MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marian Nowotnik
Obsługiwanie pojazdów samochodowych 833[02].Z1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Jan Komorowicz
mgr in\
. Zbigniew Tyrała
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Joanna Nowotnik
Konsultacja:
mgr in\
. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].Z1.04
Obsługiwanie pojazdów samochodowych zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu operator maszyn leśnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele nauczania 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Ogólna budowa pojazdów samochodowych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Zasady działania silników spalinowych 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.2.3. Ćwiczenia 24
4.2.4. Sprawdzian postępów 27
4.3. Budowa, działanie, obsługa układów i mechanizmów silnika 28
4.3.1. Materiał nauczania 28
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.3.3. Ćwiczenia 43
4.3.4. Sprawdzian postępów 46
4.4. Budowa mechanizmów przenoszenia napędu 48
4.4.1. Materiał nauczania 48
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 53
4.4.3. Ćwiczenia 54
4.4.4. Sprawdzian postępów 55
4.5. Mechanizmy nośne, jezdne i prowadzenia pojazdów 56
4.5.1. Materiał nauczania 56
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 61
4.5.3. Ćwiczenia 61
4.5.4. Sprawdzian postępów 63
4.6. Urządzenia zapłonowe i rozruchowe silników 64
4.6.1. Materiał nauczania 64
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 66
4.6.3. Ćwiczenia 67
4.6.4. Sprawdzian postępów 68
5. Sprawdzian osiągnięć 69
6. Literatura 73
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawowych zasadach
obsługiwania pojazdów samochodowych.
W poradniku znajdziesz:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie wykonywania ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpo\
arowych, obowiÄ…zujÄ…cych podczas
poszczególnych rodzajów prac.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
833[02].Z1
Mechanizacja prac leśnych
833[02].Z1.01
Określanie budowy i zasad
działania mechanizmów
maszyn i urządzeń
833[02].Z1.02
Stosowanie przepisów ruchu
drogowego
833[02].Z1.03 833[02].Z1.05
Stosowanie technik 833[02].Z1.04 U\
ytkowanie pilarki 833[02].Z1.06
kierowania ciągnikiem Obsługiwanie spalinowej U\
ytkowanie
rolniczym pojazdów i wykonywanie maszyn i urządzeń
i wykonywanie czynności kontrolno- stosowanych
samochodowych
czynności kontrolno- obsługowych w produkcji leśnej
obsługowych
Schemat układu jednostek modułowych w module
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
 stosować jednostki układu SI,
 przeliczać jednostki,
 posługiwać się podstawowymi pojęciami i schematami z zakresu budowy i zasad
działania mechanizmów maszyn i urządzeń,
 wyjaśniać działanie podstawowych mechanizmów i urządzeń,
 posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu praw fizyki,
 charakteryzować wymagania dotyczące bezpieczeństwa pracy przy maszynach
i urzÄ…dzeniach,
 stosować i przestrzegać przepisy prawa ruchu drogowego,
 korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
 obsługiwać komputer,
 współpracować w grupie.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 scharakteryzować podstawowe zespoły pojazdów samochodowych,
 scharakteryzować układy konstrukcyjne pojazdów samochodowych,
 określić elementy charakterystyki technicznej pojazdu,
 scharakteryzować zasady działania silników spalinowych dwusuwowych,
 scharakteryzować zasady działania silników spalinowych czterosuwowych,
 scharakteryzować budowę kadłuba silnika spalinowego,
 wyjaśnić działanie mechanizmu korbowego,
 wyjaśnić działanie mechanizmu rozrządu,
 wyjaśnić działanie układu olejenia,
 wyjaśnić działanie układu chłodzenia,
 scharakteryzować budowę i działanie układu zasilania silników z zapłonem iskrowym,
 scharakteryzować budowę i zadania układu zasilania silników z zapłonem samoczynnym,
 scharakteryzować urządzenia rozruchowe pojazdów,
 wyjaśnić działanie sprzęgła pojazdu samochodowego,
 określić zasadę działania i zadania skrzynki przekładniowej,
 określić rolę mechanizmu tylnego mostu pojazdu samochodowego,
 scharakteryzować elementy kół jezdnych pojazdu,
 scharakteryzować układ kierowniczy pojazdu samochodowego,
 określić elementy budowy układów hamulcowych pojazdu samochodowego,
 określić elementy budowy i zasady działania zapłonu bateryjnego,
 określić elementy budowy i zasady działania zapłonu iskrownikowego pojazdów
samochodowych,
 zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze pojazdów
samochodowych.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Ogólna budowa pojazdów
4.1.1. Materiał nauczania
Definicja pojazdu samochodowego, klasyfikacja pojazdów samochodowych
Pojazdem samochodowym nazywamy pojazd wyposa\
ony w silnik, którego konstrukcja
umo\
liwia jazdę z prędkością przekraczającą 25 km/h z wyjątkiem motoroweru, pojazdu
szynowego i ciÄ…gnika rolniczego.
Klasyfikacji pojazdów samochodowych dokonuje się według wykonywanych przez nie
zadań i tak mo\
na je podzielić na:
 pojazdy przeznaczone do przewozu osób,
 pojazdy przeznaczone do przewozu ładunków,
 pojazdy specjalnego przeznaczenia, np. karetki pogotowia, po\
arnicze,
 ciÄ…gniki drogowe,
 pojazdy wojskowe.
Zasadnicze zespoły samochodu:
 silnik,
 podwozie,
 nadwozie.
Silnik dostarcza energii do napędu pojazdu w przypadku silnika spalinowego energia
czerpana jest z paliwa. W pojez
dzie samochodowym napędzanym silnikiem elektrycznym
energia czerpana jest z akumulatora.
Podwozie, to grupa zespołów niezbędnych do przeniesienia energii z silnika na koła
jezdne pojazdu.
Nadwozie spełnia określone warunki do przewozu osób, ładunków, a w pojazdach
specjalnego przeznaczenia do spełnienia określonych zadań.
Ogólny układ konstrukcyjny pojazdu samochodowego
W samochodach osobowych są stosowane układy konstrukcyjne gdzie: (rys. 1):
 silnik umieszczony z przodu napędza koła tylne, układ klasyczny,
 silnik umieszczony z przodu napędza koła przednie, układ zblokowany z napędem
przednim,
 silnik umieszczony z tyłu pojazdu napędza koła tylne, układ zblokowany z napędem
tylnym.
