. Sobór Borysoglebski
w Gdańsku, a ufundowane przez hetmana I. Mazepę. Srebro pochodziło z idola pogańskiego, który odnaleziono podczas remontu świątyni. Nawrotach m.in. wyobrażenia świętych ruskich Borysa i Gleba oraz proroków i ewangelistów.
W 1972 r. w soborze umieszczono Muzeum Sztuki Religijnej. Można w nim m.in. obejrzeć ocalałe fragmenty wystroju staroruskich świątyń czernihowskich (ikony, fragmenty barwnych mozaik, rzeźbione kapitele z przedstawieniami fantastycznych zwierząt) oraz dwa sarkofagi dostojników prawosławnych: arcybiskupa Łazara Baranowicza (1620-1693), pierwszego rektora Akademii Mohylańskiej w Kijowie, oraz św. Teodozjusza Uglickiego, arcybiskupa czernihowskiego (zm. 1696).
*** Budynek kolegium, jednej z pierwszych uczelni na Ukrainie, wzniesiono w obecnym kształcie w latach 1700-02 staraniem arcybiskupów Ł. Baranowicza i I. Mak-symowicza. Ma unikatową architekturę, na którą składają się fragmenty budowli z różnych okresów. Najstarsza jest dolna kondygnacja dzwonnicy (przełom XVI i XVII w.). Pierwotnie były to pomieszczenia mieszkalne Monasteru Borysoglebskiego. Z II poł. XVII w. pochodzi środkowa część budowli, mieszcząca refektarz monasteru. W 1702 r. dobudowano główny korpus z pomieszczeniami szkolnymi, a nad nim dwukondygnacyjną wieżę, mieszczącą
60
na niższej kondygnacji kaplicę, a na wyższej dzwony." W 1891 r. przebudowano zabytek na dom mieszkalny.
Całkowita długość budowli wraz z przedsionkiem wynosi 48 m, wysokość wieży 40 m. Elewacje rozczłonkowane pilastrami i ślepymi niszami, dekorowane fryzem arkadowym i ceramicznymi kaflami. Górna kondygnacja wieży, o skomplikowanym planie, jest ozdobiona ceramicznym reliefem z przedstawieniami Matki Bożej i Chrystusa. Całość wieńczy latarnia z cebulastą kopułką.
Obecnie w budynku mieści się Muzeum Malarstwa Religijnego. Najpiękniejszym jego eksponatem jest niewielka ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVIII w., pochodząca ze wsi Dihtiarówka (rej. Nowogród Siewierski). Jest też portret hetmana I. Mazepy z połowy XIX w.
Czernihów. Budynek Kolegium
**Dom kancelarii pułkowej, zwany też domem Jakuba Lizohuba (pułkownika czernihowskiego), wzniesiony w latach dziewięćdziesiątych XVII w., niszczony przez pożary w 1718 i 1750 r., odnawiany ostatnio w 1969 r. Budynek murowany, na planie prostokąta, parterowy, z wysokim podpiwniczeniem, nakryty dachem dwuspadowym. Wewnątrz sklepienia kolebkowe. Układ
61
sześciu pomieszczeń przypomina tradycyjną chatę dwu-traktową. Pomieszczenia środkowe służyły jako przedsionki, we wschodnich mieszkały kobiety, w zachodnich mężczyźni. Wszystkie elewacje, a zwłaszcza północna, bogato dekorowane pilastrami, niszami i ozdobnymi fron-tonikami.
Czernihów. Dom Jakuba Lizohuba
Dom Arcybiskupa, później budynek administracyjny, wzniesiono w 1780 r. Pierwotnie fasada skierowana była na zachód, od strony wschodniej dwuskrzydłowe schody wiodły do ogrodu. W czasie przebudowy w 1803 r. główne wejście przeniesiono na stronę wschodnią, w miejscu schodów dostawiono sześciokolumnowy portyk joński z frontonem (przebudowy dokonał prawdopodobnie miejscowy architekt A. Kartaszewski). Obiekt został odbudowany w latach 1945-50 po zniszczeniach II wojny światowej. Dwukondygnacyjny, o elewacjach dekorowanych pilastrami i gzymsami.
** Pałac Gubernatora, wzniesiony w latach 1804-06 (lub 1808-21) przez A. Zacharowa, spalony w 1941 r., odbudowany z pewnymi zmianami po wojnie. Dwukon-dygnacyjna budowla na planie wydłużonego prostokąta z dwoma ryzalitami od strony dziedzińca. Niższa kondygnacja boniowana. W fasadzie sześciokolumnowy portyk
62
dorycki (obejmujący II i III kondygnację). W XIX w. mieściło się tu przejściowo gimnazjum klasyczne, w którym kształcili się m.in. znani pisarze i działacze społeczni: H. Uspienski, N. Koczerha, M. Kociubynski i L. Hlibow. Obecnie w budynku znajduje się interesujące Muzeum Historyczne im. Wasyla Tarnowskiego (właściciela pałacu w Kaczanówce). W zbiorach muzeum jest starodruk pt. Reyestr do Porządku y do Artykułów prawa magdeburskiego y cesarskiego Roku Pańskiego 1567, a na planszy umieszczonej obok uwidoczniono daty (z okresu 1582-1662) nadania przez królów polskich prawa magdeburskiego czternastu miastom województwa czernihowskiego. W innej gablocie można zobaczyć dokumenty związane z historią kolegium i Akademii Mohylańskiej w Kijowie, uposażonych także przez królów polskich.
Budynek gimnazjum żeńskiego z 1899 r. (projektu architekta Sawickiego). Obecnie mieści się w nim Muzeum Sztuki. Budynek dwukondygnacyjny z półpiętrem cokołowym. Elewacje opilastrowane, zwieńczone fryzem arkadkowym i attyką.
*** Zespół Monasteru Jeleckiego (ul. Proletarśka) obejmuje zabudowę z okresu XII-XVII w. Monaster został założony przez kniazia czernihowskiego Światosława Ja-rosławowicza (1027-1076). W XII w. wzniesiono w nim pierwszą budowlę murowaną sobór Uspienski. Był wielokrotnie niszczony w czasie najazdów (m.in. w 1239 r. przez Mongołów) i pożarów. Jego archimandrytami byli znani ukraińscy działacze społeczno-religijni arcybiskup Ł. Baranowicz i I. Halatowski. Za czasów sowieckich na terenie monasteru zainstalowano magazyny "Dynamo". W latach dziewięćdziesiątych XX w. obiekt zwrócono wiernym w stanie zupełnej dewastacji. Dziś jest tu klasztor żeński.
Obecny kształt zespołu pochodzi z okresu baroku. Centralnym jego punktem jest sobór Uspienski, który otaczają parterowe zabudowania klasztorne oraz ceglany mur z wbudowaną dzwonnicą-bramą. W skład zespołu wchodzą także: drewniany dom opata, odbudowana cerkiew Pietropawłowska i groty.
63
Czernihów. Sobór Uspieński
*** Sobór Uspieński, wzniesiony około połowy XII w., rozbudowany w latach 1668-1670, jest budowlą trzynawową, z jedną kopułą centralną i dwiema bocznymi (dodanymi w XVII w.)- Pierwotnie elewacje rozczłonkowane były narożnymi lizenami, pilastrami i półkolumnami (później je usunięto). W zwieńczeniu fryz arkadowy. W południowej części narteksu znajduje się baptysterium z małą apsydą, a na emporze kaplica opata. Wewnątrz zachowały się freski zbliżone stylistycznie do fresków z soboru Sofijskiego w Kijowie (odsłonięte w 1892 r. przez prof. Pra-chowa): w narteksie fragment Sądu Ostatecznego, w baptysterium Matka Boża Orantka. W soborze pochowany jest pułkownik czernihowski Wasyl Dunin-Borkowski. Nad grobowcem wisiał kiedyś jego pełnopostaciowy portret (obecnie w Muzeum Historycznym). Z Soboru Uspieńskiego pochodzi także XVII-wieczna ikona Matki Bożej Jeleckiej, znana pod nazwą "Nieśmiertelny kwiat".
Od południa przylega do soboru kaplica-mauzoleum rodziny pułkownika czernihowskiego Jakuba Lizoguba
64
(właściciela domu na Wale w Czernihowie oraz pałacu w Sedniowie), dekorowana z zewnątrz pilastrami i bogatymi obramieniami okien, zwieńczona kopułą z latarnią.
Budynek klasztorny w części północnej pochodzi z przełomu XVI i XVII w. Jest to najstarsza murowana budowla mieszkalna na lewobrzeżnej Ukrainie. Część wschodnia, zbudowana w XVII w., zachowała się w pierwotnym kształcie. W pomieszczeniach mieszkalnych sklepienia krzyżowe, w sieni półkoliste. Zwraca uwagę bogata dekoracja zachodniej elewacji.
Dzwonnica (XVII w.) to budowla ośmioboczna, dwu-kondygnacyjna, nakryta gruszkowatą kopułą. Naroża drugiej kondygnacji dekorowane są pilastrami.
Czorna Mohyła (na rogu ulic Proletarskiej i Worow-skiego, naprzeciw wejścia do monasteru Jeleckiego). Jest to ziemny kurhan wysokości 11 m i średnicy 125 m. W 1873 r. ustawiono na nim pamiątkowy obelisk. Według legendy jest tu pochowany książę Czornyj, założyciel Czernihowa. W czasie wykopalisk prowadzonych w latach 1872-73 znaleziono w kurhanie bogate skarby z okresu Rusi przedchrześcijańskiej.
*** Monaster Troicko-Iljiński (XI-XVIII w.) znajduje się na południe od centrum, rozłożony na tarasach Wzgórz Bołdyńskich (dojazd autobusem nr 8). Zespół składa się z dwóch części: na niższym tarasie mieści się powstały w XI w. monaster Iljiński, na wyższym monaster Troicki z XVII-XVIII w.
Monaster Iljiński został założony przez św. Antoniego Peczerskiego, który osiedlił się tu w 1069 r. W XI--XII w. powstał kompleks wielokondygnacyjnych galerii podziemnych, a przy wejściu do nich stanęła cerkiew Iljińska, do której później dostawiono zabudowania klasztorne (niezachowane). Od połowy XVII w. powstawały budowle na górnym tarasie: w 1677 r. ukończono cerkiew Wwiedieńską, w 1695 r. Sobór Troicki, w 1719 r. trapezną (refektarz), wschodnie budynki klasztorne oraz mur. W połowie XVIII w. powiększono obszar monasteru i wzniesiono nowe odcinki murów z dwiema ośmiobocznymi wieżami. W 1750 r. wybudowano Dom
65
Archimandryty, a nieco później budynek gospodarczy ze spiżarnią, piekarnią i kuchnią, wreszcie w 1775 r. wzniesiono okazałą, pięciokondygnacyjną dzwonnicę, która stała się wysokościową dominantą zespołu. Na początku XX w. od strony północnej wzniesiono kaplicę Szczer-binów.
*** Sobór Troicki został wzniesiony w latach 1679--1695 przez I. Baptista (według niektórych źródeł przez A. Zernikaua). Po pożarze w 1731 r. rozebrano dwie kopuły. Po kolejnym, w 1808 r., drewnianą konstrukcję głównej kopuły zastąpiono metalową (bez zmiany wyglądu), a budowli nadano cechy klasycystyczne. W 1849 r. żeliwne posadzki zmieniono na drewniane.
Sobór jest trzynawowy, z transeptem. Elewacje dekorowane pilastrami i szerokim fryzem, portale z kolumienkami i przerywanymi frontonikami. Fasadę flankują dwie wieże. W nawach bocznych sklepienia krzyżowe, w nawie głównej i w transepcie kolebkowe. Wewnątrz zachowały się freski z XVII-XIX w. (m.in. Nawrócenie Szawła oraz Adoracja Chrystusa przez Świętych). Pod świątynią znajdują się głębokie piwnice z kryptą. Przy
Czernihów. Sobór Troicki
66
południowej ścianie soboru pocHówany jest bajkopisarz ukraiński L. Hlibow.
*** Dzwonnica (1771-75) to budowla pięciokondygnacyjną o wysokości 65 m, na planie kwadratu, z wklęsłymi ścianami i ściętymi narożami. Elewacje wyższych kondygnacji zdobią kolumny (w II kondygnacji toskań-skie, w III jońskie, w IV i V korynckie). W dolnej części arkadowe przejście z bramą. Każda kondygnacja zwieńczona jest gzymsem o zawiłym profilu. Całość wieńczy graniasta kopuła zakończona latarnią i mniejszą kopułką. Monumentalny zabytek jedno z ciekawszych dzieł późnego baroku ukraińskiego jest widoczny z wielu punktów miasta.
** Cerkiew Wwiedieńska pochodzi z 1677 r. i przetrwała w niezmienionym kształcie. Jest to budowla jed-nonawowa, z pięcioboczną częścią ołtarzową i dwiema kopułami. Przylega do niej refektarz nakryty sklepieniem kolebkowym oraz przedsionek i budynki gospodarcze. Elewacje rozczłonkowane pilastrami, nad oknami trójkątne zwieńczenia. Sklepienie refektarza dekorowane stiuko-wymi kartuszami, na gurtach ornament perłowy.
Dwukondygnacyjny Dom Archimandryty, wzniesiony w 1750 r., był wielokrotnie przebudowywany. Elewacje zwieńczone profilowanym gzymsem. Kaplice-grobowce rodziny Szczerbinów z początku XX w., w stylu "historycznym", są dekorowane kolumienkami i gzymsami, nakryte kopułkami.
Niewielka * cerkiew Iljińska z XII w. była pierwotnie budowlą jednonawową o jednej kopule. W końcu XVI w. dobudowano apsydę, w 1649 r. dodano dwie kopuły i przekształcono cerkiew w duchu baroku. Wewnątrz zachował się drewniany, rzeźbiony ikonostas oraz freski z 1774 r. Nieco wyżej stoi dzwonnica z lat 1908-1910, w stylu "historycznym", trzykondygnacyjna (górna kondygnacja drewniana), zwieńczona kopułą o barokowym kształcie, o elewacjach dekorowanych trójkątnymi frontonami.
** Groty i budowle podziemne, w których mieścił się pierwotnie monaster Iijiński, są jedną z głównych atrakcji turystycznych Czernihowa. Powstawały od XI w. aż po XVIII w. Na przełomie XVII i XVIII w. zespół monasteru Iljińskiego połączono drewnianą galerią z monasterem
67
Troickim. W grotach założono wtedy ogrzewanie piecami kaflowymi oraz kanały wentylacyjne.
Pod ziemią istnieje cały system galerii i pomieszczeń o różnym przeznaczeniu, rozmieszczonych w czterech kondygnacjach. Najstarsza kondygnacja (datowana na XI w.) znajduje się na głębokości 12 m. Na drugiej kondygnacji mieszczą się cerkwie św. Antoniego i św. Teo-dozjusza o posadzkach wyłożonych ceramicznymi płytkami. Ta druga ma wysokość 8,5 m, jest dekorowana pilastrami, niszami i gzymsami. Zachował się w niej piec kaflowy. Ściany pomieszczeń oblicowano cegłą. Na trzecią kondygnację prowadzą ceglane schody. Mieści się tu kaplica. Kręta galeria wiedzie na czwartą kondygnację do cerkwi św. Mikołaja i celi św. Antoniego. Ogólna długość grot 315 m. Obecnie groty są filią Państwowego Rezerwatu Historyczno-Architektonicznego w Czerni-
howie.
Ponad cerkwią Iljińską i wejściem do grot rozciąga się stary cmentarz, na którym jest pochowany m.in. znany pisarz ukraiński Mychajło Kociubynski (1864-1913).
Kościół katolicki (ul. Piatnyćka), ufundowany w 1855 r. przez Ołtarzewskiego, został w 1935 r. zamknięty przez władze sowieckie i zamieniony w archiwum partyjne, które znajduje się w nim do dziś, choć nikt z niego nie korzysta, a w oknach widać pajęczyny. Petycje proboszcza czernihowskiego, oblata o. Henryka Kamińskiego, o zwrot świątyni zostały odrzucone. Rozpoczęto budowę nowego kościoła (w innym miejscu).
Przebudowa za czasów sowieckich zniekształciła bryłę kościoła. Na pierwotne przeznaczenie budowli wskazuje tylko fasada dekorowana pilastrami, niszami i gzymsami, zwieńczona falistym frontonem.
Obok kościoła istniał cmentarz katolicki, zniszczony stosunkowo niedawno, bo w 1983 r. Były tam podobno cenne nagrobki miejscowych Polaków.
ŚGmach Bractwa Eparchialnego (ul. Lenina), wzniesiony w latach 1911-1912 w stylu historyzmu, to budowla trzykondygnacyjna, z okazałym ryzalitem szczytowym, nakryta dachem namiotowym. Okna pierwszej kondygnacji
68
Czernihów. Dawny kościół katolicki
w obramieniach ostrołukowych, drugiej półkolistych, trzeciej prostokątnych. Obecnie mieści się tu Filharmonia.
Dom mieszkalny (ul. Proletarśka 1), zwany też domem Uglickiego, pochodzi z 1688 r. Jest to budynek drewniany, na planie prostokąta, nakryty dachem czterospadowym.
Czerwonyj Majak
rej. Berysław, obw. chersoński
W okolicach wsi Czerwonyj Majak odkryto kurhany z epoki neolitu i brązu oraz grodzisko scytyjsko-sarmackie. Na miejscu obecnej wsi istniała turecka forteca, a później grodek Kozaków zaporoskich.
* Pozostałości monasteru Grigoriewskiego są usytuowane na wysokim brzegu Dniepru. Pierwotny erem Sofroniewski (1782) powstał w okresie intensywnego zagospodarowywania stepów nadczarnomorskich po wojnach rosyjsko-tureckich XVIII w. W 1803 r. przeniesiono tu męski monaster z guberni smoleńskiej, który na nowym miejscu otrzymał nazwę Grigoriewskiego. Na początku
69
XX w. istniało tu aż 70 kamiennych" budowli. W późniejszym okresie większość uległa dewastacji i została stopniowo rozebrana. Do dziś zachowały się fragmenty murów od strony Dniepru, trzy baszty narożne, cerkiew Pokrowska, brama w stylu rosyjskim (1898) i niektóre budynki z II poł. XIX w. Baszty są okrągłe, z ozdobnymi blankami na gzymsach, zwieńczone kopułkami i iglicami (zwieńczenia zostały przebudowane).
Czerwony] Majak. Cerkiew Pokrowska
Czornuchy (
stolica rejonu, obw. połtawski
W źródłach pisanych miasteczko pojawia się w 1261 r. Z tego okresu zachowały się pozostałości ziemnych umocnień (tzw. leśne grodzisko). Pod koniec XVI w. Czornuchy należały do Wiśniowieckich. W 1658 r. poniósł tu klęskę hetman I. Wyhowski.
Muzeum historyczno-krajoznawcze im. H. Skoworo-
dy, ukraińskiego filozofa i poety, który urodził się w Czor-nuchach w 1722 r., mieści się w jego domu rodzinnym, zrekonstruowanym w 1972 r. Skoworoda był wykładowcą kolegium w Perejasławiu Chmielnickim, gdzie również istnieje poświęcone mu muzeum.
70
Czuhujew (4yryiB) stolica rejonu, obw. charkowski
Miasto Czuhujew nad Dońcem wspomniane jest w dokumentach z XVI w. W pobliżu znajduje się grodzisko z czasów książąt ruskich. W 1651 r., po spustoszeniu tych ziem przez Tatarów, zasiedlili je Kozacy. Miejscowa warownia miała duże znaczenie obronne. W latach 1817-57 Czuhujew był ośrodkiem okręgu osiedli wojskowych. Pod koniec XIX w. liczył 10 tys. mieszkańców (obecnie 25 tys.).
** Sobór Pokrowski, wzniesiony w latach 1824-34, kla-sycystyczny, na planie kwadratu. Część środkową wieńczyła pierwotnie kopuła na wysokim bębnie, obecnie nieistniejąca. W czasie przebudowy w 1872 r. dostawiono prostokątny przedsionek. W trzech elewacjach czterokolumnowe portyki doryckie. Wewnątrz sklepienia kolebkowe. Na niższej kondygnacji funkcjonowała dawniej "ciepła" cerkiew. Autorstwo projektu przypisuje się W. Stasowowi. Obecnie w świątyni mieści się muzeum.
Hale targowe z pocz. XIX w., klasycystyczne, parterowe, na planie prostokąta. W fasadzie arkadowa galeria (oszklona w 1952 r.), w elewacjach bocznych dwukolumnowe portyki doryckie.
* Budynek sztabu osiedli wojskowych z lat trzydziestych XIX w. Zbudowano go jako siedzibę dowództwa korpusu guberni słobodsko-ukraińskiej (później charkow-skiej), które mieściło się w Czuhujewie w latach 1817-57.
Czuhujew. Sobór Pokrowski
71
Po likwidacji osiedli wojskowych w gmachu umieszczono szkołę wojskową. Gmach centralny klasycystyczny, dwu--kondygnacyjny, na planie prostokąta, z nadbudowaną plaC-formą widokową i wieżą zegarową. Później dobudowanie skrzydła boczne zamykające dziedziniec są trójkondygna-cyjne. Fasada dekorowana boniowanymi pilastrami.
Budynek Zarządu Miasta (ul. Charkiwśka 112) został zbudowany w latach dwudziestych XIX w. według typowego projektu, pierwotnie jako siedziba administracji osiedli wojskowych. Klasycystyczna budowla składa się z trzech części: środkowej (dwukondygnacyjnej z portykiem toskańskim) oraz dwóch bocznych (parterowych) .
* Dom-muzeum Ilji Riepina (ul. Horna) wzniesiony na miejscu domu rodzinnego jednego z największych malarzy rosyjskich, który urodził się w Czuhujewie w 1844 r. W dwóch zadbanych domkach z ogródkiem mieści się muzeum artysty. Na trawniku przed domem płyta pamiątkowa. W parku miejskim znajduje się pomnik Ilji Riepina, dzieło rzeźbiarza M. Manizera.
Daniłówka ()
rej. Biłowodsk, obw. ługański
** Zespół zabudowań stadniny koni. Stadnina należy do najstarszych na południowo-wschodniej Ukrainie: została założona w latach 1765-67. Większość istniejących dziś budynków pochodzi jednak z lat dziewięćdziesiątych XIX w.
Tzw. japoński maneż (1897 r.) to budowla na planie kwadratu, zdobiona trójkątnymi frontonami. Szczególnie interesująca jest konstrukcja dachu, wsparta na centralnym filarze z drewna cedrowego. Ten układ, przypominający japoński parasol, dał nazwę ujeżdżalni. Inne zachowane obiekty to budynek administracyjny, parterowy, z czterokolumnowym portykiem jońskim, oraz okazała stajnia z czerwonej cegły, złożona z trzech symetrycznie ustawionych skrzydeł.
H
Danówka""(
rej. Kozielec, obw. czernihowski
* Sobór Gieorgijewski, zbudowany w latach 1741-70, barokowy, zachowany w pierwotnym kształcie. Budowla murowana, zwieńczona trzema kopułami. Ściany rozczłonkowane pilastrami, na bębnach kopuł i w portalach dekoracje stiukowe. Wnętrze trzynawowe, do wąskich naw bocznych przylegają niewielkie apsydy.
Cerkiew Woskresieńska, drewniana, z 1851 r.
Diahowe (flaroBe) rej. Mena, obw. czernihowski
Cerkiew Pokrowska z 1896 r, na planie krzyża, w stylu "historycznym". Budowla drewniana, oszalowana deskami. Część centralna zwieńczona kopułą na ośmiobocznym bębnie, elewacje dekorowane zębatymi, przerywanymi gzymsami.
Dihtiarówka
rej. Nowogród Siewierski, obw. czernihowski
Cerkiew Pokrowska z lat 1709-10 fundacji hetmana I. Mazepy, barokowa. Pochodząca stąd piękna ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem znajduje się w Muzeum Malarstwa Religijnego w Czernihowie.
Dihtiary
rej. Sribne, obw. czernihowski
* Zespół dworski, wzniesiony 1825-1832 (arch. P. Du-browski), w latach 1877-1882 przebudowany przez architekta F. Wierzbickiego na powiatową szkołę rzemieślniczą. Murowany z cegły, podpiwniczony. Nie zachowała się drewniana druga kondygnacja głównego korpusu. Parterowe galerie arkadowe dekorowane płytkimi niszami z kolumnami toskańskimi łączą główny korpus z dwukondygnacyjnymi skrzydłami na planie prostokątów. Galerie pełniły dawniej rolę oranżerii i ogrodu zimowego. Wschodnie elewacje skrzydeł boniowane. W środkowej
72
73
części każdego skrzydła na całej wysokości ryzalit z półkolistą niszą, dekorowany sztukateriami o motywach roślinnych.
Dikańka (flHKaHbica) stolica rejonu, obw. połtawski
Usytuowane 25 km na północ od Połtawy miasteczko jest po raz pierwszy wzmiankowane w 1658 r. Było rodowym gniazdem książąt Koczubejów. W 1668 r. Kozacy zabili tu swego hetmana Brzuchowieckiego (pochowany w Hadziaczu). W 1709 r. w Dikance kwaterował przed połtawską bitwą hetman I. Mazepa. Nazwa miasteczka weszła do literatury, uwieczniona w znanym opowiadaniu M. Gogola Wieczory na futorze niedaleko Dikańki.
** Cerkiew Troicka z 1780 r., murowana, zbudowana w stylu baroku ukraińskiego według projektu M. Or-łowa. Budowla na planie tetrakonchy, z jedną kopułą na ośmiobocznym bębnie. Elewacje dekorowane z trzech stron podwójnymi kolumnami kompozytowymi i sztukateriami, w narożach półkolumienki i prostokątne pilastry podtrzymujące wydatny gzyms. Według tradycji właśnie
Dikańka. Cerkiew Troicka
74
w tej cerkwi Wakuła, bohater opowiadania M. Gogola Noc wigilijna, malował diabła. Wytworna architektura świątyni wskazuje, że należała ona do zespołu dworskiego Koczubejów.
** Cerkiew Nikołajewska (na południowych obrzeżach miasta, w pobliżu drogi do Połtawy), wzniesiona w 1794 r. przez N. Lwowa w stylu klasycystycznym, rozbudowana w latach 1851-52 (dodano kryptę grobową Koczubejów i taras). Budowla na planie koła, z cegły, otynkowana, zwieńczona pojedynczą kopułą. Od zachodu dorycki portyk. Ściany podzielone gzymsem na dwie kondygnacje, rozczłonkowane podwójnymi pilastrami i zwieńczone belkowaniem z attyką. Wewnątrz kopuły iluzjonistyczne malowidła imitujące kasetony.
Jest to cerkiew-mauzoleum rodu Koczubejów. W podziemiach znajduje się krypta z ich grobami, która o dziwo ocalała, chociaż za czasów sowieckich w cerkwi zainstalowano muzeum ateizmu (obecnie jest zwrócona wiernym). W trzech pomieszczeniach znajduje się sześć marmurowych sarkofagów z inskrypcjami, m.in. księcia Wasyla Koczubeja (1812-1850), którego portret przechowywany jest w Muzeum Sztuki w Połtawie. Ścianę krypty zdobią majolikowe ikony.
Dzwonnica z 1810 r. projektu L. Ruska znajduje się ok. 200 m od cerkwi, przy alei dojazdowej. Budowla na planie prostokąta, dwukondygnacyjna, w pierwszej kondygnacji ślepe arkady. Obecnie bardzo zaniedbana, bez dzwonów.
Na terenie rozległego majątku Koczubejów (daleko za miastem, po prawej stronie drogi do Połtawy) petersburski architekt G. Quarenghi przy udziale L. Ruska i N. Lwowa wzniósł w 1810 r. ogromny pałac, jeden z najokazalszych na Ukrainie. Było w nim ponad 100 komnat, galeria obrazów, muzeum i biblioteka. Wszystko to uległo zniszczeniu w czasie rewolucji bolszewickiej w 1918 r. Przetrwała tylko stara dąbrowa otaczająca pałac.
Łuk triumfalny w stylu rzymskim został wzniesiony w 1820 r. przez L. Ruska dla upamiętnienia zwycięstwa w wojnie z Napoleonem. Stoi przy dawnym wjeździe do zespołu pałacowego. Jest trójprzelotowy, z kolumnami rzymsko-doryckimi, zwieńczony belkowaniem, gzymsem
75
i schodkowatym frontonem. Płaskorzeźby z Brązu dekbfS-jące fasadę zostały zniszczone za czasów sowieckich.
Dikańka. Łuk triumfalny
Dnieprodzierżyńsk
miasto wydzielone, obw. dniepropietrowski Do 1936 r. miejscowość zwała się Kamiańskie. Pierwsze o niej wzmianki pochodzą z 1750 r. Założyli ją Kozacy zaporoscy i wchodziła w skład Nowej Siczy. Rozwój zawdzięcza zakładom metalurgicznym założonym w 1887 r. Miastem jest dopiero od 1917 r.
* Sobór Nikołajewski (ul. Kirowa 1) został zbudowany w 1894 r., w latach 1911-13 dobudowano nawy. Od lat trzydziestych XX w. mieści się tu muzeum (od 1959 r. Muzeum Historii Dnieprodzierżyńska). Trzynawowa budowla z dzwonnicą nad zachodnim przedsionkiem, nad częścią centralną kopuła z ozdobnym zwieńczeniem namiotowym. Wystrój zewnętrzny nawiązuje do sztuki rosyjskiej.
Kościół katolicki jest usytuowany w centrum, przy ul. Ko-walenka 3. Obecnie opiekują się nim ojcowie kapucyni.
76
Dniepropietrowsk (flmnponeTpoBCfeK)
stolica obwodu
Miasto założył w 1776 r. książę Grigorij Potiomkin na prawym brzegu Dniepru (obecnie leży na obu brzegach), na miejscu zaporoskiej słobody Połowica. Otrzymało nazwę Jekaterynosław na cześć carycy Katarzyny II. Z rozkazu cara Pawła I w okresie 1796-1802 było przemianowane na Noworosyjsk. Od 1802 r. stolica guberni. Po przeprowadzeniu tędy w latach siedemdziesiątych XIX w. linii kolejowej łączącej zagłębie rud żelaza w Krzywym Rogu z okręgiem węglowym Donbasu rozpoczął się szybki rozwój miasta. Około 1880 r. liczyło ponad 25 tys. mieszkańców. Istniał tu wtedy katolicki kościół św. Józefa, wzniesiony ze składek wiernych w 1877 r., dziesięć cerkwi, gimnazjum gubernialne, szkoły powiatowa, parafialna i seminaryjna. Słownik geograficzny podaje: "Miasto obszerne, na dwóch wzgórzach zbudowane, przecięte szerokimi, prostymi ulicami i wielkimi placami. Dzieli się na dwie części: dolną (podole, podół) i górną. W pierwszej na wzmiankę zasługuje główna ulica, Jekaterynosławską albo Wielką zwana, drzewami zasadzona, stanowiąca bulwar blisko pół mili długi, który jednym końcem dotyka ogrodu miejskiego, gdzie się szkoła ogrodnicza znajduje, a drugim górnej części miasta, gdzie wystawiono roku 1846 pomnik dla Katarzyny II. Tutaj znajduje się także katedra grecka, poza którą pałac księcia Potiomkina z obszernym ogrodem, dziś na resursę zamieniony. Ogród ciągnie się ponad brzegami Dniepru, stąd malownicze otwierają się widoki. Naprzeciwko ogrodu wystaje z wód Dniepru wyspa, na której podług projektu księcia Potiomkina miał być uniwersytet założony".
Podczas rosyjskiej wojny domowej w latach 1917-20 miasto znajdowało się pod kontrolą anarchistycznej armii N. Machny. W 1918 r. przejściowo zwane Siczesławem, w 1926 r. otrzymało obecną nazwę. Bardzo rozbudowane po zakończeniu II wojny światowej, liczy obecnie blisko półtora miliona mieszkańców.
** Sobór Preobrażeński zbudowany w latach 1830-35 według projektu A. Zacharowa jest jednym z cenniejszych zabytków rosyjskiego klasycyzmu na wschodniej Ukrainie.
77
Dniepropietrowsk. Sobór Preobrażeński
W wyniku trzęsienia ziemi w 1888 r. w ścianach pojawiły się pęknięcia, ale budynek ocalał. Został uszkodzony w czasie II wojny światowej, kiedy spłonęła górna część dzwonnicy. Świątynia na planie krzyża, wysokości 52 m, zwieńczona kopułą na wielkim bębnie i trójkondygnacyjną dzwonnicą z wysoką iglicą. Z trzech stron sześciokolum-nowe portyki jońskie z frontonami.
Cerkiew Nikołajewska w Kodakach (ul. Żowtne-wa 108), wzniesiona w 1807 r. w miejscowości Nowe Kodaki (obecnie w granicach miasta), klasycystyczna, na planie krzyża z wydłużonym ramieniem zachodnim i półkolistą apsydą. Z trzech stron portyki doryckie. Nad przedsionkiem dwukondygnacyjna, ośmioboczna dzwonnica z namiotowym dachem. Część środkową wieńczy ośmioboczna kopuła z latarnią.
Cerkiew Nikołajewska (ul. Romanowśkoho 92), Na planie prostokąta, z graniastą apsydą, kopułą na wąskim bębnie i kwadratową w planie dzwonnicą z namiotowym dachem. Świątynia nosi cechy tzw. architektury eparchial-nej II poł. XIX w.
78
* Briańska "cerkiew Nikołajewska, eklektyczna, z lat 1913-15, na planie krzyża z półkolistą apsydą i graniastymi pomieszczeniami w narożach. Nad częścią centralną półsferyczna kopuła na cylindrycznym bębnie. W narożach wieżyczki zwieńczone kopułami, a nad zachodnim przedsionkiem trzykondygnacyjna dzwonnica. Dekoracja elewacji klasycystyczna: kolumnowe portyki korynckie i kolumnady.
* Kościół katolicki (przy prospekcie Marksa, naprzeciwko Teatru Operowego), wzniesiony na przełomie XIX i XX w., Bezwieżowy, z dwukolumnowym portykiem. Za czasów sowieckich przekształcony w siedzibę przedsiębiorstwa loteryjnego. Starania wiernych o zwrot świątyni są jak dotąd bezskuteczne.
** Pałac Potiomkina z 1786 r. (Park im. Szewczenki) był jedną z pierwszych większych budowli nowo powstałego miasta. Autorstwo projektu przypisuje się I. Starowowi. Budynek na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, połączony galeriami z parterowymi skrzydłami. W fasadzie sześciokolumnowy portyk koryncki, do elewacji ogrodowej prowadzą reprezentacyjne schody. W ogrodowych
Dniepropietrowsk. Briańska cerkiew Nikołajewska
79
elewacjach skrzydeł loggie. Wewnątrz rozplanowanie affiT- "'" filadowe. Na skrzyżowaniu osi głównych znajduje się reprezentacyjny westybul.
Za czasów sowieckich pałac był początkowo domem wypoczynkowym. Zdewastowany w czasie II wojny światowej, został odbudowany w pierwotnym kształcie. Od 1961 r. mieści się tu studencki dom kultury. Wewnątrz urządzono salę koncertową na 600 miejsc i czytelnię na 150 miejsc. Jest też sala balowa, kino i kawiarnia.
Pozostałością dawnego założenia pałacowego jest również półkolista kolumnada przy wejściu do parku.
�Fabryka sukiennicza z 1794 r. (prospekt Marksa 106) jest rzadkim zabytkiem XVIII-wiecznego budownictwa przemysłowego. Projekt wielkiej państwowej manufaktury, składającej się z dwóch zakładów sukiennego i jedwabno-pończoszniczego, opracował F. Wołków. Wzniesiono trzy wielkie gmachy murowane i liczne budynki drewniane. Zakłady istniały krótko, w 1837 r. budynki przekazano na magazyny wojskowe, a w latach osiemdziesiątych XIX w. umieszczono tu biura linii kolejowej.
Dwukondygnacyjna budowla składa się ze środkowej części na planie prostokąta i przylegających do niej niższych skrzydeł bocznych. Fasada, zwrócona w stronę centralnej magistrali miasta, jest ozdobiona dziesięcioko-lumnowym portykiem doryckim.
Gimnazjum Męskie z 1861 r. (Żowtnewa pł. 2). Budynek dwukondygnacyjny ze sklepioną klatką schodową. Obecnie mieści się tu Dniepropietrowski Instytut Medyczny.
* Dom Gubernatora z połowy XIX w. należy do najstarszych budynków miasta. Dwukondygnacyjny, z trójkondy-gnacyjną częścią środkową, na piętrze okna ostrołukowe. Elementy wewnętrznego wystroju wykonano z marmuru i żeliwa, zachowały się oryginalne kominki. W architekturze widoczne są wpływy angielskiego neogotyku.
* Tzw. Dochodnyj Dom (obecnie hotel "Ukraina", ul. Ko-rołenka 2), zbudowany w latach 1910-1912 przez kijowskiego architekta N. Fetisowa. Przed rewolucją mieścił się tu teatr "Pallas", w latach dwudziestych XX w. klub
80
młodzieżowy, później Muzeum Sztuki i Teatr Młodego Widza. Podczas odbudowy ze zniszczeń II wojny światowej w latach 1953-54 zmieniono wygląd budynku: narożną kopułę zastąpił dach namiotowy pokryty czerwoną dachówką. Jest to narożny gmach o czterech kondygnacjach. Fasada w stylu ukraińskiej secesji, z sześciobocznymi oknami i ozdobnymi szczytami, pokrytymi ceramicznymi dekoracjami ornamentalnymi.
Dniepropietrowsk. "Dochodnyj Dom"
Audytorium Towarzystwa Naukowego (ul. Plechano-wa 42). W 1896 r. otwarto tu tzw. audytorium wykładów dla ludu, w którym występowali znani uczeni. Budynek dwukondygnacyjny na planie prostokąta. Po bokach fasady płaskie portyki ze zdwojonymi półkolumnami na wysokich cokołach. Podobne portyki w elewacjach bocznych.
* Budynek Instytutu Górniczego z lat 1900-1903 (prosp. Marksa 19), projektu A. Beketowa, zbudowany dla założonej w 1899 r. wyższej szkoły górniczej. Z powodu braku środków zrealizowano tylko fragment projektowanego dużego zespołu. Główny korpus na planie
81
prostokąta, trzyKondygriacyjny, z~ Korytarzowym rozplanowaniem. Główny portyk sześciokolumnowy, na wysokiej podstawie, z emblematem górniczym na frontonie.
* Gmach Zarządu Miasta z pocz. XIX w., przebudowany w II poi. XIX w., projektu D. Skorobogatowa, na planie prostokąta, trójkondygnacyjny. Elewacje o wystroju klasy-cystycznym, zwieńczone balustradą i charakterystycznymi wieżyczkami.
Hotel "Dniepr" (prosp. Marksa 66), modernistyczny, z 1912 r. Budynek na planie prostokąta, w fasadzie trzy ryzality, loggie i wykusze zwieńczone kopułami.
Szpital obwodowy (Żowtnewapł. 14) z lat 1845-47, trójkondygnacyjny, na planie wydłużonego prostokąta z trzema ryzalitami w fasadzie, zwieńczony trójkątnym fronto-
nem.
Klub (ul. Lenina 3) z 1870r. projektu L. Hagena. W1913 r. dobudowano wielką salę teatralną. Budynek dwukondy-gnacyjny, asymetryczny, fasada dekorowana fryzem z okrągłych okien, zwieńczona balustradą.
Szkoła Handlowa (prosp. Kirowa 2), zbudowana w latach 1909-12 według projektu D. Skorobogatowa. W 1936 r. dobudowano piątą kondygnację, w latach 1975-76 przebudowano wnętrze. Fasada z półkolumnami i narożnymi ryzalitami, dekorowana rustyką i różnego kształtu balkonami.
* Budynek Muzeum im. Jawornickiego (prosp. Marksa 16) z 1903 r., projektu Panafutina. Muzeum Starożytności Guberni Jekaterynosławskiej założono w 1849 r. Początkowo mieściło się w Pałacu Potiomkina. Obecną siedzibę wzniesiono staraniem Towarzystwa Naukowego Jekaterynosławskiego. Budynek neoklasycystyczny, parterowy, na planie kwadratu. W elewacjach bocznych sześciokolumnowe portyki. W fasadzie portyk z dwiema kolumnami jońskimi. W zwieńczeniu dekorowana stiu-kami balustrada. Obok nowy budynek muzealny oraz pomieszczenie dioramy "Bitwa o Dniepr". Przy muzeum jest eksponowana jest kolekcja "bab" posągów pochodzenia scytyjskiego.
82
Gmach stowarzyszeń spóIecźńyćH z 1912 "�,! projektu A. Ginzburga. Łączy w sobie cechy modernizmu i kon-struktywizmu. W fasadzie przeplatają się powierzchnie płaskie i wypukłe, ślepe i oszklone, przy braku elementów czysto dekoracyjnych. Obecnie mieści się tu Pałac Kultury Kolei Przydnieprowskiej.
* Gmach teatru (prosp. Marksa 97), zbudowany w 1907 r. z przeznaczeniem na salę gimnastyczną, przebudowany w latach 1911-13 według projektu S. Bułacela. Budowla o układzie symetrycznym, na planie prostokąta. W środkowej części fasady półkolumny i rzeźby muz w zwieńczeniu. Po bokach kolumnady korynckie. Wewnątrz trzykondygna-cyjna widownia na 700 miejsc i ozdobione sztukateriami foyer. Obecnie mieści się tu Dniepropietrowski Rosyjski Teatr Dramatyczny im. M. Gorkiego.
* Gmach teatru (ul. Lenina 5), wzniesiony w 1913 r. jako dobudówka do dawnego klubu angielskiego (proj. S. Bułacel i D. Petrawiecki). W latach siedemdziesiątych XX w. rozebrano przylegające do teatru domy, odsłaniając jego elewacje. Elewacja od strony ul. Lenina rozczłonkowana pilastrami i zwieńczona balustradą, ozdobiona kartuszami z datami 1838 i 1913 (ta pierwsza to data założenia klubu). W elewacji od strony placu rzeźbiony tryptyk. Półkoliste naroże wieńczy rzeźba muzy. Obecnie jest to Dniepropietrowski Ukraiński Teatr Muzyczno--Dramatyczny im. Szewczenki.
Gmach wydziału chemii uniwersytetu (prosp. Marksa 36) wzniesiony w latach 1889-1890 przez petersburskiego architekta L. Hagena dla pierwszej szkoły realnej w Jekaterynoslawiu. W 1935 r. dobudowano czwartą kondygnację i uzupełniono dekorację fasady. Budynek czterokondygnacyjny o klasycystycznych dekoracjach.
Drabowce
rej. Zołotonosza, obw. czerkaski
* Cerkiew Nikołajewska z końca XVIII w., drewniana, na planie krzyża. Cześć centralna zwieńczona kopułą na wysokim, ośmiobocznym bębnie. Do babińca w XIX w. dobudowano trójkondygnacyjną dzwonnicę z dachem namio-
83
towym i kopułką. Z trzech stron czterokolumnowe portyki z podwójnymi kolumnami, zwieńczone trójkątnymi frontonami. Wewnątrz zachowały się malowidła olejne z XIX w. Cerkiew jest przykładem tradycyjnej architektury ludowej Zadnieprza z elementami klasycyzmu.
Cerkiew Troicka z 1794 r. była trzykrotnie przenoszona na nowe miejsca (ostatnio w 1905 r.), a remontowana w 1928 r. Budowla drewniana, na planie krzyża, zwieńczona kopułą na ośmiobocznym bębnie. Część ołtarzowa zamknięta pięciobocznie, obok zakrystia. Do przedsionka przylega dwukondygnacyjna dzwonnica zakończona kopułką. Klasycystycznym elementem są czterokolumnowe portyki z trójkątnymi frontonami w trzech elewacjach (dodane w 1905 r.).
Drużkówka
rej. Konstantynówka, obw. doniecki
Cerkiew Iwanowska (1898-1900), z białej cegły, na planie krzyża z półkolistą apsydą, o architekturze nawiązującej do wzorów bizantyjskich i staroruskich. Od zachodu dzwonnica. Nad częścią centralną kopuła na ośmiobocznym bębnie ze stożkowym zwieńczeniem. Od 1977 r. w cerkwi mieści się muzeum regionalne.
Dumańce
rej. Czerkasy, obw. czerkaski
Cerkiew Nikołajewska z 1789 r., drewniana, na planie krzyża, z kopułą na ośmiobocznym bębnie nad częścią centralną i dzwonnicą nad przedsionkiem. W elewacjach trójkątne frontony. Wewnątrz XX-wieczne malowidła olejne.
Fedorówka
rej. Karlówka, obw. połtawski
Cerkiew Błagowieszczeńska z 1828 r., późnoklasycy-styczna, murowana, na planie krzyża, od zachodu połączona z dwukondygnacyjna dzwonnicą. Część środkowa nakryta półsferyczną kopułą na wysokim cylindrycznym bębnie. Elewacje dekorowane czterokolumnowymi portykami toskańskimi, a dzwonnica płaskimi pilastrami.
84
W bębnie wysokie, półkoliście zamknięte okna w obramieniu podwójnych półkolumienek. W kopule iluzjonistyczne malowidła imitujące kasetony.
Głuchów (rjryxiB) stolica rejonu, obw. sumski
Według niektórych historyków Głuchów, położony przy starej drodze z Kijowa do Moskwy, powstał już w X w., lecz w latopisach po raz pierwszy wymieniony jest w 1152 r. (był to rok najazdu Połowców, wspomagających księcia Dołgorukiego). W1239 r. został zniszczony przez Tatarów. W XIII-XIV w. stanowił ośrodek udzielnego księstwa głu-chowskiego, podlegającego księstwu czernihowskiemu. Od 1350 r. należał do Litwy. W dwa lata później epidemia dżumy wyludniła miasto, przy życiu pozostał jakoby tylko jeden człowiek. Według podania odrodziło się po przejściu w ręce Marka Gibera herbu Topór z litewskiego Słucka. W rzeczywistości dopiero Aleksander Piasoczyński, kasztelan kijowski, wybudował na starodawnym grodzisku nowy zamek.
WI poł. XVII w., pod władzą Rzeczypospolitej, Głuchów należał do województwa czernihowskiego i był silną twierdzą. W 1649 r. został zdobyty przez Kozaków, w 1663 r. był bezskutecznie oblegany przez polskie wojska króla Jana Kazimierza. Za czasów hetmańszczyzny miasto było ośrodkiem organizacyjnym artylerii kozackiej, odlewano tu armaty i przygotowywano amunicję. 12 listopada 1708 r. na placu przed cerkwią Nikołajewska wyklęto publicznie hetmana I. Mazepę i obrano na jego miejsce I. Skoropad-skiego.
W XVIII w. miasto stało się głównym ośrodkiem administracyjnym lewobrzeżnej Ukrainy, tu przeniesiono rezydencję hetmanów po zniszczeniu z rozkazu cara Piotra I Baturyna. W 1722 r. utworzono w Głuchowie Kolegium Małorosyjskie najwyższy organ władzy na Ukrainie. W 1739 r. otwarto szkołę, w której kształcono śpiewaków i muzykantów dla chóru i orkiestry dworskiej (wśród absolwentów byli wybitni kompozytorzy ukraińscy M. Be-rezowski i D. Bortniański). Po objęciu godności hetmana przez K. Razumowskiego w 1750 r. rozpoczęła się szybka
85
Śft
Głuchów. Cerkiew Nikołajewska
rozbudowa miasta. Powstał m.in. "chłopski" teatr opery i baletu. W 1764 r. Razumowski zrzekł się hetmań-stwa, a głównym rządcą Małorosji Katarzyna II mianowała hr. Piotra Rumiancewa, który zamieszkał w Głuchowie i miał w okolicy dobra.
po likwidacji Kolegium Małorosyjskiego w 1782 r. Głuchów utracił znaczenie, stając się miastem powiatowym guberni nowogrodzkosiewierskiej (później czer-nihowskiej). W 1784 r. pożar strawił piękne budowle miejskie. Ponowne ożywienie nastąpiło po reformie rolnej w 1861 r. Głuchów stał się wtedy jednym z głównych ośrodków handlu zbożem i przemysłu cukrowniczego. Do jego rozwoju przyczynili się ukraiński bogacz Iwan Tereszczenko i jego synowie, którzy ufundowali m.in. wzorcową szkołę i szpital. W 1880 r. miasto liczyło 15 tys. mieszkańców (głównie Żydów). Było w nim dziewięć cerkwi i dwie synagogi, działało sześcioklasowe progim-nazjum męskie i czteroklasowe żeńskie. Funkcjonowały: gorzelnia, pięć cukrowni wraz z rafineriami, publiczne biblioteki i ogrody.
* * Cerkiew Nikołajewska, wzniesiona przez M. Jefimowa w roku 1686 (lub 1693), jest obecnie najstarszą budowlą w mieście. Jest to murowana świątynia w stylu baroku ukraińskiego, zwieńczona gruszowatymi kopułami. Pierwotnie było ich trzy, lecz w 1871 r. kopułę nad przed-
86
sionkiem rozebrano, dobudowano od zachodu dzwonnicę, z boków przedsionki z sześciokolumnowymi portykami, a przy części ołtarzowej zakrystię krytą wysokim dachem pulpitowym. Dzwonnica o smukłej sylwetce ma plan kwadratu w niższej kondygnacji, a ośmioboku w wyższej. Plac przed cerkwią (Plac Rady) był w przeszłości miejscem zebrań poświęconych wyborowi hetmana i omawianiu spraw publicznych.
* Cerkiew Spasopreobrażeńska (ul. Putywlśka), baro-kowo-klasycystyczna, wzniesiona w 1765 r. na miejscu poprzedniej, drewnianej. Bryła budowli przypomina piramidę kolejne kondygnacje zwężają się wraz z wysokością. Pierwotnie cerkiew miała plan tetrakonchy. Na miejscu apsydy zachodniej dobudowano w XIX w. obszerny przedsionek na planie prostokąta. Część centralna zwieńczona barokową kopułą na ośmiobocznym bębnie. Elewacje dekorowane profilowanymi gzymsami i półkolu-mienkami przy oknach.
Cerkiew Wozniesieńska (na cmentarzu Wozniesień-skim) z lat siedemdziesiątych XVIII w., przebudowana w 1866 r.
Głuchów. Sobór Anastazjewski
87
* Sobór Anastazjewski, wzniesiony w latach 1885-86 (lub 1896) przez A. Guna w stylu neobizantyjskim, przypomina sobór św. Włodzimierza w Kijowie. Budowla na planie kwadratu, z pięciobocznie zamkniętą częścią ołtarzową. Środkowa część nakryta kopułą na niskim, graniastym bębnie. W narożach ośmioboczne wieżyczki--dzwonnice z półkoliście zamkniętymi otworami. Wewnątrz malowidła ornamentalne i figuralne, dzieło znanych artystów, braci Aleksandra i Pawła Swiedomskich, również stylistycznie nawiązujące do soboru św. Włodzimierza. Zwraca uwagę piękny ikonostas z białego marmuru karraryjskiego w stylu pseudobizantyjskim.
* Łuk triumfalny (ul. Moskowśka), zbudowany w 1744 r. (według innych źródeł w latach 1766-69) przez A. Kwasowa, jest usytuowany przy wjeździe do miasta od zachodu. Półkolista arkada przejazdowa flankowana podwójnymi kolumnami toskańskimi, po bokach dawne pomieszczenia dla służby. W zwieńczeniu przerywane frontony. W ich narożach piedestały, na których kiedyś stały rzeźby. Restauracja z 1959 r. przywróciła obiektowi pierwotny wygląd.
Gmach Zarządu Miejskiego z XIX w. znajduje się na miejscu dawnego Kolegium Małorosyjskiego. Budynek dwukondygnacyjny z częścią środkową flankowana pila-strami korynckimi, w zwieńczeniu fronton ze stiukową dekoracją w tympanonie i wazonami w narożach. Drugą kondygnację wieńczy fryz z metopami.
* Gmach Rady Ziemskiej z XIX w. (dawny ratusz), dwukondygnacyjny, dekorowany ornamentami geometrycznymi i maskami.
Gmach gimnazjum rzemieślniczego (na obrzeżu miasta, po prawej stronie drogi do Nowogrodu), ufundowany w II poł. XIX w. przez znanego przemysłowca i finansistę Iwana Tereszczenkę. Dwukondygnacyjny, środkowa część fasady dekorowana zdwojonymi i pojedynczymi kolumnami, zwieńczona trójkątnym frontonem z gzymsem konsolkowym.
88
1
Gluchów. Dawne gimnazjum rzemieślnicze
Cmentarz żydowski, największy zachowany na Ukrainie zadnieprzańskiej (około 1000 nagrobków). Najstarszy nagrobek pochodzi z 1823 r.
Hadziacz (rajym) stolica rejonu, obw. połtawski
Nie tak to dawno jeszcze, jak w sprawie z panem Koniecpolskim o Hadziacz, książę wjechał w cztery tysiące ludzi do Warszawy.
Ogniem i mieczem, 1.1
Hadziacz nad rzeką Psioł po raz pierwszy pojawia się w polskich dokumentach w I poł. XVII w. Było tu wtedy niegro-dowe starostwo hadziackie, utworzone w 1634 r. i stanowiące uposażenie buławy hetmańskiej. Nadany przez króla Władysława IV Aleksandrowi Koniecpolskiemu, Hadziacz został w 1646 r. zagarnięty przez Wiśniowieckich.
Miasto weszło do historii stosunków polsko-ukraiń-skich. W dniu 16 września 1658 r. hetman zaporoski I. Wyhowski podpisał tu z I Rzeczypospolitą tzw. ugodę hadziacką, zgodnie z którą województwa kijowskie, bracławskie i czernihowskie wydzielono jako osobne Księstwo Ruskie pod władzą hetmana zatwierdzanego przez króla. Miała je łączyć z Koroną i Litwą osoba
89
monarchy, wspólna władza prawodawcza (sejm) i wspólna polityka zagraniczna. W skład senatu mieli wejść obok hetmana także prawosławny metropolita kijowski i pięciu biskupów. Dla Księstwa ustanowiono osobną hierarchię urzędników i osobny trybunał. Miały też powstać dwie akademie. Szlachta ruska zachowała swe przywileje, a Kozakom rejestrowym zapewniono możliwość nobilitacji. Rzeczpospolita zobowiązywała się zwrócić skonfiskowane dobra uczestnikom powstania ukraińskiego 1648 r., a szlachta polska mogła wrócić do swych posiadłości na Ukrainie. Ugoda zakładała więc zerwanie Ukrainy z Rosją, nie została jednak zrealizowana, bowiem większość starszyzny kozackiej opowiedziała się przeciwko polityce Wyhowskiego. Wybuchło powstanie, poparte przez wojska rosyjskie, co spowodowało wznowienie wojny między Polską i Rosją.
W Hadziaczu pochowano w 1668 r. hetmana lewobrzeżnej Ukrainy I. Brzuchowieckiego (zamordowanego w Dikańce). Choć miasto od traktatu andruszowskiego z 1667 r. należało do Rosji, to jeszcze w 1775 r. Sejm wyznaczył komisję dla ostatecznego rozstrzygnięcia sporu między Tadeuszem Przyłuskim, nominalnym starostą ha-dziackim, a jego pasierbami Olędzkimi o wypędzenie gwałtem z dóbr. W 1782 r. Hadziacz wszedł w skład namiestnictwa czernihowskiego (później kijowskiego), a w 1802 r. stał się miastem powiatowym guberni połtaw-skiej. Dziś jest mało znaczącym miasteczkiem, położonym na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych i prawie pozbawionym zabytków. Stanowi znany na Ukrainie ośrodek tkactwa artystycznego, pochodzą stąd piękne kilimy.
* Cerkiew Wsieswiatska zbudowana w 1836 r. w stylu klasycystycznym, murowana, otynkowana, trójdzielna, z okrągłą częścią środkową, półkolistą apsydą i kwadratowymi przedsionkiem. Przysadzistą budowlę wieńczy wielka kopuła na cylindrycznym bębnie. Nad przedsionkiem niewielka dzwonnica zwieńczona iglicą.
Hamalijówka
rej. Szóstka, obw. sumski
**Monaster Hamalijowski (Charłampowski) został założony w 1702 r. Wkrótce wzniesiono małą cerkiew Charłampowską. W 1735 r. ukończono sobór Narodzenia NMP oraz budynek mieszkalny, a teren monasteru opasano murami obronnymi z basztami i dzwonnicą bramną. W XVIII w. monaster dwukrotnie był niszczony przez pożary i odbudowywany.
Ośrodkiem zespołu jest * sobór, budowla na planie prostokąta ze ściętymi narożami. Część środkowa nakryta wielką kopułą na ośmiobocznym bębnie. Nad ramionami transeptu mniejsze kopułki. Elewacje dekorowane barokowymi portalami. Z korpusem świątyni łączy się trój-kondygnacyjna dzwonnica bramna z półsferyczną kopułą zakończoną wysoką iglicą.
Cerkiew Charłampowską (w północno-zachodnim narożniku dziedzińca) jest typu halowego, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium, nakryta półsferyczną kopułą na wysokim, ośmiobocznym bębnie. Od południa przedsionek z dekoracyjną kopułką.
Poza tym w skład zespołu wchodzą: dom opata, dwu-kondygnacyjny, na planie prostokąta, parterowy dom zakonny oraz mury obronne o wysokości ponad 2 m, z ośmiobocznymi basztami w narożach i w części środkowej ściany południowej.
Helmiazów ()
rej. Zolotonosza, obw. czerkaski
* Cerkiew Troicka z 1841 r., późnoklasycystyczna budowla na planie krzyża, z dzwonnicą i czterokolumno-wym portykiem toskańskim w fasadzie. Podobne portyki w elewacjach północnej i południowej. W zwieńczeniu portyków trójkątne frontony i fryzy z tryglifami. W części centralnej duży bęben nakryty półsferyczną kopułą, w częściach bocznych sklepienia kolebkowe. Zachowały się fragmenty monumentalnych malowideł.
90
91
Horodyszcze (ropo/mme) stolica rejonu, obw. czerkaski
Horodyszcze było spalone do cna. Sterczała tylko murowana dzwonnica kościelna...
Ogniem i mieczem, 1.1
Cerkiew Michajłowska, z 1844 r., neogotycka. Wewnątrz zachowało się malowidło Sąd Ostateczny o powierzchni 100 m kw.
Horodyszcze (Topo/mme) rej. Mena, obw. czernihowski
Cerkiew Nikołajewska z 1722 r., na planie wydłużonego prostokąta. Drewniana, o konstrukcji charakterystycznej dla lewobrzeżnej Ukrainy. Kopuła z dwoma załomami.
Hustynia (
rej. Pryłuki, obw. czernihowski
Monaster Hustyński (XVII-XIX w.). W skład zespołu wchodzą: sobór Troicki, dwie cerkwie bramne, dom bram-ny opata i trapezna (refektarz) z cerkwią Woskresieńską. Całość na planie zbliżonym do czworoboku, opasana
Hustynia. Sobór Troicki
92
"murami i fosą.' Móńaster niszczyły""pożary w 1636 r. i 1671 r. W 1799 r. został zamknięty przez władze rosyjskie, wkrótce jednak odbudowany i ponownie otwarty staraniem książąt Repninów. Powstał tu znany zabytek piśmiennictwa ukraińskiego Latopis hustyński (1600--1640). Za czasów sowieckich na terenie zespołu mieścił się dom starców. Obecnie jest tu klasztor żeński (mniszki niezbyt chętnie witają cudzoziemców).
Monaster leży ok. 10 km na północ od rejonowego miasta Pryłuki. Bezpośrednia komunikacja tylko w dni świąteczne. Kiedy indziej można dojechać podmiejskim autobusem do szosy kijowskiej, a ostatnie sześć kilometrów przebyć pieszo lub autostopem.
** Sobór Troicki wzniesiono w latach 1671-76 w stylu baroku ukraińskiego, z fundacji hetmana kozackiego I. Sa-mojłowicza. Świątynia na planie krzyża, zwieńczona pięcioma gruszkowatymi kopułami na sześciobocznych bębnach. Elewacje dekorowane obramieniami okiennymi i niszami, rozczłonkowane kolumienkami z rzadko spotykanymi na lewobrzeżnej Ukrainie kapitelami "pęczkowymi". Wewnątrz sklepienia kolebkowe i cylindryczne.
Bramna cerkiew Pietropawłowska, zbudowana w latach 1693-1708, przebudowana w 1845 r., barokowa, na planie krzyża, zwieńczona pięcioma kopułami. Elewacje dekorowane narożnymi pilastrami, gzymsami, wąskimi oknami i niszami.
* Brama-dzwonnica z cerkwią Nikołajewska, barokowa, z lat 1693-1708, początkowo była jednokondygnacyjna. Po przebudowie przekształcona w cerkiew-dzwon-nicę, z górną kondygnacją w stylu prowincjonalnego histo-ryzmu, zwieńczona dachem namiotowym z 1853 r. Za czasów sowieckich zdewastowana, obecnie odrestaurowana. Elewacje rozczłonkowane rytmicznie rozmieszczonymi pilastrami.
Cerkiew Woskresieńską z 1695 r. była od 1845 r. użytkowana jako kaplica grobowa. Budowla jednokopułowa, z trzema wielobocznie zamkniętymi apsydami. Ściany dekorowane pilastrami i gzymsami oraz obramieniami okiennymi. Do cerkwi przylegają pomieszczenia refektarza, kuchni i piekarni.
93
Dom opata z XVII w. Pierwotnie na parterze znajdowała się Brama św. Barbary ze spiżarniami, a na piętrze cele klasztorne i pokoje opata oraz cerkiew. W II poł. XIX w. dobudowano ryzality i drewnianą, oszkloną werandę. Budynek kompletnie zdewastowany za czasów sowieckich, obecnie jest odbudowywany.
Dom gościnny z 1843 r., późnoklasycystyczny, dwu-kondygnacyjny, na planie prostokąta. Pośrodku elewacji północnej w drugiej kondygnacji czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym frontonem. Prowadzą do niego szerokie, drewniane schody.
* Dawne mury obronne z basztą. Pierwsze ceglane mury monasteru wzniesiono w końcu XVII w. W 1754 r. powstał mur długości 558 m, wyposażony w strzelnice, a w połowie XIX w. nowy mur z arkadami od strony dziedzińca. Zachowane do dziś mury mają zarys czworoboku. W narożniku przy cerkwi Pietropawłowskiej sze-ścioboczna baszta nakryta dachem namiotowym. Zachowały się także resztki fos i fortyfikacji ziemnych.
Hustynia. Bramna cerkiew Nikołajewska
94
Iwanówka ()
rej. Izjum, obw. charkowski
Cerkiew św. Jana Chrzciciela z 1776 r., w stylu późnego baroku, składa się z części środkowej, podtrzymującej bęben zwieńczony cebulastą kopułką, oraz części ołtarzowej i przedsionka na planie kwadratu, nakrytych sklepieniami konchowymi. W elewacjach półkoliste frontony z lukar-nami w tympanonie oraz attyką. WI poł. XIX w. dobudowano klasycystyczną dzwonnicę z barokowym zwieńczeniem.
(I3K)M) stolica rejonu, obw. charkowski
Miasto Izjum nad Dońcem wchodziło kiedyś w skład Rusi Kijowskiej. W XII w. zostało zniszczone w czasie najazdu koczowników. W XVII w. obok miasta zbudowano twierdzę o umocnieniach ziemnych. Od 1865 r. stacjonował w niej izjumski pułk kozacki. Izjum znany był ze znajdującego się tu więzienia politycznego. W końcu XIX w. liczył 15 tys. mieszkańców (w tym 14 Polaków). Istniało tu progimnazjum żeńskie. Obecnie ma około 70 tys. mieszkańców.
** Sobór Preobrażeński został wzniesiony w 1684 r. jako jedna z pierwszych budowli Twierdzy Izjumskiej. Zbieżność detali architektonicznych wskazuje, że wyszedł spod ręki tego samego architekta, co sobór Pokrowski w Charkowie. W 1886 r. od zachodu dobudowano przedsionek i dzwonnicę, w latach 1902-03 XVII-wieczne kopuły (z wyjątkiem środkowej) zastąpiono nowymi, o ce-bulastym kształcie. W latach 1953-1955 świątyni przywrócono pierwotny wygląd. Jest to barokowa budowla na planie krzyża z pięciobocznie zakończonymi ramionami. Elewacje dekorowane ceglanymi fryzami, w narożach kolumienki podtrzymujące kokoszniki. Jest to najstarszy zabytek sakralny w obwodzie charkowskim.
Cerkiew Wozniesieńska, zbudowana w latach 1819-26 na terenie dawnej słobody Pieski, włączonej później do miasta. Budowla klasycystyczną na planie krzyża, zwieńczona półsferyczną kopułą na wysokim, okrągłym bęb-
95
,, r.
nie o^doHonym attyką. Z Szecl stron ćzterokolurrihówf portyki z trójkątnymi szczytami. Czterokondygnacyjna dzwonnica dekorowana w trzeciej kondygnacji płaskimi portykami z pilastrami korynckimi i trójkątnymi frontonami. Wnętrze podzielone na trzy nawy, w nawie środkowej i transepcie sklepienie kolebkowe, w nawach bocznych krzyżowe.
