Efekty odległe
Efekty toksyczne pojawiające się po pewnym
okresie utajenia od zakończenia nara\
enia na dany
czynnik
Efekty odległe to między innymi
mutacje
nowotwory
wady wrodzone
śmierć zarodka lub płodu w
następstwie nara\
enia rodziców
Rakotwórczość
(Kancerogenność)
Właściwość czynnika chemicznego, fizycznego lub
biologicznego, warunkująca wywoływanie nowotworów u
ludzi lub zwierząt. W praktyce właściwość tę mo\
na
ustalić jedynie na podstawie udokumentowanej zale\
ności
między nara\
eniem na dany czynnik a wzrostem częstości
występowania nowotworów u nara\
onych ludzi lub
zwierząt
Kancerogeneza
Proces przekształcania się komórek prawidłowych
w komórki nowotworowe wraz
z ich rozrostem prowadzącym do nowotworu
Kancerogen
(czynnik rakotwórczy)
Czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny zdolny do
zwiększenia częstości występowania nowotworów
Etapy procesu kancerogenezy
inicjacja
promocja
Inicjacja  powstają trwałe zmiany materiału
genetycznego komórki (mutacja DNA)
Promocja  podziały zainicjowanej komórki i
powstanie guza nowotworowego
Kancerogen kompletny
Czynnik rakotwórczy, który mo\
e wywołać
zarówno inicjację jak i promocje
Podział kancerogenów
uwzględniający mechanizm
działania
czynniki genotoksyczne - wywołują
choroby nowotworowe w następstwie
uszkodzeń materiału genetycznego (DNA)
czynniki epigenetyczne  wywołują choroby
nowotworowe nie powodując uszkodzeń DNA
Czynniki genotoksyczne
kancerogeny bezpośrednie  elektrofilowe
związki organiczne reagujące z DNA np.
etylenoimina
kancerogeny pośrednie (prekancerogeny) 
metabolity związków reagują z DNA np. chlorek
winylu, benzo[a]piren, 2-naftyloamina
Czynniki epigenetyczne
promotory  niegenotoksyczne, nierakotwórcze.
Stosowane równocześnie lub po zakończeniu
nara\
enia na kancerogeny i prekancerogeny
zwiększają skutki ich działania np. fenol, sacharyna,
etanol, kwasy \
ółciowe
hormony  zwykle niegenotoksyczne, zaburzają
równowagę hormonalną i ró\
nicowanie, często
działają jako promotory np. estradiol,
dietylostilbestrol
 czynniki immunosupresyjne  zwykle
niegenotoksyczne, stymulują rozwój nowotworów
indukowanych przez wirusy, nowotworów
przeszczepionych lub ognisk przerzutowych np.
surowica antylimfocytarna
chemicznie obojętne ciała stałe  dokładny
mechanizm nieznany, nowotwory (mięsaki) w tkance
łącznej w sąsiedztwie wszczepionego ciała obcego
np. płatki metalowej lub plastikowej folii, azbest
Metody pozwalające wykryć
właściwości rakotwórcze
czynników
badania epidemiologiczne
długoterminowe badania rakotwórczości
na zwierzętach
krótkoterminowe badania mutagenności
i genotoksyczności (badania potencjalnej
rakotwórczości)
Badania epidemiologiczne
Wykazanie zale\
ności między nara\
eniem na badany
czynnik a wzrostem częstości nowotworów w populacji
nara\
onej w porównaniu z częstością i rodzajem
nowotworów w populacji referencyjnej z
uwzględnieniem wieku badanych, płci, czynników
zakłócających (palenie tytoniu, rodzaj diety, nara\
enie
na czynniki pozazawodowe)
Surowe ryzyko względne
(crude risk ratio)
Współczynnik umieralności w populacji
badanej
CRR =
Współczynnik umieralności w populacji
referencyjnej
Standaryzowany wskaz
nik
umieralności
(standardized mortality ratio)
Rzeczywista liczba zgonów w populacji
badanej
SMR =
Oczekiwana liczba zgonów w populacji badanej na
podstawie współczynnika umieralności w populacji
ogólnej
Długoterminowe badania
rakotwórczości na zwierzętach
Polegają na trwający długi okres czasu (często przez całe
\
ycie zwierząt) nara\
eniu na dany czynnik, a następnie
ustaleniu zale\
ności między nara\
eniem, rodzajem,
częstością i lokalizacją nowotworów u tych zwierząt w
porównaniu z odpowiednio dobraną grupą zwierząt
kontrolnych
Krótkoterminowe badania
mutagenności i genotoksyczności
Badania potencjalnej rakotwórczości pozwalają wykryć
uszkodzenia DNA, mutacje genowe, aberracje
chromosomowe.
Prowadzone są z u\
yciem ró\
nych modeli doświadczalnych
(in vitro lub in vivo) na ró\
nych pod względem zło\
oności
biologicznej organizmach lub modelach komórkowych
(bakterie, grzyby, owady, ssaki, komórki hodowane in
vitro).
A
ączna ocena rakotwórczości
Grupa 1  Do grupy tej klasyfikowane są czynniki
jedynie wtedy, gdy istnieje wystarczający
dowód rakotwórczości u ludzi
Grupa 2  Czynniki prawdopodobnie i przypuszczalnie
rakotwórcze dla ludzi
Grupa 2A  Czynniki prawodopobnie kancerogenne dla ludzi.