Rys. 1. Rodzaje układów konstrukcyjnych samochodów osobowych: a) układ klasyczny, b) układ
zblokowany z napędem przednim, c)układ zblokowany z napędem tylnym [6, s. 13]
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
W autobusach układ klasyczny obecnie jest rzadko stosowany. Zastąpiono go
zblokowanym napędem tylnym, który umo\
liwia obni\
enie podłogi i lepsze wykorzystanie
wnętrza autobusu (rys. 2b). W samochodach cię\
arowych i ciągnikach drogowych z reguły
jest stosowany układ klasyczny (rys. 2a). W pojazdach przeznaczonych do przemieszczania
się po drogach stosuje się napęd na wszystkie osie (rys. 2c).
Rys. 2. Rozmieszczenie zespołów napędowych: a) układ klasyczny w samochodzie cię\
arowym, b) zblokowany
układ napędowy w autobusie, c) napęd na wszystkie osie w samochodzie terenowym [6, s. 14]
Na rysunku 3 przedstawiono rozmieszczenie zespołów napędowych w samochodzie
dostawczym z napędem na wszystkie koła. Zblokowany zespół napędowy usytuowany jest
z przodu pojazdu, poprzecznie do kierunku jazdy, napędza koła przednie poprzez półosie.
Sztywny tylny most napędowy jest napędzany za pośrednictwem dzielonego w środku wału
napędowego. Takie rozwiązanie zespołów napędowych zapewnia pojazdowi bardzo dobre
właściwości jezdne oraz zwiększa przestrzeń u\
ytkowÄ… wewnÄ…trz pojazdu.
Rys. 3. Układ napędowy samochodu dostawczego [3, s. 79]
Inne, często spotykane rozwiązanie stanowią zblokowane mechanizmy napędowe
(rys. 4), w których sprzęgło, skrzynka prędkości, przekładnia główna i mechanizm ró\
nicowy
znajdują się we wspólnej obudowie połączonej bezpośrednio z silnikiem. Takie układy
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
napędowe nie mają wału napędowego. Napęd jest przekazywany ze zblokowanego zespołu
napędowego przez półosie do kół.
Rys. 4. Zblokowany mechanizm napędowy, 1  silnik, 2  sprzęgło, 3  skrzynka prędkości, 4  przekładnia
główna i mechanizm ró\
nicowy, 5  półosie napędowe [3, s. 78]
Charakterystyka techniczna pojazdu
Charakterystyka techniczna pojazdu to zbiór informacji, które umo\
liwiają porównanie
technicznych właściwości ró\
nych pojazdów. Charakterystyka techniczna pojazdu obejmuje
podstawowe wymiary, masę, właściwości ruchowe, dane charakteryzujące konstrukcję
pojazdu. Na rys. 5 przedstawiono niektóre podstawowe parametry charakterystyki
technicznej samochodu.
Rys. 5. Podstawowe wymiary pojazdu [6, s. 15]
Długość pojazdu a  odległość miedzy skrajnymi punktami pojazdu mierzona
równolegle do jego osi podłu\
nej. Szerokość pojazdu b  odległość miedzy skrajnymi
punktami poprzecznego obrysu pojazdu uwzględniające kierunkowskazy i lusterka, je\
eli
są przymocowane w sposób nieruchomy. Wysokość pojazdu h  odległość między
płaszczyzną jezdni i równoległą do niej płaszczyzną przechodzącą przez najwy\
szy poło\
ony
punkt pojazdu nie obciÄ…\
onego. Rozstaw osi l  odległość między środkami kół
poszczególnych osi. Rozstaw kół s  odległość między punktami styku z powierzchnią jezdni
środków bie\
ników kół tej samej osi, dla kół pojedynczych. Prześwit w granicach rozstawu
osi c  odległość od powierzchni jezdni najni\
ej poło\
onego punktu znajdującego się między
osiami pojazdu maksymalnie obciÄ…\
onego. Prześwit poprzeczny p  odległość
od powierzchni jezdni najni\
ej poło\
onego punktu znajdującego się między kołami jednej osi
pojazdu maksymalnie obciÄ…\
onego.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Kąt natarcia ą1  kąt między płaszczyzną jezdni, a płaszczyzną styczną do kół przednich
i do obrysu przedniej dolnej części pojazdu maksymalnie obcią\
onego.
Kąt ą2  kąt między płaszczyzną jezdni, a płaszczyzną styczną do kół tylnych i do obrysu
tylnej dolnej części pojazdu maksymalnie obcią\
onego bez uwzględniania odchylanych
części nie umocowanych trwale do pojazdu.
Masa właściwa pojazdu to masa kompletnego pojazdu, łącznie z masą paliwa, olejów,
smarów i innych cieczy oraz masa normalnego wyposa\
enia, bez masy obsługi i ładunków.
Maksymalna masa całkowita pojazdu, to masa ustalona przez producenta dla
określonych warunków pracy.
Dopuszczalna masa całkowita pojazdu, to masa pojazdu ustalona przez władze
administracyjne dopuszczajÄ…ce go do ruchu.
A
adowność to ró\
nica miedzy maksymalna masą całkowitą, a masą własną pojazdu.
A
adowność dopuszczalna, to ró\
nica między dopuszczalną masą całkowitą, a masą
własną pojazdu.
ObciÄ…\
enie osi, to część masy całkowitej pojazdu przypadającej na oś, ustalona przez
producenta pojazdu dla określonych warunków pracy. Dopuszczalne obcią\
enie osi, to część
masy całkowitej pojazdu przypadającej na oś, ustalona przez organa administracyjne
dopuszczajÄ…ce pojazd do ruchu.
Uciąg dopuszczalny, to masa przyczep lub naczep, które mogą być sprzęgane
z pojazdem ciągnącym, ustalone przez wytwórcę.
Prędkość maksymalna, to największa średnia prędkość, jaką mo\
e osiągnąć pojazd nie
obciÄ…\
ony ze startu lotnego w określonych warunkach, pomiary na odcinku drogi 1000 m.
