55
Wioleta BRYNIEWICZ
Uniwersytet Szczeciński
TOŻSAMOŚĆ SPOA
ECZNA MA
ODZIEŻY
Zainteresowanie tematyką tożsamości w naukach społecznych pojawiło się
stosunkowo niedawno. Podejmowaniu przez socjologów badań związanych z toż-
samością najczęściej towarzyszy refleksja istnienia  kryzysu tożsamości obser-
wowanego współcześnie, a będącego efektem różnych zjawisk społecznych. W
socjologicznym ujęciu pojęcie  tożsamość odnosi się do samoidentyfikacji jed-
nostki w społeczeństwie i grupach, w których odgrywa role społeczne.  Można w
związku z tym określić je jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań (& ) aktora o
samym sobie. 1 Jako pierwszy pojęcie tożsamości do nauk społecznych wprowa-
dza Erik Erikson rozpatrując ją w kontekście biograficznym, tym samym wiążąc ją
ze zmianami makrostruktur społecznych. W koncepcji E. Eriksona tożsamość jed-
nostki to  (& ) stabilna formuła autodefinicji powstająca w punkcie przecięcia trzech
podstawowych wymiarów egzystencji jednostki: możliwości jej organizmu, jej aspi-
racji i szans oraz ról społecznych i prototypowych karier oferowanych przez społe-
czeństwo .2
Typy ponowoczesnej tożsamości nakreślił Zygmunt Barman i można określić
je jako pewnego rodzaju strategie życiowe. Są to:
1 Spacerowicz  będący symbolem  przechodnia wśród przechodniów , jed-
nostki w tłumie, ale jednostki z określoną perspektywą, doświadczeniami i
przeżyciami.  Wszystkowidzący, ale sam niewidziany (& ) .3 By realizować
się w roli spacerowicza nie musi wcale wyruszać z domu. Wystarczy zalo-
gować się, by uczestniczyć w wirtualnym spacerze.
2 Włóczęga  nie akceptujący zadomowienia, jednostajnego rytmu życia,
ciągłości celów. To człowiek, który  (& ) każdy stan, w jakim się znajduje,
traktuje jako przystanek, na którym długo nie zabawi, który wkrótce opuści,
by się przenieść na inne miejsce, jakie znów nie będzie niczym więcej niż
przystankiem .4 Jego ulubionym zajęciem jest surfowanie, przemieszcza-
nie się z serwera na serwer.
3 Turysta  to bardziej wysublimowany typ człowieka, różniący się tym od
włóczęgi.  Jeżeli włóczęga opuszcza miejsce chwilowego postoju, by od-
mienić nieznośny los, turysta wybiera się w obce strony, by wzbogacić
skarbiec swych wrażeń. (& ) Turysta chce być ekranem wśród ekranów,
ale różne prawa różnym ekranom przyznaje. (& ) Od innych turysta doma-
ga się, by uchylili powłokę ekranu i zaprosili do udziału w tym, co się za
nim kryje, a nim tylko odbija. (& ) Turysta pożera świat, nie będąc przez
świat pożeranym; przyswaja, nie będąc przyswajanym; oswaja obcość in-
nych, samemu dumnie obnosząc się z własną obcością. 5 Zatem strategią
1
Encyklopedia Socjologii, t. 4. Warszawa 2002, s. 252
2
Ibidem, s. 253
3
Z. Bauman: Dwa szkice o moralności ponowoczesnej. Warszawa 1994, s. 22
4
Ibidem, s. 28
5
Ibidem, s. 31-32
56
życiową turysty jest anonimowe logowanie się w różnych wirtualnych świa-
tach, podglądanie, podsłuchiwanie, obserwowanie.
4 Gracz  funkcjonuje w świecie pozbawionym praw, igra ze swą tożsamo-
ścią skupiając się na przekonaniu innych, że jest tym, kim się podaje a nie
tym, kim jest w rzeczywistości.  W grze nie idzie o to, kto kogo lepiej zgłębi,
lecz kto kogo przechytrzy. Albo oszuka. 6
Nie ulega wątpliwości, iż powyższe typy rzadko występują w tak odrębnej,
czystej postaci. W literaturze socjologicznej badacze tego zagadnienia podkreślają
płynny i otwarty charakter współcześnie kształtowanej tożsamości. Tym samym,
tożsamość jest odzwierciedleniem świata, w którym jednostce przyszło ją budo-
wać.
Refleksje nad tożsamością społeczną współczesnej młodzieży polskiej chcia-
łabym osadzić na tezie o  nieprzejrzystości tożsamości społecznej młodzieży.