Izjum. Sobór Spasopreobrażeński
Cerkiew Nikołajewska z lat 1809-23, klasycystyczna, na planie krzyża z półkolistą apsydą, zwieńczona pojedynczą kopułą na wysokim bębnie. Przy wejściach dwukolumnowe portyki toskańskie. Wewnątrz malowidła z przełomu XIX i XX w., w kopule i bębnie o motywach geometrycznych, na ścianach figuralne. Z dzwonnicy zachowała się tylko dolna kondygnacja.
Izmaił ()
stolica rejonu, obw. odeski
Port położony na lewym brzegu Dunaju w XII w. należał do Genui, później do Mołdawii. W XVI w. zajęty przez Turcję, stał się jedną z najsilniejszych jej twierdz. W1569 r.
96
sułtan Selim II sprowadził tu Tatarów ńogajskich. Izmaił był celem licznych wypraw kozackich (m.in. 1609, 1621), zakończonych w 1633 r. zdobyciem i zburzeniem twierdzy. Od XVIII w. stał się przedmiotem rywalizacji między Turcją i Rosją i w 1878 r. ostatecznie został przyznany tej drugiej. W latach 1918-40 i 1941-44 należał do Rumunii, w 1944 r. zajęty ponownie przez wojska sowieckie, został przyłączony do Ukrainy.
** Twierdza leży nad Dunajem, na południowo-zachod-nim skraju miasta, w obrębie ulic Fanahorijskiej i For-tecznej (zwanej też Kriepostną). Powstała w XVI w., a w latach 1774-91 Turcy dokonali całkowitej przebudowy, zamieniając ją w jedną z najsilniejszych fortec w swoim imperium. Wzniesiono mur o wysokości 10 m, 11 bastionów i 4 bramy: Benderską (północną), Kilijską (wschodnią), Brosską (zachodnią) i Chocimską. W dniu 22 grudnia 1790 r. Rosjanie dowodzeni przez gen. Suworowa podjęli z 30 tysiącami żołnierzy szturm, który trwał bez przerwy ponad 10 godzin. Twierdzy broniła załoga licząca 35 tys. ludzi oraz 250 dział. W zdobytym Izmaile zginęło 26 tys. Turków, reszta dostała się do niewoli. Rosjanie stracili w zabitych i rannych 10 tys. ludzi. Zwycięski Suworow mówił później, że do takiego szturmu można przystąpić tylko raz w życiu. Dziś po dawnej twierdzy pozostało wiele zrujnowanych budowli, m.in. Brama Kilijską (na zakręcie ul. Kutuzowa).
*Mały meczet (ul. Matrosska) jest najlepiej zachowanym obiektem dawnej twierdzy tureckiej. Powstał w XVI w., w 1810 r. został zamieniony w garnizonową cerkiew Chrestowozdwiżeńską. W XIX w. rozebrano minaret. Jest to meczet typu kopułowego, zbudowany z dobrze obrobionych bloków wapienia, na planie kwadratu. Od strony północnej trójprzelotowa galeria arkadowa z marmurowymi kolumnami, w części środkowej nakryta kopułą. Wewnątrz, przy ścianie południowej, zachował się rzeźbiony, kamienny mihrab. W 1971-73 odrestaurowano zabytek i przywrócono niektóre detale, oszklono arkady i uporządkowano otoczenie. W 1973 r. wewnątrz zainstalowano dioramę Szturm twierdzy Izmaił, wykonaną przez E. Danilewskiego i W. Sybirskiego.
I
97
Izmaił. Meczet w twierdzy
Cerkiew Nikołajewska z 1852 r. (ul. Matrosska 23) znajduje się na obszarze dawnej twierdzy. Budowla trzyczęściowa, z półkolistą apsydą od wschodu i częścią środkową nakrytą kopułą na wysokim, ośmiobocznym bębnie, zwieńczoną cebulką.
** Sobór Pokrowski i dzwonnica z 1822-36 (prosp. Su-worowa). Autorstwo przypisuje się G. Toricellemu. W 1848 r. dobudowano dwukondygnacyjny przedsionek, a później kolumnadę. Obie budowle klasycystyczne, wykonane z kamienia wapiennego. Sobór na planie prostokąta, z półkolistą apsydą, w części środkowej nakryty półsferyczną kopułą na wysokim, okrągłym bębnie. Ap-syda nakryta sklepieniem konchowym, pozostałe części sklepieniem kolebkowym. W fasadach północnej i południowej czterokolumnowe portyki toskańskie. Dekoracje fasad skromne, ściany zwieńczone wysoką attyką. Po obu stronach soboru półkoliste kolumnady toskańskie na niskim stylobacie z siedmioma stopniami. Wnętrze ozdobił w latach 1912-14 malowidłami modernistycznymi I. Piskariew. Na lewo od wejścia, na podeście pod baldachimem, spoczywa poświęcona kopia Całunu Turyńskiego, tzw. płaszczenica.
Dzwonnica trzykondygnacyjna (najwyższa kondygnacja w kształcie rotundy) zwieńczona półsferyczną kopułą i iglicą. W wejściu dwukolumnowy portyk, w trzeciej kondygnacji zegar.
98
Cerkiew Narodzenia JNMP z wzó r. (ul. Kutuzowa 24)
trzyczęściowa, złożona z pięciobocznej części ołtarzowej, części środkowej i przedsionka z przylegającą doń dzwonnicą. Nad częścią środkową ośmioboczny bęben, zwieńczony hełmiastą kopułą zakończoną cebulką. Architektura archaiczna, brak dekoracji.
* Cerkiew Nikołajewska z 1833 r., klasycystyczna, na planie krzyża, z półkolistą apsydą. W 1899 r. dobudowano pomieszczenie boczne i dzwonnicę. Część środkowa nakryta kopułą na ośmiobocznym bębnie. Fasady zachodnia, północna i południowa zwieńczone trójkątnymi frontonami. Dekoracja zewnętrzna skromna. Nad częścią zachodnią trójkondygnacyjna dzwonnica (pierwsza kondygnacja na planie prostokąta, druga kwadratu ze ściętymi narożami, trzecia ośmioboczna). W narożach drugiej kondygnacji kolumny, a w trzeciej półkolumny jońskie. Zwieńczenie namiotowe z kopułką.
Cerkiew Uspieńska z 1841 r. (ul. Matrosska 24) leży na terenie dawnej twierdzy. Jest to budowla na planie prostokąta, z półkolistą apsydą, nakryta pojedynczą kopułą na bębnie zdobionym podwójnymi pilastrami toskańskimi.
Izmaił. Cerkiew Nikołajewska
99
Ód zachodu przylega do niej dwiikbńdygnacyjna dzwófp nica. Nad wejściami północnym i południowym półkoliste frontony.
Jabłonówka (flóJiymBica) rej. Pryłuki, obw. czernihowski
Cerkiew Preobrażeńska, wzniesiona w 1843 r., klasy-cystyczna, na planie kwadratu. Zwieńczona kopułą na cylindrycznym bębnie, wspartym wewnątrz na arkadach z balustradą. Elewacje dekorowane czterokolumnowymi portykami doryckimi, frontonami i ornamentami stiuko-wymi, zwieńczone belkowaniem i gzymsami. Okna i nisze kwadratowe, półkoliste i okrągłe. Wewnątrz malowidła w kopule. Obok cerkwi dzwonnica z tego samego okresu,
0 trzech zwężających się ku górze kondygnacjach, na planie ośmiokąta. Ściany pierwszej kondygnacji boniowane, przebite arkadowymi otworami przelotowymi. W drugiej kondygnacji okrągłe nisze, w trzeciej półkoliste arkady
1 kolumienki w narożach.
Junakówka (K)HaKiBKa)
rej. Sumy, obw. sumski
* Cerkiew Nikołajewska z lat 1793-96, klasycystyczna, przypomina cerkwie rosyjskie projektu G. Quarenghiego. Budowla na planie kwadratu ze ściętymi narożami, nakryta pięcioma kopułami na wysokich bębnach. Elewacje dekorowane monumentalnymi sześciokolumnowymi portykami doryckimi z wysokimi frontonami. Ponad belkowaniem fryz z tryglifami i stiukowymi rozetkami. Wnętrze pokryte malowidłami. Osobliwością są sztukaterie o motywach roślinnych umieszczone na żaglach głównej kopuły.
Kaczanówka (KanamBica) rej. Icznia, obw. czernihowski
Na mapach nie znajdziemy miejscowości Kaczanówka, gdyż nazwę tę nosi tylko zespół pałacowo-parkowy położony na północnym obrzeżu wsi Parafiewka. W 1770 r. posiadłość nabył feldmarszałek R Rumiancew Zadunajski
100
\
i nazwał ją Kaczahówką na cześć występującego w Ica-peli cesarskiej w Petersburgu pieśniarza Kaczanowskiego, którego śpiewem był urzeczony. W 1777 r. Rumiancew rozpoczął budowę rezydencji w stylu romantycznego neo-gotyku. Wygląd pałacu z przełomu XVIII i XIX w. znamy dzięki rysunkom Kunawina, który dla zadnieprzańskiej Ukrainy był tym, kim dla Polski Napoleon Orda. W 1824 r. syn założyciela sprzedał majątek rodzinie Tarnowskich, wówczas już zruszczonej, lecz wywodzącej się ze znanego polskiego rodu magnackiego (podobno na przełomie XVII i XVIII w. jeden z Tarnowskich przeszedł na służbę carów rosyjskich). Nowi właściciele nadali pałacowi kształt kla-sycystyczny.
Tarnowscy wielce zasłużyli się dla kultury ukraińskiej i rosyjskiej. W ich pałacu bywali zaprzyjaźnieni luminarze tej kultury, m.in. pisarze M. Gogol, R Gułak-Artemowski i M. Wowczok, malarz I. Riepin, kompozytor M. Glinka. Szczególnym jednak sentymentem i uznaniem gospodarze darzyli Tarasa Szewczenkę. Wasyl Tarnowski (zm. 1866) przez wiele lat skrupulatnie gromadził "szewczenkiana". Jego syn, Wasyl junior, przekazał je w 1896 r. władzom ziemskim w Czernihowie z prośbą o urządzenie poświęconego Szewczence muzeum. Otwarta w 1902 r. ekspozycja, obejmująca także eksponaty historyczne z czasów het-mańszczyzny, została później przekształcona w Muzeum Historyczne im. Tarnowskich w Czernihowie, a część zbiorów stała się zalążkiem kijowskiego Muzeum Szewczenki.
W 1897 r. Tarnowski junior sprzedał Kaczanówkę Pawłowi Charitonience, znanemu przedsiębiorcy cukrowemu, a zarazem filantropowi i mecenasowi kultury. Nowy właściciel rozbudował zespół pałacowy, wybudował też we wsi elektrownię i cegielnię. Pod koniec życia przekazał rezydencję swej córce Jelenie, która w 1914 r. wyszła za mąż za Michała Olewa. Po nacjonalizacji majątku przez władze sowieckie oboje udali się na emigrację. W 1938 r. w pałacu umieszczono dom dziecka, a później sanatorium. Pozbawiony opieki konserwatorskiej obiekt uległ stopniowej dewastacji. Zniknęło m.in. wiele rzeźb parkowych. Dopiero w 1981 r. powołano w Kaczanówce Państwowy Rezerwat Historyczno-Kulturowy o powierzchni 440 ha.
101
W 2002 r. rezydencja obchodziła 225 lecie istnienia. Obecnie znajduje się ona w dobrych rękach dyrektora Wołody-myra Burenki.
Kaczanówka. Pałac Tarnowskich (elewacja ogrodowa)
*** Zespół palacowo-parkowy w Kaczanówce powstawał od lat siedemdziesiątych XVIII w. do I poł. XIX w., był rozbudowywany na początku XX w. Obok pałaców w pobliskich Sokiryńcach i w Szarówce koło Charkowa należy do najcenniejszych zabytków tego rodzaju na lewobrzeżnej Ukrainie.
Zespół jest usytuowany na dwóch poziomach. Na wyższym znajdują się zabudowania rezydencji: pałac ze skrzydłami bocznymi i dwa pawilony gościnne (wokół reprezentacyjnego dziedzińca), cerkiew wraz z dwiema wolno stojącymi wieżami oraz dziedziniec gospodarczy z budowlami o różnym przeznaczeniu. Na niższym tarasie rozciąga się rozległy park z dwunastoma stawami, pawilonami, amfiteatrem i małą architekturą parkową. Nie zachowały się: oranżeria, ogród zimowy i ptaszarnia. Rozplanowanie zespołu regularne, na osi wschód-zachód.
*** Pałac powstał około 1770 r. według projektu moskiewskiego architekta K. Blanka. Pierwotnie neogotycki, po XIX-wiecznej przebudowie nabrał cech klasycystycz-nych. Jest to budowla dwukondygnacyjna (druga kondygnacja drewniana, oblicowana cegłą), na planie prostokąta. W centralnej części fasady głęboka, dwukondygnacyjna loggia z czterokolumnowym portykiem doryckim, na któ-
102
rym wspiera Się beiKowanie z trygnrami i rozetKami w me-topach. Portyk jest zwieńczony schodkowatym frontonem, do którego przylega z obu stron balustrada dekorowana wazami. Elewacja ogrodowa rozwiązana podobnie, lecz bardziej malowniczo, wyposażona w trzy ryzality. W części środkowej sześciokolumnowy portyk toskański zwieńczony trójkątnym frontonem ze stiukowymi dekoracjami w tympanonie. W ryzalitach i elewacjach bocznych kolumnada podtrzymuje tarasy z metalowymi balustradami (lewy taras jest uszkodzony). Środkową część budynku wieńczy półsferyczna kopuła na wysokim, boniowanym bębnie. Jest ona zakończona niewielką platformą widokową.
W dekoracjach wnętrz zastosowano szlachetne gatunki drewna (mahoń i dąb), a także marmur, płytki polichromowane oraz barwne szkło. Na parterze znajdują się westybul i sala "letnia". Drewniane schody prowadzą do jadalni i Sali Rycerskiej z plafonem pokrytym malowidłami z początku XIX w. Zachowały się fragmenty pierwotnego wyposażenia: kominki, lustra z marmurową podstawą, piece kaflowe. W salach bibliotecznej i bilardowej stropy kasetonowe. Osobne pomieszczenie czajnaja służyło podejmowaniu gości herbatą.
Skrzydła północne i południowe powstały równocześnie z pałacem. Pierwotnie były połączone z głównym budynkiem parterowymi galeriami. W czasie przebudowy w latach 1808-1824 rozebrano mansardy, nadbudowano drugie, drewniane kondygnacje i dobudowano wschodnie części skrzydeł, dzięki czemu ukształtował się reprezentacyjny dziedziniec. Oba budynki identyczne, parterowe, na planie prostokąta, nakryte dachem trój spadowym. W częściach środkowych czterokolumnowe portyki podtrzymujące belkowanie i frontony.
* Pawilony gościnne wzniesiono przy dziedzińcu reprezentacyjnym w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Są to budowle późnoklasycystyczne, murowane z drewnianymi mansardami, na planie prostokąta. Części środkowe akcentowane wielkimi półkolistymi niszami, w których mieszczą się portyki toskańskie podtrzymujące balkony. Po bokach wejść rzeźby śpiących lwów.
103
** Cerkiew Gieorgijewska została zbudowana w latach 1817-1828 w stylu empire jako świątynia grobowa właścicieli. Jest to budowla murowana na planie krzyża, z wydłużonym ramieniem zachodnim, do którego przylega dzwonnica. W zachodniej fasadzie czterokolumnowy portyk dorycki z tryglifami na fryzie. Nie zachowały się portyki północny i południowy oraz druga kondygnacja dzwonnicy. Wewnątrz sklepienia kolebkowe, nad apsydą konchowe. W krypcie pod cerkwią znajdowały się grobowce Tarnowskich (zniszczono je za czasów sowieckich) .
Kaczanówka. Cerkiew pałacowa
* Baszta (wieża ciśnień) powstała w latach 1866-98 w stylu historyzmu. Na planie koła, trójkondygnacyjna, o boniowanych ścianach, nakryta dachem namiotowym zwieńczonym iglicą. Podwójne okna w drugiej kondygnacji przedzielone pilastrami.
Neoklasycystyczny pawilon administracyjny (dom zarządcy) wzniesiono w końcu XIX w. Budynek na planie prostokąta, z ryzalitem wejściowym i trójkątnym frontonem, w którym przebito podwójne arkadowe okno obramowane pilastrami.
Dawna obora (?) z końca XIX w. to budynek neoklasycystyczny na planie prostokąta, parterowy, z ryzalitem
104
w elewacji wschodniej. W fasadzie czterokolumnowy'portyk z trójkątnym frontonem.
** Park został założony w 1777 r. według projektu M. Mo-scepanowa na powierzchni 560 ha. W bardzo bogatym drzewostanie występuje łącznie 50 gatunków drzew, zarówno krajowych, jak i egzotycznych. Na wyższym tarasie, w sąsiedztwie budowli pałacowych, leży część regularna z klombami i kwietnikami. Na niższym znacznie większa część krajobrazowa z licznymi malowniczymi alejami i dróżkami, polanami i bogatą małą architekturą. Dwa kamienne mostki spinają brzegi parowów.
Szczególnie ciekawym obiektem jest romantyczny * Pawilon Glinki, wzniesiony w latach trzydziestych XIX w. na szczycie parkowego wzgórza. Jest to ośmioboczna budowla o ostrołukowych oknach, zwieńczona kopułą z iglicą. Na ścianach medaliony z malowidłami o tematyce zaczerpniętej z opery Rusłan i Ludmiła, którą według tradycji M. Glinka skomponował właśnie w Kaczanówce. Poniżej, na stoku, mieszczą się sklepione piwnice ze schodami prowadzącymi do dawnych magazynów win i owoców.
Katerynka (KaTepimica) rej. Perwomajsk, obw. mikołajowski
Cerkiew Jekateryńska (kon. XVIII-pocz. XIX w.), murowana, na planie krzyża z krótkimi ramionami i półkolistą apsydą, zwieńczona pojedynczą kopułą. Fasady dekorowane pilastrami, wydatnym gzymsem i półkolistymi niszami przy wejściu.
Kijanica (Kwmiua) rej. Sumy, obw. sumski
* Pałac z lat dziewięćdziesiątych XIX w., spalony w czasie rewolucji bolszewickiej, odbudowany w pierwotnym kształcie: neorenesansowy, dwukondygnacyjny, z ryzalitami w elewacjach bocznych i ogrodowej oraz cztero-kondygnacyjną wieżą. Główne wejście umieszczone nietypowo, w jednym z ryzalitów. Belkowanie wieńczy balustrada ze słupkami. Wewnątrz zachowały się reprezentacyjne schody i duża sala dekorowana stiukami.
105
Wokół pałacu zabudowania gospodarcze. Żacnował się ceglany most przerzucony nad parowem. Park krajobrazowy, założony wcześniej niż pałac, ma powierzchnię 56 ha (w tym malowniczy staw). Rośnie w nim ok. 70 gatunków drzew i krzewów.
Kilia. Dzwonnica cerkwi Nikołajewskiej
Kilia (Kum)
stolica rejonu, obw. odeski
Miasto portowe Kilia leży na lewym brzegu kilijskiej odnogi Dunaju, w odległości 40 km od Morza Czarnego. Po raz pierwszy było wzmiankowane już w VII w. przed Chrystusem jako Likost kolonia starożytnej Grecji. Od X w. wchodziło w skład Rusi Kijowskiej, później należało do Mołdawii, a następnie do Turcji. Było celem wypraw kozackich: S. Nalewajki (1595), I. Sulimy (1635) i S. Palija (lata dziewięćdziesiąte XVII w). Od 1812 r. należało do guberni besarabskiej Cesarstwa Rosyjskiego, w latach 1918-40 i 1941-44 w składzie Rumunii.
* Cerkiew Nikołajewska (ul. Dunaj ska 4) zgodnie z inskrypcją nad południowym wejściem powstała w 1647 r., lecz wersja zapisana w XIX w. mówi, że ufundowano ją
106
w 1485 r. dla upamiętnienia'"wyzwolenia'miastaód Turków. Była wielokrotnie przebudowywana. Jest to budowla z ciosanego wapienia, na planie prostokąta z półkolistą apsydą, zagłębiona ok. 2,1 m w ziemi. Prowadzą do niej schody o siedmiu stopniach. Ściany wzmocnione szkarpami. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym, apsyda konchowym. Z przedsionkiem łączy się dzwonnica dobudowana w 1891 r. (arch. Semeczkin), trzykondygnacyjna, na planie kwadratu, ze zwieńczeniem namiotowym zakończonym kopułką.
Kirnyczki (Khphhhkh) rej. Izmaił, obw. odeski
Cerkiew Uspieńska z 1841 r., klasycystyczna, wzniesiona z piaskowca na planie krzyża. W trzech elewacjach czte-rokolumnowe portyki toskańskie zwieńczone trójkątnymi frontonami. Część środkowa nakryta półsferyczną kopułą na wysokim okrągłym bębnie. Ściany bez dekoracji.
Kirowohrad (KipoBorpaa) stolica obwodu
Miasto Jelizawetgrad nad rzeką Inguł powstało jako osada przy twierdzy św. Elżbiety, zbudowanej w 1754 r. na dawnych ziemiach Siczy Zaporoskiej w celu obrony przed najazdami Tatarów i Turków. Pierwszymi mieszkańcami byli rosyjscy staroobrzędowcy, którzy później wyjechali do Polski. Osada szybko rozwinęła się w miasto. Na jarmark pietropawłowski 29 czerwca licznie zjeżdżali Tatarzy krymscy, Turcy i Kozacy. W 1764 r. utworzono komorę celną i pozwolono na osiedlanie się kupcom. W 1769 r. chan krymski oblegał twierdzę, ale odstąpił, gdy dowiedział się o nadchodzącej armii rosyjskiej hr. Rumian-cewa. Od 1803 r. Jelizawetgrad wchodził w skład guberni chersońskiej.W latach 1853-56 w miejscowym szpitalu pracował wybitny chirurg rosyjski Mikołaj Pirogow.
W 1880 r. Jelizawetgrad miał 36 tys. mieszkańców, głównie Żydów i przesiedleńców z Rosji. Słownik geograficzny podaje: "Miasto zbudowane foremnie, ulice jednak są wąskie, a domy ścieśnione. Sześć cerkwi rosyjskich,
107
dwie starowierców. Szkoły parafialna, powiatowa, duchowna, kilka prywatnych, dwa szpitale. Na główny jarmark świętojurski zjeżdżają się kupcy z całej Rosji. W pobliżu znajduje się ogród publiczny, założony przez księcia Potiomkina. Miasto położone jest przy linii kolejowej odesko-charkowskiej". W 1934 r. miasto przemianowano na Kirowo (na cześć zamordowanego działacza bolszewickiego Kirowa), a w 1939 r. na Kirowohrad.
W II połowie XIX w. istniały tu gimnazja, w których kształcili się także Polacy, oraz szkoła muzyczna, do której przyjeżdżał z odległej o 40 km Tymoszówki Karol Szymanowski. W mieście tym przeszła jego wczesna młodość, tu zawierał pierwsze przyjaźnie. Zachował się dom, w którym przyszły kompozytor zatrzymywał się podczas swoich pobytów.
** Cerkiew grecka z 1812 r., rozbudowana w 1898 r. Budowla na planie prostokąta z półkolistą apsydą. W elewacjach północnej i południowej czterokolumnowe portyki korynckie z trójkątnymi frontonami. Portyk zachodni z głównym wejściem dorycki (obecnie oszklony). Nad częścią centralną półsferyczna kopuła na wysokim, cylindrycznym bębnie z wielkimi oknami, dekorowanym półkolumienkami. Zachowały się malowidła na ścianach i w kopule. Obok cerkwi współczesna jej trzykondygna-cyjna dzwonnica.
* Miasteczko wojskowe powstało w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w. na dawnym przedmieściu Kowalewka. Cały zespół wzniesiono w stylu późnego klasycyzmu, z wykorzystaniem projektów wzorcowych opracowanych przez Departament Osiedli Wojskowych. W jego skład wchodziły m.in. pałac, sztab, szkoła wojskowa, maneż, strzelnica i cerkiew. Zabudowania grupowały się wokół placu, na którym odbywały się parady wojskowe. Obecny kształt zespołu nie jest już jednolity, lecz w dalszym ciągu stanowi znaczący element układu urbanistycznego miasta. Miejsce placu parad zajął park miejski.
Pałac to budynek trzykondygnacyjny na granitowym cokole, z ryzalitami od strony dziedzińca. Monotonne
108
elewacje wieńczy gzyms konśolkowy. Okna drugiej kondygnacji w ozdobnych obramieniach. Podobną architekturę mają gmach szkoły wojskowej i budynek sztabu (wielokrotnie przebudowywany). * Maneż jest budowlą parterową o wąskiej fasadzie rozczłonkowanej boniowanymi pilastrami i zwieńczonej parapetem z płaskorzeźbami.
Cerkiew Pokrowska z 1850 r. to eklektyczna w stylu budowla na planie kwadratu z półkoliście zamkniętą częścią ołtarzową i dobudowaną od zachodu niewielką dzwonnicą. Ściany zwieńczone wydatnym gzymsem, dekorowane kokosznikami. Centralna kopuła wspiera się na czterech masywnych filarach, w narożach mniejsze, ozdobne ko-pułki. Wewnątrz zachowały się resztki malowideł z II poł. XIX w.
Dom mieszkalny z pocz. XIX w. (ul. Wołodarśkoho 61), murowany, dwukondygnacyjny. Od strony podwórza w pierwszej kondygnacji otwarta galeria. Fasada dekorowana pilastrami na wysokich cokołach i wydatnymi gzymsami. Jest to najstarszy w mieście budynek mieszkalny.
Pozostałości Twierdzy św. Elżbiety są usytuowane w południowo-zachodniej części miasta. Twierdza została założona w 1754 r. w celu ochrony południowych granic imperium rosyjskiego. Odegrała znaczącą rolę w wojnie rosyjsko-tureckiej 1768-1774, m.in. w 1769 r. wytrzymała oblężenie wojsk chana krymskiego Kerim Gireja. Po zawarciu pokoju w Kucziik-Kainardży (1774) granice Rosji przesunęły się daleko na południe i twierdza utraciła znaczenie obronne. W 1794 r. przekształcono ją w "miasto wewnętrzne", a w 1805 r. uległa likwidacji.
Twierdza miała kształt sześcioramiennej gwiazdy z wysuniętymi bastionami, otoczonej wałami oraz głęboką fosą. Ziemne wały zwieńczone były pierwotnie drewnianą ścianą. Do dziś zachowały się resztki wałów, wewnątrz których założono park oraz budynek koszar.
Koszary Twierdzy św. Elżbiety zbudował inżynier--pułkownik Mencelios. W końcu XVIII w. kwaterował w nich pułk strzelców konnych pod dowództwem Michała Kutuzowa, przyszłego wodza w wojnach z Napoleonem. Zachowały się cztery parterowe budynki, później wie-
109
lokrotnie przebudowywane, wzniesione z miejscowego kamienia i cegły.
Synagoga zbudowana w latach 1850-53, zwrócona gminie żydowskiej w 1991 r., obecnie czynna.
Kitajhorod
rej. Caryczanka, obw. dniepropietrowski Cerkiew Nikołajewska z 1757 r., barokowa, zwieńczona pólsferyczną kopułą na wysokim bębnie. Ściany rozczłonkowane pilastrami, okna w dekoracyjnych obramieniach. Zachowała się część oryginalnych malowideł z XVIII w.
Cerkiew Uspieńska z 1754 r., barokowa, zwieńczona pięcioma kopułami. Okna w dekoracyjnych obramieniach.
Cerkiew Warwarowska (św. Barbary) z 1756 r., trójdzielna, z kwadratową częścią środkową, półkolistą częścią ołtarzową i prostokątnym przedsionkiem, zwieńczona ośmioboczną, dwukondygnacyjną dzwonnicą zakończoną graniastą kopułą. W XIX w. do elewacji zachodniej dobudowano czterokolumnowy portyk.
Koroboczkino (Kopo6oHKHHe) rej. Czuhujew, obw. charkowski
Siedziba zarządu gminy, zbudowana w 1823 r. według typowego projektu dla władz osiedla wojskowego. Składa się z dwóch symetrycznie ustawionych (w odległości 40 m od siebie) budynków w stylu klasycystycznym. W dwukondy-gnacyjnej części środkowej czterokolumnowy, przyścienny portyk toskański, tworzący loggię.
Korop (Kopon)
stolica rejonu, obw. czernihowski
Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1153 r. Na przełomie XVII i XVIII w. stanowiła razem z Głuchowem arsenał kozackiej artylerii.
Cerkiew Wozniesieńska, zbudowana w 1764 r. staraniem atamana kozackiego P. Jurkiewicza, wielokrotnie remontowana. Pierwotnie miała charakter obronny (grubość mu-
110
rów do 2 mj. Budowla na planie krzyża o krótkich ramionach zakończonych apsydami, zwieńczona ośmiobocznym bębnem z kopułą. Fasada i ściany bębna rozczłonkowane pilastrami i gzymsami. Wewnątrz zachowane fragmenty malowideł olejnych z końca XVIII w.
Cerkiew Iljińska, zbudowana około połowy XVIII w., uszkodzona w czasie II wojny światowej. Składa się z dwóch części na planie prostokątów. W części południowej dwa ryzality. Wnętrze podzielone na narteks, kwadratową nawę i prezbiterium. Elewacje dwukondygna-cyjne, rozczłonkowane gzymsami, okna w obramieniach uszastych.
Zespół dworski Daraganów powstał w XVIII w. Należał do siostry hetmana K. Razumowskiego, Barbary. Jest to jeden z najstarszych przykładów drewnianej siedziby starszyzny kozackiej na Czernihowszczyźnie.
Kotelwa
stolica rejonu, obw. poltawski
* Cerkiew Troicka zbudowana w 1812 r. w stylu klasycystycznym, murowana, otynkowana. Znajduje się przy
Kotelwa. Cerkiew Troicka
111
głównym placu. Budowla na planie krzyża z półkolistą apsydą i dwukondygnacyjną dzwonnicą nad zachodnim przedsionkiem. Elewacje dekorowane czterokolumnowy-mi portykami toskańskimi z trójkątnymi frontonami. Część centralna zwieńczona kopułą na cylindrycznym bębnie. Wewnątrz zachowały się malowidła ornamentalne i figuralne z końca XIX w.
Kozackie (Ka3am>Ke)
rej. Zwenihorodka, obw. czerkaski
* Zespół dworski z parkiem krajobrazowym powstały w XVlII-XIX w. Centrum zespołu stanowił neogotycki dwór. Park był rozmieszczony na kilku poziomach, na jednym ze stawów usypano sztuczną wyspę, urządzono sztuczny wodospad, na wzgórzu stała altanka, a na uboczu rodzinne mauzoleum właścicieli. W skład parku wchodził także sad i las dereniowy. Zachowały się dwór i dom zarządcy oraz fragmenty parku.
Dwór pochodzi z początku XIX w. Jest to budynek parterowy na wysokiej podmurówce, w części środkowej czterokolumnowy portyk, do którego prowadzą kamienne schody. Dom zarządcy drewniany (z ceglaną przybudówką z 1910 r), parterowy. W fasadzie otwarta galeria kolumnowa.
Rosyjskie źródło nie podaje nazwiska właściciela majątku. Wiadomo tylko, że w pałacu mieszkał w latach 1798-1800 rosyjski pisarz Iwan Kryłow.
Kosielec (Ko3ejiem>) stolica rejonu, obw. czernihowski
Za Perejasławiem weszły wojska w olbrzymie, głuche lasy ciągnące się wzdłuż zbiegu Trubieży aż do Kozielca i dalej pod sam Czernihów...
Ogniem i miec2xm, 1.1
Osada Kozielec nad rzeką Oster, położona przy drodze z Kijowa do Czernihowa, powstała na początku XVII w., a miejskie prawo magdeburskie uzyskała od króla Jana Kazimierza w 1656 r. Jako gród setniczy pułku kijowskiego brała udział w sporach starszyzny kozackiej z Bohdanem
112
UimieiniCKim. W iooz r. w Kozieicu ODrano Ukrainy J. Somkę. W 1669 r. miasto zniszczyli Tatarzy. Od 1781 r. było siedzibą powiatu namiestnictwa kijowskiego, a od 1801 r. guberni czernihowskiej. Obecnie liczy 10 tys. mieszkańców.
**** Sobór Narodzenia Najświętszej Maryi Panny został wzniesiony w latach 1752-63 staraniem N. Rozumowej (Rozumichy), matki kozaka O. Rozuma, późniejszego hrabiego Razumowskiego, słynnego faworyta carycy Elżbiety. Autorem projektu jednej z najpiękniejszych świątyń lewobrzeżnej Ukrainy był petersburski architekt A. Kwasów, a według niektórych źródeł sam sławny W. Rastrelli. Budowla dwukondygnacyjną, murowana, na planie krzyża, zwieńczona pięcioma kopułami na bębnach równej wysokości. Wejścia na główną, wyższą kondygnację prowadzą po schodach umieszczonych w arkadowych rotundach z dachami namiotowymi, przylegających do ramion budynku. Zwracają uwagę wspaniałe rokokowe dekoracje stiukowe elewacji i wnętrza, nie mające sobie równych na lewobrzeżnej Ukrainie dzieło I. Grigorowicza--Barskiego. Kompozycje z kartuszy, girland, muszli i wstęg stanowią obramowanie otworów okiennych i drzwiowych,
Kozielec. Sobór Narodzenia NMP
113
zaoDią Kapitele pilastrów. W żaglach kopuły centralnej malowidła olejne.
Wyjątkowo piękny jest ufundowany przez hetmana K. Razumowskiego ikonostas z drewna lipowego, zajmujący całą szerokość świątyni, w części centralnej pięcio-kondygnacyjny. Wykonali go G. Stecenko (ikony) oraz S. Szałmanow (snycerka). Wśród motywów zdobniczych są grupy rzeźb, gzymsy, kolumienki oplecione winoroślą, doskonale wymodelowane putta. Wyróżniają się postaci św. Piotra, którego przedstawiono jako antycznego mędrca pogrążonego w lekturze księgi, i króla Dawida z harfą w ręce. Wraz z dziełami z Soroczyniec i Putywla kozie-lecki ikonostas tworzy "wielką trójkę" najwspanialszych ikonostasów lewobrzeżnej Ukrainy.
Barokowa *** dzwonnica soboru została zbudowana w latach 1766-1770. Jest czterokondygnacyjną budowlą na planie kwadratu, wysokości 50 m. Pierwsza kondygnacja boniowana, pozostałe zdobione wiązkami kolumn w narożach. Po pożarze w 1848 r. pierwotne zwieńczenie zastąpiono kopułą z iglicą. Po zniszczeniach II wojny światowej obiekt odbudowano w 1960 r.
* Cerkiew Wozniesieńska według literatury została zbudowana w latach 1866-1874, lecz tablica na cerkwi podaje datę 1772. Jest to budowla na planie krzyża, zwieńczona pięcioma kopułami. Kopuła centralna opiera się na ośmio-bocznym bębnie z oknami i jest zakończona ozdobną cebulką. W częściach bocznych sklepienia kolebkowe. Restauracja w 1975 r. przywróciła świątyni pierwotny wygląd.
* Cerkiew Nikołajewska (ul. Żurawlewa2a), zbudowana w latach 1781-84 w stylu późnobarokowym z elementami klasycyzmu, restaurowana w 1981 r. Budowla na planie krzyża, wszystkie ramiona prostokątne w planie i zwieńczone trójkątnymi frontonami. Nad częścią centralną kopuła wsparta na ośmiobocznym bębnie. Profilowany gzyms dzieli elewacje na dwie kondygnacje. Wejścia flankowane pilastrami i symetrycznie umieszczonymi niszami, nad którymi rozmieszczone są medaliony.
114
Kozielec. Dom kancelarii pułkowej
**Dom kancelarii pułkowej (zwany też magistratem) znajduje się w parku miejskim. Został zbudowany w latach 1756-60 przez A. Kwasowa i I. Grigorowicza-Barskiego (sztukaterie). Podczas przebudowy na przełomie XIX i XX w. zamurowano pierwotne wejście w elewacji wschodniej i przebito nowe, zmieniając wewnętrzne rozplanowanie. Budynek dwukondygnacyjny na planie prostokąta, ze skrzydłowym ryzalitem w fasadzie. W drugiej kondygnacji ryzalitu loggia w formie arkady na przysadzistych kolumnach. Nad oknami drugiej kondygnacji dekoracje stiukowe. Pod budynkiem znajdują się sklepione piwnice. Jest to jedyna zachowana na lewobrzeżnej Ukrainie budowla administracyjna z okresu baroku. Obecnie mieści bibliotekę dziecięcą.
Zespół dworski (ul. Swierdłowa 41) znajduje się na terenie dawnej wsi Pokorszczyna, obecnie włączonej w granice miasta. Od bramy do dworu wiedzie aleja, stanowiąca oś symetrycznego założenia. Dwór pochodzi z II poł. XVIII w. Jest to parterowy budynek na planie prostokąta, drewniany na podmurówce. W elewacji południowej portyk z czterema drewnianymi kolumnami dodany na pocz. XIX w, we wschodniej drugi, mniejszy portyk. Dach czterospadowy, kryty blachą. Po bokach reprezentacyjnego dziedzińca stały pierwotnie dwie oficyny, z których zachowała się jedna drewniana, parterowa, na planie prostokąta. Od wschodu przylega do dworu tzw. spiżarnia z I poł.
115
XVIII w., zwana też "kamienicą", jest to murowany, dwukondygnacyjny budynek na planie kwadratu. Okna w obramieniach uszastych z kratami, ściany zwieńczone wydatnym gzymsem, w narożach pilastry. Po przeciwnej stronie dworu park krajobrazowy.
Krutyj Bereh (Kpy-rafi Beper) rej. Łubnie, obw. połtawski
Zespół dworski. Dwór murowany, klasycystyczny, zbudowany w XVIII w., parterowy, na planie prostokąta. W fasadzie czterokolumnowy portyk toskański. Wewnątrz amfiladowy układ pomieszczeń. Zachowały się rzeźbione drzwi, parkiet i piece kaflowe. Z dworem połączony jest przejściem budynek gospodarczy na planie wydłużonego prostokąta, ozdobiony arkadą z pilastrami toskańskimi. Znajdowała się tu olejarnia, magazyn i pomieszczenia dla służby.
Krzemieńczuk (KpeMeHHyic) stolica rejonu, obw. połtawski
Miasto Krzemieńczuk u ujścia rzeki Psioł do Dniepru pojawia się w kronikach w XVI w, kiedy to niejaki Świerczewski, skozaczony szlachcic z Lubelskiego, założył tu obronny zameczek. Niegrodowe starostwo krzemień-czuckie w województwie kijowskim powstało z ziem starostwa czerkaskiego położonych na lewym brzegu Dniepru. Istniało do 1686 r., kiedy na mocy traktatu Grzymuł-towskiego odeszło wraz z całym Zadnieprzem do Rosji. Ostatnimi starostami byli Stanisław Jaskulski i Roman Lenkiewicz.
* Kościół katolicki z 1910 r., zbudowany w stylu neoro-mańskim, dwuwieżowy, znajduje się w centrum miasta. Za czasów sowieckich był nieczynny, później przejęty przez prawosławnych i zamieniony w cerkiew. Starania katolików o zwrot świątyni okazały się bezowocne. Msze święte odbywają się w Krzemieńczuku w domu prywatnym, w planie budowa nowego kościoła. Parafię obsługuje zakonnik oblat dojeżdżający z Połtawy.
116
Dom oBśćfwacyjny rucnu siatKow na
z 1809 r., barokowo-klasycystyczny, projektu L. Karlo-niego. Budynek parterowy, murowany, otynkowany, na planie kwadratu ze ściętymi narożami. Ściany rozczłonkowane pilastrami i ślepymi arkadami.
Kujanówka (KyntuBica) rej. Biłopole, obw. sumski
* Zespół pałacowy z lat czterdziestych XIX w., z którego zachowały się: pałac, cerkiew i resztki parku. Pałac klasycystyczny, murowany z cegły, dwukondygnacyjny. Fasada akcentowana półrotundą dorycką, po bokach ryzality. Elewacja ogrodowa z ryzalitami bocznymi, zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. Układ wnętrza korytarzowy, z dwustronnym rozmieszczeniem pomieszczeń. Wielka sala podzielona arkadą na dwie części, ze stiukową dekoracją i freskami o motywach geometrycznych i roślinnych.
Lebedyn (JIe6eaHH) stolica rejonu, obw. sumski
Miasto założyli w 1654 r., podczas wojen kozackich, przesiedleńcy z prawobrzeżnej Ukrainy. Było wówczas jedną z najsilniejszych twierdz na tych terenach. Po zakończeniu wojny północnej (1700-1721) umocnienia popadły w ruinę. W 1781 r. jako miasto powiatowe Lebedyn otrzymał herb z łabędziem w złotym polu.
Cerkiew Woskresieńska, wzniesiona w roku 1748 (lub 1789), drewniana, oszalowana, na ceglanym cokole. Budowla na planie krzyża, pierwotnie pięciozrębowa (zrąb zachodni z dzwonnicą nie zachował się). Część centralna na planie ośmioboku, wschodnia sześcioboku, boczne kwadratowe. Górne kondygnacje wszystkich zrębów ośmioboczne, zwieńczone gruszowatymi kopułami. Jest to jedna z najstarszych cerkwi drewnianych na wschodniej Ukrainie. Była silnie zdewastowana za czasów sowieckich, w latach trzydziestych XX w.
Cerkiew Wozniesieńska z 1858 r., na planie czworoboku z półkolistą apsydą ołtarzową. Nad wejściem dzwonnica. W architekturze elementy baroku i klasycyzmu.
117
Cerkiew Michajiowska, murowana, z lat dziewięćdziesiątych XIX w. (arch. W. Nemkin). Łączy w sobie cechy stylu bizantyjskiego i neorenesansu. Zwracają uwagę ceglane gzymsy i arkady.
Hale targowe z 1847 r., parterowe, z odkrytą galerią w elewacji bocznej, wspartą na parzystych kolumnach.
Lebedyn (Jle6eAHH) rej. Szpoła, obw. czerkaski
Cerkiew Preobrażeńska z 1826 r., późnoklasycystyczna. Wewnątrz zachowały się malowidła z XIX w.
Dzwonnica z 1833 r., położona na terenie dawnego mona-steru, późnoklasycystyczna, okazała i bogato dekorowana.
Lemiesze (JleMeuii)
rej. Kozielec, obw. czernihowski
Wieś była gniazdem rodowym rodu Razumowskich.
** Cerkiew Triochswiatitielska, zbudowana w 1755 r. staraniem A. Razumowskiego nad mogiłą jego ojca H. Ro-zuma według projektu S. Kucewicza. Była restaurowana w 1974 r. Budowla murowana z cegły, w stylu barokowym, na planie czwórliścia z trzema apsydami, zwieńczona kopułą na półkolistym bębnie. Ściany podzielone pilastrami, zwieńczone frontonami i attyką, na apsydach fryz z try-glifami. Z cerkwią połączona jest krytym przejściem dwu-kondygnacyjna dzwonnica, dobudowana w 1875 r. Zachowały się pierwotne, bogate dekoracje wnętrza, zwłaszcza bębna kopuły, wykonane przez I. Grigorowicza-Barskiego. Pod oknami płaskorzeźbione medaliony w dekoracyjnych obramieniach.
Budynek szkoły ziemskiej (powiatowej), zbudowany wiatach 1909-1910 staraniem K. Razumowskiego według projektu architekta I. Jakubowicza, dla upamiętnienia Rozumowej (Rozumichy), matki hetmana lewobrzeżnej Ukrainy. Jest przykładem ukraińskiego stylu narodowego początku XX w.
118
Linia Ukraińska
obw. charkowski
** Fortyfikacje tzw. Linii Ukraińskiej wybudowano w latach 1731-42 w międzyrzeczu Dniepru i Dońca dla obrony południowej granicy Rosji. Składała się z 16 fortalicji wyposażonych w wały ziemne, palisady i błokhauzy. Każda posiadała skład prochu, zbrojownię, koszary i studnię. Prace prowadzono pod kierownictwem gubernatora kijowskiego A. Tarakanowa i generała majora G. Debrynia. Gdy granica w wyniku późniejszych wojen z Turcją odsunęła się daleko na południe, fortyfikacje utraciły znaczenie obronne i w 1784 r. uległy likwidacji. Jej pozostałości są dziś cennym zabytkiem inżynierii wojskowej I poł. XVIII w.
Fortalicje nosiły przeważnie nazwy od stacjonujących w nich pułków. Wszystkie miały podobny kształt, różniły się tylko nieznacznie rozmiarami. Pierwsza od wschodu była Twierdza Doniecka, w 1738 r. przemianowana na Petrowską (koło wsi Petrowskie, rej. Bałakleja), o wałach długości 880 m i wysokości 3,5 m. Otaczał ją suchy rów. Sąsiadowała z nią Twierdza Tambowska (koło wsi Sekretarewka, rej. Barwinkowe). Pozostałe twierdze to: Michajłowska, Aleksiejewska i Jefremowska (rej. Per-womajśkyj), Bielewska i Iwanowska (rej. Krasnograd), Słobodska (rej. Łozowa), Orłowska i Paraskowska (rej. Nowa Wodołaha), Fedorowska (rej. Zaczepiliwka) oraz Kozłowska.
Lipeckie (JlnneiibKe) rej. Kotowsk, obw. odeski
Cerkiew Michajłowska z 1807 r., murowana, na planie krzyża z półkolistą apsydą i prostokątną przybudówką od południa. Nad częścią środkową kopuła na ośmiobocznym bębnie, zwieńczona hełmem. Wejście flankowane pilastrami. Wewnątrz na sklepieniu pod kopułą malowidła olejne w medalionach. Dzwonnica w tym samym stylu, dwukondygnacyjna, z hełmiastą kopułką, na planie kwadratu ze ściętymi narożami. Jest to najstarsza cerkiew klasycystyczna w obwodzie odeskim.
119
Lubecz (JIio6e*i)
rej. Repki, obw. czernihowski
Książę tymczasem, przyszedłszy do Lubecza nad Dniepr, tam wojsko dla odpoczynku rozłożył.
Ogniem i mkczem, 1.1
Lubecz jest jedną z najstarszych miejscowości Rusi Kijowskiej był po raz pierwszy wzmiankowany w 882 r. Książę Jarosław Mądry zwyciężył tu wojska Światopełka, który wcześniej kazał zabić jego braci. W 1097 r. w Lubeczu odbył się zjazd książąt ruskich, podczas którego uchwalono wspólną wojnę z Połowcami. W XII w. miasto dwukrotnie niszczyli Połowcy.
Za czasów I Rzeczypospolitej Lubecz stanowił wraz z Łojowem starostwo, rozciągające się po obu stronach Dniepru i należące do województwa kijowskiego. Pod datą 1580 jest wymieniony w inwentarzu Jana Charlęskiego, kanonika królewskiego, przy okazji nadania go w dożywocie ks. Andrzejowi Wiśniowieckiemu, wojewodzie wołyńskiemu. Od 1648 roku starostwo lubecko-łojowskie weszło w skład województwa smoleńskiego. Odtąd trzymali je Radziwiłłowie i Tyszkiewiczowie. Po śmierci Krzysztofa Tyszkiewicza król Jan Kazimierz przywilejem z 1660 r. oddał dobra we władanie wojsku w zamian za zaległy żołd, jednak z powodu trwającej wojny do wykonania tej decyzji doszło dopiero po traktacie andruszowskim 1667 r. Później nabył dobra Hilary Połubiński. Po bezdzietnej śmierci jego syna Krzysztofa przypadły jego siostrze Izabeli Sapieży-nie, wojewodzinie wileńskiej, a od Sapiehów przeszły do gen. Judyckiego.
W XIX w. Lubecz był własnością rosyjskiej rodziny Miłoradowiczów. Stworzyli oni wielką bibliotekę, w której przechowywano dokumenty ważne dla dziejów zanie-przańskiej Ukrainy.
* Cerkiew Woskresieńska, wzniesiona w 1847 r. w stylu empire, murowana. W końcu XIX w. dobudowano dzwonnicę i pomieszczenie schodowe. Jest to budowla w formie rotundy z doryckimi portykami od południa i północy. Pierwotny portyk zachodni zastąpiono krytym przejściem do dzwonnicy. Od wschodu prostokątny ryzalit
120
1
z pozornym portykiem. Elewacje boniowane, dekorowane pilastrami i gzymsami. We wnętrzu 16 kolumn podtrzymuje belkowanie, na którym wspiera się centralna kopuła.
Cerkiew Preobrażeńska, zbudowana w latach 1811--1817 w stylu empire jako rodzinne mauzoleum grobowe Miłoradowiczów.
* Monaster św. Antoniego. Jego początkiem była pustelnicza grota mieszkańca Lubecza, późniejszego św. Antoniego Pieczerskiego (XI w.). Budynki były restaurowane w 1694 r. Monaster zlikwidowano w 1786 r., do naszych czasów zachowała się tylko grota św. Antoniego.
�Kamienica Połubotka, z przełomu XVII i XVIII w., zbudowana przez hetmana I. Mazepę. Od 1709 r. należała do hetmana R Połubotka, w II poł. XVIII w. przeszła do Miłoradowiczów. Budynek parterowy, podpiwniczony, na planie prostokąta. Dekoracja elewacji skromna: zdwojone pilastry narożne i gzymsy, obramowania okienne i drzwiowe. Wewnątrz kwadratowe pomieszczenie mieszkalne i przylegające do niego prostokątne sienie nakryte sklepieniami kolebkowymi. Jest to jeden z niewielu zachowanych na Ukrainie murowanych domów mieszkalnych z XVII w.
Lubotyn (J1io6othh) rej. Charków, obw. charkowski
** Zespól palacowo-parkowy z XIX w., usytuowany w dawnej wiosce Gijewka, obecnie w granicach miasta. Publikacje nie wymieniają jego właścicieli. Według mieszkańców od 1835 r. byli nimi książęta Światopełk-Mirscy, a praprawnuczka ostatniego właściciela mieszka w Kanadzie. Po ostatniej wojnie w pałacu mieścił się dom dziecka, później internat, dziś jest tam ośrodek pionierski dla sierot. Zespół jest obecnie bardzo zaniedbany. Z budynków zachowały się: pałac, pawilon administracyjny, cerkiew i kilka budynków gospodarczych (m.in. gorzelnia).
* Pałac został zbudowany w latach 1815-20 w stylu romantycznym z elementami klasycyzmu i neogotyku, a rozbudowany w latach czterdziestych XIX w. Składa się z części środkowej oraz dwóch dwukondygnacyjnych
121
, udynków, połączonych z nią parterową galerią. W ga-ii mieścił się początkowo ogród zimowy i oranżeria,
^ 1870 r. przerobiono ją na galerię portretów, a później rfa pomieszczenia mieszkalne. Kolejna rozbudowa miała >iiejsce w latach 1929-30. Dekoracja fasady ogranicza się Jo poziomych gzymsów, a galerii do prostokątnych nisz d oknami. W drugiej kondygnacji okna ostrołukowe.
Y
Lubotyn. Dom Ekonoma
** Pawilon administracyjny, zwany też Domem Ekonoma, powstał w latach dwudziestych XIX w. jako klasy-cystyczna rotunda, nakryta półsferyczną kopułą, z przyściennymi kolumnami toskańskimi. W latach siedemdziesiątych dobudowano dwa parterowe skrzydła na planie prostokątów, zwieńczone attyką. Obiekt jest opuszczony i zaniedbany.
* Cerkiew Nikołajewska z 1843 r. jest budowlą na planie krzyża. Nad częścią centralną kopuła na wysokim, okrągłym bębnie, w pozostałych pomieszczeniach sklepienia kolebkowe. Od zachodu trójkondygnacyjna wieża. Wokół cerkwi zachowały się resztki dawnego cmentarza.
Park krajobrazowy o powierzchni 26 ha urządzano stopniowo w ciągu XIX w. z wykorzystaniem naturalnej dąbrowy. Obecnie jest to miejski park kultury i wypoczynku.
Ładan
rej. Pryłuki, obw. czernihowski
* Monaster Pokrowski został ufundowany przez R. Mo-hylankę (matkę księcia Jeremiego Wiśniowieckiego) w 1603 r. jako męski, wkrótce zamieniony w żeński. Zachowały się: barokowy sobór Pokrowski (1763), cerkiew Nikołajewska (XIX w), budynek mieszkalny i resztki muru. Władze sowieckie zamknęły klasztor w 1928 r., do 1938 r. był tu zakład poprawczy dla niepełnoletnich przestępców.
Łubnie (Jly6HH)
stolica rejonu, obw. połtawski
Albowiem Łubnie, jakkolwiek jako zamczysta rezydencja pańska mogły pod względem wspaniałości równać się ze wszystkimi siedzibami "królewiąt", tym się wszelako od nich różniły, iż życie w nich było surowe, prawdziwie obozowe...
Ogniem i mieczem, 1.1
Miasto Łubnie, położone na lewym brzegu rzeki Suły, miał założyć w 988 r. książę Włodzimierz Wielki jako twierdzę na południowo-wschodnich granicach Rusi Kijowskiej. W 1107 r. było wzmiankowane w Latopisie Ipatijewskim. Po Unii Lubelskiej należało do Korony Polskiej. Miejskie prawo magdeburskie otrzymało w 1591 r. z rąk króla Zygmunta III Wazy. W 1596 r. w pobliskim uroczysku Sołonica miała miejsce bitwa wojsk polskich z Kozakami Nalewajki.
Najbardziej znany okres dziejów Łubniów to lata 1638--1648, kiedy były stolicą zadnieprzańskich dóbr księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Z tamtych czasów nie przetrwało jednak nic poza Monasterem Mgarskim, którego obecna zabudowa też jest zresztą późniejsza. Trudno nawet ustalić, gdzie stały ufundowane przez Jeremiego cerkwie łubniańskie i kościół św. Michała "ze spiczastymi wieżami", i gdzie stał jego zamek "z salą tronową malowaną przez Helma" (dzisiejsi mieszkańcy wskazują różne miejsca). Wiemy tylko, że był to złoty okres w dziejach miasta i całego Posula, kiedy kwitły rolnictwo, handel i rzemiosło.
"......w
ni
123
Po ustanowieniu namiestnictwa kijowskiego Łubnie stały się miastem powiatowym guberni połtawskiej (1802). Pod koniec XVIII w. założono tu jedną z pierwszych na Ukrainie aptek i ogród botaniczny. Znaczenie miasta wzrosło p0 otwarciu w 1901 r. linii kolejowej z Kijowa do Połtawy. W czasie rewolucji 1905 r. ogłoszono tu "demokratyczną republikę łubniańską" (wydawano m.in. pierwszą w Rosji gazetę w języku ukraińskim "Chliborob"). W 2000 r. miasto liczyło 60 tys. mieszkańców.
Do rewolucji bolszewickiej istniał w Łubniach kościół katolicki, a w tutejszych gimnazjach kształcili się kresowi Polacy, choć informacje na ten temat są skąpe i niepełne.
***Monaster Mgarski, malowniczo położony na zboczu doliny Suły, 7 km na północny wschód od centrum Łubniów, został ufundowany na początku XVII w. przez prawosławną matkę księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (sam książę przeszedł na katolicyzm w młodości). W skład zespołu wchodziły; sobór Preobrażeński, budynek mieszkalny (niezachowany), ogrodzenie, dzwonnica, dom opata, dom gościnny i "ciepła" cerkiew Błagowieszczeńska. Zabudowania uległy dewastacji podczas II wojny światowej i za czasów sowieckich, kiedy w soborze urządzono magazyn sprzętu wojskowego. Uległ wtedy zniszczeniu piękny ikonostas.
*** Sobór Preobrażeński zbudowano w latach 1684--1692 według projektu I. Baptista przy współpracy M. To-maszewskiego. La wzór posłużył wzniesiony wcześniej przez tegoż architekta sobór Troicki w Czernihowie. W 1728 r. zawaliła się środkowa kopuła soboru, a w 1736 r. świątynię zniszczył pożar. Przy odbudowie w 1754 r. zmieniono układ budowli (pięć kopuł zamiast siedmiu). Jest to budowla w stylu barokowym (z widocznymi wpływami sztuki staroruskiej), murowana, na planie prostokąta. Elewacje zwieńczone frontonami i dekorowane jońskimi pilastrami. Bardzo cenny jest rzeźbiarski wystrój zewnętrzny, zwłaszcza obramienia portali i okien (ornamenty geometryczne i roślinne, alegoryczne figury, główki aniołków o wyszukanym modelunku). Wnętrze trzynawowe, ze ścianami zdobionymi pilastrami i deko-
124
f
Łubnie. Sobór Preobrażeński
stiukowymi. Zdobnictwo świątyni przypomina raczej budowlę świecką. Sobór jest wybitnym dziełem ukraińskiego baroku.
Barokowa dzwonnica z 1785 r. jest włączona w mur zewnętrzny i stanowi główne wejście na teren monasteru. Dolna kondygnacja na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożami, dwie wyższe na planie koła, całość zwieńczona półsferyczną kopułą. W pierwszej kondygnacji czteroko-lumnowe portyki doryckie z trójkątnymi frontonami.
Dom opata, zbudowany w 1786 r., przebudowany w XIX w., to murowany, dwukondygnacyjny budynek na planie prostokąta. W fasadzie obszerna loggia z czterema toskańskimi kolumnami. W II poł. XIX w. wzniesiono dom gościnny, na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem, bez dekoracji zewnętrznych.
* "Ciepła" cerkiew została wzniesiona w końcu XIX w. około 300 m na północ od monasteru. Jest to budowla w stylu pseudobizantyjskim, na planie krzyża, zwieńczona niską kopułą na ośmiobocznym bębnie. Elewacje dekorowane niszami i podwójnymi oknami, zwieńczone różnego kształtu frontonami. Przed cerkwią znajduje się murowana
125
krypta. Wewnątrz zachowały się fragmenty malowideł olejnych.
Na terenie monasteru pochowany jest patriarcha Konstantynopola Pattelarij (ur. 1580). Wspomina o tym T. Szewczenko w swej powieści Bliźnięta. W 1918 r. bolszewicy zamordowali 17 zakonników wraz z ihumenem.
Cerkiew Narodzenia NMP, zwana też "skitową" lub "bratską", znajduje się w centrum Łubniów. Została ufundowana w 1619 r., lecz obecny jej kształt pochodzi z przełomu XIX i XX w. Była bardzo zdewastowana za czasów sowieckich, kiedy umieszczono w niej elektrownię. Obecnie jest w trakcie odbudowy. Budowla na planie prostokąta, z trzema półkolistymi apsydami. W elewacjach półkoliste okna w dekoracyjnych obramieniach.
Łubnie. Żeńska szkoła pedagogiczna
* Żeńska szkoła pedagogiczna z 1907 r. projektu A. Beketowa (w pobliżu cerkwi Narodzenia NMP). Jest to ogromny, trzykondygnacyjny kompleks budynków w kształcie podkowy, wzniesiony z żółtej cegły w stylu neoromańskim. Część środkowa z wielkimi, półkolistymi oknami w dekoracyjnych obramieniach, nakryta niewielką kopułą. Obiekt sprawia wrażenie zaniedbanego, lecz wciąż mieści się w nim szkoła z internatem.
126
TBudynefc sądu powiatowego z 1910 r., projektu tego samego architekta, parterowy, na planie podkowy, z niewielkim ryzalitem wejściowym.
* Ratusz (ul. Radianśka 12) został wzniesiony na przełomie XIX i XX w. Dwukondygnacyjny budynek z czerwonej cegły w stylu neogotyckim. Elewacje z dekoracyjnymi szczytami wspartymi na gzymsie konsolkowym.
Technikum rolnicze z przełomu XIX i XX w. (ul. Lenina 23) to dawne gimnazjum. Budynek trójkondygna-cyjny, dolna kondygnacja boniowana, elewacje rozczłonkowane pilastrami.
Muzeum regionalne (ul. Lenina) mieści się w parterowym budynku wzniesionym prawdopodobnie na początku XX w. Przed muzeum eksponowane są trzy prehistoryczne "baby" (rzeźby kultowe).
Szpital ziemski (powiatowy) z lat 1913-1915 projektu D. Diaczenki. Budynek parterowy z ryzalitem wejściowym zwieńczonym wieżyczką, nawiązującą do architektury drewnianych cerkwi ukraińskich. Okna w ozdobnych obramieniach. Obecnie mieści się tu poliklinika dziecięca.
Tzw. Werchnij Wał znajduje się nad jarem Suły. Jest to miejsce, w którym stał gród założony przez kniaziów ruskich w X-XI w. Po przeprowadzeniu prac wykopaliskowych teren zniwelowano i zabudowano. Jedyną atrakcją jest widok na wzgórza po przeciwnej stronie rzeki i rysujący się w dali Monaster Mgarski.
Ługańsk (JlyraHCbK) stolica obwodu
Zalążkiem miasta było osiedle przy założonym w 1795 r. zakładzie przemysłowym produkującym armaty dla potrzeb floty czarnomorskiej. Od 1882 r., po połączeniu z sąsiednią osadą Kamiennyj Bród, nosiło nazwę Ługańsk. W 1935 r. zostało przemianowane na Woroszyłowgrad, w 1958 r. przywrócono dawną nazwę, w latach 1970-90 ponownie wrócono do nazwy Woroszyłowgrad.
* Dom mieszkalny z 1809 r., zbudowany według projektu typowego, na planie prostokąta, z dwukondygnacyjną
127
CZi
"ęścią środkową i parterowymi skrzydłami.W części środkowej czterokolumnowy portyk joński z balkonem.
Małyżyno (MajiiuKHHe)
rej. Zołoczów, obw. charkowski
* Zespół pałacowy z lat dwudziestych XIX w. Kompozycja
założenia swobodna, z aleją i bramą wjazdową na osi
północ-południe. Na wschód od niej usytuowany jest
pałac, na zachód oficyna. W skład zespołu wchodzą
także spichlerz, budynek gospodarczy i cerkiew.
Pałac zbudowano w 1823 r. według projektu typowego. Jest dwukondygnacyjny, na planie prostokąta. Z powodu położenia na stoku dodano kondygnację przyziemia. Rozplanowanie korytarzowe, z dwustronnym rozmieszczeniem izb. Środkowe części obu elewacji zwieńczone trójkątnymi frontonami. Pierwsza kondygnacja boniowana.
Oficyna jest drewniana, otynkowana, na planie prostokąta, po bokach fasady ryzality dekorowane czterokolum-nowymi portykami. W elewacji ogrodowej sześciokolum-nowy portyk (dobudowany później).
Spichlerz z 1823 r. na planie prostokąta, dwukondygnacyjny. Wnętrze oświetlone przez lukarny umieszczone nad drzwiami. Dekoracja ogranicza się do płytkich, prostokątnych nisz.
Cerkiew Uspieńska z pocz. XIX w. Część ołtarzowa i przedsionek prostokątne, nawa zwieńczona kopułą zakończoną miniaturową kopułką. W elewacjach dwukolumnowe portyki toskańskie. Nad przedsionkiem jednokondygnacyjna dzwonnica na planie kwadratu, z wysoką iglicą.
Matusów (MaTyciB) rej. Szpoła, obw. czerkaski
Cerkiew Wozniesieńska, późnoklasycystyczna, zbudowana w latach 1812-1818. Wewnątrz malowidła wykonane ok. 1900 r.
Melitopol
stolica rejonu, obw. zaporoski
Miasto Melitopol (do 1842 r. pod nazwą Nowoaleksan-
drowka) powstało w końcu XVIII w. jako słoboda kozacka.
128
'M
Obecna nazwa nawiązuje do starogrecKiegomiasta Menta, które istniało w tym miejscu na początku naszej ery.
Sobór Aleksandra Newskiego z XVII w. Jest to dawny kościół ormiański.
Cerkiew cmentarna p.w. Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela z 1905 r., typu bazyliki.
* Kurhan melitopolski jedno z cenniejszych znalezisk archeologicznych na Ukrainie. W 1954 r. odsłonięto tu dwa grobowce scytyjskie z IV w. przed Chrystusem jeden z pochówkiem dostojnika, drugi kobiecy. Zawierały one około 4 tys. złotych ozdób.
Melniki (MejibHiiKH) rej. Czehryń, obw. czerkaski
* Cerkiew Troicka z 1804 r. Należała do Monasteru Motronińskiego, który powstał w 1568 r. w leśnym uroczysku Chołodnyj Jar, na miejscu staroruskiego grodziska. W XVII w. stał się on jednym z ośrodków walki z unią kościelną. Z monasterem związany jest początek powstania hajdamaków pod dowództwem Maksyma Żeleźniaka, które nazwano później "koliszczyzną". W 1843 i 1845 r. przebywał tu Taras Szewczenko. Plonem tego pobytu były utwory Chołodnyj Jar i Hajdamaky oraz obraz Motronynśkyj monastyr.
Cerkiew jest budowlą na planie krzyża, zwieńczoną po- jedynczą kopułą na bardzo wysokim, ośmiobocznym bębnie. Elewacje skromnie zdobione. Pod gzymsem dekoracja z ceramicznych, polichromowanych kafli. W częściach bocznych sklepienia kolebkowe.
Meżyricz
rej. Lebedyn, obw. sumski
Założona w 1642 r. wieś była od 1658 r. miasteczkiem
setniczym sumskiego pułku słobodzkiego.
Cerkiew Uspieńska została ufundowana w latach 1759--1775 przez L. Biłousa, archimandrytę Ławry Kijowsko--Peczerskiej.