Prędkość maksymalna u\
yteczna, to największa średnia prędkość, jaką mo\
e osiągnąć
pojazd o dopuszczalnej masie całkowitej ze startu lotnego w określonych warunkach pomiaru
na odcinku drogi 1000 m.
Prędkość ekonomiczna, to prędkość przy której pojazd o dopuszczalnej masie całkowitej
w określonych warunkach pomiaru, zu\
ywa najmniej paliwa. Do pełnej charakterystyki
technicznej nale\
Ä… parametry takie jak: przyspieszenie pojazdu, droga hamowania,
kierowalność, hałas wewnętrzny i zewnętrzny, widoczność z miejsca kierowcy.
Producent ma obowiązek wydania dokumentacji techniczno  ruchowej (DTR) w której
uwzględniona jest cała charakterystyka pojazdu, wraz z obsługą i przeglądami technicznymi.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy pojazdem samochodowym?
2. Jak klasyfikuje siÄ™ pojazdy samochodowe?
3. Jakie wyró\
nia siÄ™ pojazdy samochodowe?
4. Jakie zasadnicze zespoły posiada ka\
dy pojazd samochodowy?
5. Jakie zadania spełniają zasadnicze zespoły pojazdu samochodowego?
6. Jakie znasz układy konstrukcyjne samochodów?
7. Jakie układy napędowe stosuje się w samochodach osobowych?
8. Jakie układy napędowe stosuje się w samochodach terenowych?
9. Co określa charakterystyka techniczna pojazdu?
10. Jaka jest ró\
nica między ładownością, a ładownością dopuszczalną?
11. Jakimi cechami charakteryzują się prędkości pojazdów?
12. Co określa uciąg dopuszczalny?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj klasyfikacji pojazdów samochodowych według wykonywanych przez nie
zadań.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale dydaktycznym kryteria klasyfikacji pojazdów,
2) dokonać podziału pojazdów samochodowych według wykonywanych przez nie zadań,
3) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- notatnik,
- przybory do pisania,
- plansze tematyczne,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przedstaw układy konstrukcyjne pojazdów, ich zastosowanie w pojazdach osobowych
i ciÄ™\
arowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) opisać układy konstrukcyjne pojazdów osobowych,
3) opisać układy konstrukcyjne pojazdów cię\
arowych,
4) uzasadnić w formie opisowej, jaki wpływ ma sposób usytuowania silnika na układ
konstrukcyjny całego pojazdu.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4,
- przybory do pisania,
- plansze tematyczne,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przedstaw charakterystykÄ™ technicznÄ… pojazdu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) określić podstawowe wymiary pojazdu, masę, ładowność,
3) przedstawić własności ruchowe pojazdu,
4) wymienić, jakie dane powinna zawierać charakterystyka techniczna pojazdu,
5) wykonać ćwiczenie w formie opisowej i rysunkowej.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4,
- przybory do pisania i rysowania,
- dokumentacja techniczna pojazdu,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) podać definicję pojazdu?
2) dokonać klasyfikacji pojazdów?
3) rozró\
nić zasadnicze zespoły pojazdu?
4) określić zadania zasadniczych zespołów pojazdu?
5) przedstawić układy konstrukcyjne pojazdu?
6) wskazać rodzaje układów napędowych stosowanych w samochodach
osobowych i ciÄ™\
arowych?
7) scharakteryzować układy napędowe nie posiadające wałów napędowych?
8) wyjaśnić ró\
nicę między ładownością, a ładownością dopuszczalną?
9) wskazać cechy charakteryzujące prędkości pojazdów?
10) określić charakterystykę techniczną pojazdu?
11) przedstawić zawartość dokumentacji technicznej pojazdu?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Zasady działania silników spalinowych
4.2.1. Materiał nauczania
Zadania stawiane silnikowi
Silnik spalinowy jest maszyną, w której następuje zamiana energii chemicznej zawartej
w paliwie na mechanicznÄ…. Proces ten odbywa siÄ™ poprzez spalanie mieszanki paliwa
z powietrzem. W silnikach samochodowych aby spalanie odbywało się właściwie, musi być
dobrany odpowiedni skład mieszanki paliwa i powietrza. Nawet właściwie przygotowana
mieszanka nie zapali się w temperaturze otoczenia. Aby mógł nastąpić całkowity cykl
przemiany energii chemicznej w mechanicznÄ…, nale\
y:
 dostarczyć do silnika paliwo i powietrze w odpowiedniej proporcji,
 zapewnić odpowiednie wymieszanie obu składników,
 zapewnić odpowiednie sprę\
enie mieszanki,
 spowodować zapalenie mieszanki,
 zapewnić odpowiednie warunki do spalenia mieszanki,
 zapewnić mo\
liwość przetworzenia uzyskanego w wyniku spalania ciśnienia gazów
spalinowych na pracÄ™ mechanicznÄ….
Ogólna budowa silnika, podział, zespoły silnika
Schemat tłokowego silnika spalinowego przedstawia rys. 6.
Rys. 6. Schemat tłokowego silnika spalinowego, 1  cylinder, 2  tłok, 3  wał korbowy, 4  korbowód,
5  głowica, 6 i 7 przewody dolotowe, 8 i 9 zawory dolotowy i wylotowy [6, s. 19]
W cylindrze 1 umieszczony jest tłok 2, który przesuwa się wzdłu\
osi cylindra. TÅ‚ok jest
połączony z wałem korbowym 3 za pomocą korbowodu 4, powiązanego przegubowo
z tłokiem i wałem korbowym. Elementy te tworzą mechanizm korbowy, który zamienia ruch
postępowo  zwrotny tłoka na ruch obrotowy wału korbowego. Skrajne poło\
enia tłoka noszą
nazwę górnego i dolnego martwego poło\
enia (GMP i DMP). Bardzo często nazywane
są jako górny i dolny martwy punkt.
Suw tłoka, to przesunięcie tłoka między GMP i DMP lub odwrotnie. Długość suwu
nazwano skokiem tłoka (S). Cylinder jest przykryty głowicą (5). Przestrzeń, która powstaje
między denkiem tłoka znajdującym się w GMP, a głowicą, nazywa się komorą spalania.
