SPOTKANIA NA WSCHODZIE
Ostatnia podróż Witkacego
tanisław Ignacy Witkiewicz  załamany, mówił o samobójstwie. schronienie we dworze Walentego
Witkacy, pisarz, malarz i filozof, Około 13-14 września, przez Pińsk Ziemlańskiego, kolegi Witkacego
Swizjoner i szyderca, chrzestny i Stolin (gdzie gościł z odczytem z carskiego Pawłowskiego Pułku
syn Heleny Modrzejewskiej i kuzyn kilka lat wcześniej), dotarł do mia- Lejbgwardii, w którym obaj służyli
Józefa Piłsudskiego, 26 podczas pierwszej wojny światowej.
sierpnia 1939 r., na pięć Dom nad malowniczym jeziorem,
dni przed wybuchem w parku, sprzyjał odpoczynkowi. 17
drugiej wojny światowej, września przyszła jednak wiadomość
wrócił z Zakopanego o wkroczeniu wojsk sowieckich.
do Warszawy. Trzy dni Witkacy w wielu utworach roztaczał
wcześniej ukończył swój katastroficzne wizje zagłady cywi-
ostatni autoportret, lizacji po najez
dzie barbarzyńców.
który w odróżnieniu od Druga agresja, odbierająca wszelką
poprzednich, kryjących nadzieję, musiała dla niego oznaczać
w sobie  dramat, prze- spełnienie najgorszych obaw, urze-
czucie kataklizmu [...] czywistnienie koszmaru. 18 wrzeÅ›-
uderza nie intensyfika- nia rano poszedł z Oknińską na
cją grozy, ale dziwnym spacer do lasu. Doszli do dużego
spokojem. Piękna męska dębu. Witkacy rozpuścił w kubku
twarz, choć znać na niej z wodą tabletki luminalu. Wypili
przebyte burze życia, oboje, potem Witkacy podciął sobie
ma w sobie szczególną żyły brzytwą. Gdy ich odnaleziono,
prostotę i monumental- nie żył  ją odratowano. Pogrzeb
ność, godność, jaką daje odbył się natychmiast na miejsco-
poczucie dystansu. [...] wym cmentarzu. Osiem lat póz
niej
Chłodny błękit dalekiego Czesław Miłosz w Traktacie moral-
nieba mówi, być może, nym napisał:
o wewnętrznej zgodzie
 Sam w swoje własne wpadł zapadnie
na przejście w rejo-
I w owym wrześniu, pełnym żalu,
ny wiecznego spoko-
Potężną dozą weronalu
ju (Irena Jakimowicz,
Śmierć uznał za rzecz tak zaszczytną,
Witkacy. Autoportrety,
Że to, co zaczął, skończył brzytwą .
1
 Przekrój , nr 2103,
1985). Jak siedemdziesiÄ…t lat temu,
Po ogłoszeniu mobilizacji steczka Dąbrowica nad Horyniem, tak i dziś droga do Jezior (obecnie
powszechnej Witkacy zgłosił się jako na Polesiu Wołyńskim. Według rela- Wielikije Oziera na Ukrainie) pro-
ochotnik, ale z powodu wieku (54 cji Oknińskiej  w zajez
dzie było wadzi przez Dąbrowicę i most na
lata) i stanu zdrowia nie został przy- pełno ludzi, bufet dobrze zaopatrzo- Horyniu. Nad miasteczkiem i całą
jÄ™ty. Pierwsze dni wojny spÄ™dziÅ‚ wiÄ™c ny i «pyfka do woli. SiedzieliÅ›my okolicÄ… dominujÄ…  widoczne z odle-
nad mapą, śledząc przebieg działań. trochę dłużej, Witkacy rozmawiał głości wielu kilometrów  wieże baro-
Gdy jego żona Jadwiga ewakuowa- z gospodarzem, wypili po dużej kowego kościoła św. Jana Chrzciciela.
ła się z pracownikami Głównego bombie piwa przy bufecie, a następ- Wznieśli go w 1740 r. pijarzy, pro-
UrzÄ™du Statystycznego, nie chciaÅ‚ nie pierwsze «prawdziwe jedzenie wadzÄ…cy w DÄ…browicy znakomitÄ…
opuścić stolicy. Zdecydował się dwa od wyjścia z Warszawy. Przed wie- szkołę, której absolwentami byli żoł-
dni póz
niej i 5 września wyjechał czorem byliśmy już w Jeziorach nierz  poeta Cyprian Godebski,
z Warszawy z wieloletnią towa- i był to najcięższy dzień wędrów- dramatopisarz Alojzy Feliński czy
rzyszką życia, Czesławą Oknińską- ki (Janusz Degler, Kronika życia historyk A
ukasz Gołębiowski. Po
-Korzeniowską. Pociągiem dojecha- i twórczości Stanisława Ignacego 1945 r. władze sowieckie  zago-
li do Brześcia, dalej przez Kobryń Witkiewicza czerwiec 1918  wrze- spodarowały świątynię jako maga-
podróżowali w głąb Polesia chłop- sień 1939,  Pamiętnik Teatralny , zyn nawozów. Zwrócona wiernym
skÄ… furkÄ…, wraz z narastajÄ…cÄ… falÄ… z. 1-4, 1985). w 1992 r., jest obecnie pod opie-
uciekinierów. Po drodze Witkacy W Jeziorach, dużej wsi leżą- ką księży pallotynów. Na fasadzie
parokrotnie próbował zaciągnąć cej około 30 km na wschód od zachował się napis  SAMEMU BOGU
się do wojska. Był coraz bardziej Dąbrowicy, wędrowcy znalez
li CZEŚĆ I CHWAA
A . WewnÄ…trz oca-
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 9 " 2009
20
SPOTKANIA NA WSCHODZIE
z brzegu wydobyte szczÄ…tki  jak
się okazało, młodej kobiety. Tablicę
obecnÄ… przywieziono w 1995 r.,
w rok po oficjalnym ujawnieniu
prawdy (najbardziej zainteresowani
od początku wiedzieli, że Witkacy
pozostał w Jeziorach). Skryty wśród
nowych grobów, z płytą niedopaso-
wanÄ… do podniszczonej podstawy,
niezbyt czytelnym napisem i błędem
w dacie urodzin, pomniczek ten spra-
wia, niestety, wrażenie prowizorki.