129
Michajiowka (MnxaHjiiBKa)
rej. Perewalsk, obw. ługański
* Cerkiew Michała Archanioła z 1787 r., przebudowana i powiększona w 1824 r. Budowla murowana z cegły, oblicowana płytami piaskowca, na planie wydłużonego prostokąta, nakryta półsferyczną kopułą na wysokim, cylindrycznym bębnie. W elewacjach północnej i południowej czterokolumnowe portyki zwieńczone trójkątnymi frontonami.
W latach 1887-1894 w miejscowej szkole nauczał pisarz ukraiński Borys Hrinczenko, autor Słownika języka ukraińskiego.
Mikołajów (MHKOJiaiB)
stolica obwodu
Okolica była zasiedlona już w najdawniejszych czasach. Odkryto tu osiedla neolityczne z V-IV tysiąclecia p.n.e., nekropolie z epoki wczesnego brązu (III tysiąclecie p.n.e.), osadę z czasów grecko-rzymskich (IV w. p.n.e.--III w. n.e.). w połowie XVIII w. była tu kuźnia u przeprawy przez Inguł używanej przez Zaporożców.
Miasto Mikołajów położone nad limanem Bohu, przy ujściu rzeki fciguł, założono w 1789 r. jako bazę marynarki wojennej. Tu znajdował się sztab Floty Czarnomorskiej i główne stocznie. Nazwa miała uczcić zdobycie tureckiej twierdzy Oc^aków, co miało miejsce rok wcześniej, w dniu św. Mikołaja.
Ok. 1890 r. Mikołajów był siedzibą powiatu w guberni chersońskiej i Uczył 75 tys. mieszkańców. W mieście było wtedy osiem cerkwi, kościół katolicki i ewangelicki, synagoga, świątynia karaimów i meczet. Działały: gimnazjum, szkołą realna, dwie szkoły żeńskie, szkoła morska, cztery biblioteki, obserwatorium astronomiczne (pierwsze na Ukrainie) i instytut geograficzny. Istniał port wojenny i handlowy oraz komora celna. Słownik geograficzny tak pisze o Mikołajowie: "Ulice szerokie, błoto niesłychane, ale piękne bulwary i tzw. Spaskie Uroczyszcze, niedaleko od przystani".
Parafia katolicka należała wówczas do dekanatu laudań-skiego diecezji tyraspolskiej i liczyła 3050 wiernych, w tym
130
25UU folaKow. istniał koscioi KaioiicKi najstarsza tynia miasta, wzniesiona w 1794 r. staraniem admirałowej Grejg który w tym czasie był już w złym stanie, więc ks. Nikodem Czerniachowicz planował budowę nowego. W pobliżu miasta istniały trzy wioski zamieszkałe wyłącznie przez katolików, przesiedlonych tu z Litwy i Wołynia około 1864 r.
Za czasów sowieckich Mikołajów był głównym ośrodkiem budowy okrętów wojennych na wybrzeżu czarnomorskim. Obecnie liczy ponad 500 tys. mieszkańców.
Cerkiew Nikołajewska z lat 1813-17 (ul. Falijewśka 4), klasycystyczna, murowana, na planie krzyża, z jedną kopułą i trzykondygnacyjną dzwonnicą nad zachodnim wejściem. W narożach rustykowane pilastry, w zwieńczeniu wydatny gzyms. Okna i nisze drugiej kondygnacji mają kształt łukowaty.
* Gimnazjum męskie z 1850 r. (ul. Persza Słobodśka 2). Budynek jest częścią klasycystycznego zespołu, w skład którego wchodzą ponadto Koszary Starej Floty oraz mury i brama stoczni. Jest trzykondygnacyjny, nieotynkowany. W 1946 r. na osi głównej fasady ustawiono sześciokolum-nowy portyk dorycki zwieńczony trójkątnym frontonem. Pierwotnie były tylko trzy ryzality z płaskimi pilastrami. Obecnie mieści się tu technikum budowlane.
Brama i mury stoczni z 1848 r. (ul. Nabereżna), wzniesione na miejscu pierwotnej stoczni z 1788 r. Brama jest budynkiem w kształcie graniastosłupa, z arkadą przejazdową pośrodku i kordegardami po bokach. W przejeździe kolumny doryckie. Przylegająca do bramy część murów stanowi otwartą galerię z kolumnami toskańskimi.
Koszary Starej Floty z I poł. XIX w. (ul. Kommunarow) składają się z dwóch budynków, w których mieszkali kiedyś marynarze garnizonu mikołajewskiego. Trzykondygna-cyjne, wzniesione z wapienia, nieotynkowane. Skromna dekoracja fasad ogranicza się do gzymsu międzykondygna-cyjnego. W środkowej i narożnej części ryzality z płaskimi pilastrami.
131
* Obserwatorium z lat 1821-27 (ul. Obserwafórria 1),
wzniesione z kamienia, na planie litery T, w stylu rosyjskiego klasycyzmu. Wejście od strony parku akcentowane sześciokolumnowym portykiem doryckim. W głównej sali na planie kwadratu mieści się kolumnada.
Gmach Zgromadzenia Oficerów z 1824 r. (ul. Artyleryjska 7), klasycystyczny, dwukondygnacyjny z cokołowym półpiętrem, na planie prostokąta.. W środku głównej fasady sześciokolumnowy portyk toskański zwieńczony trójkątnym frontonem. W zwieńczeniu wydatny gzyms.
** Budynek Sztabu Floty Czarnomorskiej (ul. Admiralska 4), zbudowany w 1793 r. według projektu P. Nieje-łowa, przebudowany, po restauracji w 1978 r. odzyskał pierwotny wygląd. Środkowa część na planie wydłużonego prostokąta. Na osi fasady wejście akcentowane ośmio-kolumnowym portykiem toskańskim, zwieńczonym trójkątnym frontonem. Nad portykiem belweder, w którego środku znajduje się wysoki bęben z podwójnymi kolumienkami, nakryty kopułą z iglicą. Do głównego budynku przylegają symetrycznie prostokątne pomieszczenia, z cztero-kolumnowymi portykami toskańskimi w szczytach. Podobny portyk od strony fasady ogrodowej. Elewacje zdo-
Mikotajów. Dawna synagoga
blone płaskimi pilastrami? Obecnie w budynku znajduje się muzeum budowy statków i floty, a przed nim ustawiono brązowe popiersia wybitnych rosyjskich admirałów.
Synagoga z 1822 r. jest jedyną zachowaną z kilku synagog, jakimi dysponowała 20-tysięczna miejscowa gmina żydowska przed I wojną światową. Budynek wzniesiony z bloków wapienia, nakryty trójspadowym dachem o konstrukcji drewnianej. W dobudówce mieściła się dawniej szkoła. Elewacja wschodnia ma wystrój klasycystyczny, z ryzalitem w części środkowej i półkolistą niszą. Nad profilowanym gzymsem znajduje się attyka z prostokątnymi uskokami, dekorowana pilastrami. W pomieszczeniu głównym okna ostrołukowe, wewnątrz kolebkowe sklepienia. Po II wojnie światowej gminy żydowskiej nie reaktywowano, a w budynku synagogi od 1945 r. znajdował się klub.
Kościół katolicki (ul. Dekabrystiw) z XIX w.
Mirhorod (Mnpropofl) stolica rejonu, obw. połtawski
Miasto Mirhorod nad rzeką Chorop powstało w XVI w. Od 1648 r. było ośrodkiem mirhorodzkiego pułku kozackiego. W 1658 r. zostało zdobyte przez zwolenników hetmana I. Wyhowskiego. Od 1781 r. Mirhorod był miastem powiatowym namiestnictwa kijowskiego, a następnie guberni połtawskiej. Jego znaczenie wzrosło po wybudowaniu linii kolejowej z Kijowa do Połtawy. Jest często wspominany w literaturze ukraińskiej (np. w zbiorze nowel Mirhorod M. Gogola, który urodził się w pobliskich Soroczyńcach). Od 1892 r. stał się znanym uzdrowiskiem dzięki działalności lekarza Iwana Zubkowskiego (1848-1933). Z Mir-horodu pochodzi doskonała woda mineralna, butelkowana i rozwożona po całej Ukrainie.
Cerkiew Uspieńska z wieżą-dzwonnicą została zbudowana na terenie parku zdrojowego prawdopodobnie na przełomie XIX i XX w. Zdewastowana za czasów sowieckich, obecnie zwrócona wiernym i odrestaurowana.
I
132
133
Stary dom zdrojowy z początku XX w. (na terenie parku zdrojowego), parterowy, w kształcie podkowy. Elewacje skrzydeł bocznych dekorowane pilastrami i arkadami.
Budynek administracyjny z przełomu XIX i XX w. (przy głównej ulicy) obecnie jest użytkowany przez radę miejską Mirhorodu. Dwukondygnacyjny gmach z płytkim ryzalitem, zwieńczony ozdobną attyką. Naroża boniowane.
Mirhorod. Cerkiew Uspieńska
Mizyn (Mi3HH)
rej. Korop, obw. czemihowski
Stanowisko archeologiczne obejmuje pozostałości osiedla z okresu późnego paleolitu na prawym brzegu Desny. Odkryto tu ok. 4 tys. przedmiotów z krzemienia, sprzęt gospodarski oraz wyroby z kła mamuta. W pobliżu, w drewnianym domu z XVIII w., mieści się muzeum założone w 1965 r. Znajduje się w nim 41 tys. eksponatów zgromadzonych przez miejscowego krajoznawcę W. Kury-lenkę.
134
Mojsiejówka (MoficelBKa) - >-" t..-**.-^-.^
rejon Drabów, obw. czerkaski
* Cerkiew Pietropawłowska z 1808 r., w stylu romantycznym z elementami klasycyzmu. Budowla na planie krzyża: od zachodu dzwonnica na planie kwadratu, pozostałe ramiona półkoliste. W fasadzie portyk kompozytowy, w bocznych czterokolumnowe portyki jońskie. Zwraca uwagę neogotycki detal: ostrołukowe okna i drzwi, wąskie wieżyczki ze schodami prowadzącymi na chór. Część centralna nakryta półsferyczną kopułą, w apsydach sklepienia konchowe.
Moszny (Moiiihh)
rej. Czerkasy, obw. czerkaski
** Cerkiew Preobrażeńska, zbudowana w latach 1830--40 przez architekta Toricellego w stylu eklektycznym z przeplatającymi się elementami gotyku tudorowskiego i sztuki Wschodu. Budowla z cegły, w układzie bazyliki, z transeptem i okazałą wieżą-dzwonnicą nad przedsionkiem. Obramienia okienne i drzwiowe mają kształt ostrołukowych arkad. W zwieńczeniach cebulaste kopułki. Analogiczny kształt ma sobór w Jałcie, wzniesiony również przez Toricellego, przy współudziale K. Eszlimana.
Nechworoszcza (Heraopoma) rej. Nowe Sanżary, obw. połtawski
Twierdza Wasilkowska z lat 1731-36. Gdy w II ćw. XVIII w. wzrosło niebezpieczeństwo najazdu Tatarów krymskich na ziemie Zadnieprza, dla obrony przed nimi stworzono system umocnień ciągnący się od Dniepru do Dońca na długości prawie 400 km. Wzdłuż całej linii usypano wał poprzedzony głębokim rowem, wykorzystując obiekty terenowe (rzeki, błota, wzgórza, lasy). Wzdłuż linii rozmieszczono 18 twierdz i 15 mniejszych redut. Twierdza Wasilkowska była piątą z kolei na wschód od Dniepru. Był to czworoboczny ziemny fort bastionowy, wyposażony w koszary, prochownię i studnię. Do dziś przetrwały fragmenty wałów.
135
Nerubajskie (Hepy6aHCbKe) T T" : ""'**
rej. Bilajewka, obw. odeski
Cerkiew Wozniesieńska z 1826 r., klasycystyczna, murowana, z półkolistą apsydą od strony wschodniej i dwukon-dygnacyjną dzwonnicą od zachodu. Do apsydy przylega prostokątna dobudówka. Część środkowa nakryta kopułą na okrągłym bębnie. Nad apsydą sklepienie konchowe, w pozostałych częściach kolebkowe. W elewacjach północnej i południowej trójkątne, przerywane frontony z lunetami w tympanonie. W zachodniej wysoki trójkątny fronton z pięcioboczną niszą.
Nieżyn (Hdkhh)
stolica rejonu, obw. czernihowski
Pierwszą wzmiankę o Nieżynie nad rzeką Oster znajdujemy w latopisie z 1147 r. pod nazwą Uneneż (obecna nazwa pojawia się w 1514 r.). Prawdopodobnie został założony w XII w. przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Uległ zniszczeniu podczas walk między książętami ruskimi oraz podczas najazdu Tatarów w 1239 r. Później przez kilka wieków nic o nim nie wiadomo. Na przełomie XVI i XVII w. był miastem królewskim. W1618 r. otrzymał z rąk króla Zygmunta III Wazy miejskie prawo magdeburskie, potwierdzane przez Władysława IV i Jana Kazimierza (dokumenty te przetrwały do XIX w.). Zygmunt III ufundował w Nieżynie klasztor dominikanów, zniszczony w czasie wojen kozackich. Prawosławni mieszkańcy miasta brali udział w powstaniach kozackich, m.in. Pawluka (1637) i Ostranicy (1638). W1663 r. odbyła się tu tzw. Czarna Rada, podczas której hetmanem lewobrzeżnej Ukrainy obrano I. Brzuchowieckiego, zwolennika podporządkowania się Rosji.
Od II poł. XVII w. Nieżyn stał się jednym z większych ośrodków handlowych Ukrainy, do czego w dużej mierze przyczyniła się osiadła w mieście kolonia Greków emigrantów spod panowania tureckiego. Już Bohdan Chmielnicki uniwersałem z 1657 r. nadał Grekom liczne przywileje, potwierdzone później przez cara Piotra I. Na nieżyńskie jarmarki zjeżdżali kupcy m.in. z Polski,
136
Memieć, Turcji i Grecji. Nieżyn był wówczas głównym składem towarów w tej części Ukrainy. Handel ten upadł po zajęciu przez Rosję wybrzeża Morza Czarnego i zbudowaniu linii kolejowej, która ominęła miasto. Na przełomie
XVIII i XIX w. Nieżyn był także ważnym ośrodkiem naukowym. Od 1762 r. działały tu pierwsze szkoły, wśród nich gimnazjum żeńskie. W1820 r. ks. Bezborodko założył Nieżyńskie Gimnazjum Nauk Wyższych o statusie wyższej uczelni.
Pod koniec XIX w. Nieżyn nazywano "miastem cerkwi", których było tu wtedy 32 (dziś pozostało 18). Przechowywana w muzeum panorama miasta z tego okresu to las wież i kopuł świątynnych. Około 1880 r. miasto liczyło 22 tys. mieszkańców. Istniała tu parafia katolicka dekanatu homelskiego, licząca w 1886 r. 129 wiernych. Obecnie Nieżyn ma ponad 100 tys. mieszkańców.
*** Sobór Nikołajewski został wzniesiony w 1658 r. (lub wiatach 1668-1670) kosztem Kozaków pułku niżyńskiego w stylu baroku ukraińskiego. Podczas przebudowy w II poł.
XIX w. zmieniono kształt kopuł, usunięto dekorację rzeźbiarską, kokoszniki zastąpiono prostokątnymi niszami, usunięto wspaniałe portale i arkady. W latach 1980-86
Nieżyn. Sobór Nikołajewski
137
przeprowadzono restaurację. Budowla na planie krzyża, zwieńczona pięcioma gruszowatego kształtu kopułami zakończonymi ozdobnymi cebulkami.
** Cerkiew św. Jana Ewangelisty (ul. Hohola 4) z 1752 r., zachowała się w pierwotnym kształcie. Autorstwo projektu przypisuje się I. Grigorowiczowi-Barskiemu uczniowi W. Rastrellego. Budowla barokowa na planie tetrakonchy z krótkimi ramionami zamkniętymi półkoliście od wschodu i zachodu, a prostokątnie od południa i północy. W przyziemiu znajduje się cerkiew "zimowa", nakryta sklepieniami krzyżowymi i beczkowymi, na górze zaś cerkiew "letnia" zwieńczona kopułą. W cerkwi "letniej" bogata dekoracja wnętrza (malowidła olejne z XVIII w. w nawie, iluzjonistyczne z XIX w. na bębnie kopuły). Jest to jedno z bardziej udanych dzieł późnego baroku ukraińskiego.
W cerkwi od wielu lat mieści się archiwum i jest ona niedostępna dla zwiedzających.
** Sobór Błagowieszczeński (ul. Łunaczarśkoho 14), wzniesiony w latach 1702-16, jest dziełem G. Ustinowa. W XVIII w. kilkakrotnie niszczyły go pożary, a kolejne odbudowy zmieniły kształt świątyni (zwłaszcza w 1814 r.,
Nieżyn. Sobór Błagowieszczeński
138
kiedy frontony zastąpiono trójkątnymi szczytami fwżnle-siono nowe kopuły z iglicami). W 1809 r. wykonano nowe malowidła olejne, których fragmenty przetrwały do dziś. Jest to budowla barokowa z elementami klasycyzmu, na planie równoramiennego krzyża z zaokrąglonymi narożami, zwieńczona pięcioma kopułami. Wewnątrz sklepienia kolebkowe. Obecnie sobór jest opuszczony i bardzo zdewastowany, całymi płatami odpada tynk. Podobno podjęto już decyzję o jego restauracji.
Sobór Wwiedieński (ul. Marksa 46), zbudowany w 1775 r. (lub 1788 r.) na miejscu starszej cerkwi drewnianej, dotrwał do naszych czasów bez większych zmian. Budowla na planie tetrakonchy, zwieńczona barokową kopułą na ośmiobocznym bębnie. Elewacje opilastrowane, zwieńczone profilowanym gzymsem, od południa i północy półkoliste frontony z owalnymi oknami w tympanonach. Dzwonnica soboru pochodzi z 1714 r. Obecnie świątynia należy do klasztoru żeńskiego.
** Cerkiew Wsieswiatska, zwana też cerkwią Grecką (ul. Hrebenka 19) została zbudowana ok. 1780 r. dla osiadłej w Nieżynie wspólnoty greckiej. Budowla klasycy-styczna, na planie krzyża, z półkolistą apsydą od wschodu i wydłużonym przedsionkiem od zachodu. W trzech elewacjach portyki doryckie z trójkątnymi frontonami, dobudowane pod koniec XIX w. Nad częścią centralną kopuła na cylindrycznym bębnie. W nawie i transepcie sklepienia kolebkowe, w części ołtarzowej konchowe. Chór muzyczny, wsparty na podwójnych kolumnach joń-skich, dekorowany stiukowymi girlandami.
* Grecka cerkiew Michajłowska, zbudowana w latach 1719-29 dla miejscowej wspólnoty greckiej, jest usytuowana tuż obok cerkwi Wszystkich Świętych. Budowla na planie krzyża, z półkolistą apsydą i wydłużonym ramieniem zachodnim oraz prostokątnym przedsionkiem, z jedną kopułą. Zewnętrzne dekoracje skromne (gzymsy i prostokątne nisze). Wewnątrz sklepienia kolebkowe i konchowe. W ściany cerkwi wmurowano tablice z inskrypcjami w języku greckim. W nietypowej dla Ukrainy architekturze widać wpływy stylu cerkwi bałkańskich.
139
Nieżyn. Grecka cerkiew Michajłowska
*Cerkiew Troicka z 1733 r. stoi naprzeciwko cerkwi greckich. Budowla barokowa z późniejszymi elementami z okresu historyzmu, na planie krzyża, zwieńczona kopułą na cylindrycznym bębnie. W czasie XIX-wiecznej przebudowy dodano m.in. portyk i trzykondygnacyjną dzwonnicę, wymieniono obramienia okienne i zainstalowano nisze z figurami świętych. Na ścianach bębna malowidła olejne z końca XIX w.
�Cerkiew Pokrowska (ul. Podwojśkoho 23) z 1765 r., zachowana w pierwotnym kształcie, barokowa, na planie tetrakonchy, zwieńczona kopułą na cylindrycznym bębnie. Elewacje bez dekoracji, okna w uszastych obramieniach z kluczami. Wewnątrz zachowały się malowidła olejne. W I poł. XIX w. od zachodu dobudowano dwukondygna-cyjną empirową dzwonnicę z czterokolumnowym portykiem doryckim w dolnej kondygnacji.
Cerkiew Preobrażeńska z 1757 r. znajduje się w nowszej części miasta. Jest to barokowa świątynia na planie krzyża, z trzema kopułami rozmieszczonymi na osi wzdłużnej. Została bardzo zdewastowana za czasów sowieckich. Obecnie jest restaurowana, a właściwie odbudowywana.
140
Cerkiew Nikołajewska z XVIII w. (ul. Podwojśkoho 23a), gruntownie przebudowana przez L. Sadow-skiego w 1873 r., jest usytuowana tuż za cerkwią Pokrow-ską. Budowla na planie prostokąta, w elewacjach szczyty z archiwoltami wspartymi na pilastrach. Elewacje boczne dekorowane rytmicznie rozmieszczonymi pilastrami.
** Cerkiew Wasilewska została wzniesiona w XVIII w. na obrzeżu miasta, po prawej stronie uliczki odchodzącej od cerkwi Pokrowskiej. Budowla na planie prostokąta, z półkolistą apsydą i jedną kopułą na cylindrycznym bębnie. Do cerkwi przylega dwukondygnacyjna dzwonnica nakryta kopułą z iglicą. Jako jedna z nielicznych świątyń w Nieżynie zachowała wystrój wnętrza, przede wszystkim malowidła zdobiące ściany, kopułę bębna oraz żagle: w kopule Bóg Ojciec w otoczeniu aniołów, na jednej ze ścian grupa Ukrzyżowania na tle pustynnego krajobrazu. Inskrypcja wypisana cyrylicą informuje, że posadzkę układało Towarzystwo Akcyjne Dziewulskiego i Langego z Opoczna.
Cerkiew Bogojawleńska, wzniesiona w 1721 r. na miejscu dawnej cerkwi zamkowej (być może ufundowanej przez ks. Jeremiego Wiśniowieckiego), obecnie na terenie bazaru miejskiego. Liczne przebudowy i dewastacja za czasów sowieckich pozbawiły obiekt wartości zabytkowej. Obecnie świątynię zwrócono wiernym, trwa odbudowa.
*** Gmach Nieżyńskiego Gimnazjum Nauk Wyższych
został zbudowany w latach 1805-17 kosztem księcia R A. Bezborodki według projektu L. Ruska. Jest usytuowany na terenie rozległego parku. Po pożarze w 1836 r. zmieniono kompozycję fasady, m.in. usunięto fryz z try-glifami. W 1876 r. dobudowano trzecią kondygnację i zainstalowano szeroki taras. Jest to okazały budynek (długości 94 m) w stylu dojrzałego klasycyzmu, murowany z cegły i kamienia. Do głównego, dwukondy-gnacyjnego korpusu z obustronną kolumnadą przylegają trzykondygnacyjne skrzydła, zwieńczone frontonami z dekoracją stiukową. Całość wieńczy klasycystyczny gzyms na kroksztynach. Wewnątrz rozplanowanie korytarzowo--amfiladowe. W wielu salach zachowały się oryginalne posadzki i piece z XIX w.
141
Nieżyn. Gimnazjum Nauk Wyższych
W fasadzie tablice pamiątkowe poświęcone sławnym studentom i profesorom uczelni. Uczył się w niej m.in. Mikołaj Gogol. Podobno w jej murach spotkał się z Adamem Mickiewiczem, który miał przejeżdżać przez Nieżyn w drodze do Odessy i na Krym w 1825 r. W hallu I piętra herb Nieżyna z datą 1805 i łacińską inskrypcją: Labore et zelo. Przez cały XIX w. była to obok Uniwersytetu Charkowskiego najważniejsza uczelnia na Ukrainie lewobrzeżnej. Od 1876 r. mieścił się tu Instytut Historyczno-Filologiczny. Prawdopodobnie kształcili się tu także Polacy, lecz bliższych danych na ten temat brak. Wiadomo jedynie, że jednym z wykładowców był polski lekarz Halicki. Obecnie w gmachu mieści się Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. M. Gogola.
Magistrat grecki (ul. Hrabenka 21) z 1785 r., zwany też Domem Kupieckim. Był usytuowany w centrum dawnej kolonii greckiej, pomiędzy cerkwią Wszystkich Świętych a rzeką Oster i parkiem otaczającym uczelnię. Zachował się w pierwotnym kształcie, choć został przebudowany na dom mieszkalny. Budynek barokowy na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, ze sklepionymi piwnicami, nakryty dachem czterospadowym. Dekoracja fa-
142
lady skromna. W uliczkach w pobliżu magistratu zachowała się parterowa zabudowa dawnej kolonii greckiej.
* Dawna stacja pocztowa, wzniesiona przy głównym szlaku pocztowym na początku XIX w, na planie podkowy, parterowa, z półpiętrem cokołowym. Jedyną dekorację elewacji stanowią pilastry. Przy wejściu stary słup pocztowy. Mieści się tu obecnie Muzeum Telekomunikacji. W jego ekspozycji m.in. polskie prochownice i monety z XVII w, pochodzące z zamku nieżyńskiego.
* Muzeum Historyczne. Mieści się w dwukondygnacyj-nym budynku z przełomu XIX i XX w. (ul. Lenina 14). Druga kondygnacja o bardzo bogatej dekoracji (kolumienki, arkady, gzyms konsolkowy). W ekspozycji muzeum znajdują się m.in. kafle z wizerunkiem króla Zygmunta III z zamku nieżyńskiego, stare płyty i krzyże nagrobne z XVII w., ornaty cerkiewne. W jednej z sal ekspozycja poświęcona osobie polskiego lekarza Halickiego, związanego w XIX w. z uczelnią niżyńską.
* Pozostałości cmentarza katolickiego znajdują się po prawej stronie głównej ulicy, biegnącej od dworca autobusowego i kolejowego do centrum, tuż za nowo zbudowaną cerkwią, na wzgórku wokół małego stawu. Podobno był w całości "polski". Jeszcze przed kilkunastu laty można tam było zobaczyć okazałe, bogato dekorowane nagrobki marmurowe. Pozbawione opieki, zostały rozkradzione. Przetrwały tylko, ukryte w gęstej trawie tuż przy drodze, dwie skromne płyty nagrobne, z których jedna ma czytelną inskrypcję: "Śp. Elżbieta Ługowikowa, ur. 5 września 1815 r., zm. 4 stycznia 1904 r. Nieodżałowanej matce kochające dzieci". Jest to jeden z nielicznych poloników zachowanych w Nieżynie, w którym na przełomie XIX i XX w. zamieszkiwała tylko garstka Polaków.
W Nieżynie istniał dawniej kościół katolicki p.w. śś. Piotra i Pawła, wzniesiony w połowie XVIII w., przebudowany w stylu neogotyckim. W latach dwudziestych został zamknięty przez władze sowieckie, a w 1941 r. trafiła weń bomba. Ruinę po wojnie rozebrano. Obecnie trwa budowa nowego kościoła, którą kieruje oblat o. Henryk Kamiński, duszpasterz z Czernihowa.
143
Cmentarz żydowski ź ohelem (grobowcem) chasydzkiego rabina Dow-Bera Lubawicza (1773-1827), który w 1820 r. założył w Hebronie (Palestyna) gminę chasydzką.
Nikopol (HiKonojib)
stolica rejonu, obw. dniepropietrowski
Miasto Nikopol, obecnie port rzeczny na prawym brzegu zaporowego Jeziora Kachowskiego, wzmiankowane jest po raz pierwszy w 1530 r., jako miejsce kozackiej przeprawy przez Mykytin Rog (odnogę Dniepru). Od 1636 r. znajdowała się w tym miejscu warownia kozacka, tzw. Mykytinska Sicz. Tu właśnie w 1648 r. obrano hetmanem kozackim Bohdana Chmielnickiego, co zapoczątkowało powstanie kozackie. W1775 r. Rosjanie rozpoczęli budowę twierdzy, początkowo pod nazwą Słowiańsk, od 1782 r. już pod obecną. W XIX w. było tu osiedle dla wysłużonych marynarzy. Rozwój miasta przyśpieszyła pod koniec tego stulecia budowa zakładów przemysłowych.
Cerkiew Narodzenia NMP (ul. Wojtkowa 36) z lat 1812--20, klasycystyczna, na planie prostokąta, z półkolistą częścią ołtarzową i dobudowaną od zachodu prostokątną dzwonnicą. Budowla o przysadzistej sylwetce, zwieńczona jedną kopułą. W trzech elewacjach czterokolumnowe portyki doryckie.
Nowa Kachowka (HoBa KaxoBica)
rej. Kachowka, obw. chersoński
**Monaster Korsuński. Z zespołu zachowały się częściowo mury, baszta północno-wschodnia, bramy środkowa i zachodnia, refektarz (1804), cerkiew Dmitriewska (1797-1802) i niektóre budynki gospodarcze. Mury klasztorne z kamienia wapiennego, wysokości 3,5 m, tworzą nieregularny wielobok. Najstarsze fragmenty pochodzą z końca XVIII w. Najciekawsze obiekty to brama zachodnia z arkadą zwieńczoną barokowym frontonem oraz baszta wzniesiona z wielkich kamieni, o wysokości 8,8 m i średnicy zewnętrznej 3,6 m, cylindryczna, nieznacznie rozszerzająca się ku górze, ze stożkowatym zwieńczeniem. Wejście od strony dziedzińca.
144
Nowa iMieKrasowKa (HoBa rieKpacoBKa; '�-'�-
rej. Izmail, obw. odeski
Cerkiew Wwiedeńska z pocz. XIX w., drewniana, trzyczęściowa. Część wschodnia węższa, z półkolistą apsydą, środkowa na planie kwadratu, zwieńczona ośmiobocznym bębnem z hełmiastą kopułą zakończoną mniejszą kopułką, przedsionek na planie prostokąta. Wejścia południowe i północne chronione dwuspadowymi okapami. Jest to rzadko spotykany na Ukrainie typ architektury.
Nowogród Siewierski (HoBropoa-CiBepcbKirił)
stolica rejonu, obw. czernihowski
Miasto, w dawnych dokumentach zwane też Nowogródkiem Siewierskim, jest rozciągnięte malowniczo na prawym brzegu Desny. Zostało założone prawdopodobnie w X w. Panowali tu książęta z linii Olegowiczów i Dawido-wiczów. Księciem siewierskim był m.in. Igor Światosła-wowicz (1180-1198), bohater staroruskiego eposu Słowo o pułku Igora (jego konny pomnik stoi na głównym placu miasta). W latopisach Nowogród był wymieniany w latach 1079,1146 i 1175. W 1223 r. został spalony przez Tatarów. Gedymin przyłączył Siewierszczyznę do księstwa litew-
I!
Nowogród Siewierski. Monaster Spasopreobrażeński - wieża bramna
145
skiego. Pod koniec XIV w. władał nią książę Korybut Olgierdowicz, buntujący się przeciwko zwierzchnictwu Witolda.
W 1479 r. książę moskiewski Iwan III Srogi zdobył Ziemię Siewierską, która odtąd przez ponad sto lat należała do Moskwy. W 1604 r. car Borys Godunow stoczył pod Nowogrodem bitwę z oddziałami Dymitra Samozwańca. Na mocy traktatu w Dywilinie (1619) tereny te przeszły do Polski, co zostało potwierdzone pokojem polanowskim w 1634 r. W 1620 r. Nowogród otrzymał miejskie prawo magdeburskie z rąk króla Zygmunta III Wazy. Monarcha ten nadał Siewierszczyznę możnemu rodowi Piasoczyń-skich, którzy w 1625 r. ufundowali w mieście klasztor dominikanów. Wtedy też miejscowy proboszcz ks. Marcin Gradowski sprowadził jezuitów i wybudował im skromny, drewniany klasztor oraz szkołę. Leon Kazimierz Sapieha, podkanderzy wielkiego księstwa litewskiego, wystawił murowany kościół. Uchwałą sejmu w 1633 r. ustanowiono w Nowogrodzie starostwo grodowe oraz powiat nowo tworzonego województwa czernihowskiego.
Po zajęciu przez Kozaków (1650) Nowogród stał się miastem setniczym. W 1654 r. zdobyli go i zniszczyli Rosjanie. W 1664 r. pod Nowogrodem został rozstrzelany przez Polaków za zdradę kozacki pułkownik Iwan Bohun, pierwowzór jednego z głównych bohaterów Ogniem i mieczem. Na mocy traktatu andruszowskiego z 1667 r. miasto wraz z całą Siewierszczyzną zostało odstąpione Rosji. Odtąd starostwo grodowe dla powiatów czernihowskiego i nowogrodzkiego przeniesiono do Włodzimierza Wołyńskiego. Ostatnim nominalnym starostą grodowym nowogrodzkim był do 1785 r. Tadeusz Czacki.
Po wojnie z Moskwą szkołę jezuicką zamieniono w kolegium, które uposażył Michał Potocki, podstołi wielkiego księstwa litewskiego. Wśród donatorów byli też król Michał Korybut Wiśniowiecki oraz Jan Bakanowski, chorąży nowogrodzki. Jezuici nowogrodzcy do końca XVII w. utrzymywali szkoły niższe, a od początku XVIII w. do kasacji zakonu także "szkoły wyższe". Tak przynajmniej podaje Słownik geograficzny, co może dziwić, gdyż działo się to pod władzą tradycyjnie wrogiej jezuitom prawosławnej Rosji. Podobno przez cały czas istniała w mieście ulica
146
Kościelna; jej nazwę" zmieniono dopiero przed kilkunastu laty!
W latach 1781-96 Nowogród był miastem gubernial-nym, a następnie powiatowym w guberni czernihowskiej. W II poł. XIX w. liczył ok. 7 tys. mieszkańców, miał 14 cerkwi, gimnazjum, szkołę podstawową i zakłady dobroczynne. Funkcjonowały fabryki świec i garbarnie. Obecnie jest to miasteczko liczące nieco ponad 15 tys. mieszkańców.
Nowogród Siewierski. Sobór Preobrażeński
***Monaster Preobrażeński jest usytuowany na wysokim brzegu Desny. Rok założenia nieznany. Pierwotne zabudowania były drewniane, z pierwszych budowli murowanych (XII w.) zachowały się tylko fundamenty. W XVII w. wzniesiono bursę (kolegium) oraz mury obronne z wieżami. Przy klasztorze działała drukarnia, która po 1654 r. odegrała ważną rolę w rozwoju kultury ukraińskiej (w 1679 r. przeniesiono ją do Czernihowa). Obecnie w skład zespołu wchodzą: sobór, korpus klasztorny z cerkwią Pietropawłowską, dom opata z cerkwią Iljińską, bursa, północny budynek klasztorny oraz mury z wieżą bramną-dzwonnicą i sześcioma innymi wieżami. Jest to jeden z najstarszych obronnych monasterów na lewobrzeżnej Ukrainie.
*** Sobór Preobrażeński został wzniesiony przez znanego architekta G. Ojuarenghiego w 1787 r. W 1821 r. był przebudowywany. Jest to budowla murowana na planie
147
kwadratu, zwieńczona kopułą centralną na okrągłym Bębnie i ośmiobocznymi bębnami w narożach. W elewacjach północnej i południowej ryzality z czterokolumnowymi portykami toskańskimi, zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. W elewacji zachodniej szeroki portyk czteroko-lumnowy, we wschodniej apsyda. Trzynawowe wnętrze wyróżnia się bogatymi dekoracjami. W sklepieniu kopuły malowane kasetony. W 1983 r. w soborze urządzono muzeum eposu Słowo o pułku Igora. Obecnie muzeum mieści się w sąsiedniej cerkwi Pietropawłowskiej, a sobór służy ponownie celom kultowym.
** Budynek klasztorny z cerkwią Pietropawłowską (XV-XVII w.) składa się z trzech części. Do pomieszczeń mieszkalnych mnichów przylega prostokątny refektarz (trapezna) ze sklepieniem krzyżowym wspartym na centralnym filarze, a do niego od wschodu cerkiew na planie prostokąta z pięcioboczną apsydą, zwieńczona ośmiobocznym bębnem z ozdobną kopułką. Na północnej i wschodniej elewacji arkadowy fryz. Obecnie w budynku mieści się wspomniane wyżej muzeum eposu Słowo o pułku Igora. Są w nim m.in. pochodzące z czasów staroruskich przedmioty znalezione w czasie wykopalisk na terenie monasteru, a także stare rękopisy i paramenta cerkiewne.
Dom opata, wzniesiony w II poł. XVI w., jest budynkiem dwukondygnacyjnym, z ryzalitami od północy i zachodu. Pomieszczenia parteru nakryte sklepieniem krzyżowym wspartym na jednym filarze. W 1787 r. od wschodu dobudowano jednonawową cerkiew Iljińską, nakrytą stropem belkowanym. Na głębokości ponad 5 m pod budynkiem ciągną się podziemne galerie z chodnikiem prowadzącym w stronę Desny.
* Bursa (szkoła klasztorna) z lat 1657-67 to dwukon-dygnacyjny budynek barokowy na planie prostokąta. W fasadzie na dwóch poziomach galerie arkadowe. Wnętrze podzielone było kiedyś na cztery duże i dwie małe izby, których drzwi prowadziły na galerię.
Budynek klasztorny (XVII w.) jest parterowy, głęboko podpiwniczony, na planie prostokąta z apsydą.
* Dzwonnica z II poł. XVI w. wchodziła pierwotnie w skład systemu obronnego monasteru jako baszta wjazdowa. W 1605 r. uległa zniszczeniu (fragmenty murów
148
^zachowały się w pierwszej kondygnacji;. w latacn trzydziestych XIX w. dobudowano kopułę z hełmem, w 1850 r. zasypano fosę, a na miejscu mostu ułożono chodnik. Dziś jest to trójkondygnacyjna budowla barokowa o monumentalnej architekturze. W drugiej kondygnacji otwory strzelnicze.
** Mury klasztorne z wieżami, zbudowane w 1699 r., mają obwód 800 m. W II poł. XVIII w. rozebrano górną ich część z drewnianą galerią strzelecką, którą zastąpił ozdobny krenelaż. W 1832 r. wieże nakryto hełmami. Cztery baszty narożne mają plan prostokąta. Baszty bramne na planie koła mają bogatą dekorację (pilastry, nisze, fryz arkadowy, ceramiczne reliefy z symbolami Matki Bożej).
Nowogród Siewierski. Cerkiew Nikołajewska
* Sobór Uspieński z lat 1671-1715 to budowla barokowa na planie krzyża, zwieńczona pięcioma kopułami. Kopuła centralna na okrągłym bębnie, pozostałe na ośmiobocz-nych. Całość przypomina cerkiew św. Katarzyny w Czer-nihowie.
149
* Cerkiew Nikołajewska z 1720 r., drewniana", oszalowana, na planie krzyża. Centralny zrąb nakryty kopułą na wysokim, ośmiobocznym bębnie. Zwracają uwagę bogate zdobienia snycerskie gzymsów i szczytów okiennych. Mieści się tu filia państwowego rezerwatu archeologiczno--historycznego w Czernihowie.
Cerkiew Michajłowska (1845 r.), drewniana, z pojedynczą kopułą, jest usytuowana na wzgórzu nad Desną. Prowadzą do niej kamienne schody.
Nowogród Siewierski. Łuk triumfalny
** Łuk triumfalny zbudowano w latach 1786-1787 z okazji przejazdu carycy Katarzyny II przez miasto. Jest klasy-cystyczny, jednoprzelotowy, z półkolistą arkadą. Po obu stronach pylony z podwójnymi kolumnami jońskimi, podtrzymującymi belkowanie. Na owalnych tablicach między kolumnami umieszczono herby dziesięciu miast powiatowych dawnej guberni czernihowskiej. Za czasów sowieckich usunięto zdobiące łuk stiukowe girlandy i inskrypcje na belkowaniu.
Budynek rady ziemskiej z XIX w., neoklasycystyczny. Piętra rozdziela szeroki fryz. Ściany parteru boniowane. Łukowate okna ryzalitów obramowane pilastrami.
Hale targowe wzniesiono na przełomie XVIII i XIX w. na placu targowym. Były wielokrotnie przebudowywane.
150
Dwa identyczne budynki na planie prostokąta, o dachach czterospadowych, ulokowane na jednej osi. Budynek północno-zachodni ma charakter galerii arkadowej. W tympanonach między arkadami trapezoidalne płyciny.
Magazyny targowe z pocz. XIX w., klasycystyczne, parterowe, na planie prostokąta. Od strony fasady trójprzelo-towa galeria arkadowa wsparta na podwójnych kolumnach toskańskich.
* Gmach gimnazjum z przełomu XIX i XX w. (przy drodze z monasteru do dworca autobusowego). Budynek z czerwonej cegły, dwukondygnacyjny, z półkolistą częścią środkową, zwieńczoną ozdobnym szczytem wolutowym. Ponad belkowaniem fryz z metopami.
Szkoła-internat im. Uszyńskiego, prawdopodobnie z pocz. XX w., dwukondygnacyjna, w części środkowej zwieńczona attyką. Elewacje bez dekoracji. Przed budynkiem ustawiono popiersie wybitnego pedagoga Uszyńskiego.
Wieża ciśnień, prawdopodobnie z końca XIX w., dwukondygnacyjna. Okna pierwszej kondygnacji w dekoracyjnych obramieniach. Górną kondygnację wieńczy fryz arkadowy.
Nowolimarewka (HoBOJiHMapeBica)
rej. Biłowodsk, obw. lugański
* Zespól Stadniny Nowolimarewskiej. Stadnina została wybudowana według projektu Kutiepowa w latach 1819--22. Głównym obiektem są klasycystyczne centralne stajnie z maneżami. Pośrodku budynku portal w obramieniu dwóch par płaskich pilastrów, z wielkim półkolistym oknem nad wejściem. Ściany rozczłonkowane płaskimi pilastrami. Naprzeciwko znajduje się budynek lazaretu z połowy XIX w. Z tego samego okresu pochodzą inne stajnie. Na początku XX w. powstał budynek administracyjny, dwukondygnacyjny, z dwoma niewielkimi ryzalitami akcentowanymi dwukolumnowymi portykami.
151
Nowomirhoród
stolica rejonu, obw. kirowohradzki
* Cerkiew Iljińska z 1786 r., murowana, na planie tetra-konchy, zwieńczona barokowo-klasycystyczną kopułą na wysokim, ośmiobocznym bębnie. Ściany rozczłonkowane płaskimi pilastrami, zwieńczone fryzem ze stiukowymi rozetkami.
Nowomoskowsk (Hobomockobci>k)
stolica rejonu, obw. dniepropietrowski
Zalążkiem miasta, położonego na prawym brzegu rzeki Samary, były zimowiska Kozaków zaporoskich. W 1688 r. wznieśli oni tu Twierdzę Bohorodycką, która wraz z pobliską słobodą Samarczuk stała się jedną ze znaczniejszych osad Zaporożców (jej ruiny przetrwały do końca XIX w.). Mieszkańcy brali aktywny udział w powstaniu chłopskim, tzw. koliszczyźnie (1768). W 1787 r. osada została przemianowana na Nowomoskowsk, od 1802 r. wchodziła jako miasto powiatowe w skład guberni jekaterynosławskiej. W II poł. XIX w. liczyła 14,3 tys. mieszkańców.
Nowomoskowsk. Sobór Troicki
152
*** Sobór Troicki, drewniany, wzniesiony w latach 1773--78 przez Jakima Pohrebniaka z Nowej Wodołahy, który według podania przed przystąpieniem do budowy przedstawił fundatorom upleciony z łozy model przyszłej świątyni (był on przechowywany do 1812 r., później rozsypał się). W 1880 r. mocno podniszczoną budowlę zrekonstruowano, wymieniając praktycznie cały budulec i zmieniając niektóre szczegóły wyglądu, m.in. kształt kopuł. Jest to jedna z największych na Ukrainie świątyń drewnianych (wysokość 65 m) i jedyna licząca aż dziewięć kopuł. Obecnie mieści się w niej ekspozycja sztuki użytkowej Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki.
Dzwonnica z XIX w. (na zachód od soboru), drewniana, na planie kwadratu, trójkondygnacyjna, z zegarem w trzeciej kondygnacji, zwieńczona graniastą kopułą.
* Monaster Samarski usytuowany jest za miastem, na brzegu Samary. W 1576 r. Kozacy zaporoscy wznieśli tu obronną cerkiew i pomieszczenia mieszkalne przeznaczone dla chorych i rannych. W 1602 r. forteczkę przekształcono w klasztor. W XVII w. był on kilkakrotnie plądrowany i niszczony w czasie wojen, w 1670 r. został odbudowany. W1687 r. wzniesiono nowe obronne osiedle. Klasztorna cerkiew Nikołajewska została zbudowana w latach 1782-1787 z fundacji K. Tarnowskiego, który jest w niej pochowany. Jest to budowla murowana na planie krzyża. Wielokrotnie przebudowywana, utraciła pierwotne cechy stylowe. W elewacjach później dodane klasycystyczne frontony. W latach 1816-20 wzniesiono parterowy budynek klasztorny z celami mnichów i rezydencją opata. Fasada akcentowana czterokolumnowym portykiem, w pozostałych elewacjach loggie.
Nowy Biłous (Hobhh Bijioyc) rej. Czernihów, obw. czernihowski
Cerkiew Troicka z dzwonnicą, wzniesiona ok. 1739 r., przebudowana w XIX w., o charakterze barokowym. Drewniana, oszalowana. Z trzech stron dobudówki dekorowane portykami z dwiema parami kolumn i trójkątnymi frontonami. Dzwonnica na planie prostokąta, dwukondygna-cyjna, nakryta dachem namiotowym z latarnią i kopułką.
153
Obołonne (OfjojioHia)...............""""".....r.....' *' '......"?""^'T-"r""'""
rej. Korop, obw. czernihowski
Cerkiew Narodzenia NMP, zbudowana w 1800 r. w stylu prowincjonalnego empire'u, na planie krzyża, z półkolistą apsydą i przylegającą do kruchty dwukondygnacyjną dzwonnicą. Skromnie dekorowane elewacje, zwieńczone gzymsami, okna w prostych obramieniach z kluczami. Szczyty północny i południowy są zwieńczone frontonami.
Oczaków (OnaiciB)
stolica rejonu, obw. mikołajowski
Miasteczko leży na prawym brzegu limanu dnieprowego, w pobliżu jego ujścia do Morza Czarnego. Liczy dziś ok. 15 tys. mieszkańców. W starożytności istniała w tym miejscu grecka osada o nazwie Alektor. W 1415 r. litewski wielki książę Witold zbudował tu zamek, który wkrótce zdobyli Tatarzy. W 1492 r. chan Mengli Girej wzniósł twierdzę Kara-Kermen. Wkrótce znalazła się ona w rękach Turków, którzy przemianowali ją na Aczi Kale. Była jednym z głównych tureckich ośrodków handlowych nad Morzem Czarnym. W XVI--XVII w. niejednokrotnie szturmowali ją Kozacy Zaporoscy. W 1788 r. została zajęta przez wojska rosyjskie Potiomkina. W 1792 r. na jej miejscu założono obecne miasto.
** Cerkiew Nikołajewska. Część środkową budowli (na planie kwadratu) stanowi dawny meczet z przełomu XV i XVI w. W 1804 r. od wschodu dobudowano część ołtarzową na planie kwadratu, a od zachodu wydłużony przedsionek. Przy kolejnej przebudowie w 1842 r. zmieniono wystrój elewacji, m.in. dodano stylizowane arkady w obramieniach okien i narożne pilastry. Budowlę wieńczy miniaturowa, namiotowa kopuła na bębnie. Od 1960 r. mieści się tu filia muzeum krajoznawczego w Mikołajowie, a od 1972 r. Muzeum Historii Wojskowości im. A. Su-worowa.
154
Odessa (Oaeca) Ś�.Ś-.Ś-�-'-*-'�Ś-. ^-..t---ŚŚŚ:.*Ś-ŚŚ ..-..,._-,.,..--".-stolica obwodu
Jesteśmy przecie w ożywionej, świeżej jak z igły i pełnej ruchu handlowego Odessie. A choć to nie jest jeszcze miasto właściwe i nie piękniejsza część jego, ulice szerokie, wygodne, brukowane, domy z kamienia porządne, smakownie budowane. (...) Wszędzie znać życie młode jeszcze i niewyczerpane.
J. I. Kraszewski:
Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku
Odessa, dziś największy port Ukrainy, leży nad zatoką Morza Czarnego, pomiędzy ujściami Dniestru i Dniepru. W miejscu tym już w VI w. przed Chr. istniała osada grecka Istrion (z przystanią Isiakon), a później port Skopeli, który uległ zniszczeniu w czasie wędrówek ludów w III i IV w. naszej ery. Przez następne dziesięć wieków były tu pustkowia. W XIV w. wiadomo o istnieniu słowiańskiego osiedla Kaczuba, które po zdobyciu go przez Tatarów krymskich otrzymało nazwę Hadżibej. Turcy po zajęciu Krymu zbudowali tu w XVI w. twierdzę Yeni Dunya. Ją z kolei zdobyli w 1791 r. Rosjanie. Na mocy traktatu pokojowego w Jassach teren został wcielony do Rosji.
Od 1794 r. zaczęto budować twierdzę i port wojenno--handlowy, nazwany Odessą od leżącego w pobliżu w starożytności greckiego portu Odessos. Wokół portu rozwinęła się osada, która w 1803 r. otrzymała prawa miejskie. Wielkie zasługi dla rozwoju miasta położyli książę Emanuel Richelieu, gubernator noworosyjski i pierwszy burmistrz Odessy, oraz późniejsi gubernatorzy książę Woroncow i hrabia Paweł Kotzebue. W latach 1826-1833 ukształtowało się klasycystyczne centrum miasta, z półokrągłym placem ozdobionym pomnikiem Richelieu'go i monumentalnymi schodami.
W latach 1823-24 w Odessie mieszkał i tworzył Aleksander Puszkin, przebywający tu na zesłaniu. W rok później przybył Adam Mickiewicz, który stąd właśnie wypłynął statkiem na zwiedzanie Akermanu i Krymu i tu napisał Sonety krymskie. Obaj poeci choć w różnym czasie odwiedzali trzy znane domy arystokratyczne: księżny Woroncowej, hrabiny Naryszkinej, a przede wszystkim
155
I
słynnej z urody i awanturniczego życia Karoliny z Rzewuskich Sobańskiej.
W czasie wojny krymskiej Odessa ucierpiała na skutek bombardowań dokonywanych przez flotę brytyjską i francuską (22 kwietnia i 14 maja 1854 r.). W czasie wojny rosyjsko-tureckiej w 1877 r. portu broniły silne baterie nadbrzeżne, zainstalowane w 1876 r. przez gen. Totlebena.
ry'wilii i
w*-
Odessa. Plac z pomnikiem księcia Richelieu'go
W drugiej połowie XIX w. Odessa była już najważniejszym ośrodkiem handlowym południowej Rosji i trzecim pod względem liczby ludności miastem w całym cesarstwie. W 1881 r. liczyła 207 562 mieszkańców (w tym 68 tys. Żydów i wielu cudzoziemców, przeważnie Greków, Francuzów, Włochów i Niemców), a na przełomie wieku ok. 500 tys. (wraz z przedmieściami Peresypem i Mołda-wanką). Miasto miało proste, szerokie ulice przecinające się pod kątem prostym, wybrukowane granitową kostką. Rozciągało się na płaskowyżu o stromych, opadających ku morzu brzegach. Za obsadzonymi drzewami bulwarami nadbrzeżnymi wznosiły się liczne pałace z widokiem na morze (m.in. dawny pałac Naryszkinów, później rezydencja dowódcy odeskiego okręgu wojskowego). Dawna twierdza służyła jako punkt kwarantanny dla przyjezdnych. Ozdobą miasta był okazały teatr operowy, istniejący do dziś. Wśród znanych architektów, którzy tworzyli zabudowę Odessy, dominowali Włosi (m.in. F. Boffo, A. Bernar-dazzi, F. Morandi), ale był i Polak Feliks Gąsiorowski, który zaprojektował gmach Muzeum Archeologicznego i kościół katolicki.
156
' Działało około pięćdziesięciu zakładów przemysłowych, m.in. wielkie młyny parowe, browary, fabryki tytoniowe. Port odeski był punktem wywozu drewna, pszenicy i innych produktów rolnych z Wołynia, Podola i Ukrainy, przywożono zaś drogą morską towary kolonialne, węgiel kamienny i wyroby przemysłowe. Do rozwoju gospodarczego przyczyniło się doprowadzenie w 1865 r. linii kolejowej. Znaczącymi szlakami handlowymi były także rzeki Dniestr, Dniepr i Boh, po których kursowało ponad 1200 barek i parostatków. Większa część tego ruchu handlowego znajdowała się w rękach założonego w 1858 r. Rosyjskiego Towarzystwa Żeglugi Parowej i Handlu. Odessa była siedzibą licznych banków i kantorów. Mieściły się tu konsulaty wszystkich ważniejszych państw europejskich.
W 1839 r. założono w Odessie Towarzystwo Historii i Starożytności, a w 1865 r. utworzono na bazie istniejącego od 1817 r. liceum im. ks. Richelieu'go uniwersytet z trzema wydziałami (filologicznym, fizyczno-ma-tematycznym i prawnym), biblioteką (86 tys. tomów) i obserwatorium astronomicznym. Ponadto istniały trzy gimnazja męskie, dwie szkoły realne, szkoła handlowa, szkoła kadetów, seminarium duchowne i szkoła muzyczna.
W XIX w. do tego "rosyjskiego okna na świat" ściągali przedstawiciele wielu narodowości, znajdując korzystne warunki dla robienia kariery i zdobywania fortuny. Wśród nich byli co bardziej przedsiębiorczy Polacy, wyzuci przez carat z majątków na Kresach. Niektórzy z nich osiągnęli wysoki status zawodowy i społeczny. Opiewali Odessę polscy pisarze-podróżnicy Julian Ursyn Niemcewicz {Podróże historyczne) i Józef Ignacy Kraszewski (Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku). Oprócz opisanego niżej pałacu hr. Seweryna Potockiego był w Odessie także drugi "polski" pałac, wzniesiony dla ks. Czartoryskich (nie udało się ustalić, czy istnieje nadal).
Na początku XX w. w Odessie mieszkało 20 tys. Polaków, w tej liczbie kilkuset studentów uniwersytetu. Kolonia polska była dobrze zorganizowana. Od 1882 r. działało Katolickie Towarzystwo Dobroczynności, które prowadziło tanią kuchnię, kolonię letnią dla dzieci, internat i ochronkę. Jego prezesem był Antoni Gajewski. W 1913 r. zbudowano Dom Polski (na rogu ul. Gradonaczalnickiej),
157
mieszczący salę widowiskową na 600 osób, bibliotekę liczącą 5 tys. tomów oraz czytelnię. Przy Boriatyńskim Zaułku mieściło się od 1906 r. Ognisko Polskie, w którym spotykała się miejscowa inteligencja polska. Posiadało ono bibliotekę z 9 tys. tomów, a w czytelni dostępne były pisma ze wszystkich zaborów. Często urządzano spektakle i zabawy. Prezesem Ogniska był Czesław Chęciński. Przy ul. Riszeliewskiej 1 mieściło się Towarzystwo Dramatyczne i Śpiewackie "Lira". W księgarniach polskich E. Ostrowskiego i A. Zwierowicza można było nabyć Kalendarz Domu Polskiego w Odessie. Przewodnik Mieczysława Orłowicza z 1914 r. wymienia także licznych działających w tym mieście polskich lekarzy, adwokatów, inżynierów, apteki (najważniejsza Gajewskiego i Popowskiego przy Placu Sobornym), a nawet "wędliniarnię warszawską" przy ul. Jekatierińskiej.
Ponieważ miasto tworzyli w znacznej mierze Francuzi, Włosi, Niemcy i Polacy, a więc przeważnie katolicy, już w 1805 r. pierwszy gubernator, ks. Richelieu, wydzielił dla nich duży obszar w centrum, tzw. katoliczeskoje podworie (w granicach obecnych ulic Katerynskiej, R. Luksemburg, Puszkinskiej i Żukowśkoho). Wzniesiono tam dwa kościoły, seminarium duchowne, szkołę, sierociniec, dom starców, jadłodajnię itp.). Przed I wojną światową katolicy stanowili ok. 10% mieszkańców miasta. Prawie cały materialny dorobek katolików odeskich uległ jednak zagładzie w czasie wojny domowej w Rosji i w latach następnych.
W listopadzie 1905 r. na stojącym w porcie odeskim pancerniku "Potiomkin" wybuchł słynny bunt marynarzy, który rozprzestrzenił się na miasto. Został on krwawo stłumiony przez władze carskie. W latach 1918-1920, podczas walk Armii Czerwonej z oddziałami "białych" Rosjan, miasto przechodziło kilkakrotnie z rąk do rąk. Stąd ewakuowały się w 1920 r. okrążone oddziały generała Wrangla. Podczas walk Odessa bardzo ucierpiała, wiele budynków uległo dewastacji. Przejmująco przedstawia te wydarzenia Józef Mackiewicz w książce Kontra.
Niezrównanym piewcą starej Odessy, zwłaszcza jej dzielnicy żydowskiej, był wybitny pisarz rosyjski i żydowski Izaak Babel, który mieszkał przez wiele lat przy ul. Riszeliewskiej 17.
W czasie II wojny światowej, od sierpnia do października 1941 r., bronił się tu zaciekle okrążony przez armie niemieckie i rumuńskie garnizon sowiecki, który został ostatecznie ewakuowany drogą morską. W kwietniu 1944 r. wojska sowieckie odzyskały miasto.
Obecnie Odessa liczy półtora miliona mieszkańców. Rozwija się nie tylko jako wielki port handlowy oraz ważny ośrodek naukowy i kulturalny, ale także jako uzdrowisko, dzięki licznym sanatoriom położonym na przedmieściach.
W Odessie przeważają liczebnie Rosjanie. Wśród mieszkańców miasta, utrzymującego od dwóch wieków kontakty z całym światem, wytworzyło jednak specyficzne poczucie odrębności. Wielu z nich, gdy zapytać o narodowość, odpowiada z dumą: Ja odiessita. Standard życia w Odessie jest wyższy niż w innych miastach Ukrainy. Na ulicach spotyka się liczne samochody zachodnich marek. Wyższe są też ceny. Nie brakuje jednak również biedy i żebraków, zwłaszcza w bocznych uliczkach. W parterach stylowych kamienic mieszczą się eleganckie, "europejskie" sklepy, zaś z wyższych pięter całymi płatami odpada tynk. Kiełkujący kapitalizm sąsiaduje ze spuścizną dziesięcioleci komunistycznej stagnacji.
Stara generacja odeskich Polaków wymiera. Młodzież mówi już wyłącznie po rosyjsku, miejscowy Związek Polaków jest słaby i boryka się z licznymi trudnościami. Podejmuje się próby wskrzeszenia polskiej szkoły czy choćby klasy. W jednej ze szkół siostry salezjanki uczą polskiego. Księdzu prałatowi Tadeuszowi Hoppemu, proboszczowi odeskiemu, udało się przez długie lata tę polskość podtrzymywać. Ani jednego kazania nie wygłosił po rosyjsku. Wiernym twardo zalecił: "Przepisujcie ręcznie polskie modlitewniki". Za całokształt swej pracy otrzymał odznaczenie od rządu Rzeczpospolitej Polskiej i prezydenta Wałęsy.
Centralny punkt miasta stanowi położony nad nadmorską skarpą * półkolisty plac z pomnikiem Richelieu'go. Odsłonięty w 1828 r. pomnik jest jednym z ostatnich dzieł wybitnego rzeźbiarza rosyjskiego I. Martosa. Odlana z brązu postać, stylizowana na starorzymskiego bohatera z wieńcem laurowym na skroniach, stoi na piedestale
158
159
ozdobionym mosiężną tablicą Tnskrypcyjną i płaskorzeźbami- Książę A. E. Richelieu (1766-1822), francuski emigrant służący w armii rosyjskiej, był gubernatorem tzw. N�worosji, aod 1814 r. burmistrzem Odessy. Położył wielkie zasługi dla rozbudowy miasta i przez wielu uważany jest za jego ojca założyciela.
i
Odessa. Pomnik księcia Richelieu'go
*** Schody prymorskie, zwane też Potiomkinowskimi, wybudowane w latach 1837-42 według projektu F. Boffa, prowadzą od pomnika w dół, łącząc centrum miasta z dworcem morskim. Mają 192 stopnie, 137 m długości i Pokonują wysokość 27 m. Podczas wydarzeń 1905 r. W�jsko carskie dokonało na nich masakry, która została później przedstawiona w jednej z najsłynniejszych scen W historii światowej kinematografii, w filmie S. Eisenstei-n* Pancern ik Potiomkin.
''Zabudowa Bulwaru Prymorskiego, ciągnącego się na przestrzeni 500 m wzdłuż skarpy po obu stronach placu, stanowi reprezentacyjną fasadę miasta od strony morza i jest jednym z najbardziej interesujących zespołów architektonicznych na Ukrainie. Z jednej strony bulwar zartiyk:a Zespół pałacowy Woroncowów, z drugiej gmach
160
Starej Uieidy. większość budynków przy ouiwarze to awu-lub trzykondygnacyjne klasycystyczne domy mieszkalne
z I poł. XIX w., zbudowane z wapienia, zdobione balkonami o kutych żeliwnych balustradach, stiukowymi girlandami, boniowaniem i pilastrami, np. budynki nr 1, 2, 3 (z oszklonymi galeriami od strony dziedzińca), 4, 5, 6, 10, 12, 13 (wewnątrz reprezentacyjne schody marmurowe z kolumnami korynckimi i sztukaterie), 14 i 15. W niektórych wypadkach wystrój zmieniono pod koniec XIX w. na neorenesansowy (np. domy nr 5 i 14). Wyróżnia się kilka gmachów publicznych.
* Urząd Miasta (Prymorśkyj Bulwar 7) został zbudowany w 1826 r. przez F. Boffa, fasadę projektował petersburski architekt A. Mielnikow. W latach 1947-48 gmach był przebudowywany. Jest to budynek trzykondy-gnacyjny, z wklęsłą częścią środkową na planie półkola i prostokątnymi skrzydłami. W części wklęsłej loggia z arkadą, górne piętra rozczłonkowane sześcioma pilastrami jońskimi, elewacje zwieńczone kamienną balustradą.
ODESSA
CENTRUM
0 250 500 m
161
* * Hotel "Petersburski" (Pryfhorśkyj Bulwar 8) wznieśli w 1833 r. ci sami architekci. Kształtem architektonicznym nie różni się od Urzędu Miasta, zmieniono tylko joński porządek pilastrów na koryncki i dodano fryz stiukowy. W części wklęsłej pięcioprzelotowa arkada z loggią. Jednym z gości hotelowych był w 1846 r. wybitny krytyk literacki W. Bieliński, o czym przypomina tablica pamiątkowa. Obecnie w budynku mieszczą się biura przedsiębiorstw żeglugowych oraz klub młodych marynarzy.
* Pałac przy Prymorskim Bulwarze 9 wybudował w 1830 r. F. Boffo. Reprezentacyjna część środkowa jest dwukondygnacyjna, z półpiętrem cokołowym, skrzydła boczne od ogrodu czterokondygnacyjne. Klasycystyczna fasada jest symetryczna, z dwoma portalami po bokach (jeden prowadzi do westybulu, drugi na dziedziniec). W drugiej kondygnacji okna w obramieniach z pilastrami korynckimi. Elewację wieńczy wydatny gzyms zwieńczony balustradą. Fasada ogrodowa ma w obu kondygnacjach oszklone galerie. Budynek spłonął w czasie II wojny światowej, został odbudowany w latach 1949-59. Obecnie mieści się tu Pałac Kultury Marynarzy im. Gorkiego. Na parterze znajdują się westybul i sala kinowa, na piętrze wielka sala balowa z rokokowymi dekoracjami (pozłacane panneaux, kartusze nad drzwiami, sufity z dekoracją stiukową i malarską).
* Hotel "Londyński" (Prymorśkyj Bulwar 11) został zbudowany w 1827 r. jako prywatna willa. Był to pierwotnie budynek dwukondygnacyjny z półrotundą od strony dziedzińca. W 1851 r. F. Boffo nadbudował trzecią kondygnację, nie zmieniając klasycystycznego wystroju elewacji. Przebudowa na hotel według projektu J. Dmy-trenki nastąpiła w latach 1898-99. Od strony dziedzińca dobudowano nowe, trzykondygnacyjne skrzydło i całkowicie zmieniono dekoracje zewnętrzne. Obecnie budynek ma cechy neorenesansu włoskiego. Z dwóch stron dziedzińca oszklona galeria arkadowa. Elewacje boniowane, zwieńczone szerokim gzymsem i parapetem. Westybul, reprezentacyjne schody i sale restauracyjne są dekorowane kolumnami korynckimi ze sztucznego marmuru.