Do głowicy są doprowadzone dwa przewody, dolotowy (6) i wylotowy (7), zamykane
zaworami dolotowym (8) i wylotowym (9). Przewody te słu\
ą do napełniania (dolot) cylindra
świe\
Ä… mieszankÄ… i usuwania z niego spalin (wylot). Zaworami steruje mechanizm rozrzÄ…du.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
W skład tłokowego silnika spalinowego wchodzą zespoły:
 kadłub, jako szkielet łączący wiele mechanizmów i części silnika (cylindry, wał korbowy,
mechanizm rozrzÄ…du),
 głowica przykrywa kadłub z cylindrami, znajdują się te\
elementy mechanizmu rozrzÄ…du,
 mechanizm korbowy,
 układy zasilania, olejenia, chłodzenia, wylotowe.
Na podstawie zapłonu mieszanki silniki mo\
na podzielić na:
 silniki o zapłonie iskrowym,
 silniki o zapłonie samoczynnym,
 silniki dwusuwowe,
 silniki czterosuwowe.
W silniku iskrowym cylinder napełnia się mieszanką, która sprę\
ona przez tłok jest
zapalana przez iskrę ze świecy. W silniku wysokoprę\
nym cylinder napełnia się czystym
powietrzem, które zostaje sprę\
one przez tłok uzyskując wysoką temperaturę. Do zawartego
w komorze spalania silnie nagrzanego powietrza zostaje wtryśnięte paliwo, które ulega
samozapaleniu.
W silnikach czterosuwowych pełne cykle pracy obejmujące uzupełnienie cylindra
mieszankÄ…, jej sprÄ™\
enie, spalanie i usunięcie spalin z cylindra zamyka się w czterech suwach
tłoka (czterokrotne przebycie przez tłok drogi między GMP i DMP). W silnikach
dwusuwowych pełen cykl pracy zamyka się w dwóch suwach tłoka.
Zasada działania silników czterosuwowych o zapłonie iskrowym
Działanie czterosuwowego silnika o zapłonie iskrowym przedstawia rys. 7.
Rys. 7. Zasada działania silnika czterosuwowego o zapłonie iskrowym, a) napełnienie cylindra mieszanką,
b) sprÄ™\
enie, c) praca, d) wylot [6, s. 21]
Suw dolotu
Podczas suwu dolotu tłok przesuwa się od GMP do DMP przy otwartym zaworze
dolotowym. Tłok przesuwając się do DMP zasysa przez zawór mieszankę przygotowaną
w układzie zasilania, w tym czasie zawór wylotowy jest zamknięty (rys. 7).
Suw sprÄ™\
ania
Tłok po minieciu DMP rozpoczyna ruch w górę GMP, wtedy zawór dolotowy zostaje
zamknięty. Zamknięty pozostaje równie\
zawór wylotowy. Przesuwając się tłok ku GMP
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
sprÄ™\
a zassaną mieszankę, która w GMP tłoka zajmuje tylko objętość komory spalania
(rys. 7b).
Suw pracy
W momencie kiedy tłok znajduje się w pobli\
u GMP, następuje przeskok iskry
elektrycznej w świecy zapłonowej powodując zapłon sprę\
onej mieszanki. Mieszanka spala
się gwałtownie wydalając du\
ą ilość ciepła w gazach spalinowych, a tym samym wzrost
ciśnienia nad tłokiem. Dą\
Ä…ce do rozprÄ™\
enia siÄ™ gazy cisnÄ… z du\
ą siłą na denko tłoka
przesuwając go w DMP. W taki sposób wykonują pracę, w tym czasie obydwa zawory są
zamknięte, objętość nad tłokiem zwiększa się, maleje ciśnienie i temperatura gazów (rys. 7c).
Suw wylotu
Po wykonaniu pracy tłok zaczyna przesuwać się w GMP, jednocześnie w tym czasie
otwarty zostaje zawór wylotowy umo\
liwiając wypchnięcie spalin przez tłok. Proces wylotu
spalin trwa do czasu zamknięcia zaworu wylotowego (rys. 7d).
W silnikach czterosuwowych praca u\
yteczna jest wykonywana tylko w suwie pracy,
pozostałe suwy to czynności przygotowawcze.
Jednemu cyklowi pracy i czterem suwom tłoka odpowiadają dwa obroty wału korbowego.
Wyprzedzenie zapłonu
Zapalenie mieszanki w cylindrze, gdy tłok znajduje się dokładnie w GMP sprawiłoby,
\
e przyrost ciśnienia spowodowany spalaniem się mieszanki byłby niwelowany przez
oddalający się tłok od GMP. Wykorzystanie energii w czasie spalania byłoby niewielkie.
Dlatego więc mieszankę w cylindrze trzeba zapalić wcześniej, przed dojściem tłoka do GMP.
W ten sposób największe ciśnienie nastąpi w cylindrze na początku suwu pracy, dzięki
czemu cały suw zostanie wykorzystany na wykonanie przez silnik pracy. Ka\
dy silnik ma
swoją korzystną chwilę zapłonu mieszanki, tzw. wyprzedzenie zapłonu. Jest to kąt o który
obróci się wał korbowy silnika od chwili zapłonu mieszanki do chwili dojścia tłoka do GMP.
Rysunek 8 przedstawia zmianę ciśnienia p w cylindrze w czasie jednego cyklu pracy silnika
mierzonego kątem obrotu wału korbowego ą. Zapłon zbyt wczesny, krzywa a sprawia, \
e
znaczny przyrost ciśnienia przed dojściem tłoka do GMP przeciwdziała ruchowi tłoka.
Zapłon za póz
ny, krzywa c powoduje obni\
enie ciśnienia maksymalnego. Krzywa b
przedstawia przebieg zmian ciśnienia przy prawidłowym ustawieniu zapłonu.
Rys. 8. Wpływ wyprzedzenia zapłonu na przebieg narastania ciśnienia: a) zapłon przedwczesny,
b) zapłon prawidłowy, c) zapłon opóz
niony, ą. wz, , ą. wz  kąty wyprzedzenia zapłonu
oznaczają chwilę zapłonu [6, s. 23]
Fazy rozrzÄ…du
Początkowi otwarcia zaworów dolotowych i wylotowych PD i PW i chwilom ich
zamknięcia KD i KW odpowiadają określone poło\
enia kątowe wału korbowego silnika.