Do grupy tej klasyfikowane są czynniki wówczas,
gdy istniej ograniczony dowód kancerogenności u
ludzi i wystarczający dowód kancerogenności u
zwierząt doświadczalnych
Grupa 2B - Czynniki przypuszczalnie rakotwórcze dla
ludzi. Do grupy tej zalicza się zazwyczaj
czynnik, w stosunku do których istnieje
ograniczony dowód rakotwórczości u ludzi i
brak wystarczającego dowodu u zwierząt
doświadczalnych lub brak dowodu
rakotwórczości dla ludzi albo jest on
niewystarczający, ale istnieje wystarczający
dowód u zwierząt doświadczalnych
Grupa 3 - Czynniki nieklasyfikowalne pod względem
rakotwórczości dla ludzi
Grupa 4 - Czynniki prawdopodobnie nierakotwórcze dla
ludzi. Do grupy tej zalicza się czynniki, w
stosunku do których istnieją dowody
wskazujące na nierakotwórczość dla ludzi i
zwierząt doświadczalnych
Dane wskazujące na środowiskowe
uwarunkowania chorób
nowotworowych
zmienność geograficzna
zmiany w populacjach emigrantów
nara\
enie zawodowe
papierosy, alkohol, \
ywność
badania na zwierzętach
Standaryzowany wskaz
nik umieralności z
powodu raka płuc u osób nienara\
onych
lub nara\
onych zawodowo na azbest i
palących lub niepalących papierosy wg.
Hammonda i wsp. 1979
Nara\
enie Współczynnik Ryzyko
na azbest umieralności względne
Niepalący - 11,3 1,0
+ 58,4 5,17
Palący - 122,6 10,85
+ 601,6 53,24
Wpływ zawartości błonnika na częstość
nowotworów jelita grubego wywołanych
dimetylohydrazyną u szczurów
Odsetek zwierząt Liczba guzów/zwierzę
z nowotworami okrę\
nicy z nowotworami
Tłuszcz wołowy,
bez otrąb 68 1,9
Tłuszcz wołowy,
otręby 38 1,1
Olej kukurydziany,
bez otrąb 65 1,5
Olej kukurydziany,
otręby 43 1,6
Dimetylohydrazynę podawano szczurom w takich samych dawkach
Stę\
enia (ng/g) amin heterocyklicznych w produktach
spo\
ywczych w zale\
ności od czasu i temperatury
sma\
enia mięsa wołowego
Amina Czas sma\
enia Temperatura sma\
enia
(min) na grilu
150oC 190oC 230oC
IQ 4 < 0,1 0,1 0,15
6 0,1 0,45 0,25
10 1,5 0,85 1,8
MelOx 4 < 0,1 0,25 0,4
6 0,15 1,3 1,1
10 2,7 5,1 8,0
PhIP 4 < 0,1 0,15 1,4
6 0,25 1,9 4,1
10 0,9 6,0 21,5
IQ  2-amino-3-metyloimidazolo-4,5-chinolina
MelQ  2-amino-3,4-dimetyloimidazolo-4-,5chinolina
PhIP  2-amino-1-metylo-6-fenyloimidazolopirydyna
1996  Rozporządzenie Ministra Zdrowia Opieki
Społecznej z dnia 11 września 1996 w sprawie
czynników rakotwórczych w środowisku pracy oraz
nadzoru nad stanem zdrowia pracowników
zawodowo nara\
onych na te czynniki; czynniki
rakotwórcze dla ludzi: 41 substancji i mieszanin
chemicznych, 1 czynnik fizyczny, 2 czynniki
biologiczne i 11 procesów produkcyjnych oraz
czynniki prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi:
47 substancji i mieszanin chemicznych i 1 proces
produkcyjny
Choroby zawodowe w Polsce w wybranych latach w okresie 1980-2004
(Szeszenia-Dąbrowska,2005)
Liczba przypadków Współczynnik na 100 tys. zatrudnionych
Rok
ogółem mę\
czyz
ni kobiety ogółem mę\
czyz
ni kobiety
1980 8305 5962 2343 66,8 84,2 43,9
1985 8626 5501 3125 70,3 79,6 58,3
1990 9326 5434 3892 77,4 82,3 71,4
1995 11320 6791 4529 117,0 133,1 99,0
2000 7339 3965 3374 73,9 77,0 70,3
2001 6007 3516 2491 63,2 72,1 53,8
2002 4915 2972 1943 53,6 63,5 43,3
2003 4365 2654 1711 46,6 54,5 38,0
2004 3790 2306 1484 41,0 47,7 33,6
Najczęstsze choroby zawodowe w Polsce w 2004 roku
wg jednostek chorobowych (Szeszenia-Dąbrowska, 2005)
Współczynnik
Liczba
Choroby zawodowe na 100 tys.
przypadków
zatrudn.
Ogółem 3790 41,0
Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa 92 1,0
Pylice płuc 754 8,1
Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu 130 1,4
Przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane
881 9,5
nadmiernym wysiłkiem głosowym
Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania
czynników występujących w środowisku pracy, uznanych
114 1,2
za rakotwórcze u ludzi
Obustronny trwały ubytek słuchu typu ślimakowego
506 5,5
spowodowany hałasem
Zespół wibracyjny 125 1,3
Choroby zakaz
ne lub paso\
ytnicze albo ich następstwa 541 5,8
ROZPORZ
DZENIE MINISTRA
ZDROWIA1)
z dnia 1 grudnia 2004 r.
w sprawie substancji, preparatów,
czynników lub procesów
technologicznych o działaniu
rakotwórczym lub mutagennym w
środowisku pracy
(Dz. U. Nr 280, poz. 2771)