162
11
�** Zespół pałacowy Woronćowów (Woronćbwśkyj Pro-wułok 2) został zbudowany w latach 1826-34 przez F. Boffa dla gubernatora Noworosji M. Woroncowa. Od Prymorskiego Bulwaru oddziela go metalowe ogrodzenie z bramą. Pałac (1826) jest budowlą dwukondygnacyjną na wysokim stylobacie, mającą plan prostokąta. Główne wejście od strony zachodniej zaakcentowane czteroko-lumnowym portykiem. Elewacje dekorowane płaskorzeź-bionymi wstawkami kolumnowymi, zwieńczone gzymsem z balustradą. Nad niszami okiennymi ornamentalny fryz. Na parterze znajdują się pomieszczenia reprezentacyjne (jadalnia, salon, gabinet i biblioteka), bogato dekorowane stiukami i malowidłami, z wzorzystymi parkietami oraz kryształowymi i brązowymi zwierciadłami (o innym kształcie w każdej komnacie). W jednej z sal plafon wykonany przez Iwana Kowszarowa w 1825 r. Obecnie w budynku mieści się Pałac Pionierów i Uczniów.
Odessa. Pałac Woronćowów
Koniusznia (1829) zamyka dziedziniec reprezentacyjny od południa. Jest dwukondygnacyjną, na planie ćwiartki koła, zwrócona w stronę pałacu częścią wypukłą z wielkim arkadowym otworem wejściowym akcentowanym cztero-kolumnowym portykiem toskańskim. We wklęsłej fasadzie nie ma portalu, a zamiast nisz wielkie półkoliste okna.
Belweder (1828), również na planie ćwiartki koła, jest stroną wypukłą zwrócony ku morzu. Na stylobacie wznosi się dziesięć par kolumn toskańskich, podtrzymujących
163
belkowanie. Całość nakryta dwuspadowym blaszanym dachem. W szczytach trójkątne frontony.
*** Stara Giełda (Dumśka pł. 1) została zbudowana w latach 1829-37 przez F. Boffa. Architekturą przypomina Pałac Aleksandrowski w Carskim Siole koło Petersburga. Jest to klasycystyczna dwukondygnacyjna budowla z wapienia, na planie prostokąta z ryzalitami w fasadzie, półrotundą oraz prostokątną przybudówką od strony dziedzińca. Pierwotnie fasadę zdobiły dwa rzędy kolumn korynckich, za którymi znajdował się otwarty dziedziniec wyłożony kamiennymi płytami. W latach 1871-73 F. Morandi przebudował gmach w celu powiększenia powierzchni wnętrza. Drugi rząd kolumn fasady zastąpiono ścianą z reprezentacyjnym wejściem, a na miejscu dziedzińca wzniesiono tzw. Białą Salę. Zamurowano wielkie półkoliste okna, a fasadę ozdobiono stiukami i rzeźbami, m.in. boga handlu Merkurego i bogini rolnictwa Cerery (w niszach ryzalitów) oraz alegoryczną grupą z zegarem, stanowiącą personifikację Dnia i Nocy (w zwieńczeniu budynku).
Pomnik Puszkina (przy Starej Giełdzie), odsłonięty w 1888 r., jest jednym z pierwszych pomników poety na Ukrainie. Obok armata z brązu ustawiona na piedestale upamiętnia obronę miasta w czasie wojny krymskiej 1854 r. Wydobyto ją z zatopionej wówczas w pobliżu Odessy angielskiej fregaty "Tygrys".
**** Teatr Opery i Baletu, usytuowany przy jednym z głównych placów i wyróżniający się w panoramie miasta od strony morza, jest najsłynniejszym zabytkiem Odessy i uchodzi za jedną z najpiękniejszych tego typu budowli na świecie. Został wzniesiony w latach 1884-87 według projektu wiedeńskich architektów H. Helmera i F. Fell-nera, twórców teatrów w wielu miastach Europy (m.in. w Wiedniu, Budapeszcie i Czerniowcach). Pracami budowlanymi kierowali miejscowi architekci A. Bernardazzi, J. Dmytrenko i Polak F. Gąsiorowski. Pożar w 1925 r. całkowicie zniszczył scenę i uszkodził widownię, szkody jednak szybko naprawiono i w rok później opera była znów czynna. W latach 1955-56 wzmocniono konstrukcję, by zapobiec osiadaniu budynku i pękaniu ścian.
164
Odessa. Budynek opery
Opera jest zbudowana w stylu neorenesansu i neo-baroku. W fasadzie dwukondygnacyjny portal z wysoką attyką, na osi poprzecznej arkadowe galerie wejść bocznych. W drugiej kondygnacji arkadowe loggie z kolumnami i pilastrami jońskimi. Po bokach okrągłe nisze z popiersiami Puszkina, Gogola, Gribojedowa i Glinki. Szczególnie efektowna jest wielka środkowa loggia nad głównym wejściem, z podwójnymi kolumnami po bokach. Całość jest zwieńczona cylindryczną latarnią, którą nakrywa kopuła zakończona niską iglicą. Budynek zdobią alegoryczne kompozycje rzeźbiarskie z białego kamienia, dzieło F. Natalego i F. Fridla: w attyce głównego wejścia Melpomena, patronka tragedii; na postumentach po bokach głównego wejścia sceny nawiązujące do dramaturgii starożytnej Grecji po lewej z tragedii Eurypidesa Hippolit, po prawej z komedii Arystofanesa Ptaki.
Wnętrze z pięciokondygnacyjną widownią na 1500 miejsc utrzymane jest w stylu późnego rokoka i wykończone z użyciem doskonałych materiałów. Plafon nad salą zdobią malowidła wiedeńskiego artysty Lófflera przedstawiające m.in. sceny z z utworów Szekspira: Hamleta, Snu nocy letniej i Opowieści zimowej, a w centrum zwisa wielki żyrandol z brązu z kryształowymi wisiorkami.
165
Podłogi wykonane są z grysu marmurowego (na każdym piętrze o innym wzorze). Opera była pierwszym budynkiem w Odessie, w którym zastosowano oświetlenie elektryczne.
Była też wówczas jednym z najlepszych teatrów operowych na świecie. Przed rewolucją bolszewicką dyrygowali w niej czołowi kompozytorzy rosyjscy, m.in. Piotr Czaj-kowski, Antoni Rubinstein, M. Rimski-Korsakow i A. Gła-zunow, śpiewali F. Szalapin, N. Figner, A. Nieżdanowa, M. Battistini, tańczyły A. Pawiowa, H. Ułanowa, O. Le-pieszyńska. W spektaklach dramatycznych grały wybitne aktorki: M. Zańkowiecka, Sara Bernhardt, Eleonora Duse, W. Komisarzewska.
W latach 1965-67 zmodernizowano wyposażenie teatru z zastosowaniem nowoczesnych urządzeń technicznych. Zainstalowano m.in. elektroniczne sterowanie oświetleniem sceny. Poddano konserwacji sztukaterie, złocenia, rzeźby, posadzki i meble. Obecnie trwa kolejny remont odeskiej opery.
*** Muzeum Archeologiczne (ul. Łanżeroniwśka 4) zbudowane w latach 1882-83 przez F. Gąsiorowskiego w stylu neoklasycystycznym. Budynek dwukondygnacyjny z pół-piętrem cokołowym od tyłu (ze względu na spadzistość terenu). W fasadzie czterokolumnowy portyk koryncki zwieńczony trójkątnym frontonem, usytuowany na tarasie ze schodami po bokach. W drugiej kondygnacji wielkie półkoliste okna, ściany rozczłonkowane podwójnymi i pojedynczymi pilastrami. Wewnątrz wokół wielkiej, centralnej sali wystawowej grupują się mniejsze sale i pomieszczenia służbowe.
Jest to najstarsze muzeum Odessy, istniało już w 1825 r. Posiada ponad 150 tys. eksponatów z zakresu kultury materialnej ludów zamieszkujących wybrzeża Morza Czarnego od antyku po wiek XIII. Imponująca jest kolekcja starych monet, licząca ok. 50 tys. sztuk.
* Muzeum Morskie (ul. Łanżeroniwśka 6) mieści się w budynku z 1841 r. projektu G. Toricellego, zbudowanym w stylu przejściowym od klasycyzmu do neorenesansu. Pierwotnie miało reprezentacyjny dziedziniec od strony teatru. WII poł. XIX w. na jego miejscu wzniesiono wielką
166
salę. Gmach parterowy1 na planie Wydłużonego prostokąta z dwoma wewnętrznymi dziedzińczykami i zewnętrznymi tarasami w elewacjach północnej i południowej.
Muzeum Filiki Eteria (ul. Łanżeroniwśka 4a) ukazuje życie Greków odeskich i dzieje organizacji Filiki Eteria, która odegrała znaczącą rolę w walkach o niepodległość Grecji w I poł. XIX w.
* Biblioteka (ul. Pastera 13) zbudowana w latach 1904--06 przez F. Nesturcha w stylu neoklasycystycznym (na fasadzie tablica z nazwiskiem architekta i datą budowy). Budynek składa się z trzech części. W środkowej, wyższej, mieści się czytelnia w kształcie półrotundy na 350 miejsc oraz westybul, w skrzydłach bocznych magazyn książek i pomieszczenia administracyjne. W fasadzie klasycy-styczny portyk z kolumnami jońskimi, zwieńczony trójkątnym frontonem. Korpus centralny zwieńczony wydatnym gzymsem z akroterionem, który podtrzymuje sześć kariatyd. Boczne skrzydła zwieńczone trójkątnymi frontonami. Obecnie mieści się tu Biblioteka Naukowa im. Gorkiego, jedna z największych na Ukrainie (prawie 3 min tomów).
**Nowa Giełda (ul. Puszkinśka 17) została zbudowana w latach 1894-99 przez A. Bernardazziego w stylu florenc-kiego renesansu, z kamienia ciosowego i cegły. Budynek na planie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińczykiem w części wschodniej. Główne wejście zaakcentowane głęboką loggią o wysokości 21 m z zewnętrznymi schodami z białego marmuru, dekorowaną ornamentami i inkru-stacjami z różnobarwnego kamienia. Nad westybulem piramidalny dach namiotowy. Elewacje, oblicowane płytkami ceramicznymi w różnych odcieniach brązu, wieńczy wspaniały fryz arkadkowy z gzymsem, attyka i niewielkie frontony z niszami. Otwory potrójnych arkadowych okien dekorowane detalami z białego marmuru i witrażami z różnobarwnego szkła. We wnętrzu, ponad drzwiami wejściowymi do sali operacyjnej (powierzchnia 900 m kw.) trzy malowane panneaux: Rolnictwo, Handel i Przemysł, wykonane przez florenckiego artystę Cassiolego. Na ścianach sali malowidła petersburskiego artysty N. Karazina, sufit wyłożony drewnianymi, rzeźbionymi kasetonami.
167
W 1900 r. dla uczczenia 50-lecia pracy twórczej Bernar-dazziego ustawiono w loggii marmurowe popiersie architekta dłuta B. Edwardsa. Obecnie gmach mieści filharmonię.
Odessa. Budynek Nowej Giełdy
** Szpital (ul. Pastera 5) z lat 1806-21, projektu wybitnego architekta Toma de Tomona. Klasycystyczna budowla składa się z głównego, dwukondygnacyjnego korpusu na wysokim cokole i niższych skrzydeł bocznych. Część środkowa zaakcentowana potężnym, sześciokolumnowym portykiem doryckim. Elewację wieńczy wydatne belkowanie i gzymsy. Ściany skrzydeł bocznych rozczłonkowane kolumnami doryckimi, a na piętrze płaskimi pilastrami. Dach dwuspadowy kryty blachą.
ŚArkada kwarantanny z basztą (obecnie na terenie Centralnego Parku Kultury i Wypoczynku im. Szewczenki) jest pozostałością twierdzy odeskiej. Została zbudowana z wapienia w latach 1803-07. Ściana długości 76 m jest przebita siedmioma półkolistymi arkadami na niskim cokole i nakryta dwuspadowym dachem. Do okrągłej baszty z ostrołukowymi oknami prowadzą zewnętrzne
168
s"dhody. Przylegają do niej"resztki muru, łączącego ją kiedyś z dolną basztą północną.
* * * Pałac Potockiego (ul. Sofijśka 5a). Jest to dawny pałac hr. Seweryna Potockiego (1762-1829), posła na Sejm Czteroletni, później działacza państwowego i oświatowego w Rosji, kuratora charkowskiego okręgu szkolnego (patrz Charków). Budowla z lat 1805-10 w stylu wczesnego klasycyzmu. Dwukondygnacyjna część środkowa na planie prostokąta, z ryzalitami od strony północnej. Od zachodu prostokątna dobudówka, od wschodu znajdował się kiedyś ogród zimowy. Zaokrąglone skrzydła boczne są parterowe, z mansardą i półpiętrem cokołowym. W części środkowej fasady sześciokolumnowy portyk koryncki z trójkątnym frontonem, ozdobiony stiukowym ornamentem. Prowadzą do niego szerokie schody. Nad wejściem kartusz herbowy. We wnętrzach zachowały się zdobione sufity, częściowo także inne elementy wystroju. W westybulu marmurowe posadzki i kominek. W sali reprezentacyjnej parkiet zdobiony wzorami z rzadkich gatunków drewna, na suficie malarski plafon, na ścianach płaskorzeźbiony fryz. Pod środkową częścią budynku znajduje się sztuczna grota z ciosanego kamienia. W katakumbach niskie, sklepione korytarze. Od 1899 r. w pałacu mieści się Muzeum Sztuki (dziś Odeskie Muzeum Sztuk Plastycznych).
* Pałac Gagarina (ul. Łanżeroniwśka 2) z lat pięćdziesiątych XIX w., projektu Ludwika Ottona, klasycystyczny, dwukondygnacyjny, na planie trapezu z trzema półkolistymi ryzalitami od strony morza. Elewacje zwieńczone wydatnym gzymsem z wysoką attyką, od strony morza dekorowane pilastrami korynckimi. Po bokach wejścia głównego podwójne kolumny toskańskie. Wewnątrz zachowały się elementy wystroju, m.in. dekoracje stiukowe na ścianach i sufitach. Obecnie w pałacu mieści się Odeskie Muzeum Literatury.
* Pałac Abazy (ul. Puszkinśka 2) z 1856 r., projektu tego samego architekta, neobarokowy, zbudowany z wapienia. Budynek dwukondygnacyjny, ze ściętym narożem oraz przybudówką od strony dziedzińca. W głównym wejściu i wjeździe na dziedziniec czterokolumnowe portale. Ele-
169
je dekorowane kolumnami i zdwojonymi pilastrami. Na piętrze pięcioboczny wykusz, wsparty na oryginalnym kroksztynie z dekoracją stiukową. W środkowej części znajduje się wielki westybul, z którego dwustronne marmurowe schody prowadzą na piętro. W trzech salach zachowały się malowane sufity oraz parkiety wykonane z cennych gatunków drewna. Obecnie w budynku mieści się Muzeum Sztuki Wschodu i Zachodu.
* Koszary Sabańskie (ul. Kanatna 23), klasycystyczne, zbudowane w 1827 r. jako magazyn ziarna i nazwane od nazwiska zleceniodawcy. W 1831 r. przebudowane na koszary. Fasada przypomina Koszary Pułku Pawłowskiego w Petersburgu. Jest to budynek trzykondygnacyjny na Planie prostokąta. W elewacjach trzy potężne portyki jońskie z kolumnami sięgającymi poziomu podłogi drugiej kondygnacji. Boczne są sześciokolumnowe, zwieńczone trójkątnymi frontonami, a środkowy ma osiem kolumn i wieńczy go attyka, podobnie jak całą budowlę.
Magazyny (ul. Kanhuna 2) z przełomu XVIII i XIX w., obudowane prawdopodobnie przez Toma de Tomona na Użytek urzędu celnego znajdującego się po przeciwnej stronie placu. Uszkodzone w czasie II wojny światowej (uległo Zniszczeniu skrzydło narożne i część ogrodzenia), zostały odbudowane w 1946 r. W 1965 r. nadbudowano jedną kondygnację. Jest to trzykondygnacyjny, klasycystyczny budynek z wapienia, na planie prostokąta. Elewacje rozczłonkowane ozdobnymi arkadami.
** Zespół dawnego pałacu Tołstojów (Dom Uczonych, iul. Sabonijiw Mist 4). Głównym obiektem zespołu jest klasycystyczny pałac z 1830 r., dwukondygnacyjny, na planie prostokąta. Od strony dziedzińca prostokątny ryzalit, od ogrodu półrotunda ozdobiona kolumnami korynckimi i balkonem na kroksztynach w drugiej kondygnacji. Wnętrza o bogatym eklektycznym wystroju, odbijającym gusty przełomu XIX i XX w. Są tu eksponowane dzieła malarzy, rzeźbiarzy, dekoratorów, snycerzy, giserów, mistrzów szkła artystycznego.
170
Do pałacu przylega ogród na planie prostokąta, odgrodzony od ulicy żeliwną kratą na wysokim, kamiennym cokole, a z drugiej strony murem.
Trzeci element zespołu, galerię obrazów, wzniósł w latach 1896-97 G. Schevrembrandt. Jest to budynek dwukondygnacyjny o eklektycznych dekoracjach: pierwsza kondygnacja neorenesansowa, druga neobarokowa z kolumnami i pilastrami korynckimi. Pod gzymsem fryz stiukowy. Całość wieńczy wysoki parapet z balaskami. Na piętrze znajdowała się sala wystawowa oświetlona od góry.
* Dom mieszkalny (ul. Łanżeroniwśka 3) z pocz. XIX w. w stylu włoskiego neorenesansu. Budynek na planie prostokąta, dwukondygnacyjny. W środku drugiej kondygnacji głęboka trójarkadowa loggia, a od strony dziedzińca taras wsparty na kolumnach toskańskich. Dach czterospadowy, kryty blachą.
Dom mieszkalny (ul. Puszkinśka 19) z 1847 r., projektu F. Morandiego, neorenesansowy, dwukondygnacyjny. W latach pięćdziesiątych XX w. od strony ulicy nadbudowano trzecią kondygnację. W drugiej kondygnacji pilastry korynckie. Od strony dziedzińca galeria arkadowa.
�Dom mieszkalny (ul. Roku 1905) z 1834 r., projektu G. Toricellego, klasycystyczny, później przebudowany. Budynek dwukondygnacyjny, o elewacjach zdobionych wstawkami stiukowymi, zwieńczonych fryzem z girlandami, wydatnym gzymsem i parapetem. Wyższe skrajne okna w elewacji od ul. Meringa są potrójne, flankowane kolumnami jońskimi. W części środkowej znajduje się wielka, wysoka sala z półrotunda.
Dom mieszkalny (ul. Czajkowśkoho 8) z 1844 r., projektu F. Boffa, klasycystyczny, czterokondygnacyjny, ze sklepionym, arkadowym wejściem. Elewacje skromnie zdobione fryzem gzymsowym. Był to jeden z pierwszych wielokondygnacyjnych domów w Odessie.
Omówione budynki publiczne, pałace i domy mieszkalne nie wyczerpują listy zabytków świeckich Odessy. W centrum, zwłaszcza w pobliżu Prymorskiego Bulwaru, przy ulicach Puszkinskiej, Hohola i Riszeliewskiej (d. Le-
171
nina), można znaleźć wiele monumentalnych budynków we wszelkich stylach, od klasycyzmu przez neorenesans i neobarok do secesji i modernizmu. Są także przykłady architektury nawiązującej do sztuki Wschodu (m.in. mauretańskiej). Szczególnie godne uwagi są: ** hotel "Kra-snaja" z 1899 r., z loggią i okazałym balkonem wspartym na kariatydach; dom przy ul. Hohola 6, z długim balkonem wspartym na czterech atlantach; bogato zdobiony
* dom przy ul. Puszkinskiej 39, mający w obramieniach okiennych kartusze, Wstęgi i główki aniołów, a w części środkowej dwukolumnowy portyk z trójkątnym frontonem wypełnionym płaskorzeźbionymi puttami i girlandami. Tablica na domu prjy ul. Riszeliewskiej 17 przypomina, że w latach 1905-24 mieszkał tu wybitny pisarz Izaak Babel. Godny uwagi pomimo skromnej architektury jest gmach uniwersytetu, wzniesiony w latach 1825-57 przez Aleksandra Szaszina jako Liceum im. Richelieu'go. Bliżej morza, w parl^U) stoi budowla stylizowana na średniowieczny zaimek, z oszkarpowanymi basztami zwieńczonymi krenelążem.
Mołdawanka to dzielnica Odessy położona na zachód od dworca kolejowego, przed I wojną światową zamieszkana głównie przez Żydów. jej legendę utrwaliła literatura. Po jej ulicach spacerował niegdyś Benia Krzyk i inne słynne postacie uwiecznione w utworach m.in. Izaaka Babla.
Cerkiew Troicka (ul. Katerynynśka 55), klasycystyczna, z 1808 r. W 1839 r. dobudowano południowy, a w 1875 r. północny przedsionek. Budowla na planie krzyża z portykami jońskimi z trzech stron. Wewnątrz częściowo zachowały się marmurowe posadzki. Obok dzwonnica.
* Kościół luterański św. Pawła (ul. Nowosilśkoho 68), eklektyczny, wzniesiony w 1897 r. przez G. Schevrem-brandta. Bryła budowli neogotycka, halowa, z graniastą częścią ołtarzową j pięciokondygnacyjną dzwonnicą. W południowym i zachodnim narożu kwadratowe wieże o namiotowych zwieĄczeniach. Ściany wzmocnione szkar-pami. Dekoracje elewaqi neoromańskie.
* Kościół katolicki p>w Wniebowzięcia NMP (ul. Katerynynśka 33) został obudowany w 1853 r. staraniem pol-
172
skich i niemieckich parafian oraz proboszcza, ks. Razuto-wicza, według projektu F. Morandiego i F. Gąsiorowskiego. Do 1914 r. pełnił funkcję prokatedry odesko-tyraspolskiej. Wewnątrz było cenne wyposażenie: ołtarze z biało-szarego marmuru, ambona, dębowe ławy i rzeźbione konfesjały. W 1935 r. kościół zamieniono najpierw w klub, a tuż przed II wojną światową na stajnie i garaż wojskowy. Wywieziono cenne obrazy i żyrandole, a z budynków przykościelnych bibliotekę. Po zajęciu Odessy przez Rumunów w 1941 r. kościół przywrócono do kultu, a księża otrzymali zwrot zagarniętego mienia. Od 1949 r. był ponownie zamknięty, tym razem na długo. Wnętrze przedzielono stropem i urządzono w nim salę sportową. Z wyposażenia ocalał tylko obraz Madonny z ołtarza głównego i dwie stacje Męki Pańskiej, przechowywane przez pięćdziesiąt lat w domu prywatnym.
W 1991 r. władze miasta przekazały kościół ks. prałatowi Tadeuszowi Hoppemu w stanie zaawansowanej dewastacji. Obecnie jest odremontowany. W obecnym kształcie jego dominantą jest eklektyczna wieża-dzwonnica zwieńczona niewielkim tarasem z balustradą. W drugiej kondygnacji ostrołukowe, podwójne okna. Boczne elewacje wzmocnione graniastymi filarami przyściennymi.
Odessa. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP
173
Ks. Tadeusz Hoppe, salezjanin, jeden z nestorów Kościoła katolickiego na Wschodzie, pochodzi z Wielkopolski. Studiował historię na wileńskim Uniwersytecie Stefana Batorego, a święcenia otrzymał potajemnie w 1943 r. w Kalwarii Wileńskiej. W 1958 r. przyjechał do Odessy i przez czterdzieści lat pełnił posługę kapłańską w kościele św. Piotra. Gdy przejął dawną prokatedrę, sprowadził do pomocy trzech salezjanów z diecezji krakowskiej. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. proboszczem był tu ks. Ignacy Randzionek, wywodzący się z Leonpola nad Dźwiną. Odescy salezjanie uzyskali zezwolenie na prowadzenie pracy duszpasterskiej wśród marynarzy obcych okrętów zawijających do portu. Wśród działających w mieście polskich kapłanów jest też pallotyn, który odbudował zniszczony w 1937 r. kościół św. Klemensa przy ul. Frunze (zachował się neogotycki budynek parafialny). Jeszcze w 1995 r. polscy duszpasterze działali w Odessie na tzw. pticzych prawach musieli co trzy miesiące odnawiać zezwolenie na pobyt.
* Kościół św. Piotra (ul. Hawanna 5) z XIX w. był jedynym czynnym nieprzerwanie za czasów sowieckich. Klasycy-styczna fasada tej niewielkiej świątyni jest dekorowana podwójnymi pilastrami jońskimi i pinaklami w narożach. Kondygnacje przedziela wydatny gzyms, w zwieńczeniu trójkątny fronton. Nad wejściem mozaika przedstawiająca św. Piotra. Zachowało się zabytkowe wyposażenie wnętrza.
Kaplica w parku z przełomu XIX i XX w, eklektyczna, niewielkich rozmiarów. Obecnie mieści się w niej zbór baptystów.
** Cmentarz Centralny leży w północno-zachodniej części miasta. Według napisu na bramie jest katolicki, lecz spoczywają tu także zmarli innych wyznań, dając świadectwo zgodnej koegzystencji różnych narodowości. Obiekt jest czynny i starannie utrzymany. Nagrobków polskich jest stosunkowo niewiele. Pochówki pochodzą przeważnie z pierwszych dziesięcioleci XX w., choć spotyka się także inskrypcje z lat osiemdziesiątych, a nawet dziewięćdziesiątych. Najstarszy pomnik, jaki udało się odnaleźć, należy do
174
Odessa. Kościół św. Piotra
dyplomaty austro-węgierskiego Sigismunda von Piombaz-ziego, generalnego konsula w Odessie (zm. 1891). Warto wspomnieć o nagrobku zwieńczonym rzeźbą dziecka z wieńcem w ręku na grobie pięcioletniej Halusi Kowal (zm. 1929). Są też groby Buncewiczów, Myszaków, Ku-kulewskich, Adamowiczów, Karpińskich, Szwejkowskich, Nowickich, Deszczyńskich. W głębi rozciąga się nowy cmentarz komunalny.
Na lewo od wejścia znajduje się bardzo zadbana kwatera księży katolickich różnej narodowości. Są tam pochowani m.in.: ks. Jacenty Lewczyn, bernardyn (zm. 1913); ks. Paweł Sawicki, były rektor seminarium kieleckiego (1845--1907); ks. Franciszek Kosiński (zm. 1901); ks. Jan Osta-powicz (1818-1898, inskrypcja francuska), ks. Aleksander Boos, kanonik katedry odesko-tyraspolskiej (1842-1899, inskrypcja łacińska); ks. Piotr Marczewski (zm. 1895); ks. Rudolf Reichert, kanonik honorowy i dziekan odeski (1841-1905, inskrypcja niemiecka).
Zwracają uwagę groby ofiar NKWD z lat dwudziestych i trzydziestych XX w., m.in. grób Jana Pankiewicza (1927) oraz okazały pomnik zamordowanych przez sowiecką bezpiekę 25 sierpnia 1930 r., zwieńczony wysokim krzyżem.
175
Pomniki te ^zczrozumiałych względów mogły być postawione dopito na początku lat dziewięćdziesiątych. Wśród ofiar byli nie tylko mieszkańcy ZSRR, o czym świadczy nagrobek trzcch Włochów z rodziny Topuz zamęczonych w więzieniu odeskim pod koniec lat dwudziestych.
Synagoga Brodzą z 1840 r. (na rogu ulic Puszkinskiej i Żukowśkoho) u pierwszą w dawnej Rosji synagogą tzw. postępową rreformowaną). Nazwa pochodzi od miasta Brody, z którego wywodził się prawdopodobnie pierwszy rabin i zara^etn kantor, N. Blumental. Jest to jedyna zachowana z si^miu synagog, jakie istniały w Odessie przed I wojną światową (najstarsza powstała w 1798 r.). Oprócz tego byj0 49 domów modlitwy. Wszystkie te obiekty zostały Mszczone w czasie wojny domowej w Rosji bądź zdewastowane za czasów sowieckich. W synagodze Brodskjej umieszczono klub sportowy. Gmina żydowska reakty^wała się w latach dziewięćdziesiątych, lecz synagogi ni^ odzyskała.
Cmentarz żydowski tzw. stary. Najstarszy nagrobek pochodzi z 179$ r. Cmentarz nowy jest niewiele młodszy, powstał bowier^ w XIX w. Wyznaniowa gmina żydowska istniała w 0des5je już w XVIII w. Była na tyle liczna i zorganizowana, że -y 1795 r. działało już bractwo pogrzebowe Chewra Kadisz^ towarzystwo opieki nad chorymi i inne typowe żydowskie organizacje społeczne.
Ostrz (OcTep))
rej. Kozielec, ob^ czernihowski
Miasto Ostrz czWane także Oster, Ostrsk, w latopisach Horodziec Q)Sterski), położone przy ujściu rzeki Oster do Desny, założone zostało prawdopodobnie przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego w 988 r. Później stało się "wzygródkiem" Perejasławia, będącego stolicą udzielnego księstwa, rządzonego w latach 1139--1157 przez k^cia Jurija Dołgorukiego. W XII w. Ostrz był przedmiot em sporu między książętami ruskimi w 1152 r. zos^ai spalony przez kniazia kijowskiego Iza-sława. Ponowr^je zniszczyli go Tatarzy w 1239 r. W końcu XIV w. dostał j^ję w ręce Litwinów.
176
Po zajęciu Czernihowa "przez Moskwę Ostrz stał się ważnym grodem przygranicznym i siedzibą starostwa. W 1522 r. król Zygmunt Stary oddał go wojewodzie wileńskiemu Wojciechowi Gasztołdowi, podczaszemu litewskiemu, który w 1538 r. wzniósł w widłach Osteru i Desny drewniany zamek. Gasztołd ufundował także dwie cerkwie Iwanowską i Michajłowską. Z1594 r. pochodzi pierwsza wzmianka o prawosławnym biskupstwie osterskim. Dwa lata później biskup Innocenty Borkowski przyjął Unię Brzeską. W 1604 r. w mieście odpoczywał przed wyprawą na Moskwę Dymitr Samozwaniec, podejmowany przez swojego poplecznika, starostę Michała Ratomskiego. Kolejny starosta, Remigian z Otoka Zaleski herbu Dołęga (zm. 1645), pochowany został pod pięknym nagrobkiem w kościele św. Jana w Warszawie.
Po przyłączeniu Siewierszczyzny do Polski w 1618 r. znaczenie zamku osterskiego zmalało ze względu na odsunięcie się granicy. Za czasów Chmielnickiego starostą był Stefan Aksak. W Ogniem i mieczem wymieniony jest kilkakrotnie jego dzielny syn, poległy w obronie Zbaraża. Pod koniec 1663 r. zajęty przez Kozaków Ostrz został zdobyty przez wojska króla Jana Kazimierza. Król spędził tu z wojskami zimę. Po odejściu Zadnieprza do Rosji car potwierdził ostrzanom prawo magdeburskie (1668). Miasteczko było siedzibą carskich wojewodów. Rzeczpospolita utrzymała jednak urzędy i godności utraconego województwa czernihowskiego, więc na sejmiki, przeniesione do Włodzimierza Wołyńskiego, aż do rozbiorów zjeżdżali starostowie osterscy. Ostatnim tytularnym starostą był Jan Nepomucen Poniński.
Dziś Ostrz jest mało znaczącym miasteczkiem, położonym z dala od głównych szlaków komunikacyjnych.
**Jurjewa Bożnycia to jedyny znaczący zabytek Ostrza. Tak potocznie nazywa się zachowane prezbiterium i fragment ścian cerkwi Jurjewskiej wzniesionej prawdopodobnie w 1098 r. przez Włodzimierza Monomacha jako świątynia zamkowa na wzgórzu nad Desną. W 1240 r. została zniszczona przez Tatarów, a w 1753 r. spłonęła od uderzenia pioruna i odtąd była zamknięta. Na przełomie XVIII i XIX w. rozebrano większą część budowli. Została
177
odrestaurowana w 1907 r. według projektu R Pokryszkina, a następnie w latach 1924-1950 oraz 1977-80.
Jest to jedyny zachowany zabytek tzw. perejasławskiej szkoły architektonicznej. Cerkiew wzniesiono z kamienia. Na murach widoczne są charakterystyczne stemple dawnych mistrzów, zbliżone do stempli na staroruskich zabytkach Czernihowa. Wewnątrz zachowały się resztki fresków z 1098-1125, przedstawiające archanioła, Eucharystię i Matkę Bożą Orantkę. Odejściem od tradycji cerkiewnych jest swobodne potraktowanie kompozycji. W kolorycie przeważają czerwień i ochra.
Ostrz. "Jurjewa Bożnycia"
Osycz (Ochh)
rej. Bachmacz, obw. czernihowski
Dzwonnica cerkiewna z 1825 r., w duchu baroku ukraińskiego, z elementami klasycyzmu. Dwukondygnacyjna, zwieńczona ozdobną kopułką. Elewacje zdobione płytkimi niszami, oddzielonymi od siebie półkolumienkami i gzymsami.
Osynowo (Ochhobc)
rej. Nowopskow, obw. ługański
* Cerkiew Uspieńska z 1802 r., barokowo-klasycystyczna,
na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożami. Nad częścią
178
centralną wielka; póisteryczfla Kopuła na cynnarycznym bębnie, nad częścią wschodnią i przedsionkiem niewielkie kwadratowe wieżyczki zakończone kopułkami, od zachodu dzwonnica. We wszystkich elewacjach dwukolumnowe portyki doryckie z płytkimi niszami po bokach. Wewnątrz zachowały się dekoracje stiukowe i malowidła z końca XIX w.
Parchomówka (IlapxoMiBKa)
rej. Krasnokutsk, obw. charkowski
* Cerkiew Pokrowska z 1808 r., wchodziła w skład zespołu dworskiego, wzniesionego według projektu R Ja-rosławskiego. Budowla klasycystyczna, na planie krzyża, z jedną kopułą. Jej osobliwością są dwie dzwonnice umieszczone na osi wzdłużnej, od wschodu i zachodu. Elewacje zwieńczone trójkątnymi frontonami, ściany rozczłonkowane płytkimi niszami z otworami okiennymi i drzwiowymi.
Parutyno (riapyTHHe) rej. Oczaków, obw. mikolajowski
Na południe od tej wsi znajdują się ** ruiny Olwii, starogreckiego miasta, które istniało tu od VI do IV w. przed Chr.
Perejasław
stolica rejonu, obw. kijowski
Oni też Bohuna do Perejasławia zaraz wyprawili...
Ogniem i mieczem, 1.1
Miasto Perejasław, położone przy ujściu rzeki Alty do Tru-beży, wzmiankowane jest po raz pierwszy w latopisie pod datą 907 r., w kontekście układu Rusi Kijowskiej z Cesarstwem Bizantyjskim. Już wtedy było jednym z trzech głównych ośrodków Rusi, fortecą na jej południowej granicy, a także ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym. Po przyjęciu chrześcijaństwa stało się także siedzibą eparchii. W XI-XII w. Perejasław był stolicą udzielnego księstwa. Rezydowali tu m.in. książęta Włodzimierz Monomach
179
i JuHfBoTgorukT WXIII-XV w. był wielokrotnie niszczony przez Tatarów.
Odrodził się Perejasław w II poł. XVI w. dzięki ks. Konstantemu Ostrogskiemu, który przyznał liczne swobody napływającym osadnikom. W 1585 r. król Stefan Batory nadał miastu przywilej trzech jarmarków rocznie, a w 1621 r. Zygmunt III Waza miejskie prawo magdeburskie. XVII-wieczne lustracje wymieniają starostów pe-rejasławskich: Humieckiego (1615) i Charlęskiego (1622). W 1635 r. kolejny starosta perejasławski Łukasz Żółkiewski (bratanek sławnego hetmana) ufundował i uposażył misję jezuicką. Ks. Jeremi Wiśniowiecki założył w starostwie perejasławskim czterdzieści nowych miejscowości, o które musiał się procesować z hetmanem koronnym Koniecpolskim. W przeddzień powstania Chmielnickiego miasto liczyło 6 tys. mieszkańców.
W1648 r. Kozacy zniszczyli Perejasław wraz z kościołem jezuitów, w którym wyrzucili z trumny ciało fundatora, Łukasza Żółkiewskiego. W marcu 1650 r. odbył się tu zjazd, w którym uczestniczył wojewoda kijowski Adam Kisiel. W1654 r. miało miejsce najdonioślejsze wydarzenie w dziejach miasta: w wyniku tzw. rady perejasławskiej Kozacy z Chmielnickim na czele ogłosili zjednoczenie Ukrainy z Rosją na zasadach autonomii. W 1658 r. hetman Wyhowski, zwolennik związków z Polską, wspomagany przez Tatarów, stoczył pod Perejasławiem krwawą bitwę z kozackimi zwolennikami Rosji.
Obecnie Perejasław jest miastem rejonowym i liczy ok. 30 tys. mieszkańców. Od 1943 r. nosi nazwę Perejasław Chmielnicki.
*** Monaster Wozniesieński (XVII-XVIII w), położony w centrum miasta, należy do najcenniejszych zespołów architektury sakralnej Zadnieprza. Obecnie składa się z soboru Wozniesieńskiego, dzwonnicy oraz kolegium. W latach 1954-64 był restaurowany po zniszczeniach wojennych.
Sobór Wozniesieński zbudowano w latach 1695-1700 w stylu baroku ukraińskiego. Jest to budowla na planie krzyża, zwieńczona kopułą na bardzo wysokim, ośmio-bocznym bębnie. W elewacjach wysokie frontony o fa-
180
listym zarysie, nad piętrowymi pomieszczeniami narożnymi dachy namiotowe. Portale, bęben oraz obramowania okien dekorowane ornamentami stiukowymi (I ćw. XVIII w.). Obecnie sobór jest bardzo zaniedbany. W gruntownie przebudowanym wnętrzu zainstalowano w czasach sowieckich... Muzeum Forsowania Dniepru w 1944 r. Można tam obejrzeć wielką malarską panoramę tego wydarzenia, zajmującą prawie całą przestrzeń wewnętrzną świątyni!
Perejasław. Sobór Wozniesieński
Wysoka ** dzwonnica, wzniesiona w latach 1770--76 w stylu barokowym, dominuje w tej części miasta, zamykając perspektywę kilku ulic. Jest to budowla na planie kwadratu, trójkondygnacyjna, zwieńczona kopułą. W pierwszej kondygnacji arkadowy przejazd. Poszczególne kondygnacje są ozdobione kolumnami i pilastrami. W 1782 r. do wschodniej części dzwonnicy dobudowano cerkiew św. Barbary, która uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej.
W 1738 r. na terenie monasteru powstało kolegium (szkoła wyższa). Początkowo mieściło się w budynku drewnianym. Pożar w 1748 r. zniszczył całą drewnianą
181
I
zabudowę zespołu. Obecny *� gmach kolegium wzniesiono z cegły w latach 1753-57. Jest budynkiem na planie prostokąta, z trzema ozdobnymi portalami (najskromniejszy środkowy prowadził do młodszych klas, boczne mają bogatą dekorację stiukową z ornamentami roślinnymi i symbolami nauk). Cztery duże audytoria są nakryte sklepieniami kolebkowymi. W 1753 r. nauczał w perejasławskim kolegium znany poeta i filozof ukraiński H. Skoworoda (jego pomnik stoi w uczelnianym ogrodzie). W kilku pomieszczeniach mieści się interesujące i dobrze utrzymane Muzeum Sztuki im. Skoworody (stare obrazy, meble). Jest też piękna biblioteka, w której można odnaleźć m.in. Księgę Konstytucyi Sejmu Piotrkowskiego 1565 r.
Na przełomie XVIII i XIX w. od strony wschodniej wzniesiono nowy, dwukondygnacyjny budynek szkolny (na parterze znajdowały się hale targowe z piwnicami-ma-gazynami, na piętrze mieszkania dla seminarzystów). W 1916 r. budynek ten spłonął i został rozebrany.
Cerkiew Borysoglebska z 1839 r. znajduje się na obrzeżach miasta. Zbudowana w stylu prowincjonalnego klasycyzmu, murowana, na planie krzyża, trzynawowa, z prostokątnymi pastoforiami (dwudzielnymi zakrystiami). Część centralną wieńczy półsferyczna kopuła na wysokim, cylindrycznym bębnie. Od zachodu nad przedsionkiem wznosi się wysoka, dwukondygnacyjna dzwonnica. W jej górnej kondygnacji czterokolumnowe portyki toskańskie, otwarte z czterech stron.
Cerkiew Troicka z 1804 r. znajduje się w pobliżu Muzeum Historycznego. Budowla klasycystyczna, zwieńczona kopułą na sześciobocznym bębnie. Wejście przez trzykondy-gnacyjną dzwonnicę nakrytą zwieńczeniem namiotowym. Dekoracja elewacji bardzo skromna.
* Cerkiew Uspieńska wzniesiona na początku XX w. z żółtej cegły w stylu pseudobizantyjskim, nakryta centralną kopułą, po bokach której znajdują się dwie czworoboczne wieże z mniejszymi kopułami. Fasada dekorowana półkolistym, wielouskokowym portalem z półkolumnami.
** Cerkiew Michajłowska została wzniesiona w latach 1648-54 w północnej części majdanu dawnego grodu, na
182
Perejasław. Cerkiew Uspieńska
miejscu soboru Michajłowskiego z XI w., który został zniszczony w czasie najazdu mongolskiego w 1239 r. W 1734 r. spłonęła, wkrótce jednak ją odbudowano. Świątynia w stylu barokowym składa się z prostokątnej nawy i zamkniętej wielobocznie części ołtarzowej z zakrystią i diakonnikiem. Elewacje są rozczłonkowane pilastrami. Belkowanie ozdobione fryzem z glazurowanych rozetek ceramicznych i główek aniołów. Nad oknami frontoniki z dekoracją ornamentalną i figuralną. Wewnątrz zachowały się freski z XVIII-XIX w., w których widoczny jest wpływ kijowskiej szkoły malarstwa ściennego.
Na wschód od cerkwi znajduje się dzwonnica z 1745 r. oraz dawny budynek klasztorny z trapezną (refektarzem), na planie prostokąta, z półkoliście zamkniętą bramą wjazdową. Ściany podzielone pilastrami i opasane stiukowym ornamentalnym fryzem.
Zespół cerkwi Michajłowskiej był zniszczony w czasie II wojny światowej, odbudowano go w latach 1951-53. Przy restauracji wykorzystano rysunki Tarasa Szewczenki. W cerkwi i dzwonnicy mieści się ekspozycja etnograficzna Muzeum Historycznego. Jej częścią są odsłonięte w latach 1949-53 * fundamenty i resztki ścian staroru-
183
SKiego soDoru Micnajiowskiego, nakryte przeszklonym dachem (klucz od cerkwi i muzeum w domu naprzeciwko).
Umocnienia ziemne miasta i zamku z XI-XII w. zachowały się częściowo przy ujściu Alty do Trubeży. Staroruski gród był otoczony wysokimi wałami, a od strony równiny także rowami z wodą. Podstawę wałów tworzyły dębowe zręby wypełnione ziemią i obłożone z zewnątrz darnią. Wysokość wałów sięgała 17-18 m, a szerokość 18 m. Na ich szczycie wznosiły się drewniane palisady. Długość wałów wynosiła ok. 3 km (zachowało się ok. 1500 m). Ciągnęły się od obecnej ul. Jarowej, wzdłuż ul. Gorkiego i Bolszej Podwalnej do Alty i wzdłuż jej brzegów do wałów majdanu zamkowego. Do miasta prowadziły trzy bramy: Książęca (w rejonie obecnego Placu Zjednoczenia), Biskupia (w pobliżu cerkwi Michajłowskiej) oraz Kowalska (w pobliżu Trubeży). Resztki Bramy Biskupiej odsłonięto i przebadano w latach 1955-60. Zachowały się dwie równoległe ściany z kamienia i cegły (do wysokości 2 m), z czterometrowym przejazdem wyłożonym kamieniem ciosowym. Nad przejazdem znajdowała się niewielka cerkiew bramna. Do zespołu bramy należała także prostokątna w planie baszta ze schodami prowadzącymi do cerkwi.
* Muzeum Historyczne im. Tarasa Szewczenki (w pobliżu cerkwi Troickiej) mieści się w dworku z I poł. XIX w, w którym poeta przez jakiś czas mieszkał. Miał tu napisać jeden ze swoich znanych utworów Testament. W ekspozycji interesująca kolekcja XIX-wiecznego malarstwa. Niektóre obrazy nawiązują tematyką do wojen polsko--kozackich 1648-54: na jednym z nich widzimy przyjęcie posłów polskich przez Chmielnickiego w Perejasławiu, na innym podstarościego Czaplińskiego z Czehryna, znanego m.in. z Ogniem i mieczem.
Przy głównych placach miasta stoją dwa pomniki upamiętniające zjednoczenie Ukrainy z Rosją w 1654 r., wzniesione za czasów sowieckich. Na jednym z nich (w kształcie klasycystycznej rotundy) widzimy dwie młode
184
kobiety w strojach antycznych symbolizujące Ukrainę i Rosję, na drugim radę perejasławską z Chmielnickim na czele.
Perwomajsk
stolica rejonu, obw. mikołajowski
Miasto, położone przy ujściu rzeki Siniuchy do Bohu, nazywało się pierwotnie Orlik. Zostało założone w 1676 r. przez Kozaków jako punkt oporu przeciw najazdom Tatarów i Turków. W 1743 r. mirhorodzki pułkownik W. Kap-nist i francuski inżynier de Bocąuet wznieśli na miejscu umocnień kozackich sześciobastionowy szaniec. W 1769 r. Tatarzy spalili Orlik i zburzyli umocnienia. Kolejne osady istniejące na miejscu dzisiejszego Pierwomajska nosiły nazwy: Olwiopol, Bohopol i Hołta. Obecna nazwa obowiązuje od 1919 r. W latach 1918-19 wojska Ukraińskiej Republiki Ludowej toczyły w tym rejonie zażarte walki z bolszewikami. W pobliżu odkryto pozostałości osiedli doby neolitu i brązu, kultury kimeryjskiej, scytyjskiej i czerniachowskiej. Obecnie Pierwomajsk liczy ponad 60 tys. mieszkańców.
Cerkiew Pokrowska z 1805 r. to budowla klasycystyczna, murowana, na planie krzyża. Przy wejściu czterokolum-nowy portyk z trójkątnym frontonem, podobne frontony znajdują się w elewacjach bocznych. Bęben kopuły ma plan kwadratu ze ściętymi narożami. Obok dzwonnica z 1803 r. na planie kwadratu, trzykondygnacyjna. Arkadowe otwory okienne obramowane rustykowanymi ar-chiwoltami. W zwieńczeniu sferyczna kopuła z dekoracyjną kopułką.
Petrowskie (IleTpiBCbKe)
rej. Kozielec, obw. czernihowski
Cerkiew Michajłowska z dzwonnicą, zbudowana w latach 1782-96, zachowana w pierwotnym kształcie. Budowla klasycystyczna na planie krzyża, z zaokrągloną częścią ołtarzową i pomieszczeniami narożnymi równymi wysokością głównemu korpusowi. Każda z elewacji jest zaakcentowana monumentalnym portykiem z frontonem
185
na czterech podwójnych kolumnach doryckich. Do zachodniego portalu prowadzą szerokie schody. Część centralna zwieńczona kopułą na okrągłym bębnie, po bokach ozdobne kopułki. Wewnątrz zachowały się malowidła z XIX w. (w kopule).
Petrówka (IleTpiBKa)
rej. Kominternowskie, obw. odeski
Zespół pałacowy założony w końcu XVIII w. Zachował
się pałac, fragmenty parku i budynek gospodarczy.
** Pałac budowano w dwóch etapach: część wschodnią w latach 1810-20, a część zachodnią w latach 1891-92 (według projektu N. Tołwińskiego z Odessy). Przypomina średniowieczny zamek. W dekoracji wykorzystano elementy gotyku i architektury mauretańskiej. Całość budowli składa się z kilku dwu- lub trzykondygnacyj-nych części. Wyróżnia się część okrągła ze stożkowatym zwieńczeniem, przypominająca obronną basztę, a także ośmioboczna wieża podobna do minaretu, zwieńczona cebulastą kopułką. Jest także wielki taras z półkolistym występem, do którego prowadzą z dwóch stron schody. Portal głównego wejścia ma kształt pisztaka (wejścia do meczetu lub karawanseraju). Ściany zwieńczone blankami o kształcie trójliścia. W nowszej części pałacu znajduje się wielka sala reprezentacyjna bez okien, z górnym oświetleniem, dekorowana pilastrami i malowidłami. Jest to jeden z najwcześniejszych na Ukrainie zabytków epoki romantyzmu.
Budynek gospodarczy na planie krzyża jest nakryty dwuspadowym dachem z dachówką. W ścianach szczytowych wielkie arkady wjazdowe.
Petrykówka
stolica rejonu, obw. dniepropietrowski Cerkiew Narodzenia NMP z XIX w, z częścią środkową na planie prostokąta, półkolistą apsydą i przedsionkiem. W elewacji zachodniej czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym frontonem.
186
Muzeum Sztuki Stosowanej prezentujewyroby miejscowych artystów: malowane skrzynie, kilimy i odzież, znane już w XVIII w.
Piriatyn
stolica rejonu, obw. połtawski
Sobór Rożdiestwieński z 1781 r., murowany, w stylu ukraińskiego baroku. Jest to budowla trójdzielna, na planie prostokąta. Część środkowa zwieńczona ośmiobocznym bębnem nakrytym kopułką, przypominającą kopuły cerkwi drewnianych. Elewacje zwieńczone trójkątnymi frontonami i profilowanymi gzymsami. Okna w ozdobnych barokowych obramieniach. W XIX w. sobór przebudowano, dodając boczne nawy i cztery kopuły. Restauracja z 1971 r. przywróciła mu pierwotny wygląd.
Pirogówka (EfoiporiBKa)
rej. Szóstka, obw. sumski
Cerkiew św. Jana Ewangelisty z XVIII w., drewniana, na planie krzyża. Środkowy zrąb na planie kwadratu, zwieńczony dachem namiotowym i kopułą, jest dwukrotnie wyższy od części bocznych, nakrytych dachem dwuspadowym. Obok dwukondygnacyjna dzwonnica (XIX w.).
Piski (IlicKH)
rej. Bobrowi ca, obw. czernihowski Cerkiew Troicka, drewniana, z 1887 r.
Muzeum i pomnik Pawła Tyczyny, wybitnego poety ukraińskiego, w jego domu rodzinnym.
Piski
rej. Łubnie, obw. połtawski
Cerkiew Uspieńska z początku XIX w, drewniana, oszalowana, zwieńczona wysokim, ośmiobocznym bębnem nakrytym kopułką. Do przedsionka dobudowana trój-kondygnacyjna dzwonnica. Ściany dekorowane ażurową snycerką oraz niewielkimi półkolistymi arkadami.
187
Pleszywiec
rej. Hadziacz, obw. połtawski
* Cerkiew Pokrowska wzniesiona w latach 1902-1906 przez E Kuzniecowa, murowana, na planie krzyża, zwieńczona dziewięcioma kopułami. Elewacje urozmaicone pila-strami i obramieniami okiennymi nawiązującymi do baroku ukraińskiego. Cerkiew jest pomniejszoną kopią arcydzieła drewnianej architektury ukraińskiej Soboru Troickiego w Nowomoskowsku (obw. dniepropietrowski). Została wzniesiona staraniem arcybiskupa Parfenija (Pam-fiła Lewickiego), który urodził się w tej wsi.
Połonki (ITojiohkh)
rej. Pryłuki, obw. czernihowski
Cerkiew Michajłowska z XVIII w. Do części środkowej, zwieńczonej kopułą na ośmiobocznym bębnie, przylega od wschodu pięcioboczna apsyda, a od zachodu przedsionek. Otwory okienne w obramieniach uszastych z kluczami. Elewacje dekorowane stiukami i gzymsami, z trzech stron portale kolumnowe z niszami po bokach.
Połtawa (IlojiTaBa) stolica obwodu
Tatar długo czyhał nad Orłem, nad Worsklą i wietrzył jak wilk, nim ośmielił się na północ konia popędzić.
Ogniem i mieczem, 1.1
Połtawa, położona na prawym brzegu rzeki Worskli, została założona prawdopodobnie w X w. W Latopisie Ipa-tijewskim jest wymieniona w 1174 r. jako wieś ziemi pereja-sławskiej o nazwie Piwtawa lub Ltawa. Pod obecną nazwą występuje od XV w. 12 sierpnia 1399 r. nad Worsklą na południe od Połtawy litewsko-ruskie wojska ks. Witolda, wspomagane przez oddziały polskie, poniosły w bitwie z Tatarami klęskę, w której poległ kwiat rycerstwa trzech narodów, m.in. wojewoda krakowski Spytek z Melsztyna. Była to jedna z największych bitew owych czasów.
W XVI w. Połtawa wchodziła w skład starostwa pe-rejasławskiego. W I poł. XVII w. należała do dóbr książąt Wiśniowieckich; według inwentarza liczyła wtedy
188
812 osiadłych mieszkańców. Fo Ib48 r. była' siedzibą jednego z pułków kozackich. Na mocy traktatu andruszow-skiego w 1667 r. dostała się Rosji. Miasto było wielokrotnie niszczone przez Tatarów (po raz ostatni w 1695 r.).
27 czerwca 1709 r. na północnych obrzeżach Połtawy miała miejsce kolejna słynna bitwa, w której car Piotr I zadał klęskę wojskom szwedzkim Karola XII i sprzymierzonym z nimi Kozakom hetmana Mazepy. Po stronie szwedzkiej walczyło ok. 30 tys. ludzi, po rosyjskiej blisko 50 tys. Starcie to było przełomowym punktem wielkiej wojny północnej, w wyniku której została złamana militarna potęga Szwecji, a Rosja wyrosła do rangi mocarstwa europejskiego.
Od 1802 r. Połtawa była miastem gubernialnym i ulegała silnym rosyjskim wpływom kulturowym. Język rosyjski obowiązywał w szkołach i instytucjach kulturalnych, szybko upowszechnił się jako mowa potoczna. Około 1880 r. miasto miało 41 tys. mieszkańców, w tym tylko 665 katolików. Było tu 19 cerkwi, seminarium duchowne, gimnazjum wojskowe, dwa teatry. Ożywienie gospodarcze nastąpiło po wybudowaniu linii kolejowej z Charkowa przez Połtawę do Jelizawetgradu (dziś Dniepropietrowsk). Obecnie Połtawa liczy ponad 350 tys. mieszkańców. Z ponad 30 szkół średnich i gimnazjów tylko 17 ma status szkół ukraińskich, a języka ukraińskiego uczy się 44% uczniów. Przy ul. Marata funkcjonuje kaplica katolicka, którą opiekuje się polski zakonnik oblat o. Jacek Pil duszpasterz nielicznych miejscowych katolików.
*** Sobór Wozdwiżeński został wzniesiony w latach 1689-1709 staraniem ihumena Monasteru Mgarskiego Kalistrata dzięki datkom starszyzny kozackiej. Znajduje się kilka kilometrów od centrum miasta, na wysokim wzgórzu nad Worsklą, w malowniczej okolicy. Dojazd autobusem podmiejskim. Jest to świątynia murowana, trzynawowa, zwieńczona siedmioma kopułami, z wielo-bocznie zamkniętym prezbiterium. Nad przedsionkiem dwie wieże. Kompozycja budowli jest charakterystyczna dla tzw. czernihowskiej szkoły architektonicznej. W trzech elewacjach portale dekorowane półkolumnami i ornamentowanymi szczytami. Obramienia okien o różno-
189
rodnym kształcie. W arcfiitekTurze widoczne "śą wpływy budownictwa staroruskiego oraz ukraińskiego ludowego budownictwa drewnianego.
W sąsiedztwie późnobarokowa dzwonnica z 1786 r., wysokości 45 m, dekorowana ornamentami stiukowymi. Elewacje pierwszej kondygnacji zdobią czterokolumnowe portyki toskańskie. W czwartej kondygnacji znajdował się mechanizm zegarowy z kurantami. Dzwonnica przypomina wyglądem dzwonnice monasteru Mgarskiego koło Łubniów i Ławry Peczerskiej w Kijowie.

Połtawa. Sobór Wozdwiżeński
Zespół soboru restaurowano w okresie powojennym. Pomimo to z czasów sowieckich wyszedł bardzo zaniedbany. Zwrócono go wiernym w 1992 r., obecnie trwa kolejna restauracja.
* Dzwonnica soboru Uspieńskiego, zbudowana w latach 1774-1801, barokowa. Liczy wraz z iglicą 44 m wysokości. Elewacje dekorowane kolumnami jońskimi. W zachodniej elewacji czterokolumnowy portyk z trójkątnym frontonem. W dolnej kondygnacji otwór przejazdowy, który kiedyś był głównym wejściem do soboru Uspieńskiego. Sobór ten, powstały w latach 1748-1770, był pierwszą murowaną
190
budowlą w Poitawie. Został zniszczony w czasacn sowieckich. W jego wyposażeniu był dzwon "Kizikermen", odlany w końcu XVIII w. ze zdobycznych armat tureckich (obecnie znajduje się w muzeum krajoznawczym).
W 1999 r., w czasie obchodów 1100-lecia Połtawy, prezydent Ukrainy położył kamień węgielny pod fundamenty soboru Uspieńskiego, który ma być zrekonstruowany.
* Cerkiew Spasska z pocz. XVIII w. (ul. Spasska). Według przekazów car Piotr I uroczyście świętował w niej zwycięstwo odniesione w bitwie połtawskiej. Aby zachować pamiątkę tego wydarzenia, w latach 1837-1845 wzniesiono ponad przedsionkiem murowaną osłonę (proj. A. Ton). Cerkiew jest drewniana, trójzrębowa, orientowana. Środkowy zrąb przechodzi ku górze w ośmioboczny bęben. Część zamknięta w osłonie jest nakryta przysadzistą kopułą. Wewnątrz stary, złocony ikonostas.
POŁTAWA
CENTRUM
191
i
*Ś.

Połtawa. Pomnik Sławy na Okrągłym Placu
*** Zespół Okrągłego Placu (Kruhła Płoszcza) powstał w latach 1805-11. Jest to jedno z najciekawszych kla-sycystycznych założeń na Ukrainie. Wielki plac (średnica 354 m) jest usytuowany w centrum miasta; promieniście rozchodzą się od niego główne ulice, wśród nich stanowiąca oś założenia ul. Żowtnewa. Pośrodku Pomnik Sławy upamiętniający zwycięstwo nad wojskami szwedzkimi Karola XII. Dzieło architekta Toma de Tomon i rzeźbiarza F. Szczedrina ma kształt żeliwnej kolumny toskańskiej zwieńczonej pozłacanym orłem z brązu, trzymającym w dziobie laurowy wieniec, a w szponach strzały. W podstawę pomnika wmurowano 18 zdobytych na Szwedach armat. Piedestał zdobią płaskorzeźbione kompozycje o tematyce militarnej. Wokół ogrodzenie w kształcie mieczy skierowanych ostrzami do ziemi. W latach osiemdziesiątych XIX w. wokół pomnika założono park.
Plac otaczają okazałe klasycystyczne budynki publiczne, zbudowane w latach 1810-11 według jednolitego projektu A. Zacharowa: dwukondygnacyjne, z półpiętrem cokołowym i fasadą zaakcentowaną jońskim portykiem. W czasie II wojny światowej zostały zniszczone, odbudowano je w latach 1944-1959. Są to: pałac gubernatora długości
192
100 m (ul. Zówtńewa 37), budynek administracyjny
(ul. Żowtnewa 33; w 1854 r. dobudowano do niego skrzydła boczne), pałac wicegubernatora (ul. Żowtnewa 40; w odróżnieniu od pozostałych nie posiada portyku) i stary pałac gubernatora (ul. Żowtnewa 38).
Podobny kształt architektoniczny nadano budynkom powstałym przy placu w latach późniejszych. Gmach Zgromadzenia Szlacheckiego (ul. Żowtnewa 31) pochodzi z lat trzydziestych XIX w. Kapitele korynckie o złożonym rysunku i głębokie boniowanie ścian nadają budynkowi uroczysty wygląd. Obecnie mieści się tu kino. Korpus kadetów (ul. Żowtnewa 42) został wzniesiony w 1840 r. według projektu T. Boncz-Brujewicza. Jest to budynek trójkondygnacyjny z ośmiokolumno-wym portykiem toskańskim umieszczonym na arkadzie parteru. W 1869 r. powstał dwukondygnacyjny gmach poczty (ul. Żowtnewa 35; później zamieniony w gimnazjum) .
Przytułek dla starców (ul. Szewczenka 23) został wzniesiony w stylu klasycystycznym w latach 1820-23 według projektu połtawskiego architekta gubernialnego M. Awro-simowa. W połowie XIX w. dobudowano skrzydła boczne. Wygląd zewnętrzny i rozplanowanie wnętrz naśladują szpital w Odessie (z 1808 r.). Budynek dwukondygnacyjny, z półpiętrem cokołowym, w fasadzie sześcioko-lumnowy portyk toskański, którego podstawa tworzy taras.
Połtawa. Stary pałac gubernatora
193
Klasycystyczny dom mieszkalny z 1838 r. (ul. Żowt-newa 14), dwukondygnacyjny, główne wejście akcentowane pozornym portykiem z pilastrami toskańskimi. Parter boniowany.
Dom mieszkalny z początku XIX w. (Perszotrawnewyj Prospekt 18), parterowy, na planie prostokąta, z wysuniętym portykiem doryckim. Jest to najstarszy budynek mieszkalny w Połtawie. W1952 r. otwarto w nim Muzeum Literatury im. I. Kotlarewskiego.
**Dom Ziemstwa (siedziba samorządu miejskiego, pł. Lenina 2) zbudowano w latach 1903-06 w stylu ukraińskiej secesji według projektu W. Kryczewskiego. Był spalony w czasie II wojny światowej, został odbudowany w 1964 r. Obecnie mieści Muzeum Regionalne. Jest to budynek dwukondygnacyjny z mansardą, zwieńczony wysokim dachem krytym ozdobną dachówką. Część środkowa z głównym wejściem wysunięta, flankowana wieżami, po bokach symetryczne ryzality. Fasada bogato dekorowana (barwne kolumienki majolikowe w obramieniach okiennych, polichromowane herby ceramiczne miast powiatowych połtawskiej guberni). Bogatą dekorację mają również wnętrza. W zdobnictwie wykorzystano tradycyjne motywy ukraińskiej sztuki ludowej. Drewniany wystrój snycerski jest dziełem artystów ze szkoły mirhorodzkiej.
* Instytut Szlachetnie Urodzonych Panien (szkoła żeńska; Perszotrawnewyj Prospekt 24) został wzniesiony w latach 1828-1832 przez L. Charlemagne'a według projektu architekta petersburskiego A. Sztauberta, w stylu późnego klasycyzmu. Pierwotnie był to dwukondygnacyjny budynek połączony parterowymi galeriami ze skrzydłami bocznymi. Budynki gospodarcze stykające się ze skrzydłami tworzyły zamknięty dziedziniec. Trzecią kondygnację dobudowano w 1866 r. W wyniku kolejnej rozbudowy na przełomie XIX i XX w. połączono wszystkie budowle w jeden trójkondygnacyjny gmach o długości ponad 130 m. Architektonicznym akcentem fasady jest centralny ryzalit, zwieńczony schodkowatym frontonem. Główne wejście ma kształt propylei z kolumnami doryckimi.
194
W XIX w. w instytucie pracowali znani peaagoazy R Gułak-Artemowski i L. Borowikowski. Przed wybudowaniem w Połtawie kościoła katolickiego fundacji hrabiego Jakuba Lamberta (1852, zniszczony za czasów sowieckich) tu odprawiano msze święte. Obecnie w monumentalnej, największej w Połtawie budowli mieści się Instytut Inżynieryjno-Budowlany.
Budynek Straży Pożarnej (Perszotrawnewyj Prospekt) z 1811 r. stoi na placu utworzonym przez skrzyżowanie trzech ulic. Jest to niewielki budynek przypominający rogatkę miejską, klasycystyczny, na planie prostokąta, parterowy z mansardą. W fasadzie czterokolumnowy portyk dorycki. Obecnie mieści się tu Muzeum Lotnictwa.
Połtawa. Secesyjny pałac przy ul. Żowtnewej
** Secesyjny pałac z początku XX w. (ul. Żowtnewa), obecnie siedziba władz obwodowych. Fasada z kamiennym portalem o przerywanym frontonie, zwieńczona falistym szczytem z malowidłami i rzeźbami ptaków o ludzkich głowach. Ponad portalem wielkie półkoliste okno w obramieniu dekoracji malarskiej. W drugiej kondygnacji okna mają półkoliste arkady z kratami, zwieńczone niebieską dekoracją majolikową. Obok wspomnianego już Domu Ziemstwa jest to najciekawszy przykład architektury secesyjnej w Połtawie.
* Pałac z przełomu XIX i XX w. (obecnie kino), dwukondygnacyjny, z trójkondygnacyjną częścią środkową. W drugiej
kondygnacji obszerny taras z półkolistą arkadą zwieńczoną attyką. Ściany boniowane, pokryte żółtym tynkiem.
* Gmach archiwum państwowego z przełomu XIX i XX w., dwukondygnacyjny, z półkolistą częścią środkową zwieńczoną półsferyczną kopułą. Okna drugiej kondygnacji mają półkoliste obramienia przedzielone pilastrami. Pierwsza kondygnacja boniowana.