Wartości tych katów nazywane są fazami rozrządu. Wykres faz rozrządu pokazano na
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
rysunku 9, gdzie pokazano otwieranie i zamykanie zaworów podczas jednego cyklu pracy
silnika, czyli dwóch obrotów wału korbowego. Zawór dolotowy otwiera się przed GMP
a zamyka po DMP. Zawór wylotowy zostaje otwarty przed DMP, a zamyka się po GMP.
Nale\
y zwrócić tu uwagę, \
e w pobli\
u GMP obydwa zawory przez pewien czas sÄ… otwarte.
Taka sytuacja występuje w przypadku prawidłowego dobrania faz rozrządu dla konkretnego
silnika. Fazy rozrządu dobiera się doświadczalnie.
Rys. 9. Wykres faz rozrządu PD i PW  początek otwarcia zaworów dolotowych i wylotowych, KD i KW
 koniec dolotu i wylotu, zamkniecie zaworów dolotowych i wylotowych [6, s. 24]
Silniki czterosuwowe o zapłonie samoczynnym
Zasadę działania silnika o zapłonie samoczynnym przedstawia rysunek 10.
Rys. 10. Zasada działania silnika czterosuwowego o zapłonie samoczynnym, a) napełnianie cylindra
powietrzem, b) sprÄ™\
anie, c) praca, d) wylot [6, s. 26]
Suw dolotu
Podczas suwu dolotu (rys. 10a) tłok przesuwa się od GMP do DMP, zawór dolotowy jest
otwarty. Przesuwający się ku DMP tłok zasysa przez zawór powietrze doprowadzone przez
przewód dolotowy. W czasie tego suwu zawór wylotowy pozostaje zamknięty.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
 Suw sprÄ™\
ania
Tłok po minięciu DMP (rys. 10b) rozpoczyna ruch ku GMP, zawór dolotowy zostaje
zamknięty, powstaje tak\
e zamknięty zawór wylotowy. Tłok przesuwając się w kierunku
GMP sprÄ™\
a wypełniające cylinder powietrze. W silniku o zapłonie samoczynnym sprę\
anie
jest bardzo silne, sprÄ™\
ane jest czyste powietrze poniewa\
obecność paliwa mogłaby grozić
przedwczesnym zapłonem.
Suw pracy
Kiedy tłok znajduje się w okolicy GMP następuje wtrysk paliwa do komory spalania
(rys. 10c). SprÄ™\
one powietrze posiada wysokÄ… temperaturÄ™, paliwo szybko odparowuje
i zapala się. W wyniku spalania rośnie temperatura i ciśnienie gazów w cylindrze, które
cisnąc na tłok wykonują pracę. W tym czasie obydwa zawory są zamknięte.
Suw wylotu
Ruch tłoka ku górze powoduje wypchnięcie gazów z cylindra przez otwarty zawór
wylotu (rys. 10d). Po dojściu tłoka do GMP zamyka się zawór wylotowy i rozpoczyna się
kolejny cykl pracy silnika. W silniku wysokoprÄ™\
nym na ka\
dy cykl pracy przypadajÄ… dwa
obroty wału korbowego.
Wtrysk paliwa i zapalanie
Paliwem stosowanym w silnikach o zapłonie samoczynnym jest olej napędowy.
Mieszanka paliwa jest przygotowywana w komorze spalania w bardzo krótkim czasie, kiedy
tłok znajduje się blisko GMP. Paliwo wtryskiwane jest w postaci ciekłej, przed jego
wymieszaniem konieczne jest odparowanie co wymaga określonego czasu. Uzyskanie
właściwej mieszanki w komorze spalania jest mo\
liwe poprzez wtryśnięcie paliwa dokładnie
rozpylonego i dokładnie wymieszanego z powietrzem. Zale\
y to od sprawności wtryskiwacza
i całego układu podającego paliwo, oraz ruchu powietrza w komorze spalania wywołanego
odpowiednim ukształtowaniem komory spalania i przewodu dolotowego. Pojęciu
wyprzedzenia zapłonu w silniku o zapłonie iskrowym w silniku o zapłonie samoczynnym
odpowiada wyprzedzenie wtrysku.
Rodzaje komór spalania silnika o zapłonie samoczynnym
Komora spalania silnika o zapłonie samoczynnym musi zapewniać warunki
do prawidłowego odparowania wtryśniętego paliwa, wymieszanie go z powietrzem,
zapalenie mieszanki i kontrolowanie procesu spalania.
Komory spalania mo\
na podzielić na dzielone i niedzielone.
Komory niedzielone mają zastosowanie w silnikach z wtryskiem bezpośrednim (rys. 11).
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 11. Niedzielone komory spalania silników z wtryskiem bezpośrednim: a)  AEC, b)  FIAT,
c)  MAN  M, d)  Leyland [6, s. 29]
Komory dzielone to komory wstępne, wirowe z zasobnikiem powietrza. Komory
wstępne składają się z komory głównej, która stanowi przestrzeń nad tłokiem i komory
pomocniczej (rys.12).
Rys. 12. Komory wstępne: a)  komora wielootworowa, b)  komora jednokomorowa, 1  komora wstępna,
2  świeca \
arowa, 3  wtryskiwacz[6, s. 30]
Komora z zasobnikiem powietrza jest to komora z przestrzenią nad tłokiem i komorą
pomocnicza zwana zasobnikiem powietrza (rys. 13).
Rys. 13. Komora spalania z zasobnikiem powietrza: 1  zasobnik powietrza, 2  komora główna,
3  wtryskiwacz, 4  świeca \
arowa [6, s. 31]
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Doładowanie silników
Doładowanie silnika spalinowego ma na celu wprowadzenie do cylindra po zakończeniu
suwu dolotu, większej ilości powietrza lub mieszanki pod ciśnieniem wy\
szym ni\

atmosferyczne. Doładowanie zapewnia uzyskanie większej mocy silnika bez potrzeby
zwiększania jego pojemności skokowej lub zwiększania prędkości obrotowej. Doładowanie
korzystnie wpływa na przebieg spalania w silnikach o zapłonie samoczynnym i jest w nich
powszechnie stosowane. Doładowanie w silnikach o zapłonie iskrowym jest utrudnione,
poniewa\
przy znacznym sprÄ™\
eniu mieszanki pojawia siÄ™ spalanie stukowe. UrzÄ…dzeniem,
które dostarcza powietrza pod ciśnieniem 150 300 kPa jest sprę\
arka. Sposoby doładowania
silnika przedstawia rysunek 14.