Istnieje, w moim przekonaniu, przesłanka, która upoważnia do takiego myślenia, a
mianowicie jest to teza autorstwa Marka Ziółkowskiego, według którego moderni-
zujące się społeczeństwo polskie jest w znacznej mierze grupą naśladowczą w
stosunku do społeczeństw rozwiniętych.7 Oznacza to, w dużym uproszczeniu, iż
jednostki bezkrytycznie przyjmują nowe wzory zachowań społecznych, nowe war-
tości i według nich odgrywają role społeczne. Przyjmując opcję, iż młodzież jest
 (& ) fenomenem społeczno-kulturowym, który w swoich formach zjawiskowych
podporządkowany jest wymiarom historyczno-społecznym 8 omawiając problema-
tykę tożsamości społecznej młodzieży nie wolno pominąć jej związków i zależności
ze światem dorosłych. Jednocześnie należy odróżniać tożsamość indywidualną
(osobistą) od tożsamości społecznej. Pierwsza z nich określa świadomość własnej
odrębności, niepowtarzalności, indywidualności. Ta często bywa obiektem zainte-
resowań badawczych psychologów. Natomiast tożsamość społeczna jednostki
łączy się z przynależnością jednostki do różnych grup i kategorii społecznych.
Przyjmuje ona zarówno wymiar subiektywny (określany jako poczucie tożsamości),
jak i obiektywny (oznaczający klasyfikację jednostki przez innych do określonych
grup czy kategorii społecznych). Dorastanie w społeczeństwie naśladowczym dla
określenia własnej tożsamości przez młodzież powoduje określone konsekwencje.
Samookreślenie młodzieży za pomocą takich kategorii, jak płeć, rodzina, rola za-
wodowa nie jest dziś wystarczającym podłożem do budowania tożsamości. Rzecz
w tym, iż tożsamość społeczna jednostki powstaje na kanwie konkretnych działań,
w które jednostka się angażuje.9
W dość licznych badaniach dotyczących młodzieży i jej społecznej tożsamości
zauważa się pewien niepokój. Otóż, w literaturze przedmiotu pojawia się określe-
nie  somatyzacja tożsamości .10 Diagnoza tego zjawiska wyjaśnia, że  (& ) współ-
czesny kryzys tożsamości stanowi odpowiednik narcystycznego zapatrzenia się w
siebie. Człowiek współczesny potrzebuje rozmaitych ekspertów, żeby podpowie-
dzieli mu, jak ma żyć, a w efekcie tracąc coraz bardziej poczucie oparcia w struktu-
6
Ibidem, s. 34
7
M. Ziółkowski: Interesy i wartości społeczeństwa polskiego w okresie systemowej transformacji. W: J.
Brzeziński, Z. Kwieciński: Polacy na progu&  Forum Oświatowe 1997, nr 1-2
8
H. Griese: Socjologiczne teorie młodzieży. Kraków 1996, s. 11
9
R. Leppert: (Re)konstrukcje tożsamości młodzieży współczesnej. W: Młodzież wobec (nie)gościnnej
przyszłości. Wrocław 2005, s. 99 i dalsze
10
Ibidem, s. 100
57
rach zewnętrznych, zwraca się ku sobie. Ze względu na powiększający się brak
wspólnie przeżywanego świata znaczeń w społeczeństwie, zmniejsza się rola toż-
samości społecznej i wzrasta rola najbardziej pierwotnej tożsamości związanej z
ciałem. Pojawia się swoista somatyzacja tożsamości. Ciekawe, że somatyzacja ta
nie wiąże się wcale z wyakcentowaniem sfery uczuć, czy też zdolności współod-
czuwania z innymi. Istota narcyzmu może być rozumiana jako umiejętność nawią-
zania kontaktu z drugim człowiekiem, wysłania i odebrania sygnału żywego zainte-
resowania. 11 Jeszcze inne obawy związane ze społeczną tożsamością młodzieży
wyrażają ci badacze, którzy zwracają uwagę na jej społeczną marginalizację.12
Marginalizacja społeczna jest konsekwencją rozpadu tożsamości jednostek, a tak-
że deficytów statusowych uprawnień przysługujących tymże jednostkom czy gru-
pom społecznym. Mowa tu także o deficytach możliwości realizowania tych upraw-
nień. Jednym z istotnych mechanizmów marginalizacji jest dziedziczenie położenia
społecznego, w tym i poziomu wykształcenia. Dziedziczone są nie tylko umiejętno-
ści, zdolności, sprawności, ale także cały społeczny kontekst, w jakim funkcjonują
rodzice. Oznacza to, że status społeczny dziecka wyznacza jego poczucie tożsa-
mości społecznej.
Proces kształtowania się tożsamości społecznej szczególnego znaczenia na-
biera w okresie dorastania, zwłaszcza, jeśli procesowi temu towarzyszą bariery
społeczno cywilizacyjne. Z tego też względu dochodzi do kryzysu tożsamości.