* Gmach Akademii Rolniczej z przełomu XIX i XX w., dwukondygnacyjny, dekorowany portykiem z dwiema parami kolumn jońskich i trójkątnym frontonem wspartym na gzymsie konsolkowym. Portyk wieńczą dwa uskrzydlone gryfy. W wyższej kondygnacji podwójne okna w arkadowych obramieniach, przedzielone płycinami wypełnionymi dekoracją stiukową (głowy lwów).
** Muzeum Sztuki mieści się w nowym gmachu przy ul. Frunze. W galerii obrazów są dwa obrazy związane z Polską: portret króla Stanisława Augusta pędzla M. Bac-ciarellego (jedna z licznych replik) oraz obraz Aleksandra Orłowskiego Mazepa. Jest także portret podwójny Wasyla i Marii Acarewny Koczubejów, właścicieli ogromnego (nieistniejącego) zespołu pałacowego w pobliskiej Dikańce.
Sadyba Kotlarewskiego znajduje się w sąsiedztwie cerkwi Spasskiej i dzwonnicy soboru Uspieńskiego. Jest to zrekonstruowana w 1969 r. (na podstawie rysunku T. Szewczenki z 1845 r.) grupa krytych słomą wiejskich chałup i budynków gospodarczych z miejsca urodzenia Iwana Kotlarewskiego, wybitnego pisarza i poety (1769--1838), jednego z twórców literackiego języka ukraińskiego. Stanowi część Muzeum Literatury.
Wielka synagoga z 1850 r. (ul. Hohola 6), eklektyczna z elementami klasycyzmu, projektu architekta Awrosimo-wa. Budowla murowana, na planie prostokąta. Elewacje rozczłonkowane boniowanymi pilastrami i półkolistymi oknami. Wystrój przypomina wnętrza pałacowe. W latach trzydziestych XX w. władze sowieckie umieściły w synagodze pałac pionierów, od 1941 r. szkołę muzyczną.
Synagoga z 1856 r. (ul. Hohola 10), monumentalna dwukondygnacyjna budowla klasycystyczna na planie kwa-
196
dratu, niegdyś nakryta masywną sferyczną kopułą. Elewacje boniowane, dekorowane korynckimi pilastrami i gzymsem o złożonym profilu. W 1911 r. była odnawiana po pożarze. W latach trzydziestych władze sowieckie przejęły ją na klub. W 1943 r. obiekt spalili Niemcy. Po wojnie odbudowany, obecnie mieści filharmonię.
Synagoga Sołdatska (ul. Kujbyszewa) została zbudowana w latach sześćdziesiątych XIX w. Budowla późnokla-sycystyczna, parterowa, na planie prostokąta, nakryta kopułą. Przy ulicy tej (dawna Pocztowa) osiedlali się z rodzinami wysłużeni rosyjscy żołnierze wyznania mojżeszowego, stąd nazwa synagogi. W latach trzydziestych XX w. została przekształcona w magazyn. Później nadbudowano jedną kondygnację i przerobiono synagogę na budynek mieszkalny.
Synagoga Chabadska (ul. Kujbyszewa), zbudowana w 1870 r. przez zamieszkałych w okolicy chasydów. Późnoklasycystyczna, na planie kwadratu, elewacja frontowa rozczłonkowana doryckimi pilastrami, ozdobiona profilowanym gzymsem konsolkowym. Zamknięta przez władze sowieckie w latach trzydziestych XX w. Obecnie mieści zakład poligraficzny.
Synagoga Mołdawskiego wybudowana w 1873 r. na koszt kupca pierwszej gildii Dawida Mołdawskiego. Zamknięta w latach trzydziestych XX w., odtąd użytkowana jako budynek gospodarczy. Zachowała się tylko fasada zachodnia, eklektyczna, z elementami neorenesansu, rozczłonkowana pilastrami doryckimi.
Synagoga Szpitalna (ul. Frunze 34), wzniesiona w końcu XIX w. wraz ze szpitalem żydowskim. Parterowa, w stylu romantycznego modernizmu, z fasadą akcentowaną trzema ryzalitami, zwieńczona gzymsem i arkadowym fryzem. Po zamknięciu przez władze sowieckie w latach trzydziestych XX w. użytkowana przez warsztaty mechaniczne, zrujnowana w 1943 r., po wojnie odbudowana. Obecnie znowu mieści warsztaty.
Żydzi zaczęli osiedlać się w Połtawie w XVIII w., a po ukazach carskich z 1804 i 1822 r. powstała dzielnica
197
żydowska wzdłuż dawnej ul. Ńowoprokła3nej (obecnie Szolema Alejchema). Jej zabudowa zachowała się do dziś.
W Połtawie znajdują się liczne pomniki wybitnych osobistości związanych z miastem i jego okolicami, dłuta znanych artystów. Przy cerkwi Spasskiej stoi interesujący ** pomnik Piotra I, wystawiony w miejscu, w którym car miał odpoczywać po bitwie. Nie ma tam postaci Piotra, jedynie tarcza, miecz, szyszak oraz dwugłowy orzeł i śpiący lew na cokole. Plac przy dawnej rogatce zdobi pomnik obrońców miasta w 1709 r., dekorowany rzeźbą leżącego lwa. Na zadrzewionych skwerach w centrum stoją pomniki dwóch związanych z Połtawą pisarzy Mikołaja Gogola (urodzonego w pobliskich Soroczyńcach) oraz * Iwana Kotłarewskiego. Oba są dziełem rzeźbiarza L. Pozena i architekta Szirszowa. Cokół pomnika Kotłarewskiego zdobią płaskorzeźby przedstawiające sceny z jego utworów.
** Zespół budowli i pomników na polu bitwy pod Połtawą, usytuowany ok. 7 km na północ od centrum miasta, po prawej stronie drogi do Dikańki (dojazd z przystanku przy ul. Żowtnewej autobusem nr 5). Głównym jego elementem jest Muzeum Bitwy Połtawskiej, mieszczące się w parterowym budynku na planie podkowy, z wysuniętą częścią środkową ozdobioną marmurowym portalem. Przed wejściem pomnik cara Piotra I. Ekspozycja jest starannie opracowaną kroniką bitwy, z mapami i obrazami batalistycznymi. Autentycznych przedmiotów z czasów bitwy jest jednak niewiele.
Cerkiew, wzniesiona w dwóchsetną rocznicę bitwy (1909), znajduje się 200 m od muzeum. Bardzo ciekawe jest wnętrze, ozdobione modernistycznymi malowidłami, pokrywającymi ściany i kopułę (w kopule Chrystus Pan-tokrator, w lewej nawie Bóg Ojciec i Ukrzyżowanie Chrystusa adorowane przez aniołów).
Pomnik-kurhan na polu bitwy wieńczy wysoki krzyż kamienny. Prowadzą do niego dwa ciągi schodów. Pomiędzy nimi mieści się symboliczna krypta z tablicą, na której wypisano nazwiska osobistości uczestniczących w otwarciu mauzoleum.
Pomnik żołnierzy szwedzkich usytuowano tuż przy szosie do Dikanki, po lewej stronie. Został wystawiony
198
przez Rosjan w dwóchsetńą' focznicę bitwy. Kamienny obe^ lisk zwieńczony krzyżem, z inskrypcją rosyjską i szwedzką.
Pryłuki
stolica rejonu, obw. czemihowski
Pryłuki nad Udają po raz pierwszy wzmiankowane są w latopisie z 1092 r. Od XVI w. należały do Litwy. Już w 1582 r., jako pierwsze z miast Zadnieprza, otrzymały prawo magdeburskie z rąk króla Stefana Batorego. Później wchodziły w skład zadnieprzańskich dóbr księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, który założył tu klasztor dominikanów (nie ma po nim śladu). Według inwentarza dóbr Jeremiego było tu 306 gospodarzy i 36 kół młyńskich. Po 1648 r. miasto było w rękach kozackich jako siedziba jednego z pułków. W XVIII w. wzniesiono tu twierdzę, w połowie tego stulecia działały cztery szkoły kozackie. W 1781 r. Pryłuki przyłączono do namiestnictwa czernihowskiego, od 1812 r. były miastem powiatowym guberni połtawskiej. W II poł. XIX w. pod Pryłukami otwarta została "szkoła wiejskich ekonomów", założona przez kniazia Koczubeja, właściciela wielkiego zespołu
Pryłuki. Cerkiew Nikotajewska
199
pałacowego w Dikance. W 1911 r. otwarto gimnazjum żeńskie, w 1915 r. seminarium nauczycielskie. Prawdopodobnie kształcili się w nich także Polacy nie ma jednak na ten temat konkretnych danych. Obecnie Pryłuki liczą ponad 100 tys. mieszkańców.
* Cerkiew Nikołajewska została ufundowana w 1720 r. przez pułkownika kozackiego H. Hałahana. Uszkodzona w 1817 r. przez pożar, a następnie przebudowana w duchu klasycystycznym. Budowla jednonawowa, z pięciobocznie zamkniętą częścią ołtarzową i dwukondygnacyjną dzwonnicą, zwieńczona jedną kopułą. Elewacje dekorowane pilastrami i niszami. Wewnątrz sklepienie kolebkowe, w części ołtarzowej konchowe. Na sklepieniach i łukach okiennych zachowały się fragmenty malowideł. Obecnie mieści się tu filia muzeum regionalnego.
* Sobór Narodzenia Bogurodzicy z lat 1806-1815, w stylu dojrzałego klasycyzmu. Budowla jednokopułowa na planie krzyża, elewacje zwieńczone trójkątnymi frontonami. W zachodnim ryzalicie czterokolumnowy portyk. Wewnątrz zachowały się malowidła olejne w stylu empire. Obecnie w soborze mieści się archiwum i zwiedzanie nie jest możliwe.
** Sobór Spasopreobrażeński, wzniesiony w latach 1710-1720 na terenie pryłuckiej twierdzy. Budowla w stylu ukraińskiego baroku, zachowana w pierwotnym kształcie, na planie krzyża z pięciobocznie zakończonymi ramionami, zwieńczona pięcioma kopułami. Dekoracja elewacji oszczędna (pilastry i profilowany gzyms). Wewnątrz zachowały się malowidła: w kopule Chrystus Pantokrator, na ścianach bębna Boga Ojciec adorowany przez świętych. Przetrwał też barokowy ikonostas.
Cerkiew Iwanowska z 1865 r., na planie krzyża z krótkimi ramionami poprzecznymi. Część ołtarzowa zwieńczona niewielkimi kopułami, nad głównym wejściem trzykon-dygnacyjna wieża-dzwonnica. W obramieniach okiennych pilastry i przerywane frontoniki.
* Cerkiew Srieteńska z 1889 r. na placu przed twierdzą, przebudowana w XX w. W fasadzie sześcioboczna wieża
200
I
nalcryta niewielką kopułą. Obecnie w cerkwi mieści się muzeum regionalne, w którym uwagę zwracają portrety rodziny Hałahanów, właścicieli zespołu pałacowego w So-kiryńcach. W latach 1648-1773 Hałahanowie pełnili funkcje pułkowników pułku pryłuckiego. Hnat Hałahan był uczestnikiem wojny północnej, brał udział w zniszczeniu przez wojska rosyjskie Siczy Zaporoskiej.
Skarbiec Pułkowy, zwany też Arsenałem Hałahana. Pierwotnie była to kancelaria pułkowa, później magazyn broni i prochu. Barokowy budynek na planie prostokąta, parterowy, z nietynkowanej cegły, był wielokrotnie przebudowywany. W XIX w. zmieniono wystrój elewacji oraz kształt frontonów. Elewacje dekorowane szerokimi pilastrami i niszami. Wewnątrz sklepienia kolebkowe.
Twierdza pryłucka została założona w XVIII w. na miejscu staroruskiego grodu. Przetrwały do dziś tylko resztki wałów. Na terenie dawnej twierdzy znajdują się sobory Narodzenia Bogurodzicy i Preobrażeński oraz cerkwie Nikołajewska i Iwanowska, a także Skarbiec Pułkowy.
** Budynek władz powiatowych z przełomu XIX i XX w., neobarokowy, dwukondygnacyjny. Od 1930 r. mieści się w nim dom kultury. Fasada z parterowym ryzalitem, bogato dekorowana. Okna w pierwszej kondygnacji w pro-
-*' stokątnych obramieniach o falistym zwieńczeniu, w drugiej w obramieniach półkolistych z półkolumienkami. W zwieńczeniu gzyms konsolkowy. Część środkową wień-
fi czy niewielki fronton z dekoracją wolutową.
Pryłuki. Budynek władz powiatowych
201
stolica rejonu, obw. zaporoski
Cerkiew Troicka z 1838 r., klasycystyczna, na planie krzyża, zwieńczona półsferyczną kopułą na cylindrycznym bębnie. Elewacje dekorowane płaskimi pilastrami i zwieńczone trójkątnymi frontonami, nad wejściami wielkie, półkoliste okna.
I*ustowojtówka
rej. Romny, obw. sumski
Cerkiew Nikołajewska z lat 1900-06, projektu S. Nosowa z Połtawy, w stylu rosyjskim. Budowla na planie kwadratu z przylegającymi z trzech stron apsydami i czte-rokondygnacyjną dzwonnicą od zachodu. Część środkowa nakryta kopułą na wysokim bębnie. Ściany oblicowane czerwoną i żółtą cegłą. W górnej części pasy kokoszników i arkadek.
Pustowojtówka. Cerkiew Nikołajewska
202
stolica rejonu, obw. sumski
Putywl, położony przy ujściu rzeczki Putywlki do Sejmu, jest jednym z najstarszych miast Rusi: był wzmiankowany w 1146 r. w Latopisie Ipatijewskim jako ośrodek władzy książąt Olegowiczów. Przez jakiś czas należał do księcia Igora, bohatera eposu Słowo o pułku Igora to w Putywlu Jarosławna opłakiwała swego męża, który wyruszył na wojnę z Połowcami. Od 1500 r. miasto weszło ostatecznie w skład Rosji, stając się jedną z głównych twierdz na pograniczu z Rzeczypospolitą, lecz jeszcze długo toczyły się o nie walki z Tatarami i Polską. Putywl był jedynym starym grodem na Zadnieprzu, który nigdy nie należał dłużej do I Rzeczypospolitej. W 1604 r. opowiedział się po stronie Dymitra Samozwańca i był mu wierny do końca. W połowie XVII w. przebiegały tędy szlaki handlowe łączące Rosję z Bałkanami i Bliskim Wschodem.
W II połowie XIX w. Putywl był miastem powiatowym guberni kurskiej. Było tu wtedy 11 cerkwi, szkoły powiatowa i miejska, fabryka łoju i mydła. Prowadzono handel zbożem i bydłem. Widoczne były jeszcze wtedy ślady dawnych umocnień. Do Ukrainy miasto przyłączono dopiero w 1926 r.
*** Sobór Preobrażeński powstał jako główna świątynia żeńskiego monasteru Swiatoduchowskiego, założonego w XVI w. Pierwszą murowaną cerkiew Swiatoduchowską zbudowano w 1617 r. W 1770 r. została rozbudowana i przekształcona w sobór. Kolejna rozbudowa miała miejsce w I poł. XIX w.
Najstarsza jest czworoboczna część środkowa świątyni, zwieńczona pięcioma smukłymi, cebulastymi kopułami, wspartymi na okrągłych bębnach. Od wschodu przylega do niej półkoliście zamknięta część ołtarzowa. Z trzech stron sobór otoczony jest zamkniętym parterowym przedsionkiem, do którego północnej ściany przylega kaplica z apsydą. W zwieńczeniu elewacji attyka z ozdobnymi arkadami. Naroża pomieszczenia schodowego dekorowane podwójnymi kolumnami.
Wewnątrz soboru zachowały się stare malowidła, a przede wszystkim wspaniały *** renesansowy ikono-
203
staś z XVII w., z ażurowymi carskimi wrotami. W głównej z jego czterech kondygnacji znajduje się jedenaście ikon przedstawiających Chrystusa i Matkę Bożą (w środku) oraz apostołów (po bokach). Jest to jeden z trzech najciekawszych ikonostasów na lewobrzeżnej Ukrainie (obok Kozielca i Soroczyniec).
Putywl. Sobór Spasopreobrażeński
Na południowy zachód od soboru wznosi się główna brama klasztoru, zbudowana w latach 1693-97. Na jej drugiej kondygnacji mieści się cerkiew Wozdwiżeńska, złożona z kwadratowej nawy, przedsionka i półkoliście zamkniętej części ołtarzowej. Nad przedsionkiem wznosi się ośmioboczna dzwonnica, nakryta niskim dachem namiotowym i zwieńczona cebulastą kopułką. Dekorację zewnętrzną budowli stanowią półkolumny i gzymsy.
��Cerkiew Mykoły Kozackiego ufundowali w latach 1735-37 zamieszkali w Putywlu Kozacy. Jest to dwu-kondygnacyjna świątynia w stylu baroku ukraińskiego. Składa się z pięciobocznej części ołtarzowej, prostokątnej nawy, kwadratowego przedsionka i czterokondygnacyjnej dzwonnicy (dobudowanej w 1770 r.). Nad częścią cen-
204
Putywl. Cerkiew Mykoły Kozackiego
tralną ośmioboczny bęben z trzema załomami i dachem namiotowym zwieńczonym cebulką. W elewacji północnej barokowy portal. Wewnątrz malowidła ornamentalne.
*** Monaster Mołczański. Został założony w 1579 r. na wschodnich obrzeżach miasta jako dom zakonny (horodskij dwór) eremu Sofroniewskiego, który znajdował się w lesie, 30 km na wschód od Putywla. W latach 1591-93 przekształcono go w samodzielny monaster obronny. Opisał go arabski podróżnik i pisarz Paweł z Aleppo, który odwiedził Putywl w 1654 r. Z pierwotnego założenia zachowały się fragmenty muru obronnego i część soboru. W latach 1630-36 wzniesiono nową cerkiew Narodzenia NMP, a w 1700 r. dzwonnicę. W II poł. XVII w., gdy Putywl przestał pełnić rolę strażnicy granicznej, klasztor utracił znaczenie, jego zabudowania stopniowo niszczały. Dopiero w latach sześćdziesiątych XIX w. odrestaurowano stare budowle i wzniesiono nowe, m.in. cerkiew "zimową", refektarz, budynek mieszkalny. Do soboru dostawiono parterowy budynek biblioteki. Zespół zniszczył pożar w czasie II wojny światowej, a za czasów sowieckich w jego pomieszczeniach ulokowano fabrykę sprzętu radiowego i szkołę rzemieślniczą. Obecnie jest tu monaster żeński. Mniszki niezbyt chętnie widzą zwiedzających.
205
Putywl. Fragment zabudowań monasteru Mokzańskiego
Bardzo zdewastowane zabudowania przechodzą obecnie remont.
R�zległy zespół klasztorny składa się z kilkunastu budowli, w części południowo-wschodniej zachowały się fragmenty ** murów obronnych z XVII w, z kolistą basztą i bramą. Do baszty przylega refektarz (trapezna), w pobliżu znajdują się dzwonnica, "ciepła" cerkiew i dom opata. W części północnej usytuowane są pomieszczenia tnieszkalne i budynki gospodarcze, otoczone XIX--wiecznym ceglanym murem.
Dzwonnica z 1700 r. jest budowlą barokową, dwukon-dygnacyjną, z górną kondygnacją na planie ośmioboku, zwieńczoną hełmem. W dolnej kondygnacji znajduje się wejście na dziedziniec klasztorny. W ścianach górnej kondygnacji rZąd nisz różnej wielkości, wypełnionych niebieskimi, zielonymi i złocistymi kaflami.
* Cerkiew Narodzenia NMP znajduje się pośrodku dziedzińca. Bardzo zdewastowana, obecnie w trakcie restauracji. Jest to świątynia barokowa, dwukondygnacyjna, otoczona z trzech stron arkadową galerią. Część ołtarzowa ma kształt czworoboku, nad którym wznosi się ośmiobok zwieńczony ozdobną kopułą. Przy jej budowie wykorzystano prawdopodobnie dawną basztę obronną. Ściany zewnętrzne zdobione szerokim pasem trój schodkowych nisz i pilastrami. Wyposażenie wnętrza nie zachowało się- W soborze znajdowała się dawniej m.in. cenna
206
rzeźba z" fioł. XVII w. przedstawiająca Chrystusa w Ciemnicy.
W latach 1666-69 rozebrano galerię od strony północnej, a na jej miejscu wzniesiono "ciepłą" cerkiewkę śś. Symeona i Sawy (była remontowana w 1804 r.).
Hale targowe z XIX w. stoją na głównym placu miasta. Są parterowe, opilastrowane, zwieńczone wydatnym gzymsem. W pobliżu soboru Preobrażeńskiego znajduje się okazały, dwukondygnacyjny gmach dawnego gimnazjum (obecnie technikum rolnicze). W zwieńczeniu ozdobne frontony z wieżyczkami oraz gzyms konsol-kowy. Główne wejście w szczytowej fasadzie od strony placu. Okna w obramieniach ostrołukowych i półkolistych.
Rajhorodok (PafiropoAOK) rej. Korop, obw. czernihowski
Cerkiew Preobrażeńska została zbudowana w latach 1825-1840 w stylu rosyjskiego klasycyzmu. Jest to budowla na planie krzyża, zwieńczona kopułą zakończoną ozdobną cebulką na cylindrycznym bębnie. Fasada rozczłonkowana pilastrami doryckimi. Gzyms wieńczący z tryglifami.
Rokitne (Pokhthc)
rej. Nowa Wodołaha, obw. charkowski
* Pałac z XIX w. (ukraińskie źródła nie podają nazwisk właścicieli), pierwotnie parterowy, w latach pięćdziesiątych XX w. dobudowano drugą kondygnację. Budowla klasycystyczna, z dwoma ryzalitami w fasadzie. Pomiędzy ryzalitami taras wsparty na sześciu kolumnach toskań-skich. W zwieńczeniu fryz z tryglifami. Dziś w budynku mieści się szkoła zawodowa. Jest to jeden z nielicznych użytkowanych obecnie pałaców na Lewobrzeżu.
* Cerkiew Nikołajewska z 1805 r. wchodziła w skład zespołu pałacowego. Jest to klasycystyczna rotunda z pół-
207
Rokitne. Pałac
kolistą apsydą od wschodu. W elewacji zachodniej wysoki portyk czterokolumnowy. W zwieńczeniu okrągły bęben z lukarnami, nakryty półsferyczną kopułą. Obok dwukon-dygnacyjna dzwonnica z tego samego okresu.
Romny (Pomhh)
stolica rejonu, obw. sumski
Za Czehrynem zaraz zaczynało się jego państwo, a kończyło het! aż pod Konotopem i Romnami.
Ogniem i mieczem, t.1
Miasto przy ujściu Romny do Suły, po raz pierwszy wzmiankowane jest pod nazwą Romen w latopisie Włodzimierza Monomacha w 1096 r. W dokumentach z XVI w. występuje pod nazwą: Stare i Nowe Rumieńskie. Od XV w. należało do Litwy, po pokoju w Dywilinie w 1618 r. wraz z całą Czernihowszczyzną przeszło do Korony. Wchodziło w skład ogromnych zadnieprzańskich latyfundiów Wiśnio-wieckich. Ks. Jeremi wzniósł w Romnach kościół katolicki. Zajęte przez Kozaków Chmielnickiego, nie powróciły już do Rzeczypospolitej. W 1708 r. w czasie wojny północnej miał tu kwaterę król szwedzki Karol XII. Od 1781 r. Romny były miastem powiatowym w guberni połtawskiej i dużym ośrodkiem handlowym. Rozwinęły się zwłaszcza po wy-
208
budowaniu tu końcowej stacji lipowsko-fomeńskiej linii kolejowej. W II poł. XIX w. istniała tu szkoła szlachecka.
** Sobór Swiatoduchowski powstał w latach 1742-46 na miejscu drewnianej cerkwi Uspieńskiej (w niektórych źródłach występuje jako sobór Troicki, datowany na 1689 r.). Budowla w stylu ukraińskiego baroku, murowana z cegły, na planie prostokąta z trzema apsydami, zwieńczona trzema kopułami na niskich bębnach, z których środkowy jest kolisty, a boczne owalne. Na kopułach cebulaste hełmy. Elewacje południowa i północna są ozdobione trójkątnymi frontonami i niszami w obramieniach. Wnętrze podzielone na trzy nawy, przekryte systemem sklepień kolebkowych. W części zachodniej empora. Zachowały się fragmenty fresków. W architekturze świątyni widoczne są wpływy zarówno sztuki staroruskiej, jak i stylu drewnianych cerkwi ukraińskich. Ten cenny zabytek ukraińskiego baroku jest dziś nieużytkowany i bardzo zdewastowany. Za czasów sowieckich służył jako magazyn, przez jakiś czas było w nim muzeum.
* Soborowa cerkiew Wasilewska, zbudowana w latach 1751-1780. Należy do zespołu soboru Swiatoduchow-skiego. Pierwotnie funkcjonowała jako dzwonnica i cerkiew zimowa, w latach 1866-1867 została przebudowana według projektu architekta Czerwińskiego; do dekoracji
Romny. Cerkiew Wozniesieńska
209
zewnętrznej włączono elementy"arcRftektury rosyjskiej! Budowla murowana z cegły, na planie prostokąta, z graniastą apsydą od wschodu i dzwonnicą od zachodu. Nad częścią wschodnią ozdobna kopuła. Dzwonnica w dolnej kondygnacji czworoboczna, w górnej ośmioboczna, zwieńczona dwukondygnacyjną kopułą. We wnętrzu malowidła olejne.
** Cerkiew Wozniesieńska z 1801 r. (lub 1797 r.), z dzwonnicą z 1763 r. Klasycystyczna budowla na planie krzyża, zwieńczona trzema kopułami. W elewacjach płaskie portale z trójkątnymi frontonami, zwieńczone wydatnym belkowaniem. Poszczególne części wnętrza: przedsionek, nawa, część ołtarzowa i pomieszczenia boczne mają kształt cylindryczny, co jest rozwiązaniem wyjątkowym na Ukrainie. W południowo-wschodnim narożu zespołu dzwonnica z barokową kopułą zdobioną lukarnami. W jej pierwszej kondygnacji znajduje się "ciepła" (zimowa) cerkiew. W1905 r. założenie otoczono ceglanym ogrodzeniem z metalowymi kratami i artystycznie wykonaną bramą.
Kościół katolicki Niepokalanego Poczęcia NMP jest usytuowany na dawnym przedmieściu, obecnie otoczony nowymi blokami mieszkalnymi. Został zbudowany na początku XX w. w stylu neoromańskim. Zdewastowany za czasów sowieckich, kiedy służył jako magazyn, obecnie
Romny. Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP
210
odnowiony. Fasada zwieńczona trójkątnym frontonem", dekorowana dwiema parami pilastrów i wielkim okrągłym oknem. Nad półkoliście zamkniętym prezbiterium dach namiotowy, nad nawą dwuspadowy. Okna w stiukowych obramieniach z kluczami. Sylwetkę świątyni szpeci przylegający budynek, wzniesiony za czasów sowieckich.
Kościół odzyskano pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Ksiądz dojeżdża z Sum raz na dwa tygodnie. W Romnach mieszka dziś niewielu katolików.
Budynek szkoły realnej (1877-1918), dwukondygna-cyjny, na planie prostokąta. Zwieńczoną trójkątnym frontonem fasadę zdobią tylko obramienia okienne drugiej kondygnacji.
Rozumówka (Po3y\tiBKa)
rej. Aleksandrówka, obw. kirowohradzki
* Cerkiew Wozdwiżeńska (1833-1855), klasycystyczna, wzniesiona nad grobem bohatera wojny z Napoleonem w 1812 r., gen. N. Rajewskiego. Przebudowana w latach 1883-85. W czasie kolejnej przebudowy usunięto kopułę i kolumny portyku (za wyjątkiem dwóch centralnych). Budowla na planie krzyża, z wydłużoną częścią zachodnią. Elewacje zwieńczone trójkątnymi frontonami. Obecnie w cerkwi mieści się muzeum krajoznawcze.
Sedniów
rej. Czernihów, obw. czernihowski
W XVII w. Sedniów był własnością Paców. Po zakończeniu wojen kozackich należał do setnika pułku czer-nihowskiego. W XIX w. wchodził w skład do guberni czernihowskiej. Było tu wtedy pięć cerkwi, działały liczne garbarnie i warzelnie łoju.
Cerkiew Gieorgijewska, zwana też Jurjewską, została wzniesiona w latach 1715-47 na terenie starego grodziska. Była przebudowywana w 1852 r. Drewniana, oszalowana, trójzrębowa, zwieńczona trzema kopułami. Babiniec na planie kwadratu, nawa ośmioboku, część ołtarzowa pięcioboku. Fasada flankowana dwiema wieżami.
211
* Cerkiew Narodzenia NMP (zwana też Woskresien-ską), zbudowana w 1690 r. staraniem Jakuba Lizohuba z przeznaczeniem na mauzoleum rodowe, przebudowana w latach 1796-1816. Utrzymana w tradycjach ukraińskiego baroku, na planie krzyża, zwieńczona gruszo-watą kopułą na dwukondygnacyjnym bębnie. Ramiona krzyża sklepione kolebkowo. Elewacje i bęben dekorowane różnego kształtu niszami, kolumnowymi portalami, ostrołukowymi oknami i narożnymi pilastrami. Jest to jedna z najstarszych cerkwi barokowych na lewobrzeżnej Ukrainie.
Zespół dworski Lizohubów jest usytuowany na stoku wzgórza opadającego ku rzece Snów. Powstawał stopniowo w okresie od XVII do XIX w. Składa się z kilku budowli różnego przeznaczenia rozrzuconych po parku, wśród malowniczego krajobrazu. Najcenniejszymi elementami są tzw. kamienica i altanka.
* * Kamienica Lizuhubów została zbudowana w 1690 r. w stylu wczesnobarokowym, murowana z cegły, pierwotnie nakryta gontowym dachem. Jest to budowla parterowa, na planie prostokąta z ryzalitem od wschodu. Podczas przebudowy w II ćw. XIX w. dodano dwukondygnacyjną wieżę z ostrołukowymi oknami, ozdobnym krenelażem na kroksztynach i szkarpami, co nadało budynkowi wygląd "romantyczny". Wewnątrz pomieszczenia w układzie am-filadowym, w części nakryte sklepieniami kolebkowymi. Jest to najstarszy zachowany budynek mieszkalny na lewobrzeżnej Ukrainie.
Altanka Hlibowa zbudowana w I poł. XIX w. w stylu klasycystycznym na wysokim brzegu rzeki. Ma kształt rotundy z ośmioma kolumnami toskańskimi i belkowaniem podtrzymującym półsferyczną kopułę. Wybitny ukraiński poeta Leonid Hlibow (1827-1893) napisał tu jeden ze swoich najbardziej znanych utworów, liryczny wiersz Żurba.
* Park krajobrazowy o powierzchni 9 ha został założony w XIX w. W drzewostanie przeważają dąb, lipa, kasztan i klon. Ozdobą parku jest mała architektura (grota, mostek, sztuczne ruiny), a także 600-letnia lipa, pod którą lubił jakoby odpoczywać Taras Szewczenko, goszczący
212
w Sedmowie w latach 1846 i 1847. W pobliżu pomnik poety.
Semenówka (CeMemBica)
rej. Piatychatki, obw. dniepropietrowski
** Cerkiew Wozniesieńska z 1823 r., klasycystyczna, na planie równoramiennego krzyża, z czterokolumnowymi portykami korynckimi w elewacjach, zwieńczona półsferyczną kopułą na cylindrycznym bębnie. Elewacje dekorowane stiukowym fryzem, cokół oblicowany granitem. We wnętrzu stiukowa dekoracja ornamentalna. Jest to jedna z piękniejszych budowli sakralnych w obwodzie dniepropietrowskim.
Siniawka (CnH>mKa) rej. Mena, obw. czernihowski
Cerkiew Pokrowska z 1706 r., drewniana, w stylu baroku ukraińskiego, trzykopułowa z dominującą kopułą środkową. W zachodnich drzwiach dekoracyjne okładziny.
Sławhorod (OiaBropcm)
rej. Krasnopole, obw. sumski
Cerkiew Troicka z 1808 r. Wchodziła w skład zespołu
dworskiego (zachowanego częściowo). Pierwotnie miała
-*' kształt peryptery greckiej świątyni antycznej. W II poł. XIX w. od południa i północy dobudowano niewielkie przedsionki, które naruszyły klasyczny kształt architek-
i tury. Budynek na planie prostokąta, od wschodu półkolista apsyda. Część zachodnią wieńczy dwukondygnacyjną dzwonnica, zakończona iglicą. Przy części ołtarzowej i dzwonnicy kolumnady toskańskie z frontonami. Wewnątrz sklepienia koszowe. Wokół cerkwi ceglane ogrodzenie z arkadową bramą. Na Ukrainie znajduje się jeszcze tylko jedna cerkiew o kształcie perypterycerkiew
' Pietropawłowska w Sewastopolu.
Słowianohirsk
rej. Słowiańsk, obw. doniecki
***Swiatohorski Monaster Uspieński, zespół klasztorny z XVII-XIX w. położony na prawym brzegu Dońca,
213
"u"podnóża kredowych skał. Już w XV w. mnisi przebili w skałach chodniki i urządzili w grocie cerkiew. XVI--wieczne dokumenty wymieniają Swiatyje Hory jako jedną z naddonieckich strażnic. Monaster Swiatohorski jest po raz pierwszy wzmiankowany w 1624 r.
Otoczony murami klasztor stanowił silny punkt oporu i schronienie dla uciekinierów podczas najazdów tatarskich, odgrywając znaczącą rolę w kolonizacji południowych kresów państwa rosyjskiego. W 1679 r. został zdobyty i złupiony przez Tatarów, następnie odbudowany. Po XVIII-wiecznych wojnach z Turcją, które położyły kres najazdom, stracił znaczenie obronne i został w 1783 r. zlikwidowany. W 1844 r. otwarto go ponownie jako "Swiatogorski Erem Uspieński". Stopniowa rozbudowa trwała do wybuchu I wojny światowej. Wzniesiono m.in. główny sobór Uspieński, pomieszczenia dla mnichów i pielgrzymów i inne zabudowania oraz schody wiodące do górnej cerkwi Nikołajewskiej. Monaster odwiedzali w tym okresie wybitni ludzie kultury, m.in. malarz Ilja Riepin i pisarz Iwan Bunin; wiosną 1887 r. mieszkał tu Antoni Czechów.
Od 1922 r. w klasztorze mieścił się dom wypoczynkowy, a później sanatorium im. Artema. Wszystkie budowle uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej, odbudowano je w latach 1947-56, dodając nowe, współczesne obiekty: budynek administracji, hotel i restaurację. W 1980 r. zespół uznano za rezerwat historyczno-architektoniczny.
* Cerkiew Nikołajewska (XVII w.) jako jedyny obiekt zespołu jest usytuowana u szczytu zbocza. Nawa i przedsionek ceglane, część ołtarzową wykuto w skale. Nad nawą kopuła na wysokim ośmiobocznym bębnie zwieńczona latarnią z ozdobną cebulką.
* Sobór Uspieński (1859-60), na planie kwadratu, z półkolistymi apsydami i dobudowanym później zachodnim przedsionkiem, zwieńczony pięcioma kopułami na ośmiobocznych bębnach. Stoi na tarasie, na który od północy prowadzą reprezentacyjne schody. Architekturą nawiązuje do świątyń staroruskich.
** Refektarz z cerkwią Pokrowską i dzwonnicą (1847-51). Budowla dwukondygnacyjna. Do części głów-
214
nej na planie prostokąta oa wscnoau przyiega poiKonsta apsyda, a od zachodu prostokątny przedsionek, nad którym wznosi się trzykondygnacyjna dzwonnica. Pierwsza kondygnacja dzwonnicy kwadratowa z wielkimi arkadowymi oknami i narożnymi pilastrami, druga ośmioboczna, dekorowana arkadami, trzecia okrągła, całość wieńczy półsferyczna kopuła. Ściany refektarza (trapeznej) są rozczłonkowane pilastrami i zwieńczone ozdobnymi arkadami.
Dwukondygnacyjny dom opata (1900) przylega do trapeznej. Ściany rozczłonkowane pilastrami i gzymsami, okna w obramieniach półkolistych z kluczami. W 1853 r. dodano portyk z balkonem.
Dom gościnny (1877) na planie prostokąta, trzykondy-gnacyjny. Nad głównym wejściem fronton. W 1954 r. na elewacji północnej umieszczono tablicę poświęconą Antoniemu Czechowowi, który tu mieszkał podczas pobytu w monasterze.
W zachodniej części monasteru znajdują się dwa budynki klasztorne z celami mnichów dwu- i trzykon-dygnacyjny, zbudowane na planie prostokąta w 1887 r. Z II poł. XIX w. pochodzą również * pawilony dla pielgrzymów. Dolny, wzniesiony z cegły na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjny, przylega do zbocza góry. Jest zwieńczony drewnianą dzwonnicą. Fasada dekorowana trzema portalami o ozdobnych frontonach. Pawilon górny to otwarta altanka z ciosowego kamienia, nakryta sklepieniem krzyżowym.
Z murów obronnych ocalały tylko *dwie baszty (XIX w.) wschodnia obok domu gościnnego i zachodnia u podnóża góry kredowej. Obie są ceglane, otynkowane, na planie ośmioboku, zwieńczone wysokimi dachami namiotowymi.
** Chodnik podziemny (XVII w.) przecina górę kredową od podnóża do wierzchołka. Wejście znajduje się naprzeciw zachodniej elewacji soboru Uspieńskiego. W skałach wykuto liczne odgałęzienia i cele, w których mnisi i uciekinierzy chronili się w czasie najazdów tatarskich. W górnej części mieści się podziemna cerkiew śś. Antoniego i Teodozjusza.
215
Snityn
rej. Łubnie, obw. połtawski
Cerkiew Woskresieńska z 1805 r., barokowo-klasycys-tyczna, murowana i otynkowana, na planie prostokąta, z przylegającymi z czterech stron półkolistymi apsydami i przedsionkami. Zniszczoną kopułę zastąpiono czterospadowym dachem. Ściany dekorowane boniowanymi pilastrami i profilowanymi pasami.
Sokiryńce (
rej. Sribne, obw. czernihowski
Wieś Sokiryńce wymienia już latopis z 1092 r. Od 1717 r. należała do rodu Hałahanów, wywodzącego się ze starszyzny kozackiej. W muzeum historycznym w Pryłukach znajduje się kilka portretów Hałahanów wojskowych w służbie rosyjskiej. W 1845 r. we wsi przebywał Taras Szewczenko.
*** Zespół pałacowy Hałahanów wzniesiono w latach 1824-1836 według projektu P. Dubrowskiego. Ma kompozycję osiową. Od bramy wjazdowej wiedzie długa aleja (310 m) do pałacu i dziedzińca reprezentacyjnego, z którym od północy sąsiaduje dziedziniec gospodarczy. Za pałacem oś jest przedłużona w postaci alei parkowej.
Pałac, obecnie placówka Ministerstwa Oświaty i Nauki, jest jak na warunki ukraińskie nieźle utrzymany. Obok pobliskiej Kaczanówki i Szarówki koło Charkowa, jest najlepiej zachowanym zespołem pałacowym na lewobrzeżnej Ukrainie.
Brama wjazdowa w stylu empire składa się z pylonów
0 pochyłych ścianach bocznych, zwieńczonych przycięż-kimi frontonami z attyką. Mur posiadłości, rozczłonkowany rytmicznie rozmieszczonymi pilastrami doryckimi
1 zwieńczony wieżyczkami-altankami, zachował się we fragmentach.
Murowany pałac składa się z dwukondygnacyjnego korpusu głównego na planie prostokąta i połączonych z nim krytymi galeriami, symetrycznie rozmieszczonych skrzydeł. W fasadzie, od strony dziedzińca reprezentacyjnego, monumentalny, ośmiokolumnowy portyk joń-
216
siei, wsparty 'na "arkadzie'" pleiwśzer kondygnacjr^Nad' oknami drugiej kondygnacji empirowa dekoracja stiukowa. W elewacji ogrodowej mniejszy, sześciokolumnowy portyk joński i okazały podest schodowy, wysunięty daleko w stronę stawu, z marmurowymi rzeźbami bogiń Hery i Cerery, balustradą i ozdobnymi wazami żeliwnymi. W obu elewacjach bocznych czterokolumnowe portyki doryckie. Długość pałacu wraz ze skrzydłami wynosi 105 m.
Sokiryńce. Paląc Hałahanów - elewacja ogrodowa
Wewnątrz w części środkowej parteru westybul z dwukolumnowym portykiem, z którego reprezentacyjne schody prowadzą na piętro, do hallu i położonej centralnie sali balowej z dwukolumnowym portykiem korynckim, ozdobnymi niszami i sztukateriami. Na lewo od niej jadalnia i pokój gościnny, na prawo salon bilardowy, sypialnia i gabinet.
Oficyny z pomieszczeniami dla służby są rozmieszczone symetrycznie względem głównej alei i dziedzińca reprezentacyjnego. W części środkowej parterowe, w bocznej dwukondygnacyjne. W elewacjach bocznych prostokątne nisze z dwoma pilastrami doryckimi, w drugiej kondygnacji półkoliste okna z archiwoltami.
Park został założony w latach 1825-1835 według projektu architekta P. Dubrowskiego i ogrodnika W. By-
217
sterfielda na bazie istniejącego wcześniej lasu. Zajmuje powierzchnię 60 ha (stawy 10 ha). W drzewostanie przeważają dąb, brzoza, klon i lipa, są też pojedyncze modrzewie. Pałac dzieli park na część regularną (od strony bramy wjazdowej) i krajobrazową (od strony stawu). Tuż za pałacem 200-letni platan (pomnik przyrody). Po przeciwnej stronie pomnik sokiryńskiego poety ludowego lirnika Ostapa Wereseja (1803-1890), którego izba pamięci znajduje się w pałacu. Piękna aleja obsadzona szpalerem drzew łączy pałac z miejscową szkołą-internatem.
Oranżeria w Sokiryńcach to jedyna tego typu budowla zachowana na lewobrzeżnej Ukrainie. W jej skład wchodziło kiedyś więcej zabudowań, m.in. cieplarnia.
Późnoklasycystyczna altanka parkowa, położona na wzgórzu z widokiem na staw, ma kształt rotundy nakrytej półsferyczną kopułą. Stylizowane kolumny jońskie podtrzymują belkowanie z gzymsem na stiukowych konsol-kach. Obiekt jest obecnie bardzo zaniedbany, podobnie jak sąsiadująca z nim część parku.
Mostek, usytuowany w południowo-wschodniej części założenia, łączy brzegi głębokiego parowu. Jest trójprzę-słowy, w stylu romantycznego gotyku, zbudowany z cegły
i drewna.
Budynek stajni na planie prostokąta, z wielką bramą. Pierwotnie był dwukondygnacyjny, z loggią na piętrze. Po zniszczeniu górnej kondygnacji i loggii zmieniono architektoniczny kształt środkowej części parteru. Dach czterospadowy kryty dachówką.
Sośnica (Cochhiw)
stolica rejonu, obw. czernihowski
Cerkiew Pokrowska, drewniana, zbudowana w 1847 r.
Wieś o tej nazwie po raz pierwszy wzmiankowana jest
w 1234 r.
Stara Niekrasówka (CTapa HeicpacoBica)
rej. Izmaił, obw. odeski
Dzwonnica cerkwi Iwanowskiej z 1823 r., klasycysty-czna, zbudowana z wapienia, czterokondygnacyjna. Dwie niższe kondygnacje na planie prostokąta, z czterokolum-
218
"nowym portykiem przy wejściu, trzecia na planie ośmio-boku, z wielkimi arkadowymi otworami, dekorowana dwiema parami pylonów i kolumn jońskich.
Stare Kodaki (Crapu KoaaKH)
rej. Dniepropietrowsk, obw. dniepropietrowski
Forteca była istotnie nie do zdobycia, bo prócz armat broniły jej Dnieprowe przepaście i niedostępne skały pionowo zeskakujące w wodę; nie potrzebowała nawet wielkiej załogi...
Ogniem i mieczem, 1.1
Wymieniana w powieści Sienkiewicza forteca Kudak znajdowała się na obecnych wschodnich obrzeżach Dnie-propietrowska. Została wzniesiona na wysokim prawym brzegu Dniepru, powyżej porohów, przez francuskiego inżyniera G. le Vasseur de Beauplana. Miała być najdalej wysuniętą na wschód forpocztą Rzeczypospolitej, zapobiegać ucieczkom chłopów pańszczyźnianych do Siczy Zaporoskiej i służyć jako baza podczas ewentualnej wojny z Tatarami krymskimi. Obsadzała ją silna załoga, złożona głównie z oddziałów cudzoziemskich, dowodzona przez najbardziej doświadczonych oficerów. Pierwszym komendantem był Żółtowski, w Kudaku służyli też m.in. trzej Koniecpolscy, krewniacy hetmana wielkiego koronnego). Żywność i amunicję dowożono drogą wodną z Kijowa.
Jeszcze przed ukończeniem budowy, w sierpniu 1635 r., twierdzę zdobyli i zniszczyli zbuntowani Kozacy zaporoscy pod dowództwem Sulimy. Do 1637 r. została odbudowana, komendantem mianowano Krzysztofa Grodzickiego. Kudak służył jednak Rzeczypospolitej tylko dziesięć lat. Podczas powstania Chmielnickiego skapitulował przed Kozakami we wrześniu 1648 r. po kilkumiesięcznym oblężeniu. Dla upamiętnienia tego wydarzenia w 1910 r. władze rosyjskie ustawiły specjalny obelisk. Od 1656 r. w twierdzy kwaterowali piloci, którzy przeprowadzali statki kupieckie przez porohy dnieprowe. W 1699 r. twierdzę odwiedził car Piotr LWI 709 r. z jego rozkazu została ona zburzona.
Była to forteca ziemna typu staroholenderskiego, w kształcie czworoboku z bastionami w narożach, otoczona szeroką fosą. Później Kozacy nadbudowali na wałach
219
palisadę, a w rowach umieścili zaostrzone pale i inne przeszkody. Do dziś zachował się niewielki odcinek wału obronnego.
Stary Ajdar (CrapHH Aił/iap) rej. Staniczna-Ługańskie, obw. ługański
Cerkiew Michajłowska z 1787 r., klasycystyczna, z elementami baroku. Budowla na planie prostokąta z dobudowaną od zachodu dwukondygnacyjną dzwonnicą, zwieńczona półsferyczną kopułą na wysokim, cylindrycznym bębnie. W elewacjach bocznych czterokolumnowe portyki jońskie, zwieńczone trójkątnymi frontonami.
Stary Merczyk (GrapHH MepHHic)
rej. Wałki, obw. charkowski
** Zespół pałacowy został wzniesiony w latach 1776--1778, prawdopodobnie dla Szydłowskich, według projektu P. Jarosławskiego z Charkowa lub W. Bażenowa. Projektantem parku i budowli gospodarczych był A. Palicyn. Mieszkańcy wymieniają jako ostatnich właścicieli rodzinę Duchowskich (ich potomkowie mieszkają we Francji). Zaniedbany dziś zespół składa się z pałacu, reprezentacyjnego dziedzińca z pawilonami i budynkami gospodarczymi oraz parku. Pałac jeszcze przed kilku laty był użytkowany przez szkołę średnią, obecnie jest zamknięty i opuszczony. W oficynach urządzono lokale mieszkalne.
** Pałac jest budowlą dwukondygnacyjną na planie wydłużonego prostokąta z zaokrąglonymi narożami. W fasadzie portyk zdobiony kanelowanymi pilastrami z kapitelami jońskimi oraz stiukowymi girlandami. Podobne pilastry dekorują ryzality elewacji ogrodowej. Powyżej ścian szczytowych schodkowe frontony. W elewacjach półkoliste nisze ze stiukowymi girlandami i wazami. Wewnątrz częściowo zachowały się dekoracje stiukowe (na reprezentacyjnej drugiej kondygnacji). W części zachodniej znajduje się wielka owalna sala, obecnie podzielona sufitem na dwie kondygnacje.
Oficyny zachodnia i wschodnia z końca XVIII w., murowane, otynkowane, na planie prostokąta, parterowe.
220
Stary Merczyk. Dawny pałac Szydłowskich
Cerkiew dworska, zbudowana na przełomie XVIII i XIX w., była mauzoleum rodowym właścicieli. Niewielka, jednonawowa, z trzykondygnacyjną dzwonnicą, zwieńczona cebulastą kopułką. Drugą kondygnację wieńczą trójkątne frontony.
Budynek gospodarczy pochodzi z końca XVIII w. Jest dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, ze sklepionymi piwnicami. Wejście w elewacji bocznej. Okna parteru części środkowej dekorowane archiwoltami z kluczami, a w częściach bocznych rozetkami i płycinami.
Spichlerz z końca XVIII w., murowany, otynkowany, na planie kwadratu, z wysokim frontonem. Fasada rozczłonkowana trzema półkolistymi niszami. Zamiast okien ślepe nisze rozdzielone poziomo płycinami.
Park krajobrazowy założono w 1724 r., przekształcono po wybudowaniu pałacu, który stał się ośrodkiem założenia. Kiedyś były w nim liczne altanki, mostki i inne obiekty małej architektury parkowej. W drzewostanie przeważają dąb, klon, jesion, lipa i świerk (łącznie około 30 gatunków drzew i krzewów).
Stolne (OrojiHHe)
rej. Mena, obw. czernihowski
Cerkiew Andriejewska, zbudowana w 1782 r. przez G. Quarenghiego, klasycystyczna, na planie kwadratu,
221
z absydą od strony wschodniej. Elewacje z trzech stron ozdobione pilastrowymi portykami jońskirrai wpisanymi w płytkie nisze. Z cerkwią łączy się krytą galerią XIX-wieczna dzwonnica. Wewnątrz mistern* belkowanie wsparte na jońskiej kolumnadzie.
Subotów (CyGoiiB) rej. Czehryń, obw. czerkaski
To jest pisarz wojska zaporoskiego, dziedzic Subotowa i (...) mój kum...
Ogniem i mieczem, 1.1
Cerkiew Iljińska. Została wzniesiona w 1653 r. nad rzeką Taśminą na zlecenie Bohdana Chmielnickiego jako cerkiew grobowa, we wsi będącej jego własnością. Jest to świątynia w stylu wczesnego baroku ukraińskiego, murowana, jednonawowa, z sześciobocznie zamkniętym prezbiterium, nakryta dwuspadowym dachem z jednym załomem. W fasadzie, ozdobionej wolutowym szczytem, mały portal obramowany półkolumienkarru Dekoracja zewnętrzna ogranicza się do narożnych pilastrów, niewielkich okien przypominających otwory strzelnicze oraz
Subotów. Cerkiew Iljińska (przez 1978r.)
222
nisz "w elewacjach zachodniej i wschodniej. Wewnątrz sklepienie kolebkowe. W 1869 r. do cerkwi dobudowano dzwonnicę połączoną z nią galerią. W czasie prac konserwatorskich w 1978 r. rozebrano galerię (arch. S. Kilesso) i przywrócono cerkwi pierwotny wygląd.
Bohdan Chmielnicki został tu pochowany w 1657 r. Nie minęło dziesięć lat, gdy jego prochy usunięto, a grobowiec zniszczono na rozkaz Stefana Czarnieckiego, który kierował akcją odwetową Rzeczypospolitej na prawobrzeżnej Ukrainie. Obecnie w cerkwi mieści się muzeum Chmiel-nickiego.
Sumy (CyMH) stolica obwodu
Miasto nad rzeką Psioł założyli w 1655 r. (a więc po ustąpieniu z tych terenów Rzeczypospolitej) uchodźcy z prawobrzeżnej Ukrainy na miejscu grodziska z czasów Rusi Kijowskiej, które przez prawie cztery wieki stało opustoszałe. W okolicy znajdowano monety arabskie z VII--IX w. W latach 1656-58 wzniesiono tu twierdzę, jedną z najpotężniejszych na tzw. Ukrainie Słobodzkiej. Była ona siedzibą pułku kozaków sumskich, zasłużonego w wojnach z Turcją i Napoleonem. Od 1765 r. Sumy były siedzibą kancelarii prowincjonalnej w ramach nowo utworzonej guberni słobodzko-ukraińskiej, a później miastem powiatowym guberni charkowskiej. W tym okresie rozwinęło się rzemiosło, powstały zakłady przemysłowe. W latach siedemdziesiątych XIX w. Sumy liczyły 15,5 tys. mieszkańców (w tym tylko 74 katolików). W mieście było dziewięć murowanych cerkwi, cztery zajazdy, gimnazjum męskie i żeńskie, szkoła realna. W 1877 r. dotarła do Sum kolej. Położone na pograniczu guberni rosyjskich i ukraińskich miasto miało duże znaczenie handlowe, odbywały się tu liczne targi i jarmarki (najważniejszy, w połowie listopada, trwał dwa tygodnie). W latach 1915-1916 w Sumach znalazło się wielu uchodźców z centralnej i wschodniej Polski. Niektórzy z nich objęli stanowiska nauczycieli w miejscowych gimnazjach. Obecnie Sumy liczą ok. 250 tys. mieszkańców.
223
W Xviii w. w Sumach mieszkał przez pewien czas filozof i poeta ukraiński H. Skoworoda. W pobliskim majątku bywał kompozytor Piotr Czajkowski, a pod koniec XIX w. w stylowym dworku na północnych obrzeżach miasta żył i tworzył Antoni Czechów.
*** Sobór Preobrażeński został zbudowany w latach 1776-88. W 1858 r. z powodu deformacji sklepień usunięto wyższą kondygnację. Obecny wygląd jest skutkiem przebudowy z lat 1882-92 według projektu M. Łowcowa. Jest to budowla na planie krzyża, z półkoliście zamkniętą częścią ołtarzową od wschodu. Część centralna, na planie ośmioboku, jest nakryta kopułą na wysokim, owalnym bębnie zdobionym podwójnymi kolumnami korynckimi. U podstawy bębna platforma widokowa z brązowymi rzeźbami w narożach. Elewacje rozczłonkowane pilastrami jońskimi i korynckimi. W ramionach bocznych portyki z dwiema kondygnacjami kolumn rozdzielonymi gzymsem, w tympanonach stiuki o motywach roślinnych. Od zachodu przylega do cerkwi wysoka dzwonnica dominująca nad okolicą. W jednej z górnych jej kondygnacji zegar z kurantami, w zwieńczeniu pozłacana kopuła zakończona cebulką, z czterema figurami świętych na narożach. Wewnątrz malowidła ścienne o tematyce biblijnej, wykonane przez znanego malarza W. Makowskiego (niektóre jego dzieła przechowywane są w miejscowym Muzeum Sztuki). Zwraca uwagę piękny ikonostas z marmuru i malachitu.
*** Cerkiew Woskresieńska z 1702 r., usytuowana przy placu, zamyka ul. Soborną reprezentacyjną ulicę miasta. Jest najstarszą zachowaną budowlą w Sumach. Pierwotnie miała charakter obronny, o czym przypominają grube ściany i wąskie okna w kształcie otworów strzelniczych, lecz przebudowy po pożarach mocno zmieniły jej kształt. Jest to dwukondygnacyjna budowla w stylu baroku ukraińskiego. Na dole znajduje się "ciepła" (zimowa) cerkiew św. Andrzeja, na górze "chłodna" (letnia) cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego. Do górnej cerkwi prowadzą z trzech stron schody. Nad częścią środkową i bocznymi ośmioboczne bębny, zwieńczone latarniami i pozłacanymi, cebulastymi kopułami. Restauracja w 1978 r. przywróciła
224
Sumy. Cerkiew Woskresieńska
cerkwi pierwotny kształt. Wzniesiona przez nieznanego mistrza, należy ona do czołowych zabytków tzw. słobodz-kiej szkoły architektury sakralnej.
Dzwonnica cerkwi Woskresieńskiej pochodzi z 1906 r. Jest zbudowana na planie kwadratu, czterokon-dygnacyjna, zwieńczona kopułą, zakończoną oryginalną pozłacaną cebulką. W pierwszej kondygnacji arkadowy przejazd. Od zachodu przylega parterowa dobudówka z ośmioboczną wieżyczką-kaplicą. Dekoracje zewnętrzne dzwonnicy nawiązują do zdobnictwa cerkwi.
Do niedawna w cerkwi mieściła się ekspozycja sztuki ludowej miejscowego Muzeum Sztuki. W 2000 r. bardzo zdewastowaną świątynię zwrócono wiernym. Za czasów sowieckich bezmyślnie zniszczono piękny, wykładany srebrem ikonostas.
* Cerkiew Iljińska (na terenie bazaru miejskiego). Budowę rozpoczęto w 1836 r., przerwano po pożarze w 1839 r., który strawił prawie całe miasto, ukończono w latach 1844-51. Budowla klasycystyczna z elementami eklektycznymi, na planie prostokąta ze ściętymi narożami, z dzwonnicą od zachodu. Część środkowa nakryta kopułą na wysokim bębnie z latarnią. Elewacje
225
boczne dekorowane frontonami. Okna w bębnie kopuły umieszczone w płytkich, prostokątnych niszach, dekorowanych stiukami o motywach roślinnych. W dolnej kondygnacji dzwonnicy czterokolumnowy portyk toskański z trójkątnym frontonem i tympanonem z malowidłami. Druga kondygnacja jest ośmioboczna, trzecia okrągła, dekorowana kolumienkami toskańskimi, zwieńczona pół-sferyczną kopułą i wysoką iglicą.
Cerkiew Pantelejmońska z 1911 r., projektu A. Szczu-sewa, jest ośrodkiem monasteru Pantelejmońskiego, z którego zachował się dwukondygnacyjny budynek klasztorny, stróżówka i budynki gospodarcze. Budowla na planie prostokąta z trzema półkolistymi apsydami i dwukondy-gnacyjną dzwonnicą od zachodu. Część środkowa nakryta kopułą na wysokim, okrągłym bębnie, dekorowanym fryzem arkadowym. W głównym wejściu oryginalny portal w kształcie półkolistej arkady wspartej na dwóch słupach.
* Cerkiew Pietropawłowska (na cmentarzu centralnym), klasycystyczna, na planie prostokąta. Część środkowa nakryta półsferyczną kopułą na wysokim, okrągłym bębnie, w pozostałych pomieszczeniach sklepienia kolebkowe. Od zachodu przylega dzwonnica połączona z cerkwią krótkim przejściem dwukondygnacyjna, zwieńczona niską kopułą. Wejścia dekorowane czterokolumnowymi portykami toskańskimi, do których prowadzą szerokie schody. Wewnątrz posadzki wyłożone płytami metalowymi.
Sobór Troicki, projektu G. Szolca, był budowany z przerwami w latach 1901-1914. Jest wzorowany na znanych świątyniach Petersburga: soborach Isaakijewskim i Izma-ilskim. Budowla klasycystyczna z elementami baroku, na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożami Część środkowa nakryta półsferyczną kopułą na wysokim, okrągłym bębnie. U podstawy bębna kolista platforma widokowa, podobna platforma otacza attykę bębna. Od zachodu trójkondygnacyjna dzwonnica, połączona z cerkwią niskim przejściem, o dolnych kondygnacjach czworobocz-nych i najwyższej ośmiobocznej. Do głównego wejścia prowadzą reprezentacyjne schody w kształcie wachlarza.
226
Ze wszystkich stron portyki z ~wytwornymi kolumnami korynckimi i sztukateriami w tympanonach. We wnętrzu malowidła wykonane przez N. Niwińskiego. Uszkodzony w czasie II wojny światowej sobór odrestaurowano w latach 1981-85. Urządzono w nim wtedy salę muzyki organowej i kameralnej oraz Muzeum Rzeźby. Obecnie zwrócony wiernym.
t
Sumy. Kościół Najświętszej Maryi Panny
* Kościół katolicki Najświętszej Maryi Panny (ul. Dzer-żynśkoho) z 1901 r., neogotycki, z czerwonej cegły. Fasada, dekorowana ozdobnym portalem, jest zwieńczona niewielką wieżyczką-dzwonnicą. Prezbiterium zamknięte sześciobocznie. Całą świątynię obiega zębaty fryz. Nad niewielkimi ryzalitami bocznymi ozdobne wieżyczki. Wyposażenie wnętrza współczesne.
Kościół, ufundowany przez parafian przy udziale znanego przemysłowca cukrowego i filantropa Iwana Charito-nienki, za czasów sowieckich był salą sportową. Został zwrócony wiernym w 1991 r. w stanie daleko posuniętej dewastacji i odrestaurowany. Na zapleczu dawna plebania. Obecnie parafię sumską obsługuje polski ksiądz Stanisław Tanatarow (urodzony na Kresach).
227
"Z,espoi męskiego gimnazjum klasycznego (naprzeciwko kościoła) składa się z kilku budynków. * Najstarszy z nich wzniesiono z czerwonej cegły w 1885 r. Jest dwukondygnacyjny, na planie litery L, z fasadą dekorowaną wieżyczkami i fryzem arkadowym. Obok * drugi budynek, z trójkondygnacyjną częścią środkową, zwieńczoną ozdobnym frontonikiem i gzymsem konsolkowym. Nieco w głębi * parterowy pałacyk bogato dekorowany pilastrami korynckimi i ślepymi, półkolistymi niszami. Na skraju wzgórza, wśród drzew, ** dwukondygnacyjny pałacyk z frontonem zdobionym wolutami i gzymsem podtrzymywanym przez kariatady.
* Neogotycki pałac z pocz. XIX w. projektu A. Palicyna (ul. Sanatorna 1). Był elementem dużego zespołu, na który składały się budynki mieszkalne, gospodarcze oraz park. Budynek dwukondygnacyjny o ostrołukowych oknach, z ośmioboczną wieżą, którą wieńczą ozdobne machikuły podtrzymujące platformę widokową. Podobne machikuły z blankami wieńczą górną kondygnację pałacu. W narożach wieżyczki. Wewnątrz godny uwagi jest westybul z dwustronnymi schodami dębowymi. Sufit i jedna ze ścian dekorowane sztukateriami.
* Neorenesansowy pałac z pocz. XX w. (na rogu ul. Kirowa i Haharyna). W fasadzie parterowy ryzalit z wejściem głównym, podtrzymujący taras z balustradą. Półkoliste okna drugiej kondygnacji zdobione pilastrami i stiuko-wymi girlandami. Obecnie mieści się tu Muzeum Sztuki.
** Pałacyk z przełomu XIX i XX w. (ul. Kirowa). Część środkowa ma kształt trójkondygnacyjnej rotundy nakrytej kopułą. W trzeciej kondygnacji owalny taras z balkonem, podtrzymywany przez kariatydy. Ściany bogato dekorowane sztukateriami (motywy masek i muszli). Obecnie Muzeum Historyczne.
* Gmach Akademii Bankowości z przełomu XIX i XX w. (na tyłach ul. Sobornej, fasadą zwrócony ku rzece), dwukondygnacyjny, na planie wydłużonego prostokąta, z czterema ryzalitami w fasadzie. Ryzality są zwieńczone frontonami z wieżyczkami, blankami i machikułami.
228
"Kamienica z głowami" (na starym mieście), dwukondy-gnacyjna, z elewacją zdobioną medalionami z płaskorzeźbami głów. Dolna kondygnacja boniowana.
Neogotycki budynek z przełomu XIX i XX w. (na rogu ul. Sobornej), dwukondygnacyjny, z czerwonej cegły, zwieńczony arkadowym fryzem i półkolistymi wieżyczkami w narożach.
Dom-muzeum Antoniego Czechowa (ul. Czechowa 79, w północnej części miasta).
Ulica Soborna z eklektyczną zabudową z przełomu XIX i XX w. jest głównym miejskim deptakiem. Godna uwagi jest także pochodząca z tego samego okresu zabudowa ** ulicy Petropawłowskiej, łączącej śródmieście z Cmentarzem Centralnym. Wyróżniają się: * parterowy pałacyk (nr 91, obecnie bank), dekorowany kolumnami, sztukateriami i popiersiami młodych mężczyzn; ogromny gmach gimnazjum żeńskiego z XIX w., obecnie zrujnowany i ogrodzony płotem; gmach Filharmonii z misternie kutymi kratami balkonów; dwukondygnacyjny * pałacyk Instytutu Fizyki Stosowanej, z fasadą bogato dekorowaną kolumnami, sztukateriami, frontonami i balustradami.
Sumy. Budynek Instytutu Fizyki Stosowanej
229
Cmentarz Centralny. Cmentarze w miastach Zadniepfza są zwykle kamienną pustynią bez godnych uwagi pomników nagrobnych. Tym większym zaskoczeniem są dwa przepiękne ***pomniki rodziny Iwana Charitonienki przemysłowca cukrowego i mecenasa kultury, jednego z właścicieli zespołu pałacowego w Kaczanówce. Znajdują się tuż obok cmentarnej cerkwi Pietropawłowskiej. Jeden przedstawia unoszącego się anioła trzymającego śpiące dziecko. Ha drugim postacie męska i żeńska podtrzymują wielki krucyfiks. Oba pomniki (bez jakiejkolwiek inskrypcji!) są dziełem francuskiego artysty Aristide'a Croisy'ego. W pobliżu dwa inne wartościowe pomniki, należące do * rodziny Suchanowów, fundatorów przebudowy soboru Preobrażeńskiego. Pod rzeźbą Chrystusa stojącego pod krzyżem spoczywa Dmitrij Iwanowicz Suchanow (1825--1890), a okazały * pomnik o wyglądzie kaplicy z rzeźbami Chrystusa i tulących się do niego dzieci należy do Mikołaja Aleksandrowicza Suchanowa (1865-1909).