Rys. 14. Sposoby doładowania silnika: a) doładowanie mechaniczne, b) turbodoładowanie, 1  sprę\
arka,
2  turbina [6, s. 32]
Doładowanie mechaniczne polega na zastosowaniu sprę\
arki napędzanej od wału
korbowego silnika. Przewa\
nie sÄ… to sprÄ™\
arki Rootsa (rys. 14a). Obecnie taki sposób
doładowania jest coraz rzadziej stosowany, poniewa\
część mocy silnika tracona jest
na napęd sprę\
arki.
Turbodoładowanie polega na wykorzystaniu energii gazów spalinowych w przewodzie
wylotowym silnika do napędu turbosprę\
arki (rys. 14b). TurbosprÄ™\
arka składa się ze
sprÄ™\
arki (1) i turbiny gazowej (2). Wirniki sprÄ™\
arki i turbiny są osadzone na wspólnym
wałku. Energia gazów spalinowych napędza turbinę, co z kolei wywołuje obroty sprę\
arki
doładowującej silnik. Turbosprę\
arki pracujÄ… z du\
ą prędkością obrotową do kilkudziesięciu
tysięcy obrotów na minutę.
Zasada działania silników dwusuwowych
W silniku dwusuwowym cały cykl napełniania cylindra mieszanką, sprę\
anie, spalanie
i usuwanie spalin odbywa się w czasie dwóch suwów tłoka i jednym obrocie wału
korbowego. Wykorzystuje się zmiany objętości w przestrzeni nad tłokiem i pod tłokiem.
Zasadę działania silnika dwusuwowego przedstawia rys. 15.
Podczas suwu sprÄ™\
ania na skutek ruchu tłoka w komorze korbowej (2) wytwarza się
podciśnienie. Tłok zbli\
ając się do GMP dolną krawędzią odsłania okno dolotowe (1)
co widać na rys. 15a. Przez odsłonięte okno do komory korbowej zostaje wessana mieszanka
paliwa z powietrzem przygotowana w gaz
niku. Suw sprÄ™\
ania połączony jest z suwem
dolotu. Po zapłonie mieszanki w komorze spalania tłok wykonuje ruch w kierunku DMP,
zasłaniając okno dolotowe (rys. 5b). W tym czasie mieszanka znajdująca się w zamkniętej
komorze korbowej zostaje sprÄ™\
ona przez tłok przesuwający się do DMP. Pod koniec tego
suwu górna krawędz
tłoka odsłania okno wylotowe (4, rys. 15), spaliny wychodzą z cylindra.
Tłok dalej przesuwa się w kierunku DMP, odsłaniając okno (3) kanału przelotowego
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Å‚Ä…czÄ…cego komorÄ™ korbowÄ… z cylindrem. SprÄ™\
ona wstępnie mieszanka pod tłokiem
przepływa do cylindra jednocześnie wypychając z niego pozostałość spalin. Proces ten
nazywa się przepłukiwaniem cylindra. W silnikach dwusuwowych dwa suwy tłoka
wystarczają do wykonania czynności składających się na pełny cykl pracy.
Rys. 15. Zasada działania silnika dwusuwowego o zapłonie iskrowym: a) suw sprę\
ania i dolotu, b) poczÄ…tek
suwu pracy i koniec dolotu, c) suw pracy i suw wylotu, 1  kanał dolotowy, 2  komora korbowa,
3  kanał przelotowy, 4  kanał wylotowy [6, s. 33]
Zaletą silników dwusuwowych jest ich prosta konstrukcja, brak mechanizmu rozrządu.
Wadą natomiast jest: większe zu\
ycie paliwa, bardziej toksyczne spaliny ze względu na
konieczność dodawania oleju do paliwa w celu smarowania mechanizmów. Silniki
dwusuwowe najczęściej u\
ywane są do napędu motocykli, motorowerów.
Silniki dwusuwowe o zapłonie samoczynnym
W silnikach dwusuwowych o zapłonie samoczynnym nie stosuje się wstępnego sprę\
ania
w komorze korbowej. Do cylindra dostarczane jest powietrze wstępnie sprę\
one przez
oddzielna pompę. Okna dolotowe są odsłaniane przez górną krawędz
tłoka, jak w silnikach
iskrowych. Wylot powietrza sterowany jest zaworowym mechanizmem rozrzÄ…du poprzez
zawory wylotowe umieszczone w głowicy silnika. Zapłon w takich silnikach odbywa się
przez wtryśnięcie dawki paliwa do silnie sprę\
onego i rozgrzanego powietrza w komorze
spalania. Zasadę działania takiego silnika przedstawia rysunek 16.
Rys. 16. Zasada działania silnika dwusuwowego o zapłonie samoczynnym: a) tłok sprę\
a powietrze w cylindrze,
b) wtrysk paliwa i suw pracy, c) otwarcie zaworu wylotowego i wlot spalin, d) odsłonięcie okna dolotowego, do cylindra
wpływa porcja świe\
ego powietrza jednocześnie wypychając resztkę spalin, 1  zawór wylotowy, 2  okno dolotowe,
3  pompa Å‚adujÄ…ca powietrze , 4  komora powietrzna [6, s. 35]
W silnikach dwusuwowych cylinder jest jednocześnie oczyszczony ze spalin i napełniony
świe\
ym ładunkiem. Wymiana zawartości cylindra musi nastąpić w bardzo krótkim czasie
jak: dopływ świe\
ego ładunku do komory korbowej, przepływ tego ładunku do cylindra,
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
usunięcie spalin z cylindra. Szczególną rolę odgrywają warunki przepływu gazów
spalinowych, które zale\
ą od dokładności i doboru chwil otwierania i zamykania okien
w cylindrze. Przedstawia to rysunek 17.