W szkole naprzeciwko cmentarza
znajduje się Izba Pamięci Stanisława
Ignacego Witkiewicza: fotogra-
fie, książki, szarfy z uroczystości
w 1988 r. Pobliska stara cerkiewka
kilka lat temu spłonęła.
W kazaniu wygłoszonym pod-
czas mszy w Zakopanem ks. Józef
Tischner stwierdził, że Witkacy
2 3
lała architektura ołtarzy oraz bogata
dekoracja stiukowa.
Droga, piaszczysta lub wyłożo- 1. Kościół św.
Jana Chrzciciela
na ostrokrawędzistymi kawałkami
w DÄ…browicy
bazaltu i od dawna nienaprawiana,
2.3.DÄ…b Witkacego
pozwala miejscami na jazdę z pręd-
w lesie koło
kością zaledwie 10 km na godzinę.
Jezior (2) i napis
Do Jezior docieramy od strony pół-
na pniu dębu (3)
nocnej i tu właśnie znajduje się las
4.Symboliczny
z dębem, pod którym umarł Witkacy.
nagrobek
Samemu trafić trudno  mieszkan- Witkacego
ka domu na skraju wsi, zapytana,
(zdjęcia: Jarosław
gdzie polski pisarz popełnił samobój-
Komorowski)
stwo, chętnie poprowadziła cienistą
leśną ścieżką. Kilkaset metrów od
zabudowań, po lewej stronie, na
4
niewielkiej polance rośnie wysoki
dąb, ogrodzony pobielonym płot-
kiem. Na fragmencie pnia, pozba- z napisem po polsku i po ukraińsku:  zmarł na rozpacz . Po nieudanej
wionym kory, widnieje napis smołą:  O PAMI
Ć PROSI / POCHOWANY ekshumacji długo rozważano,  czy
 Witkacy 18.IX.39 r. 10 V 1989 r. Z. NA TYM CMENTARZU / STANISA
AW rozkopywać cmentarz w Jeziorach
Włodz. . Wykonał go Włodzimierz IGNACY WITKIEWICZ / WITKACY / w poszukiwaniu prawdziwych
Ziemlański, syn Walentego, siedem- WIELKI POLSKI PISARZ I ARTYSTA szczątków Witkacego, czy też pogo-
nastoletni wtedy świadek pogrzebu / UR. 24 II 1895 [!] W WARSZAWIE dzić się z wyrokami Opatrzności,
Witkacego. W 1970 r. po raz pierw- / ZM. 18 IX 1939 W JEZIORACH . która tam właśnie spocząć mu
szy dotarł on do Jezior i oznaczył To już trzecie upamiętnienie w tym nakazała, i potraktować daleki jego
zanikający już grób, a na dębie wyrył miejscu. Pierwszy nagrobek, z napi- grób jako symboliczny kamień gra-
krzyż, który potem ktoś zerwał wraz sem  Mogiła / WITKIEWICZA / niczny wskazujący krańce przed-
z korą. Stanisława Ignacego / 1885  1939 wojennej Polski (Anna Micińska,
Po drodze na cmentarz mijamy powstał w 1974 r. dzięki staraniom Istnienie Poszczególne: Stanisław
miejsce, gdzie stał dwór Ziemlańskich Marii i Stefana Flukowskich, speł- Ignacy Witkiewicz, Wrocław 2003).
 prócz kilku drzew owocowych niających ostatnią wolę żony pisarza. Wybrano spokój zmarłego, toteż
i dębów z parku nie ma po nim Metalowa płyta umieszczona została wędrówka  do Witkacego musi
śladu. Cmentarz znajduje się w cen- po rzekomej  ekshumacji Witkacego dziś być powtórzeniem jego ostatniej
trum wsi. W głębi na lewo, pod w kwietniu 1988 r., gdy ze wzglę- podróży.
świerkiem, na romboidalnym postu- dów propagandowych zabrano stąd
mencie znajduje się bazaltowa tablica na cmentarz w Zakopanem pierwsze Jarosław Komorowski
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 9 " 2009
21