W głębi cmentarza, w eksponowanym miejscu, stoi Pomnik Żołnierza Polskiego (berlingowców) ustawiony pod koniec rządów sowieckich, z dwujęzyczną (ukraińsko--polską) inskrypcją.
Sumy. Nagrobek autorstwa A. Croisy'ego na cmentarzu Centralnym 230
Szarówka (HlapiBica) ......*Ś�-Ś--, --�-.
rej. Bohoduchów, obw. charkowski
*** Zespól pałacowo-parkowy powstał w latach trzydziestych XIX w., był rozbudowywany w latach 1905-12. Jest to obok Kaczanówki i Sokiryńców jeden z trzech najpiękniejszych takich zespołów na lewobrzeżnej Ukrainie. Rezydencję założyli niejacy Olchowscy (Polacy?) w 1836 r. Od nich kupił ją Niemiec, Ludwig Hebenstreit, który w latach sześćdziesiątych XIX w. sprzedał ją trzem braciom Kónigom. Najstarszy z nich, Leopold, spłacił braci i stal się wyłącznym właścicielem posiadłości.
Leopold Kónig był wielkim przemysłowcem, "królem ukraińskiego cukru". Miał w okolicy liczne cukrownie, które przynosiły roczny dochód w wysokości 40 min rubli. Prowadził też handel pszenicą, woskiem i miodem. Posiadał pałacyki w Moskwie i Petersburgu, Szarówkę traktował jako "daczę" i przyjeżdżał tu tylko parę razy w roku. Stałą jej mieszkanką była natomiast jego żona Wiera Pawłowna (przedstawiona jako bogini Minerwa na plafonie w sali balowej). W 1900 r. Kónig rozpoczął gruntowną przebudowę zespołu według projektu Rastrel-lego (potomka słynnego mistrza z XVIII w). Na swój koszt przesiedlił chłopów z sąsiadującej z rezydencją wsi, na której terenie wzniósł m.in. elektrownię, garaże dla samochodów i stajnie, w których trzymano konie przeznaczone na eksport. W pałacu założył nowoczesne wówczas centralne ogrzewanie (funkcjonuje do dziś).
Po rewolucji bolszewickiej umieszczono w pałacu sanatorium przeciwgruźlicze, które działa nadal, choć w ograniczonym zakresie. W czasie II wojny światowej pałac uległ dewastacji (żołnierze niemieccy trzymali w nim konie). Po wojnie zniszczenie postępowało nadal. Jeszcze np. przed dwudziestu pięciu laty tarasy pałacu prezentowały się okazale i działały umieszczone na nich fontanny, obecnie są już zawalone. Przed kilkunastu laty odwiedził rezydencję jeden z potomków Leopolda Kóniga, gdy jednak zobaczył jej stan przestał się nią interesować. Po pałacu oprowadza miejscowa lekarka, p. Tatiana Fomiczowa.
*** Pałac jest ośrodkiem zespołu. Powstawał w czterech etapach. Na początku XIX w. wzniesiono część zachodnią,
231
w końcu stulecia część środkową z "dwiemawfeżami, w 1911 r. za wieżami dobudowano wielką salę, a w latach 1920-1924 do wschodniej elewacji dostawiono dwukondygnacyjną oszkloną werandę. W przebudowie uczestniczył architekt Jakobi. Jest to budowla o architekturze eklektycznej z przewagą elementów neogotyckich i neorenesansowych, dwukondygnacyjną, z ośmiobocz-nymi wieżami. Elewacje dekorowane graniastymi wieżyczkami, na ścianach i wieżach fryz arkadowy. Zwieńczenia pałacu są ozdobione krenelażem.
Szarówka. Pałac
Nad wejściem do westybulu widnieje data 1903 (początek przebudowy). Stąd reprezentacyjnymi drewnianymi schodami wchodzi się na piętro. W pałacu znajdują się trzy duże sale i 26 pokoi. W większości z nich zachowała się dębowa boazeria, zdobienia stiukowe oraz malowidła. W pomieszczeniach są okazałe marmurowe kominki oraz piece oblicowane barwnymi, zdobionymi kaflami. W największej Sali Niebieskiej (na piętrze), ozdobionej pila-strami o korynckich kapitelach, mieści się chór dla orkiestry wsparty na czterech filarach. Pod sufitem panneaux wypełnione malowidłami (postacie groteskowe, putta, girlandy, wazony, ornamenty geometryczne). Na plafonie malowidło przedstawiające adorację bogini Minerwy.
232
Wspaniałą oprawę ma także wyłożona ciemnym drewnem dębowym Sala Biblioteczna, z kasetonowymi stropami wspartymi na drewnianych filarach, rzeźbionym kominkiem i tzw. stołem kónigowskim. W piwnicach za czasów Kónigów przechowywano wina.
** Dom Straży z końca XIX w. jest usytuowany na zboczu, w pobliżu pałacu. Jedną stroną przylega do reprezentacyjnej bramy wjazdowej, z drugiej zaczyna się murowane ogrodzenie z metalowymi kratami. Budynek składa się z pięciobocznej części trzykondygnacyjnej zwieńczonej krenelażem, wieży z wysokim dachem i iglicą oraz przylegającej do niej części prostokątnej nakrytej dachem mansardowym.
* Budynek gospodarczy (koniec XIX w.) zamyka od południa dziedziniec gospodarczy, a północną elewacją przylega do zbocza. Budynek na planie prostokąta, dwu-kondygnacyjny, flankowany wieżami na planie kwadratu. Parter przeznaczony był dla celów gospodarczych, na piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne. Na wieży ośmioboczny belweder zwieńczony hełmiastą kopułą z niską iglicą.

Szarówka. Dom Straży
233
Dom leśniczego (II poł. XIX w.) przypomina drewniany angielski cottage. Jest parterowy, z mansardą i piwnicą, nakryty wysokim dachem. Obok brama z ceglanymi pylonami, nakryta dachem na drewnianych konsolach.
Bażantarnia, wzniesiona w latach 1910-12, parterowa z mansardą, nakryta stromym dachem dwuspadowym.
Oranżeria z końca XIX w., dwukondygnacyjna, z oknami w ostrołukowych obramieniach. W szczycie i w narożach fasady małe wieżyczki.
** Park o powierzchni 46 ha rozciąga się na dwóch zboczach wąwozu. Założono go na początku XIX w. z wykorzystaniem starej dąbrowy (300-letnie dęby!). Składa się z części regularnej (wokół pałacu) i krajobrazowej, zaprojektowanej przez znanego architekta zieleni Kufaldta. Część regularna to szpaler z fontanną przed pałacem oraz ciągnące się poniżej trzy tarasy połączone reprezentacyjnymi schodami i otoczone murowaną balustradą. Dalej zaczyna się część krajobrazowa, której ośrodkiem jest wielki staw zasilany ze źródeł. Są tu liczne malownicze zakątki i platformy widokowe. W parku rośnie ok. 70 gatunków drzew i krzewów.
Przy jednej z alejek stoi marmurowy nagrobek jednego z właścicieli rezydencji, Christiana Heinricha Hebenstrei-ta, urodzonego w Parnawie (Estonia) w 1818 r., zmarłego w Budziszynie w 1885 r., z niemiecką inskrypcją.
stolicą rejonu, obw. sumski
Miasteczko Trostianiec nad Boromlą założone zostało w latach pięćdziesiątych XVII w. przez przesiedleńców z prawobrzeżnej Ukrainy, którzy schronili się tu po odzyskaniu Prawobrzeża przez Rzeczpospolitą. Do 1765 r. należało do terytorium pułku achtyrskiego, później do guberni słobodsko-ukraińskiej, od 1835 r. do guberni charkow-skiej. Zaczęło rozwijać się szybciej, gdy okoliczne dobra stały się własnością książąt Golicynów, którzy wznieśli tu okazały zespół pałacowy. W Trostiańcu urodził się wybitny XX-wieczny pisarz ukraiński M. Chwylowy. W II poł.
!ł
XIX w. działały tu: cukrownia, gorzelnia, cegielnia i warzelnia saletry.
* Cerkiew Błagowieszczeńska z 1750 r., klasycystyczna z elementami baroku, jest najstarszą budowlą w mieście. Budowla na planie prostokąta z półkolistą apsydą od wschodu i dzwonnicą od strony zachodniej. W XIX w. dobudowano transept. Nad częścią centralną ośmioboczny bęben zwieńczony kopułą z latarnią, pozostałe części sklepione kolebkowo. Szczyty transeptu zwieńczone trójkątnymi frontonami. Dzwonnica czterokondygnacyjna (najwyższa kondygnacja na planie ośmioboku) ze zwieńczeniem namiotowym i iglicą. Kiedyś była wyposażona w kuranty. Świątynia wyróżnia się czterema wejściami (zamiast zwyczajowych trzech). Wnętrze podzielone na trzy nawy, posadzka wyłożona płytkami metalowymi.
* Cerkiew Wozniesieńska z 1913 r., zbudowana w stylu rosyjsko-bizantyjskim, na planie krzyża z półkolistymi ap-sydami, zakrystią i diakonnikiem. Część środkowa nakryta kopułą na wysokim bębnie, apsydy sklepione konchowo, pozostałe części kolebkowo. Ściany oblicowane czerwoną cegłą. Trzykondygnacyjna dzwonnica wysokości 40 m,
Trostianiec. Cerkiew Wozniesieńska
234
235
zwieńczona hełmiastą kopułą. Elewacje cerkwi i dzwonnicy bogato dekorowane arkadami, niszami i zębatym fryzem arkadowym. Wewnątrz posadzka wyłożona płytami metalowymi.
** Założenie pałacowe z XVIII w. (ul. Czerwonoarmij-śka), z którego zachowały się: pałac, tzw. Okrągły Dwór i resztki parku.
Ośrodkiem założenia jest klasycystyczny * * pałac. Podczas przebudowy w II poł. XIX w. dodano dekoracyjne elementy neobarokowe, a budynek główny połączono z oficynami, dotąd wolno stojącymi (same oficyny pozostały bez zmian). W 1864 r. w pałacu mieszkał Piotr Czajkowski wówczas student konserwatorium petersburskiego. Pracował tu nad swym pierwszym utworem symfonicznym, o czym przypomina tablica nad wejściem.
Budowla składa się z dwukondygnacyjnej części środkowej na planie prostokąta i krótkich skrzydeł połączonych z parterowymi oficynami. Główne wejście na osi podłużnej budynku, w loggii flankowanej przez kolumny. W górnej kondygnacji w obu elewacjach tarasy, po ich bokach nisze z płaskorzeźbami. Wewnątrz zachowały się drewniane schody reprezentacyjne oraz sala balowa dekorowana stiu-kami i płaskorzeźbami.
* * Okrągły Dwór wzniesiono w stylu neogotyckim. Jest to budowla na planie owalu o rozmiarach 60 x 40 m, przypominająca średniowieczny zamek z czterema basztami. Mury zewnętrzne wzmocnione szkarpami i podzielone gzymsem na dwie kondygnacje. Baszty są trzykondygna-cyjne, z ostrołukowymi oknami, nakryte dachami namiotowymi z niską iglicą. Mieszkali w nich kiedyś aktorzy dworskiego teatru. Wewnątrz wzdłuż ścian mieściły się loże dla widzów, a w środku, pod odkrytym niebem, arena i maneż dla koni. Jest to unikatowy zabytek na skalę Ukrainy.
"Park Nieskuczne leży w malowniczej, pagórkowatej okolicy na zachodnim krańcu miasta. Jest to park krajobrazowy o powierzchni 253 ha (z czego 15 ha zajmują stawy), założony na bazie naturalnego lasu. Rosną w nim 250-letnie dęby, jesiony, lipy i klony oraz drzewa sztucznie wprowadzone: modrzew, orzech, czerwony dąb i sosna
236
czarna. "Całe założenie należy obecnie do Tróstiarrieckiej Stacji Doświadczalnej Leśnictwa.
'Dom zarządcy dóbr wzniesiono w 1911 r. przy wejściu do parku. Budynek modernistyczny, dwukon-dygnacyjny, z trzykondygnacyjną wieżą nakrytą kopułą. W zwieńczeniu fryz z tryglifami. Z boku przylegają do niego budynki gospodarcze z tarasem i niewielką wieżą. Wokół szpalery z krzewów tui.
Trostianiec. Dom zarządcy dóbr
Grota Nimf wzniesiona w 1809 r. dla upamiętnienia 100-lecia bitwy połtawskiej znajduje się w głębi parku. Ma kształt kopuły o średnicy ok. 10 m oblicowanej wielkimi blokami wapiennymi, z wejściem przez ostrołukową arkadę.
Trostianiec (Tpoc-nmem.)
rej. Icznia, obw. czernihowski
** Park dendrologiczny o powierzchni 204 ha, założony w latach 1834-1864, w dolinie potoku, wśród lasu dębowego, staraniem jednego z potomków hetmana Ukrainy I. Skoropadskiego. W pracach brali udział znani mistrzowie sztuki ogrodniczej z Rosji i Ukrainy (m.in. K. Schlin-ger). W 1961 r. park przekazano Akademii Nauk USRR,
237
a w 1983 r. nadano mu rangę Państwowego Parku Den-drologicznego. jest to obecnie największy pod względem powierzchni park na Ukrainie, który zachował pierwotną
kompozycję. . ,,
W parku występuje wielka rozmaitość drzew i krzewów (ok. 700 gatunków, w tym 92 iglaste) i roślin kwitnących 250 gatunków). Niektóre dęby mają ponad trzysta lat. Na terenie parku znajdują się liczne sztuczne stawy, mostki, kolumny i inne elementy małej architektury, a w otoczeniu usypano wzgórza o oryginalnych nazwach: Góra Mnisza (1870), Góra Dziadowska (1873), Góra Strózowa (1876), Rotunda (1879).
Tynica (Thhhuh)
rej. Bachmacz, obw. czernihowski
Dom Koczubeja z XVIII w. Przebudowa w XIX w. nadała mu cechy klasycyzmu, a XX-wieczna - cechy modernizmu. Ściany zwieńczone gzymsem, rozczłonkowane boniowanymi pilastrami, kolumienkami i obramieniami okiennymi, jest to jeden z nielicznych XVIII-wiecznych dworów zachowanych na lewobrzeżnej Ukrainie. Wokół stary park.
Spichrz z XIX w w stylu romantycznym. Dwukondygna-cyjny, na planie kwadratu, od zachodu galeria z ostrołu-kowymi arkadami, ponad którą znajduje się drewniana weranda. Pozostałe elewacje dekorowane prostokątnymi oknami w płytkich niszach.
Usatowo (YcaTOBe) rej. Bilajówka, obw. odeski
Cerkiew Narodzenia NMP z 1822 r., Klasycystyczna, murowana, z półkolistą apsydą i przylegającymi do niej prostokątnymi dobudówkami. Część środkowa nakryta półsferyczną kopułą na okrągłym bębnie. W apsydzie sklepienie konchowe, w pozostałych częściach sufity. Fasady północna, południowa i zachodnia zwieńczone wysokimi trójkątnymi frontonami, ściany rozczłonkowane pilastrami. Czterokolumnowy portyk zachodniego wejścia przebudowano na przedsionek.
238
Wasylówka (BacijiiBKa) " '
rej. Wowczańsk, obw. charkowski
* Zespół dworski z pocz. XIX w. Głównym jego elementem jest klasycystyczny dwór, parterowy, z sześcio-kołumnowym toskańskim portykiem-loggią w fasadzie. Do portyku prowadzą szerokie schody. Nie zachował się dwukolumnowy portyk w elewacji bocznej. Dekoracja ogranicza się do boniowania naroży pałacu i imitacji kluczy w obramieniach okiennych. Z innych zabudowań przetrwał tylko chlew.
Wepryk (BenpHK)
rej. Hadziacz, obw. połtawski
Cerkiew Nikolajewska z 1823 r. Murowana, w stylu klasycystycznym, na planie krzyża. Część środkową wieńczy półsferyczną kopuła na wysokim cylindrycznym bębnie. Nad zachodnim przedsionkiem dwukondygna-cyjna dzwonnica zwieńczona iglicą. Z trzech stron czte-rokolumnowe portyki toskańskie z trójkątnymi frontonami. Wewnątrz zachowały się resztki malowideł olejnych z XIX w.
Cerkiew Uspieńska z 1821 r., murowana, w stylu empire, na planie krzyża, zwieńczona wysokim cylindrycznym bębnem z półsferyczną kopułą. Elewacje północna i południowa dekorowane czterokolumnowymi portykami, a wschodnia kompozytową kolumnadą. W fasadzie zachodniej podwójny portyk z trójkątnym frontonem.
Werhuny (BepryHH)
rej. Chorol, obw. połtawski
Cerkiew Rożdiestwieńska, wzniesiona w latach 1801--1807 w stylu empire, murowana, na planie koła, z niewielką półkolistą apsydą i przedsionkiem od zachodu, zwieńczona pojedynczą kopułą. Z trzech stron portyki doryckie. Ściany wieńczy klasycystyczny fryz stiukowy z girlandami i urnami.
239
Weseła Hora(Becejia fopa) ; v T� **"*'
rej. Słowianoserbsk, obw. lugański
* Paląc z II poł. XVIII w. jest jedyną zachowaną budowlą zespołu. Budynek na planie prostokąta, dwukondygna-cyjny, z piwnicami. Sześciokolumnowy koryncki portyk fasady jest zwieńczony trójkątnym frontonem. W elewacji ogrodowej podobny portyk ustawiony na wysokim tarasie. Nad oknami drugiej kondygnacji i na frontonach stiukowe ornamenty o motywach roślinnych i geometrycznych.
Wielki Bobryk (Bcjihkhh Bo6pHK)
rej. Krasnopole, obw. sumski
Cerkiew Woskresieńska z 1808 r., klasycystyczna, na planie kwadratu, z prostokątną częścią ołtarzową, półkolistą apsydą i otwartą arkadową galerią, którą od zachodu wieńczy dzwonnica. Część środkowa nakryta półsferyczną kopułą na wysokim, kolistym bębnie. Elewacje dekorowane kolumnami doryckimi i pilastrami, powierzchnia bębna rozczłonkowana półkolumnami jońskimi. Wnętrze dekorowane kolumnami i pilastrami korynckimi. Sklepienie apsydy konchowe, w pozostałych pomieszczeniach kolebkowe i krzyżowe. Dzwonnica trójkondygnacyjna, najwyższa kondygnacja na planie ośmioboku.
Wielkie Soroczyńce (Bejiniti
rej. Mirhorod, obw. połtawski
Dawne miasteczko (obecnie wieś) Wielkie Soroczyńce nad rzeką Psioł założone zostało w połowie XVII w. Było wówczas siedzibą mirhorodzkiego pułku kozackiego, a później miasteczkiem setniczym. W XVIII w. rezydował tu hetman Daniło Apostoł, fundator cerkwi. Powodzeniem cieszył się jarmark soroczyński, na który zjeżdżali rolnicy i kupcy z lewobrzeżnej Ukrainy, a także dalszych stron. Dzięki niemu Soroczyńce zasłynęły w całym cesarstwie rosyjskim, były uwieczniane w literaturze, malarstwie, a nawet muzyce (opera Modesta Musorgskiego Jarmark w Soroczyńcach). Pierwotnie targi odbywały się wokół cerkwi. Obecnie przeniesiono je na obrzeża wsi, na teren przy skrzyżowaniu dróg do Mirhorodu i Połtawy.
240
jest to ao azis wieiKa impreza iićuiuiuwa, otwiera prezydent lub premier, a kończą występy zespołów folklorystycznych i deklamacje utworów Gogola w wykonaniu aktorów z Połtawy. Targi w 2002 r. zamykał orszak weselny w XIX-wiecznych strojach ludowych, przejeżdżający na furmankach przez tereny targowe. W głównym powozie stał sam... Mikołaj Gogol z tomikiem swych poezji w ręku. Tradycje gogolowskie są na Ukrainie bardzo żywe, nie tylko w obwodzie połtawskim. W samych tylko małych Soroczyńcach stoją dwa pomniki pisarza. Gogol był istotnie z pochodzenia Ukraińcem, lecz tworzył prawie wyłącznie w języku rosyjskim.
Wielkie Soroczyńce. Cerkiew Preobrażeńska
*** Cerkiew Preobrażeńska została ufundowana w 1732 r. przez hetmana Daniłę Apostoła. Jest to budowla murowana, na planie krzyża, z poligonalnie zamkniętymi ramionami i kwadratową częścią środkową. Pierwotnie miała dziewięć kopuł, po pożarze w 1811 r. zostało pięć. Główna kopuła wspiera się na dwunastobocznym bębnie. Elewacje podzielone fryzem na dwie kondygnacje, naroża opilastrowane, dekorowane płaskorzeźbionymi ornamentami stiukowymi. Interesującym przykładem baroku ukraińskiego są portale wejściowe, przypominające bramy
241
ueKorowane poiKoiumienKami i ozdobnymi szczytami. W cerkwi tej ochrzczony został Mikołaj Gogol.
Arcydziełem jest potężny siedmiorzędowy *** ikonostas, powstały równocześnie ze świątynią. Składają się na niego właściwie trzy ikonostasy, każdy z własnymi carskimi wrotami i parą wrót diakońskich. W środkowym ikonostasie ikony Matki Bożej i Chrystusa, w prawym Trójcy Sw. i Zesłania Ducha Sw. W lewym w miejscu zwyczajowego Deesis znajduje się ikona Matki Bożej Tronującej. Natomiast w ikonostasie prawym Deesis ma niezwykłą kompozycję: Jezus patrzy na Maryję, jak gdyby z Nią rozmawiał.
Godne uwagi są ikony Wprowadzenia do Świątyni i Zstąpienia do Piekieł, o charakterze obrazów świeckich. Na pierwszym z nich widzimy monumentalną architekturę pałacową, do której wkracza orszak z małą Maryją. Zwraca uwagę postać św. Joachima w stroju starszyzny kozackiej. Towarzyszące Maryi dziewczęta odziane są we wspaniałe krynoliny. Całość przypomina dworską ceremonię. W Zstąpieniu do Piekieł Chrystus z ogoloną głową (!) wyprowadza z piekła grupę ludzi. Wyróżnia się postać proroka Daniela we wspaniałym wschodnim turbanie z barwnymi kwiatami. Ma on rysy fundatora świątyni hetmana Apostoła (z kolei umieszczona w lewym skrzydle ikona męczennicy św. Uljany to portret małżonki hetmana). W modelunku postaci i różnorodności udra-powania szat widoczny jest wpływ zachodniego rokoka. Zwraca uwagę także niezwykłe bogactwo motywów krajobrazowych i roślinnych, w których można rozpoznać wiele gatunków miejscowej flory.
Łącznie w soroczyńskim ikonostasie znajduje się ok. 100 obrazów. Monumentalna kompozycja ma 20 m szerokości i 17 m wysokości. Przypuszcza się, że była dziełem kilku artystów. Ikonostas ten jest najcenniejszym dziełem malarstwa sakralnego na lewobrzeżnej Ukrainie.
* Dawne gimnazjum (obecnie szkoła-internat im. Mikołaja Gogola) to okazały, trójkondygnacyjny budynek wzniesiony w 1905 r. W środkowym ryzalicie główne wejście flankowane pilastrami. Trzecia kondygnacja dekorowana
242
pófkolurrińami' i zwieńczona belkowaniem z trójkątnym" frontonem. Nad całością attyka.
* Dom-muzeum Mikołaja Gogola został wzniesiony po II wojnie światowej na miejscu spalonego domu rodzinnego pisarza, który urodził się w Soroczyńcach. W ekspozycji zobaczyć można stare portrety (m.in. rodziców Gogola), sztychy przedstawiające związane z nim miejscowości. Muzeum jest wzorowo utrzymane, ale autentycznych eksponatów z epoki jest niewiele. W pobliskiej Wasilewce (obecnie Hoholewe), gdzie upłynęło dzieciństwo pisarza, trwa rekonstrukcja zespołu dworskiego należącego do jego rodziców, który spłonął w czasie II wojny światowej. Tam właśnie był ów chutor bliz Dikanki, uwieczniony przez Gogola w jednym z utworów.
Wielki Listwień (Bcjihkhh JlucTBeH) rej. Horodnia, obw. czernihowski
Cerkiew z 1742 r., po przebudowie w 1875 r. składa się z przedsionka, głównej nawy i części ołtarzowej, rozmieszczonych na osi wschód-zachód. W nawie sklepienia krzyżowe, w kruchcie kolebkowe. Budowla jest dekorowana klasycystycznymi portykami doryckimi i barokowymi frontonami.
Wołodymirówka (BojioflHMHpiBKa)
rej. Krasnokutsk, obw. charkowski
* Cerkiew Spasskaz lat 1911-13, projektu A. Szczusewa, zbudowana w stylu nawiązującym do starej architektury pskowsko-nowogrodzkiej. Budowla na planie prostokąta z półkolistą apsydą. Wysoki bęben zwieńczony jest nieproporcjonalnie wielką cebulastą kopułą. Fasada dekorowana kamiennymi płaskorzeźbami. W elewacji zachodniej tym-panon z ornamentem o motywach roślinnych. Wewnątrz malowidła A. Sawinowa. Dwukondygnacyjna dzwonnica z pozłacaną kopułą jest połączona z cerkwią przejściem.
* Park Nataliewski, krajobrazowy, o powierzchni 50 ha, założony w 1884 r. na bazie iglastego kompleksu leśnego. Dzieli się na część górną i dolną. Od domu stróża i głównej bramy, z szerokim przejazdem arkadowym i oryginalnym
243
i
dachem namiotowym prowa3zi w głąb parlu piękni afSja
kasztanowa.
Wołokityno (Bojiokhthhc)
rej. Putywl, obw. sumski
Wieś była wzmiankowana w 1684 r. W XIX w. znana była z wyrobów fajansowych wytwarzanych przez miejscowych rzemieślników (są eksponowane w okolicznych muzeach).
* Złota Brama z pocz. XIX w. jest usytuowana w parku o powierzchni 25 ha, założonym w latach 1829-1830. Wchodziła w skład nieistniejącego dziś zespołu dworskiego. Budowla w stylu gotyku romantycznego, z trzema ostrołukowymi arkadami, flankowana sześciobocznymi wieżami, zwieńczona pinaklami z blankami. W przejściach artystycznie kute żeliwne bramki.
Wołoskowce (BojiocitiBui)
rej. Mena, obw. czernihowski
Cerkiew Uspieńska, wzniesiona w 1765 r., drewniana, na planie krzyża, z pojedynczą kopułą. W XIX w. dobudowano dzwonnicę, połączoną z cerkwią krytym przejściem. Otwory drzwiowe z charakterystycznym dla Ukrainy trape-zoidalnym zwieńczeniem. Gzymsy dekorowane snycerką, z wykorzystaniem tradycyjnych motywów ludowych (motyw sznurowy).
Woroniż (BopoHiac)
rej. Szóstka, obw. sumski
Miejscowość Woroniż nad Osotą założona została prawdopodobnie w 1177 r. Od 1654 r. była miasteczkiem setniczym pułku nieżyńskiego. W XIX w. należała do powiatu głuchowskiego. Było tu wtedy aż sześć cerkwi.
** Cerkiew Michajłowska z lat 1776-81, prawdopodobnie dzieło I. Grigorowicza-Barskiego. Budowla w stylu baroku ukraińskiego, zbliżona kształtem do cerkwi Po-krowskiej w Kijowie, na planie kwadratu, z półkolistymi apsydami od południa i północy. Część ołtarzowa wydłużona, zamknięta półkoliście. Od zachodu dzwonnica
'"z" pocz. XX w, potąćżdrta ż TefRwią przejściem, t^zęsc centralna nakryta kopułą na wysokim, ośmiobocznym bębnie, w pozostałych częściach sklepienia kolebkowe i konchowe. Elewacje i bęben kopuły zdobione pilastrami jońskimi oraz girlandami.
Woźne seńsk (Bo3HeceHCbic)
stolica rejonu, obw. mikołajowski
�Altanka z 1837 r. w parku im. Ostrowskiego. Jest to rotunda z ośmioma toskańskimi kolumnami, podtrzymującymi belkowanie zwieńczone gzymsem konsolkowym. Zbudowana z kamienia wapiennego, otynkowana, nakryta blaszanym dachem. W trzonie kolumn zachowały się rowki, do których mocowano kiedyś oszklone drzwi. Dawniej wchodziła w skład zespołu pałacowo-parkowego. Jest to jedyny wczesnoklasycystyczny zabytek w mieście.
Wyszenki (BmueHbKH) rej. Korop, obw. czernihowski
* Cerkiew Uspieńska, ufundowana w 1787 r. przez magnata R Rumiancewa Zadunajskiego. Zachowała się do naszych dni bez większych zmian. Budowla w stylu rosyjskiego klasycyzmu, murowana z cegły, otynkowana, na planie prostokąta z półkolistą apsydą i dwiema wieżami w fasadzie. Część centralna zwieńczona kopułą. W trzech elewacjach portyki ze zdwojonymi kolumnami jońskimi. Przetrwały cenne dekoracje rzeźbiarskie na portalach, w niszach i na fryzie ponad portykami. Wnętrze dekorowane arkadami, gzymsami, lustrami i medalionami oraz sztukateriami. Zachowały się fragmenty drewnianej, pozłacanej snycerki.
** Pałac, wzniesiony w latach 1782-1787 dla P. Rumiancewa Zadunajskiego na lewym brzegu rzeki Desny według projektu M. Moscepanowa (budował on także słynną rezydencję w Kaczanówce), wielokrotnie przebudowywany. Budowla w stylu "romantycznym", murowana z cegły i otynkowana. Część centralna na planie prostokąta, jednopiętrowa, oflankowana cylindrycznymi wieżami narożnymi. Kryte arkadowe przejścia łączą ją z parterowymi
in........"i
244
245
skrzydłami bocznymi. Wystrój stanowią nebgótyckie pinakle i blanki, przypominające merlony średniowiecznych zamków. Wewnątrz zachowały się dekoracje stiukowe (arabeski o delikatnym rysunku pokrywają m.in. ściany głównej sali) oraz gzymsy. Zabytek ten należy do najciekawszych budowli pałacowych końca XVIII w. na Ukrainie.
Wyszniaki (Bhiuh^kh)
rej. Chorol, obw. połtawski
Cerkiew Troicka z lat 1794-99, w stylu przejściowym od baroku do klasycyzmu. Budowla na planie krzyża. Ośmioboczny bęben centralny wieńczy kopuła zakończona niewielką, ozdobną kopułką. Ściany dekorowane niszami i pilastrami, zwieńczone attyką.
* Pałac w stylu klasycystycznym, dwukondygnacyjny, zbudowany w 1805 r. przez N. Lwowa. Budowla na planie kwadratu. W części centralnej owalna sala nakryta kopułą z niską iglicą. Nad głównym wejściem rzeźbiony drewniany balkon-taras, wsparty na masywnych filarach. W elewacji ogrodowej półkolisty balkon. Tablica na fasadzie upamiętnia pobyt Tarasa Szewczenki w 1845 r.; poeta uwiecznił Wiszniaki w opowiadaniu Bliźnięta.
Zachariewska Twierdza
rej. Berdiańsk, obw. zaporoski
* Twierdza leży w pobliżu osady "Karola Marksa", na lewym brzegu rzeki Berdy (18 km od jej ujścia do Morza Azowskiego). W 1770 r., podczas trwającej wojny z Turcją, caryca Katarzyna II poleciła wznieść nową linię umocnień, oddzielającą gubernię noworosyjską i Zaporoże od ziem tatarskich. Biegła ona od Morza Azowskiego przez stepy nad Berdą do Dniepru. Budowa trwała do 1772 r. Powstało wtedy siedem twierdz, odległych od siebie o ok. 30 km.
Twierdza Zachariewska jest szóstą w tym łańcuchu. Ma kształt ośmioramiennej gwiazdy i zajmuje powierzchnię ok. 4,5 ha. Wały ziemne, oblicowane piaskowcem. Koszary nie zachowały się.
Zańki (3am,KH) '............... *.....'"Ś" ; F " '"-"....."''Ś�Ś'""'
rej. Nieżyn, obw. czernihowski Cerkiew Nikołajewska z XVIII w.
Muzeum w domu rodzinnym M. Zańkowieckiej, wybitnej aktorki ukraińskiej. Obok pomnik.
Zaporoże (3anopbioKfl) stolica obwodu
Historyczna nazwa Zaporoże odnosiła się do obszarów stepowych rozciągających się "za porohami" Dniepru, po obu stronach rzeki. Później rozciągnięto tę nazwę na cały Niż, czyli tereny nad dolnym biegiem Dniepru, aż po ujście.
Osady ludzkie w tej okolicy istniały już we wczesnym średniowieczu, o czym świadczy odkryte niedawno grodzisko z końca XI w. W latach 1554-55 przywódca Kozaków Dymitr Wiśniowiecki wzniósł na dnieprowej wyspie Chortycy pierwszą fortecę, słynną Sicz Zaporoską. Obecne miasto powstało w 1770 r. jako osada przy nowo wybudowanej Twierdzy Aleksandrowskiej, od której otrzymało nazwę Aleksandrowsk. Obecna nazwa obowiązuje od 1921 r. Wybudowanie w latach 1927-32 zapory i elektrowni wodnej (słynnego Dnieprogesu) zapoczątkowało w Zaporożu szybki rozwój przemysłu i rozbudowę miasta.
Sobór katedralny św. Mikołaja z 1886 r., na wzgórzu w podmiejskim osiedlu Werchna Chortyca.
* * Rezerwat historyczno-kulturowy "Chortyca" założony w 1965 r. na wyspie, w miejscu, gdzie znajdowała się pierwotna Sicz Zaporoska. Twierdza została zburzona przez wojska rosyjskie w 1775 r. Resztki umocnień zachowały się na Sowutinej Skale i w innych miejscach wyspy. Pozostałości kozackich fortyfikacji można zobaczyć także na wyspie Mała Chortyca.
* Gmach zarządu miasta (ul. Czekistiw 29), wzniesiony w 1912 r., trójkondygnacyjny, z owalną częścią narożną, w której mieści się główne wejście i reprezentacyjne pomieszczenia. Część ta jest zwieńczona kopułą i wielkim, łukowatym szczytem. Parter oblicowany kamieniem.
IH........'II
246
247
' Dom mieszkalny (prosp. Lenina 59) z przełomu XIX i XX w., na planie prostokąta, z narożnymi ryzalitami, dwukondygnacyjny. Wystrój elewacji eklektyczny, z przewagą elementów neorenesansowych. Obecnie mieści się tu szpital. Jest to jeden z nielicznych budynków zachowanych ze starej zabudowy.
Uroczysko "Serednij Stoh", miejsce wykopalisk, podczas których odnaleziono pozostałości osiedli z okresu od IV tysiąclecia przed Chrystusem do początków naszej ery.
Kurhany znajdują się przy ulicach: Brianskiej, Borodin-skiej, Łachtinskiej i Seliszcznej.
Stele antropomorficzne, tzw. kamienne baby, pochodzące z XV-VIII w. p.n.e. (ul. Nemirowicza-Danczenka 46a).
Zołotonosza (3ojioTOHonia)
stolica rejonu, obw. czerkaski
Przecie w Zołotonoszy jest stara warowienka, może i prezydium w niej jakie stoi...
Ogniem i mieczem, 1.1
Zołotonosza albo Złotonosza, położona nad rzeką o tej samej nazwie, należała kiedyś do książąt Dowmontów Moszeńskich. W 1618 r. Apolonia z Bykowskich, wdowa po ks. Jerzym Dowmoncie, zapisała je wnukom Bogufałowi Olekszycowi i Maruszy z Olekszyców Długoborskiej. Później była to posiadłość księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, który miał tu zameczek obronny, służący za punkt poboru podatków. Za czasów Jeremiego wieś liczyła 273 gospodarzy i 13 kół młyńskich. Zajęta przez powstańców Chmielnickiego, weszła w skład terytorium pułku czerka-skiego. W 1666 r. Kozacy z pułku perejasławskiego pod dowództwem Doroszenki odparli spod Zołotonoszy rosyjskie wojska księcia Szczerbatowa. W 1680 r. miejscowość zniszczył pożar. Od 1781 r. była miastem powiatowym namiestnictwa kijowskiego, a następnie guberni połtawskiej. W XIX w. było tu dziewięć cerkwi i synagoga. Po "starej warowience" Jaremy nie ma dziś oczywiście ani śladu.
248
�Cerkiew Preobrażeńska, zbudowana w latach 1767--1771 przez I. Grigorowicza-Barskiego, leży na terenie monasteru Krasnohorskiego (założonego w II poł. XVII w), za miastem, na rzecznej wyspie. Jest to budowla murowana, z trzema apsydami, zwieńczona trzema kopułami. Elewacje rozczłonkowane okazałymi pilastrami, nad apsydami półkoliste frontony-kokoszniki. Okrągłe okna drugiej kondygnacji są dekorowane arkadkami, wolutami i stiukami. Podobny kształt ma cerkiew Pokrowska w Kijowie, dzieło tegoż architekta.
Żukla
rej. Koriukówka, obw. czernihowski
Cerkiew Pokrowska z lat 1913-14. W jej kształcie tradycje staroruskie łączą się z elementami drewnianego budownictwa ludowego i architektury XIX w.
Y1
7T"->
I
KRYM
Krym, wielki półwysep Morza Czarnego o powierzchni 25 775 km kw., ma ciepły klimat, dobre warunki dla rolnictwa i sadownictwa, a na stepowych wyżynach i górach do hodowli. Wiele zatok nadaje się na porty, a fakt, że półwysep łączy się z lądem stałym jedynie przez wąski przesmyk Perekop (5-7 km szerokości), daje dogodne możliwości obrony. Nic dziwnego, że od najdawniejszych lat przyciągał osadników. Odkryto tutaj przeszło 100 tysięcy stanowisk archeologicznych z okresu paleolitu i neolitu. W czasach historycznych liczne następujące po sobie lub istniejące obok siebie kultury zostawiły wyjątkową obfitość różnorodnych zabytków.
Pierwotnie mieszkali tu, jak się zdaje, Celtowie. W VII w. przed Chrystusem wyparli ich lub podbili Scytowie. Już od 600 r. na wybrzeżach zaczęli osiedlać się Grecy, zakładając miasta handlowe prowadzące eksport zboża. Utworzyli oni później niezależne państewko, które w 114 r. przed Chr. poddało się królowi Pontu Mitrydatesowi. Za cesarza Oktawiana Augusta stał się Krym prowincją rzymską o nazwie Tauria Chersonesus. Napady Gotów, Hunów i Chazarów zniszczyły cywilizację hellenistyczną. Dopiero w XIII w. dobrobyt i ład przynajmniej w pasie nadmorskim przywrócili Wenecjanie i Genueńczycy, zakładając szereg miast i faktorii handlowych. W tymże stuleciu wewnętrzną część półwyspu opanowali Tatarzy. W 1475 r. cały Krym podbili Turcy, a w trzy lata później sułtan turecki powierzył władzę nad półwyspem chanom tatarskim, którzy mieli rezydencję w słynnym Bachczysaraju. Tatarzy krymscy zasłynęli z łupieżczych wypraw przeciw Ukrainie i Polsce.
W 1777 r. chanat krymski został podbity przez rosyjskie wojska Suworowa. Krym, będący wówczas kwitnącym krajem rolniczym i liczący milion mieszkańców, uznał
251
w 1783 r. zwierzchnictwo Rosji. Ucisk i wprowadzenie pańszczyzny spowodowały wkrótce emigrację 300 tys. Tatarów do Turcji. Po 1811 r. władze rosyjskie wysiedliły 100 tys. Tatarów z pasa nadmorskiego na stepy w głębi półwyspu. Po wojnie krymskiej emigrowało do Turcji dalszych kilkaset tysięcy Tatarów, na Krymie pozostało ich tylko 60 tysięcy. Na ich miejsce napłynęli osadnicy rosyjscy, ukraińscy, żydowscy, niemieccy, greccy i inni. Rosjanie wybudowali nowe miasta i porty oraz bazy floty wojennej, zaś na najpiękniejszych odcinkach wybrzeża wyrosły na wzór Riwiery kurorty z pięknymi pałacami, willami i pensjonatami.
Po przewrocie bolszewickim i podczas wojny domowej w Rosji Krym był widownią krwawych walk i okrutnego terroru, zwłaszcza po 1920 r., kiedy z krymskich portów odpłynęło na emigrację 135 tys. "białych" Rosjan. Bolszewicy zrujnowali i zdewastowali półwysep, głód w latach 1921-22 pochłonął 100 tys. ofiar. Za czasów sowieckich odrestaurowano krymskie kurorty, przeznaczając je na miejsce wypoczynku dostojników partyjnych. W czasie II wojny światowej Krym od 1942 do 1944 r. okupowany był przez Niemców. Po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej na rozkaz Stalina deportowano na Sybir wszystkich krymskich Tatarów i wielu mieszkańców innych narodowości.
Od lutego 1954 r. obwód krymski włączono do republiki ukraińskiej. Od czasu uzyskania przez Ukrainę niepodległości wchodzi w jej skład jako Autonomiczna Republika Krym. W latach dziewięćdziesiątych powróciła z miejsc zsyłki spora liczba Tatarów.
W ostatnich latach wybrzeża Krymu są coraz liczniej odwiedzane przez turystów, także z Polski. Prócz korzystnego klimatu i stosunkowo niskich kosztów pobytu atrakcją są liczne cenne zabytki spuścizna wielu nawarstwiających się kultur.
.,,,".,,.
Ałupka (Anynica) miasto-satelita Jałty
*** Pałac Ałupkiński (Woroncowów) należy do najważniejszych zabytków Krymu. Został wzniesiony w latach 1830-46 dla hr. M. Woroncowa, gubernatora kraju no-worosyjskiego, przez architektów angielskich: Edwarda Blore'a i Williama Hunta. Jako budulca użyto miejscowego zielonego diabazu, lecz także materiałów przywożonych z daleka. W architekturze dominuje romantyczny neo-gotyk angielski, ale widoczne są też wpływy klasycyzmu i stylów orientalnych. Do zespołu należą: budynek główny, budynek Szuwałowowski, biblioteka, budynek gospodarczy, mała architektura parkowa i inne zabudowania. W tle wznoszą się postrzępione turnie skalne masywu Aj-Petri.
W 1921 r. w pałacu urządzono muzeum. Od 1927 r. w budynku Szuwałowowskim mieściło się sanatorium, a w gospodarczym szpital uzdrowiskowy z urządzeniami wodoleczniczymi. W czasie II wojny światowej Niemcy wywieźli stąd liczne obrazy, meble i inne elementy wyposażenia. Sam pałac Hitler podarował feldmarszałkowi Erichowi von Mansteinowi, co uchroniło go od ostatecznego zniszczenia. Od 1956 r. mieści się tu Muzeum Sztuki Dekoracyjnej.
Budynek główny (1830-37) jest dwukondygnacyjny. Główna fasada (od strony reprezentacyjnego dziedzińca) zaakcentowana ryzalitem i dwiema trójkondygnacyjnymi wieżami nakrytymi ozdobnymi kopułami. W zwieńczeniu krenelaż. Załomy w fasadzie są zdobione kolumienkami przypominającymi łodygi bambusa. W fasadzie południowej (od strony morza) monumentalny portal w stylu mauretańskim, przypominający tzw. pisztak (wejście do meczetu lub medresy). Od strony zachodniej oszklona ga-
253
leria ogrodu zimowego łączy budynek główny z Budynkiem stołowym wzniesionym w 1834 r.
Wnętrza pałacowe są dekorowane dębową boazerią, stiukowymi ornamentami, kominkami i fontannami. W pomieszczeniach reprezentacyjnych mieści się ekspozycja wnętrz pałacowych I poł. XIX w. (meble artystyczne, porcelana, brązy, obrazy i rzeźby mistrzów krajowych i zachodnioeuropejskich). W jednej z sal wisi portret Aleksandry Branickiej pędzla Richarda Bromptona. W sali bilardowej pałacu spotkali się w lutym 1945 r. "w cztery oczy" Stalin i Churchill.
Ałupka. Pałac Woroncowów (fragment)
Przy lewym skrzydle pałacu znajduje się przyścienna fontanna "Źródło Amuru" wykonana z białego marmuru; jej basen wspiera się na rzeźbach dwóch leżących lwów.
Budynek Szuwałowowski z lat 1830-34 składa się z dwukondygnacyjnej części wschodniej, przeznaczonej kiedyś dla gości, i części parterowej na wysokim cokole, zbudowanej dla Zofii, córki Woroncowa. Północna fasada ma kształt muru obronnego. W części zachodniej trójarkadowa loggia otoczona żeliwną kratą. Do szczytu
254
"zachodniego przylega jedna z wież flankujących zachodnią bramę zespołu. W 1974 r. budynek przekazano muzeum.
Biblioteka (1842-44) to budynek dwukondygnacyjny na planie prostokąta, z trójkondygnacyjną wieżą narożną i wykuszem w fasadzie zachodniej. Połączony jest przejściem z budynkiem głównym. Wysoki, drewniany sufit drugiej kondygnacji zdobią stiukowe herby wykonane przez Iwana Kowszarowa. Sięgające sufitu stelaże na książki dekoruje snycerka. Dawniej księgozbiór liczył 25 tys. tomów. Były tu m.in. sztychy z XVI w. i stare mapy. Po II wojnie światowej większość zbiorów przekazano bibliotece Akademii Nauk ZSRR. Na placyku przed biblioteką znajduje się niewielka marmurowa fontanna kopia bachczysarajskiej "Fontanny łez".
Budynek gospodarczy (1838-42) ma wygląd zamku z basztami flankującymi bramę. Jest dwukondygnacyjny, z wewnętrznym dziedzińcem, na który prowadzą dwie bramy. Fasada w formie muru obronnego ze szkarpami, otworami strzelniczymi i blankami w zwieńczeniu.
*** Park krajobrazowy o powierzchni 40 ha, opadający tarasami ku morzu, został zaprojektowany przez niemieckiego ogrodnika Karla Kebacha. W jego urządzaniu wzięli także udział ogrodnicy z dóbr rodowych Woroncowów w guberni włodzimierskiej. Szosa dzieli park na część górną i dolną. Zaaklimatyzowano tu rośliny z wybrzeży Morza Śródziemnego, Ameryki Północnej i Południowej oraz wschodniej Azji, łącznie około 200 gatunków.
Fragment sąsiadujący z pałacem ma charakter regularny i rozciąga się na trzech tarasach. Przed elewacją południową znajdują się szpalery i marmurowe fontanny (jedna z nich ma kształt fantastycznej rośliny). Są tu również marmurowe ławy i wazy z agawami. Na drugi taras prowadzą reprezentacyjne schody z diorytu. W 1848 r. ozdobiono je naturalnej wielkości lwami z białego marmuru dłuta Włocha Bonnaniego i jego pomocników: dwa są "śpiące", dwa "budzące się" i dwa "czuwające". Drugi taras zdobi balustrada z białymi wazami marmurowymi. Na taras trzeci wiodą schody o zarysie podkowy z przyścienną fontanną "Muszla". Brzeg morza w pobliżu pałacu ukształtowano jako "skalny chaos". Wybiegająca
255
w morze skafa z platformą widokową nosi nazwę Skały Ajwazowskiego (artysta często bywał w Ałupce).
W górnej części parku znajduje się pawilon z diabazu z cebulastym zwieńczeniem (proj. W. Hunt). Od strony zachodniej fontanna "Trilby" z 1829 r. W parku są również trzy stawy: Zwierciadlany, Średni (Pstrągowy) i Wielki (Łabędzi). Pośrodku tego ostatniego wznosi się piramidalna skała, z której tryska strumień. Największą budowlą parkową jest klasycystyczny Domek Herbaciany, dzieło F. Elsona z 1829 r. (odbywają się tu okresowe wystawy artystyczne).
** Pałacyk Łastoczkino Gniezdo (Gniazdo Jaskółcze) został zbudowany w 1912 r. na urwistym cyplu przylądka Aj-Todor przez A. Sherwooda dla niemieckiego przemysłowca naftowego barona Steingla. W miejscu tym istniała kiedyś rzymska twierdza Charaks, a w XIX w. willa moskiewskiej milionerki Rachmanowej. Ta przypominająca średniowieczny zamek rycerski budowla jest chyba najbardziej znanym obiektem Krymu i niejako jego symbolem. W 1914 r. otwarto tu restaurację. Po rewolucji bolszewickiej w pałacu mieściło się schronisko turystyczne, a później
Ałupka. Pałacyk "Łastoczkino Gniezdo"
biblioteka. Uszkodzony"pfźez trzęsienie ziemi w 1927 r., był przez wiele lat niedostępny dla turystów. Obecnie po umocnieniu naruszonej przez kataklizm skały jest znowu otwarty.
Jest to niewielka budowla (długości 20 m, szerokości 10 m, wysokości 12 m), ozdobiona fryzem arkadkowym, blankami i dekoracyjnymi wieżyczkami na kroksztynach. W zwieńczeniu iglice z chorągiewkami. Z trzech stron otacza ją platforma widokowa.
Bachczysaraj (EaxHHcapafi) stolica rejonu
Jeszcze wielka, już pusta Girajów dziedzina Zmiatane czołem baszów ganki i przedsienia Sofy, trony, potęgi, miłości schronienia Przeskakuje szarańcza, obwija gadzina...
(Adam Mickiewicz, Bachczysaraj)
Bachczysaraj powstał w XV w., od razu jako siedziba władców Krymu. Pierwotny pałac znajdował się w dolinie Aszłama Depe, gdy jednak zrobiło się tam za ciasno dla rosnącego dworu, przeniesiono go na obecne miejsce. Okres świetności rezydencji to lata 1420-1793. Pożar z 1736 r. zniszczył większą część pałacu. Odbudował go chan Selamet Girej, a rozbudowę kontynuował chan Krim Girej (1758-1769). W rezultacie ukształtował się zespół architektoniczny stanowiący konglomerat różnych stylów.
W czasach największego rozkwitu w mieście znajdowały się 32 meczety, cerkwie grecka i ormiańska, prawosławny sobór św. Mikołaja oraz synagoga i karaimska kenesa. Ta różnorodność świątyń świadczy o dużej tolerancji religijnej chanów krymskich.
Bachczysaraj był częstym celem łupieżczych wypraw kozackich (m.in. atamana Doroszenki w 1628 r. i Sirki w 1675 r.). W 1648 r. przybyło tu poselstwo z Bohdanem Chmielnickim, który w zamian za pomoc w wojnie z Polską musiał zostawić jako zakładników swego syna i kilku wybitnych Kozaków.
Po wcieleniu Krymu do Rosji w 1783 r. Bachczysaraj podupadł, gdyż stolicę guberni taurydzkiej umieszczano
I
256
257
w innych miastach. W 1954 r. wraz z całym Krymem został włączony do Ukrainy.
*** Zespół pałacowy chanów krymskich był rozbudowywany przez kilka wieków, dlatego nie ma określonego planu i jednolitego stylu. W jego kolejnych rozbudowach brali udział mistrzowie włoscy, perscy, tureccy, ukraińscy i rosyjscy. Główne budowle zachowane do naszych dni grupują się wokół obszernego dziedzińca. Ogólna powierzchnia zespołu wynosi 4 ha. Jest to najbardziej znany obiekt zabytkowy Krymu, odwiedzany corocznie przez setki tysięcy turystów. Obecnie mieści się w nim Muzeum Historyczno-Archeologiczne, posiadające ponad 65 tys. eksponatów, z czego 3800 tworzy ekspozycję.
Bachczysaraj. Fragment pałacu chanów
Wielki Pałac Chanów wznosi się po zachodniej stronie dziedzińca. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1519 r. Jest to budowla dwukondygnacyjna z wewnętrznym dziedzińcem. Ściany parteru z kamienia, górna kondygnacja o konstrukcji szachulcowej (drewniany szkielet wypełniony cegłą). Dach czterospadowy z wydatnym okapem,
258
kryty dachówką. Między otworami okiennymi drugiej kondygnacji widoczne są freski z motywem arabesek.
Południowa część pałacu pełniła funkcje reprezentacyjne. Zwraca tu uwagę tzw. portal Alewiza, inaczej Demir-Kapu (Żelazne Drzwi), dzieło włoskiego artysty Alewiza. Są to jednoskrzydłowe drzwi obite pasami kutej blachy, ujęte we wspaniale rzeźbiony renesansowy portal. Ponad gzymsem znajduje się półkolisty fronton flanko-wany akroterionami, zwieńczony liśćmi akantu, dębu i lotosu, a nad nim drewniana, trapezoidalna osłona z latarnią. Do 1787 r. było to główne wejście do pałacu.
Sala kancelarii rady chańskiej pierwotnie była otwartym tarasem. W 1784 r. obudowano ją drewnianymi ścianami ze wstawkami z kolorowego szkła, w 1963 r. przywrócono jej pierwotny wygląd. Sala Rady i Sądu (Dywan) była oficjalnym miejscem zebrań, gdzie decydowano o sprawach państwowych. Wejście ma kształt kamiennej arkady, ściany są dekorowane szarym granitem. Sufit ozdobili ornamentami rosyjscy mistrzowie podczas remontu w latach 1784-87. Nad wejściem znajduje się wąska galeria, z której chan mógł obserwować posiedzenia Rady.
Na wewnętrznym dziedzińczyku pałacu znajdują się ** dwie fontanny: "Złota Fontanna" i "Fontanna Łez". Pierwsza oblicowana jest marmurem i ozdobiona dwiema złoconymi inskrypcjami. Druga, powstała w 1764 r., wykonana z jednego bloku marmuru, jest dziełem perskiego mistrza Omara i nawiązuje do przekazu Koranu o źródle, z którego w raju napiją się wojownicy polegli za wiarę. Uwiecznił ją Aleksander Puszkin w poemacie Fontanna Bachczysaraju. Pierwotnie była prawdopodobnie wbudowana w ścianę grobowca Dilary Bikecz, a przeniesiono ją tu w 1787 r.
Letnia altanka została wzniesiona również przez Omara w połowie XVIII w. Otaczają ją z trzech stron arkady, pierwotnie otwarte, obecnie wypełnione kolorowymi szybami. Pośrodku marmurowa fontanna, wzdłuż ścian tapczany.
Na piętrze części reprezentacyjnej znajdują się Sala Kawiarniana, Sala Poselska i Złoty Gabinet. W * Sali Poselskiej, wyposażonej w dwie nisze (w jednej mieściła się
259
loża chanów, druga przeznaczona była dla muzykantów), odbywały się oficjalne audiencje cudzoziemskich posłów. Sala Kawiarniana pełniła funkcję poczekalni. Nazwa ** Złotego Gabinetu pochodzi od pozłacanego wystroju wnętrza. Niewielkie to pomieszczenie oświetlają 24 okna rozmieszczone w dwóch kondygnacjach. Salę ozdobił freskami Omar (zachowały się pod warstwą późniejszych malowideł). Między oknami alabastrowe przedstawienia waz z owocami, w plafonie płaskorzeźbione dekoracje
0 motywach roślinnych.
Mały meczet pałacowy to budowla na planie prostokąta, z kopułą na ośmiobocznym bębnie, rzeźbionym mihrabem i drewnianym minbarem.
** Pałac dostojników dworskich (XVIII w.) zajmuje stronę północną dziedzińca. Jest to budynek o konstrukcji szachulcowej na kamiennym cokole. Składa się z baszty bramnej z dwoma skrzydłami, części wschodniej z dwu-kondygnacyjną otwartą galerią i niższej części zachodniej na planie trapezu, z parterową galerią od strony dziedzińca. Fasada północna jest dekorowana malowanymi kartuszami o motywach geometrycznych i roślinnych. Dach kryty dachówką z kamiennymi kominami o namiotowych zwieńczeniach. W skrzydle wschodnim mieszkała straż
1 świta chana, zachodnie było przeznaczone dla gości. W czasie przebudowy w XIX w. nadbudowano basztę bramną i zamurowano wejście od strony rzeki. Obecnie, po restauracji w latach 1974-80, mieści się tu ekspozycja i pomieszczenia administracyjne. Od zachodu do pałacu przylega kuchnia chanów.
Baszta Sokola wraz murami tylnego dziedzińca przylega do szczytu południowego Wielkiego Pałacu. Jest to budowla dwukondygnacyjna z pierwszą kondygnacją kamienną na planie kwadratu, a drugą drewnianą na planie ośmioboku, nakryta dachem namiotowym z iglicą. W górnej części platforma widokowa.
* Harem (XVIII w.) znajduje się po zachodniej stronie Wielkiego Pałacu, otoczony ogrodem. Jest to budynek o konstrukcji szachulcowej, na wysokim kamiennym cokole, na planie prostokąta, z ryzalitem na osi zachodniej
260
fasady i szeroką galerią na słupach od wschodu. Dach drewniany, z wielkim okapem dekorowanym geometrycznymi ornamentami. Wewnątrz na ścianach i stropach malowidła i płaskorzeźby. Obecnie budynek mieści ekspozycję obejmującą dawne wyposażenie haremu, odzież damską, dywany i hafty.
** Meczet Chanów z 1740 r. zajmuje wschodnią stronę dziedzińca. Jest budowlą typu bazylikowego z narteksem, na planie prostokąta. W fasadach zachodniej i wschodniej otwarte galerie arkadowe. Od północy meczet flankują dwa minarety o ośmiobocznym przekroju. Ich balkony są dekorowane delikatnym ornamentem geometrycznym.
Wewnątrz podłogi z płyt kamiennych, w górnych oknach witraże, na ścianach ornamentalne malowidła wykonane przez perskiego mistrza Omara. W południowo-za-chodnim narożniku pomieszczenia dawna loża chańska, wyłożona fajansowymi, malowanymi płytkami. W ścianie południowej nisza dekorowana kamiennymi płaskorzeźbami, a na prawo od niej drewniany minbar. W meczecie mieści się obecnie dział archeologiczny bachczysarajskiego muzeum.
Meczet jest najważniejszą świątynią Tatarów krymskich. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. ponownie rozbrzmiewa tu głos muezzina.
�'Cmentarz pałacowy znajduje się w sąsiedztwie meczetu. Wśród bujnej roślinności stoją tu grobowce szesnastu chanów krymskich i członków ich rodzin, pochodzące z wieków od XVI do XVIII. Większość jest bogato rzeźbiona i ozdobiona cytatami z Koranu. Groby mężczyzn są zwieńczone kamiennymi turbanami w kształcie kielicha, groby kobiet mają niewielkie zagłębienia, w których zbiera się woda przyciągająca ptaki. Najpiękniejszy jest grobowiec ostatniego chana, Krim Gireja.
Wyróżnia się Grobowiec Północny z XVII w., ośmio-boczny, zwieńczony niskim bębnem i półsferyczną kopułą, wzniesiony z dobrze obrobionych bloków kamiennych. Wewnątrz zachowało się kilka rzeźbionych nagrobków kamiennych. Podobny wygląd ma grobowiec południowy. Godny uwagi jest także grobowiec chana Mengli Gireja z 1739 r., w kształcie arkadowej rotundy na ośmiobocznym
261
s.
cokole, z sarkofagiem z białego marmuru dekorowanym płaskorzeźbami.
* Łaźnia Sary-Giizel (dosłownie "Żółta Piękność") z 1533 r. znajduje się za cmentarzem. Jest zbliżona kształtem do łaźni tureckich. Wszystkie pomieszczenia na planie kwadratu, trzy z nich nakryte półsferycznymi ceglanymi kopułami. Światło dostaje się do wnętrza przez okrągłe, oszklone otwory w kopułach. Wzdłuż ścian były ustawione kamienne siedziska, a w ścianach zainstalowano kamienne muszle z zimną i gorącą wodą, dostarczaną ołowianymi rurami.
** Grobowiec Dilary Bikecz z 1764 r. znajduje się w po-łudniowo-wschodnim narożniku zespołu. Jest to ośmio-boczny budynek grobowy (turbe), nakryty półsferyczną kopułą na niskim bębnie. Ściany ozdobione rzędami nisz z niewielkimi łukowatymi arkadami, w narożach pilastry. Spoczywa tu żona chana Kerim Gireja. Położenie grobowca poza ogrodami haremowymi wynika z tego, że nie była ona muzułmanką.
Według jednego z podań miała to być Polka, Maria Potocka. Wzięta przez Tatarów w jasyr, początkowo zdecydowanie odrzucała zaloty chana. Gdy jednak w końcu ją
Bachczysaraj. Mauzoleum Dilary Bikecz
262
" uwolnii, wżrusźófis jego miłością pozostała z nim az ao śmierci. Inna legenda (częściej podawana turystom) mówi o bogatej Gruzince Zerfi, porwanej do haremu siłą. Miała ona wcześniej ukochanego, ubogiego Seida, lecz jej rodzina nie chciała zgodzić się na ślub. Seid dotarł aż do haremu chańskiego, lecz zastał Zerfi już umierającą. Wzruszony ich miłością chan kazał wystawić jej grobowiec i zabronił odtąd wprowadzać do haremu kobiety wbrew ich woli.
W kraju wiosny, pomiędzy rozkosznymi sady Uwiędłaś młoda różo! bo przeszłości chwile Ulatując od ciebie jak złote motyle Rzuciły w głębi serca pamiątek owady...
(Adam Mickiewicz, Grób Potockiej)
Budynek biblioteki z południową bramą zamyka dziedziniec od południa.
Dawną rezydencję chanów otaczają * ogrody z fontannami. Nad rzeczką Czuruk Su, której brzegi spięte są trzema mostami, stoi tzw. Jekateryńska Mila, jeden ze słupów kamiennych, którymi znaczono w 1787 r. trasę podróży na Krym carycy Katarzyny II.
Poza obrębem zespołu pałacowego w Bachczysaraju znajdują się też inne budowle, m.in.: * meczet Tachtały--Dżami z 1707 r., * mauzoleum Eski Turbe (Stary Grobowiec) z XV w., mauzoleum chana Hadżi Gireja z 1501 r., v cztery inne XVI-wieczne grobowce, *medresa Eindżirli z 1500 r. z wewnętrznym dziedzińcem i arkadową galerią tdawna szkoła koraniczna).
Czufut-Kale (Hycbyr-Ka^e) rej. Bachczysaraj
Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza ' Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza
Uklęka, brzeg wiszaru kopytem pochwycą...
(Adam Mickiewicz, Droga nad przepaścią w Czufut Kale)
**Uspieński monaster skalny (XVIII-XIX w.) jest usytuowany przy drodze z Bachczysaraju do twierdzy Czufut--Kale. Zachowały się: wykuta w skale cerkiew Uspieńska,
263
dom opata, dzwonnica, ruiny fontanny oraz wydłużony nawis skalny ze śladami cel mnichów. Cele te znajdowały się także na górnym tarasie, skąd wykute w skale schody prowadzą na płaskowyż. Na dnie wąwozu znajduje się dwukondygnacyjny budynek dawnego domu gościnnego i przebudowana cerkiew z II poł. XIX w.
Cerkiew Uspieńska to budowla na planie prostokąta, z wnętrzem rozczłonkowanym czterema grubo ciosanymi kolumnami. Na ścianach malowidła z XIX w. Dzwonnica jednokondygnacyjna, na planie kwadratu, z niewielkimi kolumnami toskańskimi. Dom Opata jest parterowy, na planie prostokąta. Fasada wschodnia z ryzalitem, zwieńczona ozdobnym frontonem.
Klasztor był od XV w., pod władzą turecką i tatarską, ośrodkiem prawosławia na Krymie. Działał do 1776 r., kiedy władze rosyjskie przesiedliły chrześcijańską ludność w inne miejsce. Ponowny jego rozkwit nastąpił na początku XX w.; było tu wtedy pięć cerkwi. Zamknięty za czasów sowieckich, został otwarty ponownie w 1993 r.
*** Skalne miasto Czufut-Kale leży na tarasie jednej z odnóg Gór Krymskich (3,5 km od Bachczysaraju), wyniesionym 200 m ponad dno doliny. Z trzech stron otaczają je skalne urwiska. Jego założenie jest datowane na VIII-IX w. (według innych badaczy X-XI w.). W 1299 r. po długim oblężeniu zostało zdobyte przez Tatarów nogajskich i otrzymało nazwę Kyrk-Er ("czterdzieści umocnień"). W XIV w. na wschód od miasta osiedlili się Karaimowie, którzy zajmowali się rzemiosłem i handlem. Wznieśli oni wielką kenesę (świątynię) i otoczyli swoją osadę murami obronnymi z basztami, tworząc nową dzielnicę. Do początków XVI w. w Kyrk-Erze znajdowała się rezydencja chanów krymskich. W tym czasie wzniesiono mury z Małą Bramą (południową), meczet i mennicę. Po przeniesieniu stolicy do Bachczysaraju na miejscu pozostali tylko Karaimowie i wtedy miasto nazwano Czufut-Kale ("twierdza żydowska"). W XVIII w. wzniesiono małą kenesę i liczne domy mieszkalne. Po zajęciu Krymu przez Rosję zamieszkiwanie w dobrze zabezpieczonym, ale niezbyt wygodnym mieście-twierdzy straciło sens, toteż w połowie XIX w. było już ono w całości opuszczone. Obecnie objęte jest
264
Czufut-Kale. Kenesa karaimska
opieką państwa i przekształcone w obiekt turystyczny, podlegający muzeum w Bachczysaraju.