Rys. 17. Kolejne fazy wpływu spalin w silniku dwusuwowym: a) spaliny wylatują do układu wylotowego, fala
ciśnienia przesuwa się ku wylotowi, b) fala ciśnienia spalin oddala się od okna wylotowego za nią
ulatuje z cylindra świe\
a mieszanka, c) fala ciśnienia odbita od sto\
kowego układu wylotowego wraca
ku cylindrowi wtłaczając do niego z powrotem znajdująca się w przewodzie wylotowym mieszankę
(w tej chwili tłok powinien zasłonić okno wylotowe) [6, s. 36]
Podobnie jest ze strugami ładunku przepływającego z komory korbowej do cylindra.
Jednak tu występuje dodatkowa trudność, poniewa\
przepływ spalin i świe\
ego Å‚adunku
powinien być tak dobrany, aby ładunek ten nie uciekł przez zbyt długo otwarte okno
wylotowe (rys. 18).
Rys. 18. Systemy przepłukiwania silników dwusuwowych: a) zwrotne, b) wzdłu\
ne, c) krzy\
owe [6, s.36]
Nale\
yty ruch gazów w cylindrze jest uzyskiwany poprzez odpowiedni dobór kształtu
i wymiarów okien dolotowych oraz kierunku kanałów doprowadzających ładunek. Czas
zamykania i otwierania okien jest określony kątem obrotu wału korbowego (wykres faz
rozrzÄ…du silnika dwusuwowego przedstawia rys. 19).
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 19. Wykres faz rozrządu silnika dwusuwowego, PD i KD  otwarcie i zamknięcie okna dolotowego
(początek i koniec dolotu), PW i KW  otwarcie i zamknięcie okna wylotowego (początek i koniec wylotu), PPi
KP  otwarcie i zamknięcie okna przelotowego (początek i koniec płukania) [6, s. 37]
Wielkości charakteryzujące silniki spalinowe
Wymiarami charakteryzującymi silnik (rys.20) są: średnica D cylindra, skok tłoka S,
czyli droga jaką przebywa tłok w czasie jednego suwu.
Rys. 20. Charakterystyczne wymiary silnika [6, s. 37]
S = 2r
r  promień korby wału korbowego.
Skokowi tłoka w silniku czterosuwowym towarzyszy obrócenie wału korbowego
o połowę obrotu  180 oC.
Średnica cylindra i skok tłoka określają objętość skokową cylindra (pojemność).
Objętość ta jest równa iloczynowi skoku tłoka i powierzchni przekroju poprzecznego
cylindra.
 Å" D2
VS = S Å" AC = S Å" [dm3]
4
gdzie:
Vs  objętość skokowa cylindra
Ac  powierzchnia poprzecznego przekroju cylindra [dm3],
D  średnica cylindra [dm],
S  skok tłoka [dm].
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
 Stopień sprę\
ania
Przestrzeń cylindra zamknięta nad tłokiem znajdującym się w GMP nazywamy komorą
spalania lub komorÄ… sprÄ™\
ania.
Objętość komory spalania oznaczamy przez VK. Przestrzeń znajdującą się nad tłokiem
w jego DMP nazywamy całkowitą objętością cylindra VC.
VC = VS + VK
Wielkość sprę\
ania czynnika w cylindrze określamy stopniem sprę\
ania µ
Vc Vs +Vk Vs
µ = = = +1
Vk Vk Vk
Stopień sprę\
ania określa, ile razy zmniejszyła się objętość robocza silnika (objętość nad
tłokiem) w czasie sprę\
ania czynnika.
W silnikach z zapłonem iskrowym stopień sprę\
ania µ = 7 10. StopieÅ„ sprÄ™\
enia
µ = 13 22 stosuje siÄ™ w silnikach o zapÅ‚onie samoczynnym.
Prędkość obrotowa, moment obrotowy, moc, sprawność
Prędkość obrotowa n silnika określa liczbę obrotów wału korbowego w jednostce czasu,
przewa\
nie są to prędkości obrotowe silnika [w obr/min].
Moment obrotowy jest to moment przekazywany z wału korbowego silnika do wału
napÄ™dowego pojazdu M0 [kN·m], jednostkÄ… jest kiloniuton razy metr [kN·m].
Moc silnika P charakteryzuje mo\
liwość wykonania przez silnik określonej pracy
w jednostce czasu i oblicza siÄ™ ze wzoru:
P = É·M0 = 2 ·n·M0 [kW]
gdzie:
M0  moment obrotowy [kN·m],
µ  prÄ™dkość kÄ…towa,
n  prędkość obrotowa w s-1
Silnik spalinowy przetwarza energiÄ™ chemicznÄ… zawarta w paliwie na pracÄ™ mechanicznÄ…
odbieraną z wału korbowego. Tylko część energii dostarczonej w paliwie jest zamieniana na
pracÄ™ u\
yteczną i stanowi około 25 40% energii dostarczonej. Pozostała ilość 60 75%
zostaje stracona.
Bilans energetyczny silnika przedstawia rys. 21.
Rys. 21. Bilans energetyczny silnika [6, s.40].
Do zasadniczych strat energii zalicza siÄ™:
 energię odbieraną w postaci ciepła przez czynnik chłodzący silnik,
 energię uchodzącą w postaci ciepła z gazami spalinowymi,
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
 energię nie wyzwoloną wskutek niepełnego spalania,
 energię traconą w postaci ciepła oddawanego do otoczenia przez rozgrzany silnik,
 energię na pokonanie tarcia wewnętrznego elementów silnika,
 energiÄ™ zu\
ywaną do napędu urządzeń pomocniczych silnika.
Sprawnością silnika nazywamy stosunek energii uzyskanej w postaci pracy
mechanicznej odebranej z wału korbowego do energii chemicznej zawartej w paliwie.
·e = energia oddana w postaci pracy mechanicznej/energia dostarczona do silnika w paliwie
Sprawność jest zawsze mniejsza od jedności.
·e < 1
Podawana jest te\
w procentach ··100 = ·e %.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie zadania stawiane sÄ… silnikowi spalinowemu?