 Próżnia egzystencjalna , postawy defensywne związane z zachowaniem bierno-
ści, brak głębszych zainteresowań poznawczych, brak zaangażowania w sprawy i
rozwój swego środowiska to najczęściej spotykane w literaturze przedmiotu kon-
kluzje z badań nad tożsamością społeczną młodzieży.13 Złożoność takiego stanu
rzeczy wskazuje na rodzinę, edukację, przyczyny transformacyjne, cywilizacyjne,
społeczne, polityczne.
Badacze zajmujący się okresem adolescencji człowieka (obfitującym w szereg
celów rozwojowych) kładą nacisk na odmienne obszary w adolescencji; m.in.:
kształtowanie się tożsamości psychoseksualnej, redukowanie narcyzmu, separację
od rodziców, indywidualizację. Dla wielu stanowisk wspólny jest pogląd, iż istotnym
zadaniem tego okresu jest wydobycie się z zależności od rodziców, przeniesienie
swych zainteresowań na sferę społeczną i wytworzenie nowych związków.14 Tym-
czasem młodzi ludzie w naszym społeczeństwie pozostają najdłużej uzależnieni od
rodziców, w porównaniu z krajami europejskimi. Ponadto, badania ujawniają, że
wielu młodym osobom  (& ) towarzyszy poczucie osamotnienia oraz różnie defi-
niowana przez młodzież samotność. Wielu młodych ludzi jest przekonanych, że
dorośli sami nie wiedzą jak żyć i tym bardziej nie są w stanie tej umiejętności niko-
mu przekazać. Dorośli przestają być partnerami dla wchodzących w dorosłe życie
dzieci, ale nie są partnerami często także rówieśnicy (& ) .15 Ponownie jawi się
problem kryzysu tożsamości społecznej młodzieży lub nowej jakości tożsamości
społecznej. Młode pokolenie, które dorastało w nowych warunkach, nie obciążone
11
A. Doda: Narcyz. Nieznośna lekkość mitu.  Amicus 1999, s. 38
12
E. Karolińska-Dziurko: Marginalizacja społeczna młodzieży w kontekście ograniczenia jej podmioto-
wości. W: K. Białobrzeska, S. Kawula (red.): Człowiek w obliczu wykluczenia i marginalizacji społecz-
nej. Wokół zagadnień teoretycznych. Toruń 2006
13
A. Olubiński, A. Rozłupka: Młodzież studencka. Rozwój, problemy, pomoc i wsparcie. W: Ibidem
14
I. Przybył: Poczucie tożsamości społecznej młodzieży gimnazjalnej. W: Rodzice i ich dzieci w tańcu
pokoleń. Poznań 2005
15
Ibidem, s. 29
58
świadomościowym bagażem przeszłości stało się nosicielem przekształconej toż-
samości społecznej. Z badań nad nową tożsamością społeczną młodego pokolenia
płyną następujące wnioski:16
- tożsamość społeczna podległa procesom subiektywizacji (podstawową
identyfikacją dla młodych jest  świat zachodni , a Polska jest segmentem
tego świata);
- rzadko występuje utożsamianie patriotyzmu z obywatelstwem, z działa-
niem na własnym terenie na rzecz  dobra wspólnego ;
- treść tożsamości społecznej młodego pokolenia opiera się na włączeniu w
strukturę świadomości obecności  Wschodu 17 (traktowanie Wschodu jako
 ułomnego segmentu świata i poczucie dumy z przynależności do świata
Zachodu);
- tożsamość społeczną młodego pokolenia cechuje bierność (brak poczucia
odpowiedzialności za kraj, świat, a jakiekolwiek wyobrażenia o nim są
ogólnikowe i dość mgliste).
Ulokowanie młodego człowieka w społeczeństwie, jego poczucie przynależ-
ności do grup i kategorii społecznych, pełnienie w nich określonych ról społecz-
nych, poczucie identyfikacji z nimi to podstawowe mechanizmy kształtujące spo-
łeczną tożsamość człowieka.
Artykuł stanowi wstępną analizę różnych stanowisk badaczy nad tożsamością
społeczną współczesnej młodzieży. Myślą przewodnią określającą tę tożsamość
jest teza o jej nieprzejrzystości. Ta z kolei spowodowana jest trzema procesami:
somatyzacją tożsamości, marginalizacją społeczną młodych ludzi oraz brakiem
wspólnych pokoleniowych doświadczeń. Dobrowolna lub niechciana marginaliza-
cja, umiejętność partycypacji młodego pokolenia w życiu publicznym (przeciwsta-
wionej sferze życia prywatnego), poziom wsparcia dorosłych w drodze wchodzenia
młodego człowieka w nowe etapy życia to kolejne problemy badawcze niezbędne
na drodze poszukiwań tożsamości społecznej młodzieży.
16
H. Świda-Ziemba: Młodzi w nowym świecie. Kraków 2005, s. 67 i dalsze
17
Ibidem, s. 72