Miasto ma powierzchnię 18 ha, a położone obok "pu-stacie" Burunczak, oddzielone niskim kamiennym murem, zajmują 20 ha. Stare miasto jest od wschodu osłonięte ** murami z X w. z arkadową bramą, a od południa murami z XIV-XVI w. Nowe miasto otacza od wschodu mur z trzema basztami i fosą, zbudowany w latach 1396--1433. W baszcie środkowej znajduje się Wielka Brama. Na głównych ulicach do naszych czasów zachowały się wyżłobione w skalnym podłożu koleiny wozów głębokości do 50 cm.
Wszystkie mieszkalne budowle Czufut-Kale (ok. 400 domów) były naziemnymi budynkami dwukondygnacyj-nymi z oknami wychodzącymi na zamknięty dziedziniec. Każdy posiadał skalne pomieszczenia pomocnicze na magazyny, spiżarnie i żywy inwentarz. Zachowały się tylko dwa domy z XVIII w. (jeden z nich należał do A. Firko-wicza, historyka i archeologa karaimskiego). Z pozostałych przetrwały tylko fundamenty.
Przy ul. Keneskiej stoją * * kenesy karaimskie wielka i mała, a przy ul. Średniej ruiny meczetu wzniesionego na miejscu świątyni chrześcijańskiej, zburzonej jeszcze w 1299 r. Wykuta w skale studnia Koika-Kuju ("studnia
265
z wiadrem") ma kształt okrągłego szybu głębokości 10 ni. Przy jednej z bocznych ulic nowego miasta zachowały się ruiny mennicy.
Na ul. Poperecznej znajduje się * grobowiec Turbe Dżanike-Hanym, córki chana Tochtamysza i matki Hadżi--Gireja (1437). Jest to ośmioboczny budynek nakryty kopułą, z półkolistym portalem wejściowym od południa. Wewnątrz sarkofag z inskrypcją.
W górnej części Doliny Jozafata, położonej u stóp miasta, znajduje się największa na świecie ** nekropolia karaimska miejsce pielgrzymek Karaimów z całego świata.
Twierdza w Czufut-Kale została uwieczniona w Sonetach krymskich Adama Mickiewicza, który odwiedził ją jesienią 1825 r. Poeta przeszedł wtedy w towarzystwie przyjaciół z Symferopola przez Czatyrdah do Ałuszty, odwiedzając też Bachczysaraj.
Oprócz fortecy Czufut-Kale na Krymie znajdują się także inne tego rodzaju skalne fortece (trudniej dostępne).
Czufut-Kale. Mauzoleum córki chana Tochtamysza
266
Eupatoria (
miasto wydzielone
Położona na brzegu Zatoki Kalamitskiej Eupatoria istniała już w VI-V w. przed Chr. jako grecka kolonia i twierdza Kerkinityda, założona przez króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora i powiązana z Chersonesem Taurydzkim. Niewielką osadę (powierzchnia 2 ha) zamieszkiwało 2 tys. ludzi. Została zniszczona przez Gotów i Hunów. Odbudowana przez Bizantyjczyków, w VI-VII w. pełniła rolę ich bazy na północnym brzegu Morza Czarnego. Atakowały ją kolejno koczownicze plemiona Chazarów, Pieczyngów i Połowców. W wiekach X-XII w. w okolicy próbowali się osiedlić Słowianie z Rusi Kijowskiej, zostali jednak wyparci przez Połowców. Na początku XIII w. tereny te zajęli Mongołowie, lecz usadowili się w głębi półwyspu, ograniczając się do opodatkowania miast wybrzeża, zamieszkanych głównie przez Greków i Ormian. W XIV-XV w. Kerkinityda, rywalizująca wówczas z Kaffą (dziś Teodozja) przeciwstawiała się ekspansji Genueńczyków, próbujących zawładnąć czarnomorskim handlem. W XV w. miasto opanowali Turcy, którzy zbudowali tu nową twierdzę Gezlew (przez Kozaków zwaną Kozłów), opasaną murami wysokości 8 m i grubości 5 m. Eupatoria była w tym okresie wielkim rynkiem niewolników i szybko się rozwijała, stając się drugim po Bachczysaraju miastem Krymu.
Po opanowaniu Krymu przez Rosję miasto zostało przemianowane na Eupatorię, od imienia założyciela Ker-kinitydy. W XIX w. osiedlili się tu Karaimi przybyli z Czufut-Kale. Eupatoria stała się rezydencją ich głównego duchownego hachana. Pod koniec XIX w. miasto rozpoczęło karierę uzdrowiskową. Obecnie jest największym uzdrowiskiem Krymu (ponad 70 zakładów leczniczych), przeznaczonym przede wszystkim dla dzieci. Występują tu cenne wody mineralne i borowiny, a przede wszystkim najlepsza na Krymie piaszczysta plaża. Mała ilość opadów, brak wilgoci w powietrzu oraz bliskość słonego jeziora nadają okolicy specyficzny mikroklimat. Miasto liczy dziś ponad 70 tys. mieszkańców.
267
Eupatoria. Meczet Dżuma-Dżami
** Meczet Dżuma-Dżami (Meczet Piątkowy) został wzniesiony w latach 1552-64 przez słynnego architekta tureckiego Hodżę Sinana (Greka z pochodzenia), w klasycznym stylu tureckim. Jest wzorowany na stambulskiej Hagii Sofii. Budowla na planie prostokąta, z centralną kopułą o średnicy 11 m i dwoma minaretami. Od północy przylega do niej arkadowa galeria nakryta pięcioma półsfe-rycznymi kopułami na niskich, ośmiobocznych bębnach. Do środka wiodą trzy wejścia z arkadowymi portalami. Wewnątrz mihrab w kształcie pięciobocznej niszy wysokości 4,5 m, nakryty sklepieniem stalaktytowym. Po bokach kolumny z kapitelami. Kazalnica (minbar) ma 4 m wysokości. W 1976 r. przeprowadzono restaurację meczetu (m.in. odbudowano wschodni minaret). Przed świątynią znajdują się rzeźbione marmurowe grobowce z inskrypcjami.
�Klasztor derwiszów, tzw. tekke (ul. Karajewa 18), to budowla na planie kwadratu, z centralną częścią zwieńczoną ośmiobocznym bębnem nakrytym kopułą. Brak jakichkolwiek ozdób. Niektórzy badacze datują ten zabytek
268
ha XVI w. Inne tekke, obecnie zamienione wbudynki mieszkalne, można oglądać przy ul. Tatarskiej 56 i Pe-tryczenki 54. Przy jednym z nich zachowały się resztki meczetu Szukułaj-Efendi z XVII w.
* Łaźnia turecka z XVI w. (ul. Krasnoarmiejska 20) to budowla z kamienia łupanego i cegły. Wszystkie pomieszczenia są nakryte kopułami i oświetlone przez umieszczone w nich okrągłe otwory. Pierwotne marmurowe podłogi zastąpiono metalowymi płytami i betonem. Do łaźni wchodzi się przez przedsionek i rozbieralnię. Przylegają do nich pomieszczenia ze zbiornikami wody zimnej i gorącej. Łaźnia jest na Ukrainie unikatem, gdyż funkcjonuje nieprzerwanie od początku swego istnienia do dziś. W krajach islamskich łaźnie pełniły kiedyś ważną funkcję społeczną jako swojego rodzaju kluby.
*** Zespół kenes karaimskich z XIX w. (ul. Matwie-jewa 68) składa się z wielkiej i małej kenesy, trzech dziedzińczyków z arkadami, niewielkiego ogrodu i bramy wejściowej.
Wielka kenesa (1807) jest zbudowana z kamienia in-kermańskiego, na planie prostokąta. Dach czterospadowy kryty dachówką, okna rozmieszczone w dwóch poziomach. Na ścianie wschodniej pięć tablic z inskrypcjami. Obecnie mieszczą się tu magazyny muzeum krajoznawczego. Mała kenesa (1815) ma podobny kształt architektoniczny. Wewnątrz sufity pokryte malowidłami. Obecnie jest tu oddział muzeum krajoznawczego w Eupatorii, ekspozycja dotyczy okresu przed 1917 r.
Arkadowe dziedzińce powstały w 1835 r. Pierwszy (długości 30 m, szerokości 5 m) zaczyna się przy wejściu. Jest otoczony z dwóch stron ślepymi arkadami wysokości 4 m i nakryty metalową konstrukcją oplecioną winoroślą. W niszach i na pylonach wmontowano liczne tablice marmurowe z inskrypcjami. Jest też mała, przyścienna fontanna. Drugi dziedziniec, na planie prostokąta z otwartą arkadą, zwany jest marmurowym. Trzeci to "dziedziniec oczekiwania", z trzech stron ograniczony arkadami, na których umieszczono 18 płyt marmurowych z inskrypcjami. W niewielkim ogrodzie z sześcioboczną pergolą o namiotowym zwieńczeniu odbywa się jesienią
269
święto urodzaju. Około 1900 r. przy wejściu zbudowano reprezentacyjną bramę w kształcie neorenesansowego łuku triumfalnego.
Przy ul. Karaimskiej 53 zachował się * dom karaimski z XVIII w., a pod nr 57 znajduje się dawna biblioteka Karaj-Bitikligi (XIX w.). Domy Karaimów (w starej części miasta) mają bogato rzeźbione fasady.
Eupatoria. Brama ośrodka karaimskiego
Cerkiew ormiańska z 1885 r. (ul. Internacjonalna 44), obecnie przynależna do Domu Inwalidów, zaniedbana.
** Sobór Nikołajewski zbudowany w latach 1893-99 według projektu A. Bernardazziego z Odessy na wzór konstantynopolitańskiej Hagii Sofii. Wewnątrz znajdują się freski wykonane przez Sokołowskiego i Strojewa.
Cerkiew Iljińska (przy bulwarze nadmorskim), zbudowana na przełomie XIX i XX w., zwieńczona jedną kopułą. Fasady dekorowane gzymsami konsolkowymi, główne wejście ujęte w półkoliste arkady wsparte na półkolumnach.
Ruiny starożytnej Kerkinitydy (nad morzem). Zachowały się tylko fundamenty kilku budowli.
270
FragmeiSt'starożytnych murów miejskich (IV w przed Chr.) znajduje się na rogu ul. Dubanowskiej i Nabereżnej.
** Muzeum Regionalne (ul. Dubanowska 11/2). Mieści się w pałacu w stylu orientalnym z 1910 r. W ekspozycji znajdują się m.in. przedmioty znalezione w czasie wykopalisk archeologicznych (pochodzenia scytyjskiego i greckiego). Jest też dział etnografii tatarskiej i karaim-skiej. Przed budynkiem stoją dwie stare armaty i szklana piramida.
Willa z przełomu XIX i XX w, dwukondygnacyjna, z główną fasadą flankowaną dwiema kwadratowymi wieżami zwieńczonymi krenelażem. Wejście w kształcie trójarka-dowego portyku z kolumnami doryckimi.
W centrum miasta znajduje się wiele kamienic z przełomu XIX i XX w. o bogato dekorowanych elewacjach.
Gurzuf (ryp3ycp) miasto-satelita Jałty
Lubię poglądać wsparty na Judahu skale Jak spienione bałwany to w czarne szeregi Ścisnąwszy się buchają, to jak srebrne śniegi W miljonowych tęczach kołują wspaniale...
(Adam Mickiewicz, Ajudah)
* Pozostałości twierdzy z VI-XV w. Została wzniesiona przez Genueńczyków na skale Dżenewiez-Kaja (zwanej też Skałą Genueńską), z trzech stron oblanej morzem, jednocześnie z twierdzą Aluston (Ałuszta). W 1475 r. zdobyli ją i zburzyli Turcy. Nigdy jej już nie odbudowano.
Po przyłączeniu Krymu do Rosji Gurzuf stał się modnym letniskiem. Orientalny koloryt miasteczka z wąskimi, krętymi uliczkami zabudowanymi białymi domkami wspartymi na drewnianych słupach, z rzeźbionymi okiennicami, przyciągał znanych artystów. Bywali tu Mickiewicz, Puszkin, Górki, Musorgski i Szalapin. W * parku wśród innych popiersi ustawiono też popiersie Adama Mickiewicza. To właśnie w Gurzufie poeta dumał "wsparty na Judahu skale". Wątpliwe jednak, by rzeczywiście wspinał na bardzo stromą nadmorską górę Ajudah. Chodzi raczej o jedną
271
z wystających z morza skał, tzw. Adalarów. Mickiewicz gościł w Gurzufie u swego przyjaciela hr. Gustawa Olizara.
Muzeum Puszkina mieści się w dawnej willi gubernatora Krymu, księcia Richelieu'go, w którym poeta mieszkał latem i jesienią 1820 r. W miejscowości jest też park Puszkina oraz grota Puszkina, do której poeta często pływał łódką.
Jałta
miasto wydzielone
Pierwsza wzmianka o Jałcie pochodzi od geografa arabskiego Ibn-Idrisi, który w XII w. pisał o osadzie Dża-lita należącej do Połowców. W późnym średniowieczu południowe wybrzeże Krymu należało początkowo do greckiego księstwa Feodoro, a później do Genueńczyków. Na włoskich mapach z XIV w. miejscowość zwie się Gealita lub Etalita. W 1475 r. została opanowana przez Turków. W XV w. zniszczyło ją trzęsienie ziemi, później zasiedlili ją ponownie Grecy i Ormianie. Od tego czasu nosi obecną nazwę. W chwili zajęcia Krymu przez Rosjan była tylko małą wioską rybacką. W 1838 r. uzyskała rangę miasta powiatowego. Już w XIX w. zaczęła funkcjonować jako popularny kurort. Gościł tu m.in. amerykański pisarz i humorysta Mark Twain. Obecnie w Jałcie działa ok. 150 zakładów leczniczych. Najważniejszą placówką naukową jest Jałtański Naukowo-Badawczy Instytut Klimatologii Medycznej. Miasto liczy ponad 100 tys. mieszkańców i jest administracyjnym centrum całego regionu uzdrowiskowego, znanego jako Wielka Jałta.
* Sobór św. Jana Złotoustego (Wzgórze Polikurowskie) zbudowany w latach 1832-37 według projektu Toricellego staraniem hr. Woroncowa. Poświęcony w dniu uzyskania przez Jałtę statusu miasta. Dzwonnica była punktem orientacyjnym dla przepływających statków. Sobór (prócz dzwonnicy) zniszczono za czasów sowieckich, został odbudowany w 1997 r. Jest tu obecnie platforma z widokiem na morze.
* Sobór św. Aleksandra Newskiego, zbudowany w latach 1891-1902 w stylu nawiązującym do architektury
272
śtaforuskiej dla uczczenia pamięci zamordowanego cara Aleksandra II. Zwieńczony pięcioma kopułami, z trzykon-dygnacyjną dzwonnicą i przedsionkiem na planie kwadratu nakrytym dachem namiotowym. Fasady bogato dekorowane pilastrami, półkolumnami i arkadowymi łukami.
Jaka. Kościół katolicki
** Kościół katolicki p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP
(ul. Puszkinska 25) wzniesiony w latach 1901-06 według projektu N. Krasnowa ze składek miejscowych katolików. W 1927 r. został zamieniony w salę sportową i muzeum. Zwrócono go wiernym w 1993 r. Obsługują go obecnie polscy dominikanie (msze dla wspólnoty polskiej w soboty i niedziele o 9.00). Jest to budowla neogotycka, otynkowana, z prezbiterium w kształcie rotundy i wysuniętą, ryzalitową wieżą. Fasada główna z wielouskokowym portalem ostrołukowym, flankowanym przez dwa pinakle. Ponad nim wielka rozeta z dekoracją maswerkową. Maswerki zdobią również ostrołukowe okna.
Kościół ewangelicki, eklektyczny, z pocz. XX w.. Główne elementy dekoracji to ostrołukowe wnęki oraz wydatny gzyms konsolkowy. Do półkolistego wejścia prowadzą kamienne schody.
273
Jałta. Kościół ormiański św. Ripsime
* Kościół ormiański św. Ripsime (ul. Zahorodna 3) zbudowany w latach 1884-1916 przez G. Ter-Mikiełowa, który wzorował się na słynnym kościele św. Ripsime w Eczmiadzinie, kościelnej stolicy Armenii. Freski pod kopułą wykonał ormiański malarz Wardges Surenianc, pochowany w tymże kościele.
** Pałac Golicyna z lat 1831-36 (w dzielnicy Gaspra), zbudowany przez Williama Hunta dla księcia A. Golicyna, przyjaciela cara Aleksandra I i ministra oświaty, zwany "romantyczną Aleksandrią". Budynek dwukondygnacyjny, flankowany czterokondygnacyjnymi wieżami z krenela-żem. Wokół park krajobrazowy założony w 1835 r. Bywali tu A. Czechów, L. Tołstoj i M. Górki. W dawnym apartamencie Tołstoja, który leczył się tu po ciężkiej chorobie w 1901 r., mieści się poświęcona mu ekspozycja. Obecnie w pałacu działa sanatorium "Jasna Polana".
** Dacza Kiczkine (w dzielnicy Gaspra) z lat 1908-11 projektu arch. I. Tarasowa, w stylu mauretańskim, z ozdobnymi kopułami i wieżą w kształcie minaretu. Wewnątrz piękne dekoracje stiukowe, wokół willi egzotyczny park.
I
Była posiadłością rodziny carskiej, obecnie mieści się tu schronisko turystyczne.
Pałac emira Buchary z 1912 r. (ul. Sewastopolska 12).
** Dom-muzeum Antoniego Czechowa (ul. Kirowa 112) z 1899 r., zwany Białym Domkiem. Jest bardzo zadbany, położony w pięknym parku z egzotycznymi roślinami i drzewami. Czechów mieszkał w nim do 1904 r. Tu powstały m.in. sztuki Wiśniowy sad i Trzy siostry. Po śmierci pisarza jego siostra Maria rozpoczęła starania o utworzenie muzeum, które otwarto w 1921 r. W latach sześćdziesiątych XX w. dobudowano część mieszczącą bibliotekę. Jadalnia i sypialnia zachowały się w niezmienionym stanie.
Gmach teatru z końca XIX w., późnoklasycystyczny, z sześciokolumnowym portykiem korynckim i skrzydłami bocznymi dekorowanymi kolumnami doryckimi.
Dom-muzeum Łesi Ukrainki z przełomu XIX i XX w., z kamienia polnego, z dwukondygnacyjnym, drewnianym tarasem. Wybitna poetka ukraińska mieszkała w nim w 1897 r.
Kercz (Kepn) miasto wydzielone
Miasto Kercz, ważny port nad morzami Czarnym i Azow-skim, znane było już w VI w. przed Chr. jako grecka kolonia Pantikapajon, a w V-IV w. jako stolica Królestwa Bosforańskiego i wielka faktoria handlowa. Od I w. po Chr. było uzależnione od Rzymu. Za czasów bizantyjskich znane pod nazwą Bosfor, zostało zniszczone w czasie najazdu Hunów w V w. Pod panowaniem Chazarów miasto zyskało nową nazwę: Karsza (tur. carsi rynek), pod którą wspominane jest w ruskich latopisach. Później wchodziło w skład księstwa tmuturakańskiego, a następnie należało do Genueńczyków. Za czasów tureckich było częstym celem wypraw Kozaków. Szybki rozwój rozpoczął się po opanowaniu Krymu przez Rosję w 1774 r.
Kercz uległ całkowitemu zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Obecnie jest wielkim ośrodkiem przemysłu stoczniowego i hutniczego, liczącym prawie 200 tys.
274
275
mieszkańców. Odbudowano stare miasto, ale centrum jest zabudowane blokami z czasów socrealizmu.
W najbliższych okolicach Kercza znajduje się ponad 200 kurhanów, lecz większość z nich nie jest udostępniona do zwiedzania.
Kercz. Cerkiew św. Jana Chrzciciela
*** Cerkiew św. Jana Chrzciciela jest najstarszą z zachowanych na terytorium Ukrainy świątyń bizantyjskich; na jednej z kolumn widnieje grecka inskrypcja z 758 r. Była przebudowywana m.in. w XIX w. Jest to budowla na planie prostokąta z półkolistymi ryzalitami, zwieńczona półsfe-ryczną kopułą na wysokim bębnie. Elewacje dekorowane wielouskokowymi arkadami i pilastrami. W 1834 r. wzniesiono pseudobizantyjski przedsionek. Przylega do niego klasycystyczna dwukondygnacyjna dzwonnica z 1842 r. Wewnątrz cerkwi zachowały się fragmenty fresków (na filarach). W 1960 r. wokół świątyni rozmieszczono lapidarium muzeum historyczno-archeologicznego w Kerczu, obejmujące antyczne i średniowieczne płyty nagrobne. Do rewolucji bolszewickiej w świątyni przechowywano rękopisy Ewangelii i Listów Apostolskich z XI-XIII w., stare ikony i przedmioty kultowe.
** Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP jest jedną z nielicznych na południu Rosji klasycystycznych świątyń ka-
276
tolickich. Jego budowę rozpoczęto w 1830 r. ze składek katolików włoskich, francuskich i niemieckich (przy finansowej pomocy sułtana tureckiego!). W tym czasie w mieście mieszkało tylko 30 rodzin katolickich. Projektantem był prawdopodobnie zamieszkały w Rosji Włoch Aleksander Digby, autor kilku innych budowli w Kerczu. W dniu 19 marca 1840 r. kościół poświęcił kapelan floty czarnomorskiej, Ferdynand Kaperski. Po zniszczeniach podczas wojny krymskiej remont trwał bardzo długo, ze względu na skromne możliwości finansowe miejscowych parafian, którzy musieli z własnych środków utrzymywać kościół i księdza.
Po II wojnie światowej w świątyni mieściła się sala sportowa. Później była opuszczona i stopniowo popadła w ruinę. Złodzieje zabrali wszystko, co dało się wynieść: ramy okienne, drzwi, grzejniki centralnego ogrzewania. Zwrócony wiernym w 1992 r, kościół wymagał generalnego remontu. Pierwszym proboszczem został dominikanin o. Roman Derdziuk z Jałty. W 1995 r. był nim ks. Kazimierz Tomasik, który przyjechał z Jasła. Żył w spartańskich warunkach, w wynajętym pomieszczeniu bez wygód, dzięki wsparciu życzliwych parafian, głównie Rosjan. Przed represjami stalinowskimi w Kerczu mieszkało około 1500 katolików, obecnie na msze przychodzi �w większe święta około 50 osób.
Kercz. Kościół katolicki Wniebowzięcia NMP
277
Pomimo przebudowy za czasów sowieckich budowla zachowała pierwotną bryłę antycznej świątyni. Niegdyś była zwieńczona kopułą. W fasadzie zachodniej monumentalny, czterokolumnowy portyk toskański z trójkątnym frontonem. Nisze nad portykiem zdobiły kiedyś posągi świętych. Ściany otynkowane, rozczłonkowane pilastrami, w zwieńczeniu fryz z tryglifami. Dach dwuspadowy, kiedyś kryty dachówką, obecnie blachą.
** Wielkie i Małe Schody na Górze Mitrydatesa.
W 1821 r., w związku z otwarciem portu morskiego, który zajął miejsce dawnej twierdzy, zatwierdzono nowy plan miasta o regularnej zabudowie. A. Digby zaprojektował zespół placów miejskich, na których przedłużeniu umieścił monumentalne schody o 400 stopniach, wiodące na Górę Mitrydatesa. Na jej szczycie I. Toricelli wzniósł budynek muzeum w kształcie antycznej świątyni (niezachowany). Pierwszy odcinek schodów, ukończony w 1833 r., był ozdobiony rzeźbami smoków, nawiązującymi do herbu miasta. W 1837 r. zbudowano drugi i trzeci odcinek.
Na Górze Mitrydatesa (zwanej tak na cześć króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora) odsłonięto * pozostałości zabudowy antycznego miasta Pantikapajon. Wierzchołek góry zdobiła w tamtych czasach świątynia Apollina. W latach dziewięćdziesiątych XX w. pracowała tu polska misja archeologiczna pod kierownictwem prof. Wąsowiczowej z Instytutu Archeologii PAN.
I
**
Kerczeńskie Muzeum Historyczno-Archeologiczne
mieści się w dwukondygnacyjnym budynku z końca XIX w. Pierwotnie miał on kształt antycznej świątyni. Główna fasada nosi cechy kłasycyzmu i modernizmu. Od północy przylega niewielka budowla halowa, wzniesiona w latach trzydziestych XX w. na potrzeby ekspozycji. Muzeum powstało w 1826 r. Część eksponatów zaginęła w czasie II wojny światowej, mimo to jest ich obecnie ponad 130 tys., nierzadko ogromnej wartości.
rdza Yeni Kale została wzniesiona w 1703 r. przez Turków pod nadzorem francuskich inżynierów wojskowych dla kontrolowania Cieśniny Kerczeńskiej. Przez siedemdziesiąt lat uniemożliwiała flocie rosyjskiej wyjście
278
z Morza Azowskiego fTa Morze Czarne, tsyia to twieraza bastionowa w kształcie pięcioboku, zajmująca rozległy obszar na stoku wzgórza. Były tu koszary, domy oficerów i komendanta, meczet, magazyny i arsenał. Zachowało się pięć bastionów, dwie bramy: Kerczeńska i Arabatska oraz częściowo fosy.
*** Kurhan Cesarski (IV w. przed Chr.) jest najlepiej zachowanym spośród grobowców dawnych władców Królestwa Bosforańskiego, które istniało na tym terenie od 480 r. przed Chr. do lat siedemdziesiątych IV w. po Chr. Przy jego budowie wykorzystano naturalne wzniesienie terenu. Kurhan ma wysokość 17 m i obwód u podstawy 260 m. Do komory grobowej wysokości 9 m, nakrytej schodkową kopułą pozorną, prowadzi dromos (korytarz) długości 37 m.
*** Kurhan Melek-Czesmeński pochodzi z tego samego okresu. Ma kształt ziemnego stożka wysokości 8 m, średnicy ok. 60 m i obwodzie u podstawy 200 m. Grobowiec składa się z dromosu długości 9 m i komory grobowej, nakrytej schodkowym sklepieniem pozornym. Wejście ma postać klasycystycznego portyku z dobrze obrobionych bloków kamiennych. Kurhan ten, nieco mniejszy od Cesarskiego, usytuowany jest tuż obok dworca autobusowego. Jest tam niewielka ekspozycja ceramiki i płyt z antycznymi inskrypcjami.
>^

Kercz. Wejście do kurhanu Melek-Czesmeńskiego
279
* Kurhan Kul-Oba z IV w. przed Chr. znajduje się o kilka kilometrów od centrum miasta. Został odkryty w 1830 r. W grobowcu wzniesionym z gładko wyciosanych kamieni znajdowały się szczątki wodza scytyjskiego i jego rodziny. Znaleziono tam złote monety, czasze oraz słynną wazę ze stopu złota i srebra z przedstawieniem scen z życia Scytów (obecnie ów skarb scytyjski znajduje się w Ermitażu w Sankt-Petersburgu).
Koreiz (Kopei3) miasto-satelita Jałty
** Pałac "Diulber" ("Przepiękny") został zbudowany w latach 1895-97 dla książąt Jusupowów według projektu N. Krasnowa. Jest to budowla o skomplikowanym układzie, nawiązująca do architektury perskiej. Ma kształt podkowy wypukłą częścią skierowanej w stronę morza, zwieńczonej czterema ozdobnymi kopułami o barwie srebrzystej. Główne wejście oblicowane glazurowanymi płytkami ceramicznymi.
Wokół pałacu rozciąga się * park o powierzchni 6 ha, w którym rośnie 60 gatunków drzew i krzewów dekoracyjnych. Przed główną fasadą pałacu założono szpaler geometryczny z basenem i fontanną w kształcie igrających delfinów.
W okresie międzywojennym w pałacu mieścił się elitarny dom wypoczynkowy. Odpoczywali w nim m.in. Feliks Dzierżyński i Józef Stalin. W czasie konferencji jałtańskiej w lutym 1945 r. mieszkała tu delegacja ZSRR. Po wojnie pałac był ośrodkiem wczasowym KC KPZR. Obecnie należy do Jałtańskiego Miejskiego Związku Deputatów Ludowych.
Liwadia
miasto-satelita Jałty
*** Zespół pałacowy jest usytuowany na południowo--wschodnim stoku góry Mogabi, nad morzem. Nazwa pochodzi od polan wśród lasu (po grecku libadioń). W 1834 r. tereny te nabył hrabia Potocki i wzniósł rezydencję otoczoną parkiem krajobrazowym. W 1860 r. zakupiła
280
ją rodzina carska. W TatacF f 862-66 architekt Hipolit Monigetti wybudował na bazie jednego z budynków Wielki Pałac. Wzniesiono też wtedy Mały Pałac, stajnie, pocztę, domy mieszkalne i inne zabudowania. Liwadia stała się letnią rezydencją carów. Niedługo przez I wojną światową na miejscu starego stanął nowy Wielki Pałac, zbudowano dom świty dworskiej, pałac Frederiksa, garaż, elektrownię i teatr zimowy. Po rewolucji bolszewickiej budynki uległy nacjonalizacji. W obu pałacach umieszczono muzeum sztuki, a w 1925 r. sanatorium. Po zniszczeniach II wojny światowej w 1953 r. otwarto ponownie sanatorium związków zawodowych "Liwadia", a w 1974 r. Wielki Pałac przekształcono w kompleks wystawowy.
Liwadia. Pałac - miejsce konferencji jałtańskiej 1945 r.
Wielki Pałac został wzniesiony w latach 1910-11 według projektu N. Krasnowa rękami dwóch i pół tysiąca robotników. Jest to neorenesansowy zespół o skomplikowanym układzie, z dwoma wewnętrznymi dziedzińcami. Najbardziej udanym elementem jest pałacyk włoski z regularnym ogrodem, otoczony ze wszystkich stron dorycką kolumnadą. Wchodzi się do niego przez ażurową kutą bramę (dzieło mistrzów z Uralu). Nie zachowało się pierwotne wyposażenie 58 komnat pałacu, z których każda miała inny wystrój. Z pomieszczeń reprezentacyjnych wyróżniają się: dawna jadalnia (Sala Biała), gabinet, we-
281
stybul i sala bilardowa. Sala audiencyjna jest kopią sali posiedzeń Rady Pięciuset z Pałacu Dożów w Wenecji. Na drugim piętrze znajduje się ekspozycja dokumentująca pobyt w Liwadii ostatnich carów Rosji.
Marmurowa tablica na lewo od głównego wejścia przypomina, że w pałacu tym w dniach 4-11 lutego 1945 r. odbyła się słynna i tragiczna dla Polski konferencja jałtańska z udziałem przywódców trzech mocarstw: Józefa Stalina, Winstona Churchilla i Franklina Roosevelta, na której zdecydowano o powojennym porządku i granicach w Europie. Obrady toczyły się w Sali Białej. W sąsiadujących z nią komnatach na pierwszym piętrze mieszkał Roosevelt.
Cerkiew Wozdwiżeńska to dawna katolicka kaplica Potockich, przebudowana w 1864 r. przez architekta Mo-nigettiego, a w 1911 r. przez N. Krasnowa. Budowla trzyczęściowa, nakryta sklepieniem koszowym, zwieńczona stożkowatą kopułą na okrągłym bębnie. Wewnątrz, w ap-sydzie, neobizantyjskie mozaiki w tonacji złoto-czerwonej i białej dzieło weneckiego mistrza Antonia Salviattiego. Uwagę zwraca ikonostas z białego marmuru i wrota carskie z brązu.
Pałac Frederiksa (1916) został wzniesiony dla barona Frederiksa, ministra dworu carskiego, w stylu modernistycznym. Jest to budowla trójkondygnacyjna, o dolnej kondygnacji oblicowanej ciemnoszarym wapieniem, a górnej mozaikami z kamieni. Masywne balkony są wsparte na kroksztynach. W głównym wejściu masywny przedsionek z loggiami. Obecnie jest to budynek sanatoryjny.
Dom świty dworskiej (1910-1911) projektu N. Krasnowa to budynek trójkondygnacyjny, neoklasycystyczny, dekorowany pilastrami i gzymsami. Tu również są dziś pomieszczenia mieszkalne dla kuracjuszy.
**Park o powierzchni 40 ha założył znany ogrodnik Delinger w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Większa jego część ma charakter krajobrazowy. Na platformach widokowych umieszczono altanki (Altanka Róż i Altanka Turecka). W parku są też liczne przykłady małej architektury: marmurowe fontanny, kamienne ławki oraz kolumna z inskrypcjami tureckimi i arabskimi.
I
Massandra. Pałac cara Aleksandra III
Massandra (Macaimpa)
miasto-satelita Jałty
*** Pałac cara Aleksandra III. Budowę rozpoczął w 1881 r. Siemion Woroncow, spadkobierca gubernatora Michała Woroncowa, według projektu francuskiego .architekta M. Boucharda. Była to budowla w stylu * romantycznym z elementami neorenesansu. Po śmierci właściciela prace przerwano. Po nabyciu posiadłości przez cara Aleksandra III architekt Mesmacher ukończył pałac w 1892 r., nadając mu charakter neobarokowy. Car nie zdążył z niego skorzystać zmarł w Małym Pałacu w Liwadii. Przez wiele lat po ostatniej wojnie pałac był zamknięty dla zwiedzających, gdyż wypoczywali w nim sowieccy prominenci. Dopiero w 1992 r. otwarto muzeum, w którym oprócz pięknych wnętrz można zobaczyć unika-- tową kolekcję map geograficznych z XVI i XVII w.
** Park Massandryjski został założony jako krajobrazowy w latach czterdziestych XIX w. na obszarze 42 ha w dobrach księcia Michała Woroncowa. Rośnie tu 250 gatunków drzew i krzewów miejscowych i egzotycznych, m.in. cyprysy, cedry, drzewo laurowe, kryptomeria japońska.
282
283
Oreanda (Opeaima)
miasto-satelita Jałty
Miejscowość tę podarowała caryca Katarzyna II Grekom służącym w armii rosyjskiej w Bałakławie. Od 1825 r. stała się własnością rodziny carskiej. W latach 1845-52 architekt A. Stackenschneider wzniósł tu pałac, który spłonął z niewiadomych przyczyn w 1882 r. Po tym wydarzeniu carska rodzina zrezygnowała z posiadłości.
�Cerkiew Pokrowska z 1885 r., projektu A. Awdiejewa, kamienna, w stylu ormiańskim, Na planie krzyża, z półkolistą apsydą od wschodu. Nad częścią centralną szes-nastoboczny bęben nakryty dachem namiotowym. Wnętrze ozdobił mozaikami mistrz wenecki Antonio SaMatti. Część z nich uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej.
Altanka-półrotunda (1843-1852) wzniesiona jako pawilon parkowy. Stanowi ogrodzenie platformy widokowej umieszczonej na skale. Kolumny toskańskie, belkowanie i attyka wykonane ze zdobionego kamienia inkermań-skiego.
Sewastopol (CeBacTonojib) miasto wydzielone
W miejscu tym znajdowała się najpierw starogrecka kolonia Chersones, a później miasto bizantyjskie, które odgrywało ważną rolę w kontaktach gospodarczych i politycznych cesarstwa z Rusią Kijowską. W 988 r. zostało zdobyte przez księcia Włodzimierza Wielkiego, który przyjął tu chrześcijaństwo. W nowszych czasach istniała tu niewielka wieś tatarska Ak-Jar.
Po przyłączeniu Krymu do Rosji w 1783 r. z rozkazu Katarzyny II powstała tu baza marynarki wojennej, stocznia i twierdza. Jeszcze w tym samym roku na wody Zatoki Achtiarskiej zeszło pierwszych 17 okrętów rosyjskiej Floty Czarnomorskiej. Na początku XIX w. do Sewastopola przeniesiono z Chersonia główną bazę floty; jednocześnie uruchomiono port handlowy. W połowie XIX w. miasto było jednym z ważniejszych ośrodków Krymu i liczyło
284
50 rys. mieszkańców. W czasie wojny krymskiej od 13 października 1854 do 28 sierpnia 1855 r. (przez 349 dni) Sewastopol bronił się przed atakami sojuszniczych wojsk angielskich, francuskich i tureckich, zanim został opuszczony przez załogę. W 1905 r. w Sewastopolu doszło do buntu marynarzy (m.in. na pancerniku "Potiomkin"), który został krwawo stłumiony. Druga obrona miasta miała miejsce od 30 października 1941 do 30 czerwca 1942 r., tym razem przed wojskami niemieckimi i rumuńskimi. Ponownie zostało zajęte przez armię sowiecką po ciężkich walkach 5 maja 1944 r.
Obecnie Sewastopol jest nadal dużą bazą wojskową. W latach 1991-97 głośny był spór między Ukrainą i Rosją o Flotę Czarnomorską, zakończony podpisaniem porozumienia o wydzierżawieniu przez Rosję części portu na okres dwudziestu lat. Miasto stanowi także ośrodek naukowy i kulturalny. Działają tu m.in. Instytut Biologii Mórz Południowych i Morski Instytut Hydrofizyczny. Do niedawna cudzoziemcy nie mogli wjeżdżać do Sewastopola, dopiero przed kilku laty miasto zostało otwarte dla ruchu turystycznego.
*** Ruiny Chersonesu Taurydzkiego są usytuowane w zachodniej części Sewastopola, na Półwyspie He-raklejskim, między zatokami Piesoczną i Karantinną. W 1978 r. utworzono tu Historyczno-Archeologiczny Rezerwat-Muzeum Chersones, który obejmuje obszar miasta założonego przez Greków w VI w. przed Chr. i stanowiącego wówczas ważny polityczny i religijny ośrodek rejonu Morza Czarnego. W 1299 r. Tatarzy zdobyli i spalili Chersones. Od tej pory miasto stopniowo zamieniało się w ruiny. Na szczęście terenu w późniejszych czasach nie zabudowano, dzięki czemu resztki budowli zachowały się lepiej niż w większości innych starożytnych miast Krymu. Dziś jest to jeden z najcenniejszych zabytków Ukrainy, umieszczony na liście światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Obok ruin znajduje się muzeum.
Podczas wykopalisk odsłonięto pozostałości starożytnego miasta z kompletną infrastrukturą. Było ono otoczone potężnymi murami obronnymi (długość 3,5 km, maksymalna grubość 3,8 m, wysokość 8-10 m). W połud-
285
rilowb:wschodniej części terenu zachowały się fragmenty baszt i bram. W centrum znajdowały się akropol i agora główny plac i miejsce zebrań ludu. Tu też mieściły się najważniejsze budowle publiczne: mennica (zachowały się jej dolne partie), amfiteatr o 3 tys. miejsc (jedyny odnaleziony na terenie Ukrainy), rzymska cytadela, świątynie i inne. Place zdobiły posągi bóstw i wybitnych obywateli.
Sewastopol. Altana nad pozostałościami baptysterium
WIV w., gdy Chersones przyjął chrześcijaństwo, zniszczono antyczne budowle kultowe, a na ich miejscu zbudowano świątynie chrześcijańskie. Jedną z nich była tzw. Bazylika Uwarowowska, ogromna, trzynawowa budowla pełniąca funkcję katedry (nazwa pochodzi od nazwiska archeologa hr. Uwarowa, który w 1853 r. odsłonił jej pozostałości). Jej ściany pokryte były freskami; do dziś przetrwały fragmenty mozaikowej podłogi.
Obok bazyliki znajdują się resztki baptysterium (chrzcielnicy). Zgodnie z jednym z latopisów w 988 r. książę kijowski Włodzimierz obiegł i zdobył Chersones, a następnie przyjął tu chrześcijaństwo, zawierając sojusz z Cesarstwem Bizantyjskim, czego wyrazem było jego małżeństwo z siostrą cesarza Anną. Na pamiątkę tego
286
wydarzenia w iyy/ r. wybudowano niewielką Kaplicę^ -rotundę.
Inną świątynią, której ślady odsłonięto w czasie wykopalisk, jest tzw. bazylika 1935 (od daty jej odkrycia). Uległa ona zniszczeniu w X w., a na jej ruinach wzniesiono kaplicę grobową. Opodal znajduje się tzw. bazylika w bazylice (VI w.) z mozaiką przedstawiającą pawia (symbol zmartwychwstania i nieśmiertelności), kielich (symbol nauk Chrystusa) oraz gołębia (symbol Ducha Świętego).
** Sobór Władymirski w Chersonesie został wzniesiony w latach 1859-68 przez D. Grimma dla upamiętnienia chrztu księcia Włodzimierza, na fundamentach antycznej świątyni i średniowiecznej cerkwi. Dwukondygnacyjna budowla w stylu rosyjsko-bizantyjskim miała symbolizować historyczną, kulturalną i polityczną sukcesję Rosji po Bizancjum. Jest to świątynia na planie krzyża, z trzema graniastymi apsydami i przedsionkiem, o wystroju z różnobarwnego marmuru. Bardzo zniszczona w czasie II wojny światowej, obecnie jest restaurowana.
* Sobór Michajłowski z 1848 r. (ul. Lenina 9), eklektyczny, na planie prostokąta z wysuniętą apsydą, z neo-romańskim portalem w głównej fasadzie. W czasie wojny krymskiej w 1855 r. silnie ucierpiał od ostrzału artyleryjskiego. Przy odbudowie w ściany wmurowano jedenaście wielkich tablic pamiątkowych z białego marmuru, upamiętniających obronę miasta. Obecnie mieści się tu sala wystawowa Muzeum Obrony Sewastopola i część ekspozycji Muzeum Floty Czarnomorskiej.
** Cerkiew Nikołajewska z lat 1857-70 (ul. Bogdanowa) wznosi się na wzgórzu, na cmentarzu, na którym pochowano ponad 127 tys. obrońców Sewastopola poległych i zmarłych w czasie wojny krymskiej. Została wzniesiona z dobrowolnych składek ludności całej Rosji według projektu Schneidera i Awdiejewa. Budowla ma kształt ściętej piramidy na planie kwadratu. Z czterech stron ryzality z frontonami, z dwóch stron okna typu florenckiego z okrągłymi okiennicami. Na ścianach piramidy umieszczono 56 tablic z nazwami wszystkich jednostek wojskowych biorących udział w obronie i wyliczeniem poniesionych przez
287
nie strat. Pierwotnie wnęfrze pokryte byio malowidłami, które ze względu na wilgoć zastąpiono później mozaikami wykonanymi w Wenecji. Wewnątrz znajduje się 38 tablic z nazwiskami prawie tysiąca poległych oficerów.
�* Sobór Władymirski z lat 1854-88 (pl. Lenina) wzniesiony dla upamiętnienia obrony Sewastopola w czasie wojny krymskiej. Budowla w stylu bizantyjskim, przypominająca Sobór Władymirski w Kijowie. Obecnie jest jednym z oddziałów Muzeum Obrony Sewastopola. We wnętrzu pochowano czterech admirałów obrońców Sewastopola w 1854 r., m.in. najsłynniejszego z nich, Pawła Nachimowa.
* Sobór Pokrowski z 1905 r. (ul. Bolszaja Morskaja 36). Budowla mieści dwie cerkwie oraz pięć kaplic. Zniszczona w czasie II wojny światowej, została odbudowana i w 1962 r. zamieniona w archiwum. Od 1994 r. przywrócona do kultu.
** Cerkiew Pietropawłowska z 1848 r. ma kształt do-ryckiej peryptery i przypomina antyczną świątynię ateńską z V w. przed Chr. Jest to jeden z niewielu zabytków, które przetrwały obie obrony Sewastopola.
** Wieża Wiatrów z 1844 r. (ul. Frunze 5) to jedyna ocalała z działań wojennych część Biblioteki Morskiej, wybudowanej w 1822 r. ze składek oficerów marynarki. Służyła do wentylacji księgozbioru, wewnątrz znajdował się zegar wodny, a z zewnątrz słoneczny. Jest to klasy-cystyczna budowla na planie ośmioboku, wysokości ok. 10 m, wzniesiona z kamienia inkermańskiego, nawiązująca wyglądem do Świątyni Wiatrów w antycznych Atenach. W górnej kondygnacji arkadowe otwory. Na ścianach płaskorzeźby mitologicznych bogów symbolizujących kierunki wiatrów: Eurosa (wschodniego), Zefira (zachodniego), Notosa (południowego) i Boreasza (północnego).
** Przystań Grafska (pl. Nachimowa). Nazwa pochodzi od tytułu hrabiego (grafa) Wojnowicza, w 1840 r. kontradmirała Floty Czarnomorskiej. Początkowo była w tym miejscu drewniana przystań dla łodzi, którą w 1787 r. z okazji przyjazdu Katarzyny II wzbogacono o kamienne
288
schody. W 184b f. została przeDuaowana przez angielskiego architekta Johna Uptona i stała się reprezentacyjnym wejściem do miasta od strony morza. Ma kształt propylejów doryckich, do których wiodą szerokie, granitowe schody. Ozdobę stanowią marmurowe lwy i antyczne rzeźby dłuta Włocha Fernanda Pelliciego. Wraz z przystanią wzniesiono dwa parterowe domki strażnicze.
* Pomnik "Zatopionym Statkom" (Primorskij Bulwar) jest ustawiony na skalnej wysepce, 10 m od brzegu. Ma kształt kolumny zwieńczonej orłem. Został wzniesiony w 1905 r. (w pięćdziesiątą rocznicę obrony). Jest dziełem estońskiego rzeźbiarza Adamsona i architekta Feldmana.
Jekateryński słup milowy (ul. Czeluskincew). Podczas podróży, którą caryca Katarzyna II odbyła na Krym w 1784 r., kniaź Potiomkin polecił na jej trasie ustawiać co 10 wiorst znaki drogowe. Z czasem otrzymały one nazwę "jekateryńskich słupów milowych". Budowane były przez wojsko zgodnie z jednolitymi planami. Na Krymie zachowało się pięć takich słupów w kształcie toskańskiej kolumny z kamienną opaską i stożkowatym zwieńczeniem.
** Akwedukt (ul. Plażnaja 3) znajduje się na południowym brzegu Zatoki Północnej. Zbudowany w latach czterdziestych XIX w., stanowił fragment magistrali wodociągowej długości 18 km. Był podstawowym źródłem wody w czasie pierwszej obrony miasta. Jest to wieloprzęsłowy wiadukt łączący brzegi wąwozów. Zachowały się dwa odcinki: 10-przęsłowy nad Wąwozem Apollońskim i 7--przęsłowy nad Wąwozem Uszakowowskim.
** Twierdza genueńska Cembalo jest usytuowana na wysokim, skalistym brzegu nadmorskim w dzielnicy Bała-kława. Została wzniesiona przez Genueńczyków w XIV w. nad zatoką o tej samej nazwie jako baza wypadowa przeciwko greckiemu księstwu Feodoro. Składała się z dwóch części, niższej św. Jerzego i wyższej św. Mikołaja. W 1475 r. opanowana przez Turków, straciła znaczenie obronne i zamieniła się w ruiny. Było to założenie na planie czworoboku, od strony morza bronione przez urwisko skalne, a z trzech pozostałych stron otoczone murami, wyposażonymi w osiem baszt. Do dziś zachowały się
289
l
1
cztery baszty oraz mury od strony pómoćrio-wschodniej. Najwyższa Baszta Konsulska ma wysokość ok. 20 m.
Baszta Czorguńska z XV w. (ul. Mieżgorska 12), trzykon-dygnacyjna, na planie dwunastoboku, zbudowana z kamienia łupanego. Naroża i otwory okienne oblicowane ciosanym kamieniem inkermańskim. W cokole wielka kamienna cysterna.
** Świątynia Jowisza Dolicheńskiego w Bałakławie. Ruiny świątyni, pochodzącej z II w. po Chr., odsłonięte zostały w 1997 r. przez polskich i miejscowych archeologów. Według źródeł ukraińskich jest to jedyna znana budowla kultowa, jaką Rzymianie wznieśli poza granicami cesarstwa. Dziś pozostały po niej resztki ścian, kolumny, ołtarz i posągi.
** Muzeum Sztuki im. Krowickiego (prosp. Nachimo-wa 9) posiada zbiory malarstwa liczące ok. 4 tys. płócien, m.in. malarzy holenderskich, włoskich, francuskich i niemieckich z XVI-XIX w. oraz ukraińskich i rosyjskich z XVIII-XIX w. Mieści także ekspozycję ukraińskiego rzemiosła ludowego.
** Muzeum Obrony Sewastopola posiada ok. 100 tys. eksponatów. Najważniejszym z nich jest malarska Panorama Obrony Sewastopola 1854-55 (przy Istoriczeskim Bulwarze).
Sudak
miasto wydzielone
Miasto zostało założone w III w. po Chr., prawdopodobnie przez Greków. Od VI w. było rozbudowywane przez Bizantyjczyków jako forteca Sugdeja i ośrodek handlowy na Wielkim Szlaku Jedwabnym. Później (VIII-Xw.) panowali tu Chazarowie; w twierdzy rezydował ich chan. Po nich powrócili Bizantyjczycy (do 1204 r.), a w okresie wypraw krzyżowych pojawili się najpierw Wenecjanie (1287), a później Genueńczycy. Morze Czarne nazywano wtedy Morzem Sudakskim. W 1475 r. miasto zajęli Turcy. Od tego czasu chyliło się ku upadkowi. Po opanowaniu Krymu przez Rosjan twierdzę zamieniono w koszary wojskowe.
290
Obecnie miasto liczy ponad 15 tys. mieszkańców. Przyciąga turystów nie tylko twierdzą (najlepiej zachowaną w basenie Morza Czarnego), lecz także dorocznym letnim festiwalem "Wielki Szlak Jedwabny".
Sudak. Twierdza genueńska
*** Twierdza genueńska jest usytuowana na stożkowatej Górze Fortecznej o wysokości 150 m, która od południa opada stromym urwiskiem do morza. Budowę rozpoczęto w 1371 r., a zakończono w 1469 r. Mury o wysokości 6-8 m i grubości do 2 m obejmują powierzchnię 30 ha o kształcie równoramiennego trójkąta. Są wyposażone w 14 baszt i bastei o wysokości sięgającej 15 m. Z trzech baszt zachowały się tylko podstawy, z jednej dolne partie.
Newralgicznym punktem twierdzy jest główna brama z umocnionym przedmościem, zbudowana w 1389 r.,
0 czym świadczy inskrypcja nad ostrołukowym przejazdem. Flankują ją baszty Jacoba Torsella (od zachodu)
1 Barnabo di Franchi di Pagano (od wschodu).
Baszty noszą imiona komendantów twierdzy, tzw. konsulów, za których władzy zostały wybudowane. Informują
0 tym łacińskie inskrypcje wyryte w kamiennych płytach
1 ozdobione herbami Genui, Sugdei (Sudaku) i Kaffy (Teodozji). W murze północno-wschodnim zachowało się ich osiem: Barnabo di Franchi di Pagano, Pasąuale Giudicce, Bezimienna, Okrągła, Luchini de Flisco Lavani, Corrado Cicalo oraz dwie zrujnowane. W murze północno-
291
-zachodnim jest sześć: Jacobo Torsello, Narożna, Giovarini Marione, Guarco Rumbaldo, Bezimienna i jedna w stanie ruiny.
Wewnątrz murów znajdowało się miasto z ulicami, domami mieszkalnymi i budowlami sakralnymi. Zachowały się m.in. meczet (dawny kościół katolicki, wzniesiony przez Genueńczyków), cysterny na wodę i magazyn.
Wewnętrzny pierścień umocnień stanowi cytadela, otoczona osobnym murem. Tu była siedziba konsula, a w razie nieprzyjacielskiego szturmu punkt ostatniego oporu. Cytadela ma trzy baszty: św. Jerzego, Bezimienną i Strażniczą (ze śladami fresków).
Poza twierdzą rozciągały się gęsto zasiedlone przedmieścia oraz port. Tu zachowała się portowa * baszta Frede-rico Astaguera i dwie cerkwie. Jedna z nich, ormiańska, pochodzi z przełomu XII i XIII w.
Za czasów sowieckich twierdzę w Sudaku uznano za rezerwat historyczny. Od 1956 r. jest ona filią kijowskiego muzeum historyczno-architektonicznego. Od 1968 r. trwają prace restauracyjne, obejmujące częściową rekonstrukcję niektórych budowli.
Symferopol (CiMcpeponojib) stolica Autonomicznej Republiki Krymu
Poprzednikiem Symferopola, położonego nad brzegiem Sałgiru, największej rzeki półwyspu, było osiedle tatarskie Ak-Meczet istniejące od XV w., którego część z wąskimi, krętymi uliczkami zachowała się do dzisiaj. W 1784 r. Rosjanie założyli tu nowe miasto jako stolicę guberni taurydzkiej, obejmującej świeżo zdobyty Krym. Nazwę nadał mu książę Potiomkin; oznacza ona po grecku "miasto skupiające" lub "pożyteczne". Początkowo Symferopol zamieszkiwali wysłużeni żołnierze i przesiedleńcy z Ukrainy i Rosji. W czasie wojny krymskiej 1854-55 działały tu szpitale, do których zwożono rannych z walczącego Sewastopola. Znaczenie miasta zwiększyło się po doprowadzeniu w 1874 r. kolei z Charkowa. W 1840 r. wzniesiono w Symferopolu katolicki kościół parafialny, w 1890 r. parafia katolicka liczyła 2600 wiernych (w tym 1800 Polaków) i obejmowała dawne powiaty jałtański i perekopski.
292
Symferopol. Meczet Kebir Dżami
Już w 1850 r. było tu 16 placówek oświatowych, m.in. państwowe gimnazjum męskie. W 1921 r. Symferopol został stolicą krymskiej republiki autonomicznej, w 1954 r. włączono go w skład Ukrainy. Obecnie liczy ponad 400 tys. mieszkańców.
*� Neapol Scytyjski - Rezerwat Historyczno-Archeologiczny. Są to ruiny dawnego miasta scytyjskiego, istniejącego od III w. przed Chr. do IV w. po Chr. (zniszczonego ostatecznie przez Hunów). Zajmują one obszar między ulicami Worowskiego, Neapolską i Archeologiczeską. Zostały odkryte przypadkowo w 1827 r. Odkopano resztki murów obronnych i bramy miejskiej, a później plac z centralnie położonym budynkiem otoczonym kolumnami oraz mauzoleum scytyjskiego króla Skilura i jego małżonki z grobami kilkudziesięciu dostojników. Znaleziono też relief z przedstawieniem jeźdźca oraz trzy marmurowe płyty z inskrypcjami. Poza obszarem ruin znajdują się wykute w skałach grobowce arystokracji scytyjskiej. Prace archeologiczne trwają na tym terenie do dziś.
ŚMeczet Kebir Dżami (ul. Kurczatowa 4) to najstarszy budynek w mieście, wzniesiony w 1508 r.
293
przez Abdarrahmańa-Beka. Został spalony "przez Rosjan w 1736 r. i odbudowany w cztery lata później. Otwierany tylko w czasie modlitw.
** Pałac hr. Woroncowów (w podmiejskim parku Sał-girka, ul. Jałtańska 2), klasycystyczny, wzniesiony w 1826 r. przez F. Elsona. W II poł. XIX w. nadano mu kształt neo-romantyczny, nawiązujący do architektury pałacu chanów w Bachczysaraju. Budynek dwukondygnacyjny, pomiędzy ryzalitami fasady wschodniej taras z czterema kolumnami doryckimi. Z tarasu prowadzą do parku szerokie, kamienne schody ozdobione rzeźbami dwóch śpiących lwów. Od zachodu oszklona galeria, dawny ogród zimowy. Wewnątrz zachowały się w dwóch salach malowidła sufitowe o motywach roślinnych. Od 1946 r. pałac służył miejscowym uczelniom, obecnie część pomieszczeń wykorzystywana jest przez Instytut Archeologii Akademii Nauk Ukrainy.
* Zespół dworski Pallasa z przełomu XVIII i XIX w. (ul. Jałtańska 2). Został zbudowany dla Piotra Szymona Pallasa, znanego rosyjskiego przyrodnika i podróżnika, członka Petersburskiej Akademii Nauk, który od 1795 r. mieszkał na Krymie. Zachowały się: dwór, oficyny, wozownia ze stajnią oraz studnia oblicowana sztucznym kamieniem. Dwór jest parterowy, o złożonej konfiguracji, na wysokim cokole bez piwnic. Wewnątrz drewniane sufity. Dach czterospadowy kryty dachówką, pod nim wydatny gzyms. W architekturze widoczne wpływy mauretańskie. Oficyny również parterowe, na planie prostokąta, z czterospadowymi dachami.
* Pałac Taranowa-Biełozierowa z lat 1822-1826 projektu I. Kołodina był jednym z pierwszych monumentalnych budynków w mieście. Jest to budowla klasycystyczna, dwukondygnacyjna, na planie prostokąta, na osi poprzecznej dwa czterokolumnowe portyki doryckie zwieńczone trójkątnymi frontonami. Po bokach dwie identyczne parterowe oficyny. Na tyłach pałacu znajduje się ogród i budynki gospodarcze. Obecnie mieści się tu Szkoła Medyczna im. D. Uljanowa.
*Dwór ż 1787 r. (ul. Kijewskaja 24), 'wćżesnoklasycy-styczny, wzniesiony z kamienia, parterowy z mansardą, na planie prostokąta. Do fasady południowej przylega taras wsparty na czterech kolumnach toskańskich. W 1820 r. dwór kupił F. Miihlhausen, znany lekarz i działacz społeczny, zajmujący się też botaniką, zoologią i meteorologią, honorowy obywatel Symferopola.
** Krymskie Muzeum Krajoznawcze (ul. Gogola 14) posiada ponad 60 tys. eksponatów przyrodniczych, paleontologicznych i geologicznych, a także przedmioty znalezione w ruinach opisanego wyżej Neapolu Scytyjskiego: fragmenty amfor, kamienie nagrobne itd.
** Muzeum Sztuki (ul. Liebknechta 35). Budynek dwukondygnacyjny z dwukolumnowym portykiem doryckim podtrzymującym taras z balustradą. Okna w pierwszej kondygnacji prostokątne, w drugiej półkoliste w dekoracyjnych obramieniach. W zwieńczeniu faliste frontony i balustrada. Muzeum prezentuje sztukę rosyjską, ukraińską oraz krymską (m.in. płótna I. Ajwazowskiego, W. Makowskiego, A. Kuindżi, A. Wenecjanowa). Jednym z eksponatów jest portret hr. Aleksandry Branickiej, założycielki słynnego ogrodu Aleksandria pod Białą Cerkwią.
Biblioteka Krymsko-Tatarska "Tauryka" im. Gaspin-skiego (ul. Samokisza 8) posiada 300 tys. tomów, pie-
Symferopol. Budynek Muzeum Sztuki
294
295
cżęcie, rękopisy i dokumenty związane z historią Tatarów krymskich (najstarsze księgi pochodzą z XVI i XVII w.).
Gubernialne gimnazjum męskie (ul. Marksa 32). Budynek pochodzi z XIX w. Wśród nauczycieli i uczniów tego gimnazjum byli m.in. wielki chemik D. Mendelejew, malarz I. Ajwazowski, fizyk jądrowy I. Kurczatow.
Szpital z I poł. XIX w. (ul. Róży Luksemburg 27), późno-klasycystyczny, na planie prostokąta, z ryzalitami zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. W latach sześćdziesiątych XX w. fasady oblicowano płytkami ceramicznymi. W czasie wojny krymskiej 1854-55 w szpitalu tym pracował wybitny chirurg rosyjski M. Pirogow, o czym przypomina tablica z białego marmuru na fasadzie. Obecnie mieści się tu Symferopolski Instytut Medyczny.
Biblioteka Naukowa im. I. Franki (ul. Gorkiego 10). Budynek wzniesiony w 1826 r. przez architekta I. Goniajewa. W czasie wojny krymskiej mieścił się tu szpital dla rannych obrońców walczącego Sewastopola.
** Teatr Dramatyczny im. M. Gorkiego (ul. Gorkiego 8), zbudowany w 1911 r. według projektu A. Beketowa. Budynek dwukondygnacyjny. Elewacje dekorowane są popiersiami i kariatydami, w obu kondygnacjach rustyko-wane pilastry z płaskorzeźbionymi kartuszami. W narożu głównej fasady czterokolumnowy portyk dorycki podtrzymujący belkowanie z wydatnym gzymsem konsolkowym. W zwieńczeniu alegoryczna grupa rzeźbiarska. W styczniu 1996 r. zakończono trwającą szesnaście lat przebudowę wnętrza teatru. Powstał zespół z kilkoma scenami (w tym jedną na ponad 700 miejsc).
Gmach Banku Ukrainy (ul. Gorkiego 4), projektu krym-skiego architekta N. Krasnowa, twórcy pałacu w Liwadii.
Sobór Troicki (ul. Odeskaja 12) z 1868 r.
Sobór Pietropawłowski (ul. Oktiabrskaja 16) z lat 1859-
-70.
Synagoga Talmud-Tora (ul. Studienczeskaja 13). Kenesa karaimska (ul. Karaimskaja 6).
296
Teodozja ($eóflóćia)
miasto wydzielone
Miasto zostało założone w VI w. przed Chr. przez Greków z Miletu. Jego nazwa oznaczała po grecku "podarowana przez bogów". Było niszczone przez Hunów i Alanów. W 1266 r. władcy Złotej Ordy odstąpili je Genueńczykom, którzy przemianowali je na Kaffę. W ich władaniu pozostało przez dwa wieki. Było najważniejszą kolonią genueńską nad Morzem Czarnym i jednym z większych miast ówczesnej Europy: w 1475 r. liczyło 70 tys. mieszkańców (obecnie 85 tys.). W tymże roku zostało ostatecznie zajęte przez Turków, którzy nazywali je Kiicuk Istanbul (Mały Stambuł). W XVI-XVII w. było głównym ośrodkiem handlu niewolnikami, pochodzącymi głównie z Rosji i Rzeczpospolitej. Targ niewolników znajdował się w miejscu obecnego głównego placu. W 1615 r. ukraińscy Kozacy pod dowództwem R Konaszewicza-Sahajdacznego napadli na Kaffę, zniszczyli turecki fort i oswobodzili wielu niewolników. W 1783 r. Kaffę zajęli Rosjanie i przywrócili jej antyczną nazwę. W końcu XIX w. Teodozja stała się modnym kurortem, zawdzęczającym sławę źródłom mineralnym i kąpielom błotnym. Wielu bogaczy budowało tu rezydencje. Powstał wtedy reprezentacyjny bulwar nadmorski z ekskluzywnymi willami.
** Cerkiew ormiańska p.w. Archaniołów Michała i Gabriela z 1408 r. (ul. Timiraziewa 9), wzniesiona z łupanego kamienia, z sześcioboczną, ozdobną dzwonnicą, jest repliką XII-wiecznej cerkwi ormiańskiej w Ptgni koło Erewania. Restauracja przeprowadzona w latach 1967-70 przywróciła jej pierwotny wygląd.
* Cerkiew Wwiedieńska (ul. Krasnoarmiejska 11) składa się z części w różnym wieku. Najstarsza jest niewielka część halowa, pochodząca z czasów bizantyjskich (VIII w.). Z późniejszego okresu pochodzi dolna kondygnacja dzwonnicy, która pierwotnie służyła jako portyk wejściowy. Pomiędzy dzwonnicą a budowlą halową dostawiono w 1829 r. nowy, trójnawowy fragment. W tym samym czasie nadbudowano górną kondygnację dzwonnicy, a nad częścią najstarsząbęben ze zwieńczeniem namiotowym.
297
Obecnie jest" to 'trzynawowa bazylika ż neorómańską dekoracją fasad. Zamknięta za czasów sowieckich, obecnie została zwrócona ukraińskiej cerkwi prawosławnej.
* Cerkiew św. Jerzego (ul. Nachimowa 20). XV-wieczna część wschodnia jest zbudowana z kamienia łupanego, nakryta sklepieniem konchowym i kolebkowym. W XIX w. dobudowano część środkową, zwieńczoną namiotową kopułą na ośmiobocznym bębnie. Otwory okienne i drzwiowe mają zamknięcie ostrołukowe.
** Sobór ormiański św. Sergiusza (Sarkisa) przy ul. Ti-miraziewa 1 został wzniesiony w 1363 r. na starym cmentarzu ormiańskim. Jest dziełem włoskiego rzeźbiarza i architekta Biogiolliego. Był wielokrotnie przebudowywany. Część środkowa z trzema półkolistymi apsydami, od zachodu prostokątny przedsionek. We wnętrzu sklepienia kolebkowe. Zachowały się fragmenty fresków ornamentalnych. W ściany wewnętrzne i zewnętrzne wmurowano wiele marmurowych i kamiennych płyt nagrobnych, tzw. haczkarów, charakterystycznych dla sztuki sakralnej Ormian. W latach 1965-70 przywrócono świątyni pierwotny wygląd.
Obok niej znajduje się * grobowiec malarza Iwana Ajwazowskiego. Na marmurowym sarkofagu napis w języku ormiańskim: "Urodzony śmiertelnym, pozostawił po sobie nieśmiertelną pamięć". Właśnie staraniem Ajwazowskiego odbudowano świątynię po pożarze w 1888 r. W sąsiedztwie lapidarium zbiór kamiennych płyt nagrobnych, genueńskich, ormiańskich i tureckich.
** Fortyfikacje miejskie zostały wzniesione przez Genueńczyków w XIV w. Ukończono je w latach 1383-86. Mury otaczające miasto od lądu i morza były wyposażone w 26 baszt różnego kształtu. Przez głęboką fosę przerzucono kamienne mosty prowadzące do czterech bram. W ciągu XIX w. mury były stopniowo rozbierane. Zachowały się trzy baszty: św. Konstantyna, św. Tomasza (tylko dolne partie) i baszta narożna, ponadto fragmenty murów i fos.
***Tzw. Twierdza Genueńska z XIV w. znajduje się w południowej części miasta, na końcu ulicy Gorkiego.
298
Teodozja. Cerkiew ormiańska św. Jana Chrzciciela
Za czasów genueńskich była cytadelą miejską wewnętrznym obwodem obrony. Jej umocnienia składały się z czworoboku murów wzmocnionych dwunastoma basztami. Z miasta prowadziło do niej sześć bram. Wewnątrz znajdowały się: pałac konsula, urząd skarbowy, rezydencja biskupa łacińskiego, budynek sądu z balkonem, z którego ogłaszano postanowienia konsula, biuro kontroli wag, magazyny i sklepy ze szczególnie cennymi towarami. Na przełomie XVIII i XIX w. większość budowli została rozebrana przez Rosjan. Zachowały się tylko dwie baszty z fragmentami murów: baszta św. Klemensa (w południowym narożu cytadeli) broniąca dostępu do głównej bramy i basteja Krisko w ścianie wschodniej, z trzema ścianami. Ponadto pylony głównej bramy, tzw. Most Genueński oraz cztery niewielkie cerkwie ormiańskie z XIV w.
** Cerkiew św. Jana Chrzciciela z 1348 r. ma kształt zgodny z kanonami średniowiecznej sztuki ormiańskiej. Składa się z dwóch części starszej na planie kwadratu, nakrytej kopułą, i nowszej prostokątnej, podzielonej filarami na trzy nawy. Wewnątrz dekoracje rzeźbiarskie. ** Cerkiew św. Jana Ewangelisty jest typu halowego, na planie prostokąta, z półkolistą apsydą. Wewnątrz sklepienia kolebkowe. Wzdłuż ścian ciągnie się kamienna ława. Podobna do niej jest ** cerkiew św. Jerzego ze sklepieniami, pilastrami, obramieniami okiennymi i drzwiowymi wykonanymi z kamienia ciosanego. Od początku XIX w. cerkiew jest użytkowana jako archiwum.
299
"Cerkiew św. Stefana jest również typu Halowego, na planie prostokąta, nakryta sklepieniem koszowym. W XIX w. pękające ściany wzmocniono żelaznymi klamrami. Wewnątrz zachowały się fragmenty fresków z greckimi inskrypcjami (w apsydzie). Przy ścianie południowej fontanna z ormiańską inskrypcją z 1491 r.
Jednoprzęsłowy, kamienny "Most Genueński znajduje się w pobliżu baszty św. Klemensa. Zbudowany w XIV w., jest najstarszym zachowanym mostem w granicach Ukrainy.
Łaźnia turecka (XV-XVI w.) jest niskim budynkiem na planie kwadratu, z dwiema wielkimi i czterema małymi kopułami. Była czynna aż do lat dwudziestych XX w.
** Meczet Mufti-Dżami z 1623 r. jest kamienną budowlą na planie kwadratu, nakrytą kopułą na dwunastobocznym bębnie. Wejście flankowane niszami o kształcie mihra-bów. Minaret ośmioboczny, z kamienia ciosanego. Wokół meczetu zgromadzono interesujące nagrobki miejscowych Karaimów z inskrypcjami hebrajskimi i rosyjskimi. Obecnie świątynię zwrócono Tatarom krymskim.
* Fontanna Ajwazowskiego zbudowana w 1888 r. w stylu orientalnym według projektu i kosztem malarza Iwana Ajwazowskiego. Ma kształt prostokątnego graniastosłupa nakrytego ozdobnym drewnianym dachem z koronkowo rzeźbionym gzymsem. Usytuowana w Parku Primorskim, była darem malarza dla miasta.
�Fontanna ormiańska z 1586 r. znajduje się u podnóża góry Mitrydatesa, w pobliżu domu rodzinnego Ajwazowskiego. Jest to zbiornik wodny z kamienia łupanego i ciosanego, z ostrołukową niszą i wodotryskiem w ścianie wschodniej. W niszy płyta z inskrypcją ormiańską.
Przy prospekcie Lenina znajduje się ciekawy ** zespół willi. Willa Stambolijskiego (nr 47) została zbudowana w latach 1909-14 według projektu O. Wagnera w stylu mauretańskim. Jest dwukondygnacyjna, z wieżyczką, zwieńczona ozdobnymi kopułami. W wystroju wnętrza zwracają uwagę stiuki i ozdoby ceramiczne. Willa Milosa z lat 1909-11 (nr 6) ma fasadę dekorowaną moty-
300
wami z architektury starogreckiej i taras z kolumnami--kariatydami. Willa Otrada z 1914 r. (ul. Lenina 29), projektu N. Krasnowa, twórcy pałacu w Liwadii, jest również w stylu mauretańskim. Wszystkie trzy należą obecnie do sanatorium "Woschod".
** Galeria malarstwa I. Ajwazowskiego mieści się w neorenesansowej willi, którą zaprojektował i w której mieszkał od 1848 r. do śmierci Iwan Ajwazowski (1817 -1900), wybitny malarz-marynista. Ekspozycja obejmuje ponad 400 obrazów artysty z różnych okresów twórczości, a także obrazy jego uczniów i wystrój gabinetu.
* Muzeum Literatury im. Aleksandra Grina (ul. Ga-lernaja) nosi imię znanego pisarza rosyjskiego (1880--1932), syna polskiego powstańca styczniowego. Mieści się w niskim budynku dekorowanym z zewnątrz wielkim, drewnianym statkiem.
** Muzeum Krajoznawcze (ul. Lenina 11) powstało już w 1811 r. jako muzeum starożytności. Posiada bogatą kolekcję ceramiki, biżuterii antycznej i amfor, a także ikon.
MOŁDAWIA
Kiszyniów (rum. Chisinau) stolica Mołdawii
Pierwsze wzmianki pisane o Kiszyniowie, położonym nad rzeką Byk (dopływem Dniestru), pochodzą z 1420 r. Na początku XVI w. miasto dostało się wraz z całą Mołdawią pod protektorat turecki, a w 1812 r. wraz z Besarabią weszło w skład imperium rosyjskiego. Od 1823 r. było stolicą guberni besarabskiej.
Pod koniec XIX w. Kiszyniów liczył 66 tys. mieszkańców i należał do ważniejszych miast południowej Rosji. Mieszkańcy najbliższych okolic trudnili się rolnictwem i ogrodnictwem. Tutejsze śliwki, zwane mołdawskimi, słynęły w całej Rosji. Na wielką skalę prowadzono uprawę winorośli. W granicach miasta znajdowało się 600 winnic, produkujących rocznie 120-200 tys. wiader wina. W Kiszyniowie działało 85 zakładów przemysłowych (m.in. garbarnia, fabryka świec, tkalnia). Już od 1843 r. eksploatowano w celach leczniczych miejscowe źródła mineralne.
W 1903 r. antysemicka agitacja tzw. czarnosecińców doprowadziła w Kiszyniowie do głośnego pogromu Żydów.
W 1918 r. Besarabią została przyłączona do Rumunii. W 1940 r. Sowieci wymusili na Rumunii zwrot prowincji, a Kiszyniów stał się stolicą Mołdawskiej Republiki Sowieckiej. W latach 1941-44 był ponownie w rękach rumuńskich. Od 1991 r. jest stolicą niepodległej Republiki Mołdawii.
Kiszyniów nie sprawia wrażenia wielkiego miasta. W bocznych ulicach przeważa zabudowa parterowa. Wszystkie ważniejsze budowle historyczne, a także niedawno wzniesiony ze szkłł i betonu pałac prezydencki, znajdują się przy głównej ulicy do niedawna Lenina,
302
obecnie Stefana Wielkiego (Ctefan cel Marę). Ulicę zamyka od wschodu XIX-wieczny sobór z dwunastoma pozłacanymi i niebieskimi kopułami. Za soborem kręta ulica doprowadza do tzw. Doliny Róż ze starym polskim cmentarzem.
Kiszyniów. Sobór katedralny
** Sobór katedralny został zbudowany w latach 1830-35 według projektu A. Mielnikowa. Jest to budowla na planie kwadratu, zwieńczona wielką kopułą na przysadzistym, okrągłym bębnie. We wszystkich czterech elewacjach monumentalne, sześciokolumnowe portyki doryckie z wydatnym belkowaniem. Wieńczący ściany fryz wypełniają metopy i tryglify.
Cerkiew Gieorgijewska z 1819 r. to budowla trójdzielna, z kwadratowym przedsionkiem, prostokątną nawą i półkolistą częścią ołtarzową. Nad przedsionkiem wznosi się dzwonnica zakończona iglicą. Nad częścią centralną kopuła na wysokim bębnie przebitym otworami okiennymi, o konstrukcji typowej dla budownictwa mołdawskiego.
Cerkiew św. Pantelejmona z przełomu XIX i XX w., neobizantyjska, na planie krzyża, z kopułą na ośmio-bocznym bębnie i sklepionymi częściami bocznymi. Od
303
wschodu ośmioboczna dzwonnica. Elewacje zdobione naprzemiennymi ciemnymi i jasnymi pasami, potrójne okna z kolumienkami.
Kiszyniów. Kaplica Bułgarska
Kaplica Bułgarska z końca XIX w, na planie ośmioboku, marmurowa, zwieńczona kopułą na wysokim bębnie. Została zbudowana dla upamiętnienia wyzwolenia Bułgarii przez Rosję spod jarzma tureckiego.
* Sobór z 1840 r. (przy głównej ulicy) zwieńczony dwiema cebulastymi kopułami na wysokich, sześciobocznych bębnach zdobionych pilastrami i gzymsem konsolkowym. Oprócz nich jest jeszcze siedem mniejszych, pozłacanych kopułek.
* Kościół katolicki p.w. Opatrzności Bożej (ul. Dosoftei, na tyłach pałacu prezydenckiego) wzniesiony w 1843 r. ze składek katolików polskich i niemieckich. Eklektyczny, z elementami klasycyzmu. Po bokach fasady dwie kwadratowe w planie wieże, Całą świątynię obiega fryz z try-glifami i gzyms konsolkowy.
Parafia kiszyniowska, zarejestrowana w 1822 r., należała początkowo do diecezji kamieniecko-podolskiej, później do tyraspolskiej. W latach 1918-44 była pod jurysdykcją
304
rumuńskiego biskupa z Jasś, a od 1945 r. przeszła poa jurysdykcję biskupa z Rygi. W czasach masowej likwidacji świątyń katolickich w Mołdawii pod władzą sowiecką uniknęły jej tylko kościoły w Kiszyniowie i Bielcach. Pomimo protestów wiernych w 1963 r. zamknięto kościół w Kiszyniowie i urządzono w nim studio nagrań muzycznych. Od 1964 r. ks. Bronisław Chodanionek (jedyny w ówczesnej Mołdawii kapłan katolicki) odprawiał msze w kaplicy ormiańskiej na cmentarzu.
W 1974 r. parafię objął młody, energiczny ksiądz Władysław Zawalniuk, który zmobilizował społeczność katolicką. Mury kaplicy nie mogły już pomieścić wiernych, toteż msze odprawiano na zewnątrz. Zwróciło to uwagę władz, które szykanowały kapłana. Wezwano go m.in. na komisję poborową jako rekruta. Do wojenkomu poszedł w sutannie, w towarzystwie grupy parafian. Gdy wewnątrz budynku ważyły się losy duszpasterza, wierni stali przed wejściem i modlili się. Szczęśliwie księdza wypuszczono i czasowo pozostawiono w spokoju. Dopiero w 1978 r., po głośnej sprawie nielegalnej budowy kościoła w Słobodzie Raszkowskiej, zmuszono go do opuszczenia Mołdawii (obecnie jest proboszczem w Czerwonym Kościele w Mińsku).
Po zwróceniu kościoła wiernym pierwszym proboszczem został Rumun, ks. Antoni Kosza, który w 1993 r. został mianowany administratorem apostolskim Mołdawii. W 1995 r. proboszczem był już przybyły z Polski ks. Aleksander Suchan. Parafia kiszyniowska liczy ok. 1200 wiernych. Od pewnego czasu funkcjonuje znów szkoła polska. Jej dawny budynek zajmowało najpierw KGB, później prezydencka służba bezpieczeństwa. W Kiszyniowie działają dwa związki Polaków, ale atmosfera w nich jest niestety niedobra.
*Łuk triumfalny z 1840 r. projektu I. Zauszkiewicza. Elewacje dekorowane podwójnymi półkolumnami korync-kimi na wysokich cokołach. Fryz belkowania zdobiony ornamentami roślinnymi, a gzyms medalionami. W górnej kondygnacji znajdują się trzy dzwony, jeden z nich odlano ze zdobycznych armat. Po zakończeniu II wojny światowej ną ścianach budowli umieszczono tablice marmurowe
305
Kiszyniów. Łuk triumfalny
z tekstem odezwy władz ZSRR nawołującej do wyzwolenia Mołdawii (być może władze niepodległej Mołdawii zdążyły już usunąć ten symbol).
Sala koncertowa z XIX w, na planie prostokąta z przylegającym skrzydłem bocznym. Główne wejście akcentowane czterokolumnowym portykiem korynckim, a wejścia boczne podwójnymi kolumnami korynckimi. Budowlę wieńczy belkowanie z gładkim fryzem.
* Gmach Rady Miejskiej (ratusz) z końca XIX w., projektu A. Bernardazziego z Odessy, eklektyczny, dwukon-dygnacyjny, z czworoboczną wieżą zegarową. Wszystkie elewacje rustykowane. W drugiej kondygnacji wielkie półkoliste okna, w zwieńczeniu fryz arkadowy.
* Teatr im. Eminescu z przełomu XIX i XX w. (przy głównej ulicy miasta). Budowla parterowa z półpiętrem cokołowym. W głównej fasadzie portyk koryncki zwieńczony trójkątnym frontonem. W tympanonach gzyms konsolkowy. Część środkowa nakryta kopułą z lukarnami, zakończoną iglicą. Za kopułą znajduje się platforma widokowa z balustradą. Przed wejściem na postumentach dwie
306
rzeźby leżących lwów. Teatr nosi imię największego poety" rumuńskiego XIX wieku.
** Muzeum Historyczne Mołdawii mieści się przy bocznej ulicy, w okazałym, dwukondygnacyjnym pałacu z przełomu XIX i XX w, otoczonym ogrodzeniem z ozdobną kratą. W środkowej części fasady ryzalit z tarasem i czterokolumnowym portykiem korynckim w drugiej kondygnacji. W zwieńczeniu wydatne belkowanie, nad którym wznosi się konstrukcja o kształcie piramidy. W narożach wieżyczki.
Jednym z eksponatów muzeum jest pożółkła fotografia absolwentów dawnego gimnazjum kiszyniowskiego, wśród których można odnaleźć wiele nazwisk polskich.
* Muzeum Literatury im. Puszkina mieści się w kilku starych domkach na przedmieściu, położonych w ogrodzie.
Dom przy ul. Stefana Wielkiego z przełomu XIX i XX w. jest jednym z ładniejszych budynków w mieście. Parterowy, na planie wydłużonego prostokąta, z bogato zdobioną fasadą. Nad wejściem płaskorzeźba przedstawiająca grupę muzykujących aniołków. Po bokach półko-lumny jońskie, płaskorzeźbione draperie, girlandy i maski. W zwieńczeniu kartusze, wazony oplecione girlandami i metalowa, ozdobna balustrada. Całość nakryta płaską kopułą. W obramieniu okien maski i girlandy.
Dom mieszkalny (ul. Stefana Wielkiego) z lat trzydziestych XIX w, projektu A. Mielnikowa, klasycystyczny, na planie prostokąta, dwukondygnacyjny. Główne wejście w formie loggii, ozdobione sześciokolumnowym portykiem toskańskim. W zwieńczeniu belkowanie z architra-wem, gładkim fryzem i gzymsem. Jest to najlepiej zachowany dom mieszkalny w Kiszyniowie z I połowy XIX w.
*** Cmentarz katolicki w tzw. Dolinie Róż leży w odległości ok. 2 km od centrum miasta. Jest to cmentarz wielonarodowy, założony prawdopodobnie na początku XIX w. Spoczywają tu Rumuni, Rosjanie, Polacy, Włosi, Ormianie. Najstarsze zachowane pomniki z inskrypcjami polskimi stoją na grobach Katarzyny Lenkie-wiczowej (zm. 1852) i Marii Drobomirenko (zm. 1852).
307
interesujący jest pomnik z czarnego mamumT dwu-języczną (polsko-rosyjską) inskrypcją na grobie potom-stwiennego dworianina Piotra Iwanowicza Więckowskiego (zm. 1911), wystawiony przez jego żonę. W sąsiedztwie znajduje się marmurowy nagrobek Adama Ostrowskiego, kapitana 53 Pułku Wołyńskiego (zm. 1912). Do starszych należy też pomnik kamienny bez krzyża na grobie Stanisława Nowickiego (zm. 1915) oraz dekorowany kartuszem herbowym nagrobek Franciszka Łomińskiego (zm. 1884).
Z przełomu wieków pochodzą polskie nagrobki Faigle-wiczów, Tassielskich, Łempickich, Bienkiewiczów, Gem-balskich, Kondolewskich, Wodzickich, Wojnarowiczów, Witkiewiczów. Najlepszym przewodnikiem po cmentarzu jest kościelny, p. Władysław Gałczyński, z dziada pradziada mieszkaniec Kiszyniowa.
Nie wiadomo, jakie losy zagnały do Kiszyniowa spoczywających na cmentarzu Włochów: Piotra Facchiniego (zm. 1940) i Andrea. Bosso (zm. 1888). Osobne miejsce na cmentarzu mają nagrobki ormiańskie. Jeden z nich, dekorowany infułą biskupią i datowany 1828, stoi prawdopodobnie na grobie biskupa ormiańskiego. Oba nagrobki zdobi ornament słońca.
Pośrodku cmentarza stoją dwie kaplice. Neogotycka kaplica polska, wzniesiona w latach 1905-06, jest w częściowej ruinie. Budowla z cegły, oblicowana płytkami ceramicznymi, z ostrołukowym portalem. W pobliżu znajduje się kaplica ormiańska z XIX w, z czerwonej cegły, na planie krzyża, z kopułą nakrytą dachem namiotowym. Pojedyncze lub potrójne okna są dekorowane ornamentem sznurowym.
Do niedawna cmentarz ten był celem wędrówek mołdawskich katolików. Kaplica ormiańska była bowiem jedynym w Mołdawii czynnym kościołem katolickim. Obecnie msze są tu odprawiane sporadycznie, np. w Dzień Zaduszny.
** Cmentarz prawosławny, równie interesujący, znajduje się naprzeciwległym, północno-zachodnim krańcu miasta. Są tu groby przedstawicieli rosyjskiej arystokracji i innych znaczących osobistości narodowości rosyjskiej, wśród nich
308
wiele monumentalnych grobowców dekorowanych "pięło-" nymi rzeźbami.
Nagrobek Jordakii Homaliewej zwieńczony jest pełną ekspresji rzeźbą niewiasty, do której stóp tuli się dwoje dzieci. Bliżej wejścia znajduje się trójczłonowy nagrobek Dmitriewny Grimowej, z popiersiem zmarłej na wysokim postumencie. W pobliżu monumentalny bezimienny nagrobek z uszkodzoną rzeźbą postaci siedzącej w kamiennym fotelu. Skromniejsze są nagrobki księżnej Natalii Grigoriewny Dadiani (zm. 1902), zasłużonej w dziedzinie oświaty dla dziewcząt oraz jej syna Borysa Dadiani, zmarłego młodo w 1913 r. (kolumna zwieńczona krzyżem). Nazwisko Dadiani wskazuje na gruzińskie pochodzenie rodziny był to jeden z głównych rodów arystokratycznych Gruzji. Zwracają uwagę nagrobki hrabiny Iraidy Samojłowny Sobolewskiej-Fitowej (zm. 1965) i jej siostry Margerity Samojłowny Ben-Kamo Szenkewycz (zm. 1946). W pobliżu stoi okazała kaplica grobowa rodziny Krupień-skich, dekorowana czterokolumnowym portykiem.
Cmentarz żydowski założony w poł. XIX w. Zachowały się liczne nagrobki oraz dom przedpogrzebowy.
Soroki (rum. Soroca) stolica rejonu
*** Twierdza w Sorokach, usytuowana na obrzeżach miasta, na prawym brzegu Dniestru, jest pięknym zabytkiem mołdawskiej architektury średniowiecznej. Według inskrypcji zamek wzniósł mistrz Jakop w latach 1543-46, za panowania hospodara Piotra Raresza. Mury wysokości 17-20 m z czterema okrągłymi basztami i kwadratową w planie wieżą bramną otaczają majdan w kształcie koła o średnicy 37,5 m. Pod murami znajdują dwukondy-gnacyjne zabudowania, tzw. horodnie, w których stacjonował garnizon i przechowywano zapasy broni. W czasie wykopalisk odnaleziono tu resztki kamiennych schodów, które prowadziły do korytarzy w murach i wieżach. W drugiej kondygnacji wieży bramnej znajdowała się pierwotnie kaplica zamkowa, z której zachował się gotycko-renesansowy ostrołukowy portal oraz niewielkie
309
Soroki. Zamek
fragmenty fresków, które wraz z resztkami płyt kamiennych i kafli piecowych wskazują na dawny przepych dekoracji pomieszczeń zamkowych.
Po wyprawie króla Jana III Sobieskiego na Mołdawię zamek ten znalazł się na siedem lat (1692-1699) w rękach polskich. Przewodnicy pokazują na dziedzińcu "studnię polską" oraz schody, z których polski ksiądz wygłaszał kazania do żołnierzy garnizonu.
Kościół katolicki w Sorokach istniał jeszcze po II wojnie światowej, obsługiwali go kiedyś polscy bernardyni. Zamknięty w latach sześćdziesiątych XX w., został przebudowany i użyty do innych celów.
Słownik terminów architektonicznych
Absyda (apsyda) - półkoliste lub wieloboczne pomieszczenie zamykające prezbiterium lub nawę świątyni.
Archiwolta - ozdobne czoło łuku.
Arkada - otwór zamknięty łukiem wspartym na dwóch podporach; jeśli przylega do ściany, mówimy o tzw. ślepej arkadzie.
Akant - roślina, której stylizowany liść wykorzystywany jest jako motyw dekoracyjny, np. w kapitelu korynckim.
Alabaster - biała, krystaliczna odmiana gipsu, stosowana
w rzeźbiarstwie i do dekoracji wnętrz. Antepedium (antependium) - zasłona dolnej, przedniej
części ołtarza, często ozdobna, wykonana z kamienia,
metalu lub tkaniny. Aron ha-kodesz - szafa stanowiąca wyposażenie głównej
sali modlitwy w synagodze. Służy do przechowywania
zwojów Tory.
Attyka - poziomy element architektoniczny ponad gzymsem wieńczącym budowlę, zasłaniający częściowo lub
całkowicie dach, często bogato zdobiony.
Babiniec - przednia część cerkwi, łącząca się z nawą;
w synagogach wydzielona część przeznaczona tylko dla
kobiet. Basteja - niska budowla na planie kolistym lub wielobocz-
nym wysunięta poza linię murów lub wałów twierdzy,
umożliwiająca ostrzał boczny.
Bastion - dzieło fortyfikacyjne (zazwyczaj pięcioboczne) wznoszone w dawnych twierdzach na załamaniach ich obwałowania i umożliwiające prowadzenie ognia bocznego.
311
Bazylika - świątynia podzielona wewnątrz kolumnami na trzy lub pięć naw, przy czym środkowa jest wyższa i oświetlona oknami ponad dachami naw bocznych.
Belweder - taras na szczycie budynku, pełniący rolę punktu widokowego.
Bęben - okrągła lub wieloboczna podstawa, na której opiera się kopuła.
Bonie, boniowanie - sposób zdobienia elewacji przez okładanie oszlifowanymi kamieniami lub (częściej) imitacja bloków kamiennych wykonana z tynku.
Cytadela - zwarty obręb umocnień wewnątrz twierdzy lub fortecy, stanowiący centrum obrony.
Donżon-w średniowiecznej fortyfikacji potężna wieża w obrębie murów zamku, stanowiąca punkt ostatniej obrony.
Eklektyzm - kierunek w architekturze, łączący w jednym dziele elementy różnych stylów, czasem w sposób niespójny.
Elewacja - jedna z zewnętrznych ścian budynku wraz z wszystkimi występującymi na niej elementami.
Empire - styl w architekturze i sztuce, późna odmiana klasycyzmu; ukształtował się we Francji za panowania Napoleona I, później przejęty przez inne kraje.
Empora - galeria na piętrze, otwarta do wnętrza budowli. Epitafium - tablica nagrobkowa z napisem.
Fasada - frontowa ściana budynku, zwykle najbogaciej zdobiona.
Fresk - malarstwo ścienne wykonane farbami wodnymi na mokrym tynku.
Fronton - ściana zamykająca przestrzeń poddasza dachu dwuspadowego, zazwyczaj w kształcie trójkąta; często stanowi ozdobne zwieńczenie fasady w pałacach i świątyniach.
Fryz - pas dekoracyjny biegnący poziomo.
Fryz arkadkowy - fryz mający postać ciągu niewielkich, ślepych arkad.
312
Girlanda-ornament w formie wieńca lub splotu liści i kwiatów.
Gwiaździste sklepienie - odmiana sklepienia krzyżowo--żebrowego, którego pola podzielono dodatkowo na kształt gwiazdy.
Gzyms - poziomy, zazwyczaj profilowany element architektoniczny, silnie występujący z lica ściany.
Hełm - dach przykrywający wieżę, w kształcie ostrosłupa lub stożka, zwykle kryty blachą; w stylu barokowym miewa ozdobne, wielokondygnacyjne formy.
Ikonostas - ściana w cerkwi, zwykle bogato zdobiona, oddzielająca sanktuarium z ołtarzem od pomieszczenia dla wiernych. Umieszcza się na niej w kilku rzędach ikony, ułożone w ściśle określonym porządku.
Kanelowanie - pokrycie kolumny podłużnymi żłobkami.
Kapitel - górne, wyodrębnione zakończenie kolumny, zwykle zdobione rzeźbą.
Kariatyda - posąg kobiecy stanowiący podporę architektoniczną.
Kartusz - ozdobnie obramowany element dekoracyjny w kształcie tarczy herbowej.
Kaseton - prostokątne wgłębienie u spodu sufitu (stropu), ozdobnie profilowane lub dekorowane rzeźbą.
Katedra - główny kościół diecezji, z siedzibą biskupa lub arcybiskupa.
Kokosznik - w architekturze ruskiej i rosyjskiej element ozdobny elewacji budynku w kształcie łuku "w ośli grzbiet".
Kolebkowe sklepienie - sklepienie w kształcie połowy walca, przeciętego w osi poziomej.
Kolumna - część konstrukcji budowli, podpora sklepienia mająca kolisty przekrój; w architekturze barokowej i klasycystycznej występuje często jako element czysto dekoracyjny. W zależności od kształtu i zdobień kapitelu wyróżnia się m.in. kolumny doryckie, jońskie, korync-kie, toskańskie.
313
Konchowe sklepienie -"półkopuła (ćwiartka sfery), żwy-kle zasklepiająca apsydę.
Kondygnacja - jedno z pięter budynku; kondygnacją nazywa się także wyodrębniony za pomocą gzymsów lub innych elementów zdobniczych poziomy pas elewacji budowli, niekoniecznie mający odbicie w jej wewnętrznych podziałach.
Konsola - w architekturze ozdobny wspornik, najczęściej w kształcie woluty.
Krajobrazowy park - park, w którym zieleń i ścieżki spacerowe są zbliżone do układu naturalnego.
Krenelaż - blanki, zębate zwieńczenie dawnych murów obronnych; w budowlach neogotyckich występuje jako element dekoracyjny.
Kroksztyn - wystające poza płaszczyznę ściany zakończenie belki podtrzymującej dach, często występujące jako element ozdobny.
Krypta - sklepione pomieszczenie znajdujące się pod budowlą sakralną, zazwyczaj mieszczące groby wybitnych wiernych i duchownych.
Krzyżowe sklepienie - sklepienie utworzone przez przenikające się pod kątem prostym dwa sklepienia kolebkowe.
Latarnia - cylindryczna lub wieloboczna nadbudówka na szczycie kopuły, z otworami przepuszczającymi światło (jeśli otworów brak, mówimy o tzw. ślepej latarni).
Lizena - pionowy występ zewnętrzny w murze, pozwala uplastycznić ścianę i rozczłonkować elewację.
Loggia - rodzaj balkonu umieszczonego we wnęce budynku, zwykle zamkniętego arkadą.
Lukarna - małe okienko z daszkiem umieszczone w dachu w celach zdobniczych.
Luneta - w sklepieniu kolebkowym odcinek poprzeczny do głównego, mieszczący otwór okna lub drzwi.
Łamany dach - dach o dwóch kondygnacjach połaci, oddzielonych od siebie ścianką lub gzymsem.
314
Macfiikuł - nadwieszone zwieńczenie muru obronnego, umożliwiające miotanie pocisków pionowo w dół; w architekturze neogotyckiej występuje jako element ozdobny.
Metopa - element klasycystycznego fryzu, kwadratowa płyta rozdzielająca dwa tryglify, niekiedy zdobiona.
Mihrab - w meczecie ozdobna nisza w ścianie wskazująca kierunek Mekki.
Minaret - wysmukła wieża, z której muezzin wzywa wyznawców islamu na modlitwę.
Minbar - w meczecie podwyższenie, z którego imam wygłasza modlitwę.
Modernizm - styl w architekturze przełomu XLX i XX wieku, charakteryzujący się odchodzeniem od stylów historycznych na rzecz prostoty i funkcjonalności, a także nowatorskimi rozwiązaniami w zdobnictwie; w przybliżeniu pokrywa się z polskim terminem "secesja".
Monaster - klasztor w Kościele wschodnim.
Namiotowy dach - dach mający tyle płaszczyzn (połaci), ile boków liczy nakryty nim budynek lub część budynku, przy czym wszystkie połacie zbiegają się w centralnym punkcie górnym.
Oficyna - pomocniczy budynek w sąsiedztwie pałacu, służący jako pomieszczenie dla gości lub do celów gospodarczych.
Pilaster - element konstrukcyjny i dekoracyjny w postaci pionowego występu ściany, zwykle o ozdobnej podstawie i głowicy, stosowany wewnątrz lub na zewnątrz budynków.
Pinakiel (sterczyna) - w architekturze gotyckiej i neogotyckiej element ozdobny w postaci smukłej wieżyczki.
Plafon - sufit zdobiony malowidłem lub płaskorzeźbą.
Polichromia - wielobarwne malowidła pokrywające powierzchnię ścian budowli lub rzeźb.
Połać -jedna z płaszczyzn dachu.
Portal - otwór wejściowy w ozdobnym obramowaniu.
315
Portyk - otwarta przestrzeń przed głównym wejściem do świątyni, pałacu lub innej budowli reprezentacyjnej, obudowana kolumnami lub arkadami, zazwyczaj wysunięta przed front budowli.
Prezbiterium - w świątyniach chrześcijańskich część przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj oddzielona architektonicznie od nawy.
Refektarz - w klasztorze pomieszczenie, w którym mnisi wspólnie spożywają posiłki (ros. trapeznd).
Rosyjsko-bizantyjski styl - odmiana eklektyzmu nawiązująca do budownictwa bizantyjskiego i staroruskiego, powszechna na obszarze cesarstwa rosyjskiego pod koniec XIX i na początku XX w.
Rotunda - budowla na planie koła, zwykle nakryta kopułą.
Rozeta - okrągłe okno gotyckie lub neogotyckie, z promienistym podziałem, zwykle umieszczone w fasadzie świątyni.
Rustyka - pokrycie elewacji budynku imitujące nieobrobione bloki kamienne.
Ryzalit - wysunięta przed lico elewacji część budynku, najczęściej na planie prostokąta.
Secesja - zob. modernizm.
Sobór - katedra prawosławna lub greckokatolicka, a także każda ważniejsza i okazalsza cerkiew miejska.
Stiuk - masa gipsowo-wapienna (czasem ze sproszkowanym marmurem), służąca do wykonywania rzeźbiarskich dekoracji wnętrz.
Stylobat - cokół stanowiący podstawę kolumnady.
Sygnaturka - niewielka wieżyczka umieszczana na kalenicy dachu kościoła.
Szkarpa (przypora) - wystające na zewnątrz wzmocnienie ściany, zwykle zwężające się ku górze; charakterystyczne dla architektury gotyckiej.
Tetrakoncha - czwórliść, plan budynku składający się z części środkowej i czterech symetrycznie rozmieszczonych apsyd.
316
Tranśept - poprzeczna nawa przecinająca się z główną.
Tryglif - element klasycystycznego fryzu, prostokąt ustawiony na krótszym boku i ozdobiony trzema pionowymi żłobkami.
lympanon - wewnętrzne pole frontonu, zwykle trójkątne, często bogato dekorowane.
Westybul - reprezentacyjna sień, zwłaszcza w budynkach publicznych.
Woluta - spiralny element dekoracyjny w świątyniach renesansowych i barokowych; potocznie wolutami nazywa się tzw. spływy wolutowe w fasadzie świątyni, wypełniające przestrzeń pomiędzy szczytem budowli a niższymi jej kondygnacjami.
Zrąb - konstrukcyjnie wyodrębniona część budowli drewnianej o konstrukcji zrębowej, zazwyczaj mająca kształt czworoboku z belek połączonych ze sobą w narożach.
Zrębowa konstrukcja - konstrukcja drewniana, w której ściany tworzą ułożone na sobie poziome belki drewniane, łączone na narożnikach, czyli węgłach.
Żagiel (pendentyw) - trójkątny element stanowiący przejście od kwadratowej bryły budowli do kolistej lub wielobocznej podstawy kopuły.
Słownik wezwań cerkiewnych
Nazwy podano w postaci, w jakiej występują w tekście głównym. W nawiasach transkrypcja brzmienia ukraińskiego.
Andriejewska (Andrijiwśka)
św. Andrzeja
Błagowieszczeńska (Błahoweszczenśka)
Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny
Bogojawleńśka (Bohojawłenśka)
Objawienia Pańskiego (tzw. Jordan nawiązuje do ochrzczenia Jezusa przez św. Jana Chrzciciela)
Borysoglebska (Borysohlibśka)
śś. Borysa i Gleba (książęta ruscy, synowie Włodzimierza Wielkiego zamordowani przez Swiętopełka; w Cerkwi prawosławnej uznani za świętych męczenników)
Dmitriewska (Dmytriwśka)
św. Dymitra (żołnierz rzymski, męczennik za wiarę, zm. ok. 305 r.)
Gieorgijewska (Jurijiwśka)
św. Jerzego
Grigoriewska (Hryhoryjiwśka)
św. Grzegorza (było wielu świętych tego imienia)
Iljińska (Illinśka)
proroka Eliasza (Ilji)
Iwanowska (Iwaniwśka)
św. Jana (określenie może dotyczyć zarówno św. Jana Ewangelisty św. Iwan Bogosłow lub Teolog, jak Chrzciciela św. Iwan Priedtiecza)
319
Jekateryńska (Katerynśka)
św. Katarzyny
Jurjewska (Jurijiwśka)
św. Jerzego
Michajłowska (Mychajliwśka)
św. Michała Archanioła
Nikołajewska (Mykołajiwśka, Mykilśka)
św. Mikołaja
Piatnicka (Piatnyćka)
św. Paraskewy Piatnicy (było kilka świętych prawosławnych tego imienia, których kult połączył się w jedną całość; w teologii św. Paraskewa traktowana jest również jako personifikacja Wielkiego Piątku, stąd Piatnica)
Pietropawłowska (Petropawliwśka)
śś. Piotra i Pawła
Pokrowska (Pokrowśka)
Opieki Matki Bożej (tzw. Pokrow; w ikonografii Matka Boża okrywa swym płaszczem wiernych)
Preobrażeńska (Preobrażenśka)
Przemienienia Pańskiego
Rożdiestwieńska (Rożdestwenśka)
Narodzenia Pańskiego
Spasska (Spasska)
Najświętszego Zbawiciela
Srieteńska (Stritenśka)
Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny (zgodnie z religią mojżeszową kobieta w czterdzieści dni po porodzie musiała poddać się oczyszczeniu; pamiątka tego dnia jest jednym z ważniejszych świąt dorocznych w tradycji prawosławnej)
Swiatoduchowska (Swiatoduchiwśka)
Ducha Świętego
ST""
Triochswiatitielska (Triochswiatitelśka)
Trzech Hierarchów (chodzi o twórców liturgii Kościoła wschodniego św. Jana Złotoustego, św. Bazylego Wielkiego i św. Grzegorza Wielkiego)
Iroicka (Troićka)
Trójcy Świętej
Uspieńska (Uspenśka)
Zaśnięcia Matki Bożej (odpowiednik Wniebowzięcia NMP w tradycji zachodniej)
Wasilewska (Wasyliwśka)
św. Bazylego, czyli Wasyla (św. Bazyli Wielki, 329-379, biskup, reformator Kościoła i liturgii)
Władymirska (Wołodymyrśka)
św. Włodzimierza (Włodzimierz Wielki, książę kijowski, inicjator chrztu Rusi)
Woskresieńska (Woskreseńska)
Zmartwychwstania Pańskiego
Wozdwiżeńska (Wozdwyżenśka)
Podwyższenia Krzyża Świętego (nawiązuje do legendy o odnalezieniu Krzyża Świętego przez cesarzową Helenę)
Wozniesieńska (Woznesenśka)
Wniebowstąpienia Pańskiego
Wsieswiatska (Wseswiatśka) Wszystkich Świętych
Wwiedieńska (Wwedenśka)
Wprowadzenia Najświętszej Maryi Panny do Świątyni
320
Bibliografia
BalińskiM., LipińskiT., Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym opisana, Warszawa 1885-1886.
Bazylow R., Historia Rosji, Warszawa 1985.
Bójko O., Słobodian W, Łonkewycz D., Synahohy Ukrajiny, Lwiw 1998.
Borodulin W, Luria A., Sappa N., Charkowszczina turist-skaja, Charków 1989.
Dylewski A., Ukraina. Część zachodnia, Kijów i Krym. Praktyczny przewodnik, Bielsko-Biała 2001.
Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
Heohraficzna encykłopedija Ukrajiny, Kyjiw 1989.
Hauser Z., W mołdawskiej stolicy, "Ład", 13 VIII 1995.
Hauser Z., Odessa tętni nowym życiem, "Ład", 8 X 1995.
Hauser Z., Pod znakiem krymskiego gryfa, "Ład", 12 XI1995.
Jabłonowski A., Ziemie ruskie i Ukraina, t. XX-XXII.
Jabłonowski A., Zadnieprze [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV, Warszawa 1900.
Kraszewski J. I., Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku, Warszawa 1985.
Krympółwysep rozmaitości, praca zbiorowa, Kraków 2001.
Kunstdenkmaler in der Sowjetunion. Ukrainę und Moldawien, Leipzig-Moskau 1982.
Mystectwo Ukrajiny najdawnijszych czasiw ta epochi Kyjiwskij Rusy, 1.1, Kyjiw 1966.
Mystectwo Ukrajiny XIV-perszoj połowyny XVII stolittia, t. II, Kyjiw 1967.
323
Mystectwo Ukrajiny aruhoj potowyfiy XVII-XVIII stolittia, t. III, Kyjiw 1968.
Mystectwo Ukrajiny perszoj połowyny XIX stolittia, t. IV, Kyjiw 1969.
Orłowicz M., Przewodnik po ziemiach dawnej Polski, Litwy i Rusi, Warszawa-Kraków 1914.
Pamiatniki gradostroitielstwa i architektury Ukrainy, t. I-IV, Kijew 1983-1986.
Serczyk W. A., Historia Ukrainy, Ossolineum 2001.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XVI, Warszawa 1880-1902.
"Spotkania z Zabytkami", czasopismo.
Ukrajina. Putiwnyk, red. O. Zinkewycz i W. Gula, Kyjiw 1993.
Weiner M., Jewish Roots in Ukrainę and Moldova, New York
1999. Widacki ]., Kniaźjarema, Katowice 1988.
Z dala od kraju, red. S. Kasztelewicz, Księgarnia Polska w Charkowie 1916.
Indeks nazwisk
Abdarrahman-Bek 294 Adamowiczowie 175 Adamson 289 Ajwazowski Iwan 256, 295,
296, 298, 300, 301 Aksak Stefan 177 Aleksander I car 36, 274 Aleksander II car 273 Aleksander III car 283 Alewiz 259 Anna księżna 286 Antoni Peczerski św. 65, 121 Apostoł Daniło 240, 241, 242 Asnyk Adam 45 Awdiejew A. 284, 287 AwrosimowM. 193, 196
Babel Izaak 158, 172 Bacciarelli Marcello 196 Bajazet II sułtan 24 Bakanowski Jan 146 Baptist I. 66, 124 Baranowicz Łazar abp 60, 63 Baranowski R 56 Battistini Mattia 166 Batu-chan 54, 58 Bażenow Wasilij 41, 220 Beauplan Guillaume le
Vasseurde219 BeketowA. 41, 81, 126, 296 Ben-Kamo Szenkewycz
Margerita 309 Berezowski Maksym 85 Bernardazzi A. 156, 164, 167,
168, 270, 306 Bernhardt Sara 166 Bezborodko R A. 137 Bieliński Wissarion 162
Bieńkiewiczowie 308 Bikecz Dilara 259, 262 Biłous L. 129 Biogiolli 298 Blank K. 102 Blore Edward 253 BlumentalN. 176 Bocąuet de 185 BoffoF. 156, 160-164, 171 Bohun Iwan 146 Boncz-Brujewicz T. 193 Bonnani 255 Boos Aleksander ks. 175 Borkowski Innocenty bp 177 Borowikowski L 195 Borowikowski Włodzimierz
50
Bortniański Dymitr 85 Borys Godunow car 146 Bosso Andrea 308 Bouchard M. 283 Branicka Aleksandra 254, 295 Brompton Richard 254 Brzuchowiecki Iwan 74, 90,
136
Bułacel S. 83 Buncewiczowie 175 Bunin Iwan 214 Burenko Wołodymyr 102 Bysterfield W. 217-218
Cassioli 167
Charitonienko Iwan 227, 230 Charitonienko Jelena 101 Charitonienko Paweł 101 Charlemagne L. 194 Charlęski 180 CharlęskiJanl20
325
"CtięcifTślci Czesław 15F Chmielnicki Bohdan 54, 113,
136, 144, 180, 184, 208,
222, 223, 248, 257 Chodanionek Bronisław ks.
305
Churchill Winston 254, 282 Chwylowy Mikołaj 31, 234 Ciechanowiecki Grzegorz 38 Cienkowski Leon 38 Croisy Aristide 230 Czacki Tadeusz 37, 146 Czajkowski Piotr 166, 224,
236
Czapliński Daniel 184 Czarniecki Stefan 223 Czartoryscy 15, 157 Czartoryski Adam 36 Czechów Antoni 214, 215,
224, 229, 274, 275 Czerniachowicz Nikodem ks.
131
Czerwiński 209 Czornyj książę 65
Dadiani Borys 309 Dadiani Natalia 309 Danilewski E. 97 Daniłowicz Ignacy 38 Daraganowie 111 Dawid Światosławowicz
książę 59 Dawidowi cze 145 DebryńG. 119 Delinger 282 Derdziuk Roman ks. 277 Deszczyńscy 175 Diaczenko D. 127 Dielawin 40 Digby Aleksander 277 Długoborska Marusza 248 Dmitrow 42 DmytrenkoJ. 162, 164 Doroszenko Piotr 248 Doroszenko Michał 257 Dow-Ber Lubawicz 144 Dowmont Jerzy 248
Dowmontowa Apolonia 248 Dowmontowie 248 Drobomirenko Maria 307 Dubiecki Antoni M. 30 Dubrowski Paweł 73, 216, 217 Duchowscy 220 Dudinski S. 15 Dunin-Borkowski Wasyl 64 Duse Eleonora 166 Dymitr Samozwaniec 146,
177, 203 Dzierżyński Feliks 280
Edwards B. 168 Eisenstein Sergiusz 160 Elson F. 256, 294 Elżbieta caryca 113 Eminescu Michał 306 Eszliman K. 135
Facchini Piotr 308 Faiglewiczowie 308 Felczyński Janusz 46 Feldman 289 Fellner E 164 Fetisow N. 80 Figner N. 166 Firkowicz A. 265 Fomiczowa Tatiana 231 Frederiks 282 FridlF. 165
Gajewski 158 Gaj ewski Antoni 157 Gałczyński Władysław 308 Gasztołd Wojciech 177 Gąsiorowski Feliks 156, 164,
166, 173
Gedymin książę 145 Gembalscy 308 Giber Marek 85 Ginzburg A. 83 Glinka Michał 101, 105 Głazunow Aleksander 166 Gogol Mikołaj 74, 75, 101,
133, 142, 198, 241, 242,
243 Golicyn A. 274
326
Ciolicynowie
Goniajew I. 296
Górki Maksym 271, 274
Grabowski P. 15
Gradowski Marcin ks.
Grigorowicz-Barski I. 57, 113,
115, 118, 138,244,249 GrimmD. 187 Grimowa Dmitriewna 309 Grin Aleksander 301 Grodzicki Krzysztof 219 Gronostaj 54 Gułak-Artemowski Petro 39,
101, 195 Gun A. 88
Hadżi Girej chan 263, 266 Hagen L. 82, 83 Halatowski I. 63 Halicki Napoleon 38, 142, 143 Hałahan H. 200, 201 Hałahanowie 201, 216 Hebenstreit Christian
Heinrich 234 Hebenstreit Ludwig 231 HelmerH. 164 Herodot 28 Hewirc Jakim 35 Hitler Adolf 253 Hlibow Leonid 63, 67, 212 Hodża Sinan 268 Homaliewa Jordakia 309 Hoppe Tadeusz ks. 159, 173,
174
Howard John 52 Hrinczenko Borys 130 Humiecki 180 Hunt William 253, 256, 274
Igor Światosławowicz książę
58, 145, 203 Inzow I. 28
Iwan III Srogi książę 54,146 Izasław książę 176
Jakop 309 Jakubowiczl. 118
jan K.azimierz Kroi zu, od, ��
112, 120, 136, 177 Jan Nowy św. 27 Jan Paweł II papież 46 JanIIISobieski310 Janowski Ludwik 37, 38 Jarosław Mądry książę 120,
136 Jarosławski Piotr 17, 40, 41,
43, 179, 220 Jaskulski Stanisław 116 Jasnyszyn A. 59 Jefimow M. 86 Judycki 120 Jurij Dołgoruki książę 176,
180
Jurjewicz Teofila 47 Jurkiewicz P. 110 Jusupowowie 280
Kaczanowski 101 Kalinowski Marcin 55 Kalistrat ihumen 189 Kamburlej M. 53 Kameron C. 21 Kamiński Henryk ks. 68, 143 Kaperski Ferdynand ks. 277 KapnistW. 185 Karamzin Mikołaj 53 Karazin Bazyli 36 Karazin N. 167 KarloniL. 117 Karol XII król 20, 189, 192,
208
Karpińscy 175 Karpiński Jakub 37 Kartaszewski A. 62 Kasztelewicz S. 30 Katarzyna II caryca 30, 36, 77,
86, 150, 246, 263, 284, 289 Kebach Karl 255 Kerim Girej chan 109 Kilesso 223 Kirów Siergiej 108 Kisiel Adam 180 Kociubynski Mychajło 63, 68 Koczerha N. 63 Koczubej Wasyl 75, 196
327
Koczubejdwa Mana iyb Koczubejowie 74, 75 Kołodin I. 294 Komisarzewska W. 166 Konaszewicz-Sahajdaczny
Piotr 297 Kondolewscy 308 Koniecpolscy 219 Koniecpolski Aleksander 89 Koniecpolski Stanisław 180 Kónig Leopold 231 Kónigowa Wiera 231 Kónigowie 231 Korybut Olgierdowicz książę
146
Korzeniowski Józef 30, 37 Kosiński Franciszek ks. 175 Kossakowski Mikołaj 55 Kossow Ildefons 38 Kosza Antoni ks. 305 Kotlarjewhen35 Kotlarewski Iwan 196, 198 Kotzebue Paweł 155 Kowal Halusia 175 Kowszarow Iwan 163, 255 Kramskoj I. 53 Krasicki Ignacy 37 Krasnow N. 273, 280, 281,
282, 296, 301
Kraszewski Józef Ignacy 157 Krim Girej chan 257, 261 Krupieńscy 309 Kruschell Paulina 47 KryczewskiW. 194 Kryłowlwan 112 Krynicki Jan 38 KucewiczS. 118 Kufaldt 234 Kuindżi Archip 195 Kukulewscy 175 Kunawin 101 Kurczatow Igor 296 KurylenkoW. 134 Kutiepow 151 Kutuzow Michał 109 KuzniecowR 188 Kwasów A. 88, 113, 115
Lambert Jakub 195 Ś"TT"i" ' Lelewel Joachim 38 Lenkiewicz Roman 116 Lenkiewiczowa Katarzyna 307 Lepieszyńska Olga 166 Lewczyn Jacenty ks. 175 Lewicki Dymitr 50 Lewicki Pamfił abp 188 Lipiński 30
Lizohub Jakub 61, 64, 212 Lizohubowie 56, 212 Loffler 165 Lubaczewski W. 43 Lwów N. 75, 246
Łempiccy 308 Łesia Ukrainka 275 Łomiński Franciszek 308 Łowców M. 224 Ługowikowa Elżbieta 143
Machno Nestor 77 Mackiewicz Józef 158 Makowski Władimir 224, 295 Maksymowicz I. abp 60 Manizer M. 72 Manstein Erich von 253 Marczewski Piotr ks. 175 Martos Iwan 20, 159 Mazepa Iwan 20, 60, 61, 74,
85, 121, 189 Mencelios 109 Mendelejew Dymitr 296 Mengli Girej chan 154, 261 Mesmacher 283 Michał Korybut Wiśniowiecki
król 146 Mickiewicz Adam 39, 142,
155, 266, 271 Mickiewicz Aleksander 38 Mielnikow A. 29, 161,303,
307
Mienszykow Aleksander 20 Miłoradowiczowie 120, 121 Mitrydates VI Eupator 251,
267
Mnohohrisznyj Demian 20 Mohylanka R. 123
328
Mołdawski Dawid 197 ~
Monigetti Hipolit 281, 282 Morandi F. 156, 164, 171, 173 Moscepanow M. 105, 245 Mścislaw książę 58 Muhlhausen F. 295 Murillo Bartolome 15 Musorgski Modest 240, 271 MyskoT. 59 Myszakowie 175
Nachimow Paweł 288 Nalewajko Semen 106, 123 Narbut G. 53 Naruszewicz Adam 37 Naryszkina 155 NataliF.165 NemkinW. 118 NesturchF. 167 Niemcewicz Julian Ursyn 157 NieżdanowaA. 166 Niwiński N. 227 Nosów S. 202 Nowiccy 175 Nowicki Stanisław 308
Oktawian August cesarz 251 Olchowscy231 Olegowicze 145, 203 Olekszyc Bogufał 248 Olew Michał 101 Olędzcy 90 Olizar Gustaw 272 Ołtarzewski 68 Omar 259, 261 Orda Napoleon 101 Orłów M. 74 Orlowicz Mieczysław 158 Orłowski Aleksander 196 Ossolińscy 20 Ostapowiczjanks. 175 Ostranica Jacek 136 Ostrogski Konstanty 54,180 Ostrowski Adam 308 Ostrowski E. 158 Otton Ludwik 169
PacowieŻTl ''"
Palicyn A. 220, 228
Palij Semen 106
Pallas Piotr Szymon 294
Pankiewicz Jan 175
Panuftin 82
Pattelarij patriarcha 126
Paweł I car 77
Paweł z Aleppo 205
Pawluk 136
Pawiowa Anna 166
Pellici Fernando 289
Petrawiecki D. 83
Piasoczyńscy 146
Piasoczyński Aleksander 85
Piechowski 38
Pil Jacek ks. 189
Piłsudski Józef 38
Piombazzi Sigismund von 175
Piotr I car 85, 136, 189, 191,
198,219 Piotr Miłoneg 55 Piotr Raresz książę 309 Pirogow Mikołaj 107, 296 Piskariew I. 29, 98 Pohrebniak Jakim 153 Pokryszkin P. 178 Połubiński Hilary 120 Połubiński Krzysztof 120 Połubotek Paweł 121 Poniński Jan Nepomucen 177 Popowski 158 Potiomkin Grigorij 50, 77,
108, 154, 289, 292 Potocka Maria 262 Potocki 280 Potocki Michał 146 Potocki Seweryn 36, 37, 157,
169
Pozen L. 198 Przyłuski Tadeusz 90 Puszkin Aleksander 25, 155,
259, 271, 272
Quarenghi Giacomo 53, 75, 100, 147, 221
Radziwiłłowie 120
329
RajewskiN. 211 " TT
Rakityn 42
Randzionek Ignacy ks. 174
Rastrelli231
Rastrelli Warfołomiej 113, 138
Ratomski Michał 177
Razumowscy 20, 118
Razumowski Aleksiej 113,118
Razumowski Kiryłł 20, 21, 85,
86, 111, 114, 118 Razutowicz ks. 173 Reichert Rudolf ks. 175 Repninowie 93 Richelieu Emanuel 155, 158,
159, 160, 272
Riepin Ilja 42, 72, 101,214 Rimski-Korsakow Mikołaj 166 Rinaldi A. 21 RolleK. 31
Roosevelt Franklin 282 Rozum H. 118 Rozumowa N. (Rozumicha)
113, 118
Rubinstein Antoni 166 RudnickiM.W. 31 Rumiancew Zadunajski Piotr
86, 100, 101, 107, 245 Rusk L. 75, 141
Sadowski L. 141 Sahdatti Antonio 282, 284 Samojłowicz Iwan 20, 93 Sanocki Stanisław 47 Sapieha Kazimierz Leon 146 Sapiehowie 120 Sapieżyna Izabela 120 Sawicki Paweł ks. 175 Sawinow A. 243 Schevrembrandt G. 171, 172 Schlinger K. 237 Schneider 287 Selamet Girej chan 257 Selim II sułtan 97 Semeczkin 107 Servien Eugene 47 Sherwood A. 256 Siemiradzki Henryk 38, 42
Sieniawin D. 52 " ' "T Sirko Iwan 257 Skilur król 293 Skorobogatow D. 82 Skoropadski Iwan 85, 237 Skoworoda Hryhorij 70, 182,
224
Smydt Anna 47 Sobańska Karolina
z Rzewuskich 156 Sobolewska-Fitowa Iraida 309 Sobolewski Walenty 55 Sokołowska Teresa 47 Sokołowski 270 Somka Jakim 113 Spytek z Melsztyna 188 Stackenschneider A. 284 Stalin Józef 32, 252, 254, 280,
282
Stanisławski Antoni 30, 38 Stankiewicz 38 Starów I. 50, 79 Stasow W. 52 StecenkoG. 114 Stefan Batory król 20, 54, 180,
199
Stefan Wielki książę 24, 25 Steingl 256 Strojew 270 Strowald 40 Stubas Władysław 47 Suchan Aleksander ks. 305 Suchanow Dmitrij 230 Suchanow Mikołaj 230 Suchanowowie 230 Suleja Włodzimierz 38 Sulimalwan 106,219 Surenianc Wardges 274 Suworow Aleksander 97, 251 Sybirski W. 97 Swiedomscy Aleksander
i Paweł 88
Szalapin Fiodor 166, 271 SzałmanowS. 114 Szaszin Aleksander 172 Szczedrin F. 192 Szczerbatow 248 Szczerbinowie 66, 67
Ś4
V
ŚzczusewA. 226, 243 """""" Szewczenko Taras 54, 101,
126, 129, 183, 184, 196,
212, 216, 246 Szirszow 198 Szolc G. 226 Sztaubert A. 194 Szwejkowscy 175 Szymanowski Karol 108 Szyszko-Bohusz Adolf 35
Sniadeccy 37 Światopełk-Mirscy 121 Światosław Jarosławowicz
książę 58
Świętopełk książę 120 Swiętopełk Jarosławowicz
książę 54
Tanatarow Stanisław ks. 227 TarakanowA. 119 Taranow-Biełozierow 294 Tarasów I. 274 Tarnowscy 101, 104 Tarnowski K. 153 Tarnowski Wasyl 63, 101 Tassielscy 308 Tereszczenko Iwan 86, 88 Ter-Mikiełow G. 274 Tichmieniew M. 38 Tochtamysz chan 266 Tołstoj Lew 274 Tołwiński N. 51, 186 TomadeTomonJ. 168, 170,
192
Tomasik Kazimierz ks. 277 Tomaszewski M. 124 Ton A. 191 Topuzowie 176 Toricelli G. 98, 135, 166, 171,
272
Toricelli I. 278 Totleben Edward 156 Turbe Dżanike-Hanym 266 Twain Mark 272 Tyczyna Paweł 187 Tyszkiewicz Krzysztof 120
fyszkiewiczdwie 120
Uchtomski Dymitr 15 Uglicki Teodozjusz abp św. 60 Ułanowa Halina 166 Upton John 289 Uspienski H. 63 UstinowG. 138 Uszyński 151 Uwarow 286
Wagner O. 300 Walicki Alfons 38 Wasiliew E. 33, 39, 40 Wasiliew F. 53 Wąsowiczowa 278 Wenecjanow Aleksiej 295 Weresej Ostap218 Wernikowski Jan 37 Wieriowkin N. 40 Wierzbicki F. 73 Więckowski Piotr 308 Wilga Ludwik 55 Wiśniowieccy 70, 89, 188, 208 Wiśniowiecki Andrzej 120 Wiśniowiecki Dymitr 247 Wiśniowiecki Jeremi 123, 124,
141, 180, 199, 208, 248 Witkiewiczowie 308 Witold książę 22, 146, 188 Władysław IV król 89, 136 Włodzimierz Monomach
książę 177, 179, 208 Włodzimierz Wielki książę 54,
58, 123, 176, 284, 286, 287 Wodziccy 308 Wojnarowiczowie 308 Wojnowicz 288 Wojtkiewicz-Pawłowicz Adam
47
Wołków F. 80 Woroncow Michał 155, 163,
253, 272, 283 Woroncow Siemion 283 Woroncowa 155 Woroncowa Zofia 254 Woroncowowie 255, 294 Wowczok Marko 101
330
331
Wróblewski W. 31 Wyhowski Iwan 70, 89, 133, 180
ZacharowA. 62, 77, 192 Zaleski Remigian 177 Zańkowiecka Maria 166, 247 Zarudny I. 35, 55 Zauszkiewicz I. 305 Zawalniuk Władysław ks. 305 Zernikau A. 66 Zimiński Jerzy ks. 35
Zubkowski Iwan 133 ZwierowiczA. 158 Zygmunt I Stary król 177 Zygmunt III Waza król 20, 53, 123, 136, 143, 146, 180
Żeleźniak Maksym 129 Żółkiewski Łukasz 180 Żółtowski219 Żuków K. 40
Indeks miejscowości
Achtyrka 15
Akerman 23
Aleksandrowsk 19
Ałupka 253
Bachczysaraj 257
Bakirówka 19
Baturyn 19
Behacz 21
Berezowa Rudka 21
Berysław 22
Bezuhłowka 23
Białogród Dniestrowski 23
Bilsk 28
Bobryk 28
Bołhrad 28
Charków 29
Chersoń 47
Choteń 53
Czehryń 53
Czernihów 54
Czerwony) Majak 69
Czornuchy 70
Czufut-Kale 263
Czuhujew 71
Daniłówka 72
Danówka 73
Diahowe 73
Dihtiarówka 73
Dihtiary 73
Dikańka 74
Dnieprodzierżyńsk 76
Dniepropietrowsk 77
Drabowce 83
Drużkówka 84
Dumańce 84
Eupatoria 267
Fedorówka 84
Głuchów 85
Gurzuf271
Hadziacz 89
Hamalijówka91
Helmiazów 91
Horodyszcze 92
Hustynia 92
Iwanówka 95
Izjum 95
Izmaił 96
Jabłonówka 100
Jałta 272
Jekaterynosław 77
Jelizawetgrad 107
Junakówka 100
Kaczanówka 100
Katerynka 105
Kercz 275
Kijanka 105
Kilia 106
Kirnyczki 107
Kirowohrad 107
Kiszyniów 302
Kitajhorod 110
Koreiz 280
Koroboczkino 110
Korop 110
Kotelwalll
Kozackie 112
Kozielecll2
Krutyj Bereh 116
Krzemieńczuk 116
Kudak219
Kujanówka 117
Lebedyn (obw. sumski) 117
Lebedyn (obw. czerkaski) 118
Lemiesze 118
Linia Ukraińska 119
Lipeckie 119
Liwadia 280
Lubecz 120
Lubotyn 121
Ładan 123
Łubnie 123
Ługańsk 127
333
Maiyżyno 128
Massandra 283
Matusów 128
Melitopol 128
Melniki 129
Meżyricz 129
Michajłówka 130
Mikołajów 130
Mirhorod 133
Mizyn 134
Mojsiejówka 135
Moszny 135
Nechworoszcza 135
Nerubajskie 136
Nieżyn 136
Nikopol 144
Nowa Kachowka 144
Nowa Niekrasowka 145
Nowogród Siewierski 145
Nowolimarewka 151
Nowomirhorod 152
Nowomoskowsk 152
Nowy Biłous 153
Obolonne 154
Oczaków 154
Odessa 155
Oreanda 284
Ostrz 176
Osycz 178
Osynowo 178
Parchomówka 179
Parutyno 179
Perejasław 179
Perwomajsk 185
Petrowskie 185
Petrówka 186
Petrykówka 186
Piriatyn 187
Pirogówka 187
Piski 187
Pleszywiec 188
Połonki 188
Połtawa 188
Pryiuki 199
Prymorsk 202
Pustowojtówka 202
Putywl 203
Rajhorodok 207
Rokitne 207
Romny ZUS .............." '.........
Rozumówka 211
Sedniów 211
Semenówka213
Sewastopol 284
Siniawka 213
Sławhorod 213
Słowianohirsk 213
Snityn216
Sokiryńce 216
Soroki 309
Sośnica 218
Stara Niekrasowka 218
Stare Kodaki 219
Stary Ajdar 220
Stary Merczyk 220
Stolne 221
Subotów 222
Sudak 290
Sumy 223
Symferopol 292
Szarówka 231
Teodozja 297
Trostianiec (obw. sumski) 234
Trostianiec
(obw. czernihowski) 237
Tynica 238
Usatowo 238
Wasylówka 239
Wepryk 239
Werhuny 239
Wesela Hora 240
Wielki Bobryk 240
Wielkie Soroczyńce 240
Wielki Listwień 243
Wolodymirówka 243
Wołokityno 244
Wołoskowce 244
Woroniż 244
Woroszyłowgrad 127
Wozneseńsk 245
Wyszenki 245
Wyszniaki 246
Zachariewska Twierdza 246
Zańki 247
Zaporoże 247
Zoiotonosza 248
Żukla 249
Spis treści
Od wydawcy..................................... 5
Nota edytorska...................................9
Od autora...................................... 11
Słownik miejscowości (tekst główny).............. 15
Krym......................................... 251
Mołdawia..................................... 302
Słownik terminów architektonicznych............ 311
Słownik wezwań cerkiewnych................... 319
Bibliografia....................................323
Indeks nazwisk................................ 325
Indeks miejscowości............................333
rO^prowadza w systemie wysyłkowym
Księgarnia Wysyłkowa NEPO
ILUSTROWANE
PRZEWODNIKI
PO ZABYTKACH
KULTURY:
Białorusi 25.- zł
Litwie 30.- zł
Ukrainie, tom I 30.- zł
Ukrainie, tom II 30.- zł
Ukrainie, tom III 30.- zł
Ukrainie, tom IV 30.- zł
przy wartości zamówienia powyżej 85 zł wysyłka na koszt księgarni! ,
Można zamawiać na kartkach pocztowych na adres: l
Księgarnia wysyłkowa NEPO
Skrytka poczt. 105
01-800 Warszawa 45
oraz telefonicznie, faksem lub e-mailem:
(0-prefiks-22)633 5315 [e-mail]
Katalog internetowy: www.nepo.pl/burchard
I
Jest to pierwsza polska książka o Zadnieprzu, czyli wschodniej Ukrainie. Niegdyś stepy i dzikie pola, obecnie obszar uprzemysłowiony i zurbanizowany. Wciąż jednak silny jest tu mit kozackiej wolności i mołojeckiej sławy... Kozacy stworzyli tu ( po Beresteczku ) sprawne i zamożne państwo, po którym zostały założone przez nich miasta ( np. Charków, Sumy) i niezliczone, piękne zabytki - sobory, klasztory i cerkwie, budowane przez Kozaków w stylu ukraińskiego baroku, smukłe i zgrabne. Ukraiński barok to nie tylko świadectwo talentu miejscowych architektów, lecz także kulturalna wschodnia granica Europy. Krym, najtańsza dziś dla Polaków riwiera, urzeka pięknem krajobrazów i ogromnym bogactwem zabytków różnych kultur. Odessa - to miasto legenda, pyszniące się setkami dawnych pałaców, ruchliwe, barwne, wielojęzyczne. I na Zadnieprzu, i na Krymie i w Odessie zachowały się polonica, które autor skrzętnie odszukał i opisał.