2. Jakie warunki musza być spełnione, aby powstał zapłon mieszanki?
3. Jakie podstawowe elementy składają się na budowę silnika spalinowego?
4. Jakie zespoły wchodzą w skład tłokowego silnika spalinowego?
5. Jaki jest podstawowy podział silników spalinowych?
6. Na jakiej zasadzie działają silniki czterosuwowe o zapłonie iskrowym?
7. Jaki wpływ ma wyprzedzanie zapłonu na przebieg narastania ciśnienia w cylindrze?
8. Co obrazuje wykres faz rozrzÄ…du?
9. Na jakiej zasadzie działają silniki czterosuwowe o zapłonie samoczynnym?
10. Jaki wpływ ma wtrysk paliwa na przebieg spalania?
11. Jakie są rodzaje komór spalania?
12. Jakie zadania spełniają komory spalania w silnikach z zapłonem samoczynnym?
13. W jakim celu stosuje się doładowanie silników?
14. Jaka jest zasada działania silnika dwusuwowego z zapłonem iskrowym, a silnika
z zapłonem samoczynnym?
15. Jaka jest ró\
nica działania silnika czterosuwowego z zapłonem iskrowym, a silnika
z zapłonem samoczynnym?
16. Jakimi właściwościami charakteryzują się silniki spalinowe?
17. Jaki wpływ ma bilans energetyczny silnika na jego sprawność?
18. Co nazywamy sprawnością silnika spalinowego, jakie przybiera wartości?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw zasadę działania silników czterosuwowych o zapłonie iskrowym, posługując
siÄ™ modelem silnika.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić zasadę działania silnika czterosuwowego o zapłonie iskrowym,
3) scharakteryzować poszczególne suwy tłoka przypadające na cykl pracy silnika,
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4) określić wykonanie pracy u\
ytecznej przez silnik,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- model silnika czterosuwowego,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przedstaw zasadę działania silnika czterosuwowego o zapłonie samoczynnym,
posługując się modelem silnika, określ zasadniczą ró\
nicę działania silnika czterosuwowego
z zapłonem iskrowym i samoczynnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić zasadę działania silnika czterosuwowego o zapłonie samoczynnym,
3) scharakteryzować poszczególne suwy tłoka przypadające na cykl pracy silnika,
4) określić zasadniczą ró\
nicę w działaniu silników czterosuwowych o zapłonie iskrowym
i samoczynnym,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- model silnika czterosuwowego z zapłonem samoczynnym,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Udowodnij, posługując się wykresem faz rozrządu, ze otwieranie i zamykanie zaworów
dolotowych i wylotowych nie następuje dokładnie w GMP i DMP.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) zdefiniować pojecie faz rozrządu,
3) posłu\
yć się wykresem faz rozrządu i udowodnić dlaczego otwieranie i zamykanie
zaworów dolotowych i wylotowych nie następuje dokładnie w GMP i DMP,
4) wykonać ćwiczenie w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- wykres faz rozrzÄ…du silnika czterosuwowego,
- model silnika,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Ćwiczenie 4
Przedstaw sposoby i cel doładowania silników spalinowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić cel i sposoby doładowania silników,
3) scharakteryzować doładowanie mechaniczne i turbodoładowanie,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele sprÄ™\
arek i turbin,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Przedstaw zasady działania silników dwusuwowych o zapłonie iskrowym
i samoczynnym. Wska\
zasadniczą ró\
nicę w działaniu silników.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić zasadę działania silnika dwusuwowego o zapłonie iskrowym,
3) przedstawić zasadę działania silnika dwusuwowego o zapłonie samoczynnym,
4) wskazać ró\
nicę w działaniu obydwu silników,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele silników,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 6
Określ wielkości charakteryzujące silniki spalinowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić podstawowe wymiary charakteryzujące silniki,
3) określić stopień sprę\
ania silnika,
4) podać przykładowy stopień sprę\
ania dla silników o zapłonie iskrowym i samoczynnym,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- plansze charakteryzujące podstawowe wielkości silnika,
- modele silników,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz? Tak Nie
1) określić zadania stawiane silnikom spalinowym?
2) przedstawić warunki, które muszą być spełnione, aby powstał zapłon
mieszanki?
3) wskazać podstawowe elementy, które stanowią budowę silnika ?
4) rozró\
nić zespoły, które tworzą silnik spalinowy?
5) dokonać podziału silników spalinowych?
6) przedstawić zasadę działania silników czterosuwowych o zapłonie iskrowym
i samoczynnym?
7) określić wpływ wyprzedzenia zapłonu na ciśnienie panujące w cylindrze?
8) scharakteryzować wykresy faz rozrządu silników?
9) przedstawić zasadę działania silników dwusuwowych o zapłonie iskrowym
i samoczynnym?
10) określić wpływ wtrysku paliwa na przebieg spalania?
11) rozró\
nić rodzaje komór spalania?
12) scharakteryzować sposoby działania silników?
13) określić wielkości charakteryzujące silniki spalinowe?
14) udowodnić, \
e bilans energetyczny silnika ma wpływ na jego sprawność?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.3. Budowa, działanie, obsługa układów i mechanizmów silnika
4.3.1. Materiał nauczania
Układy konstrukcyjne silników
Silniki spalinowe maja ró\
ne układy cylindrów. Układ cylindrów określa ukształtowanie
wielu innych mechanizmów silnika. Układy konstrukcyjne silników przedstawia rys. 22.
Rys. 22. Układy konstrukcyjne silników: a) napędowy, b) widlasty, c) przeciwsobny [6, s. 43]
Silniki rzędowe to silniki, w których cylindry są ustawione w rzędzie, jeden za drugim
(rys. 22a). Liczba cylindrów wynosi od dwóch do sześciu, większa liczba cylindrów stwarza
problemy konstrukcyjne związane z długością wału korbowego.
Silniki widlaste (rys. 22b), w których cylindry ustawione są w dwóch rzędach
odchylonych od siebie, zazwyczaj pod kÄ…tem 60° do 120°. Liczba cylindrów od dwóch do
ośmiu, cechuje ich stosunkowo niewielka długość i zwarta budowa.
Silniki przeciwsobne, (zwane silnikami typu  bokser  rys. 22c), których cylindry
uło\
one są w dwóch rzędach, po przeciwnych stronach wału korbowego. Silniki takie
są stosunkowo płaskie, chocia\
szerokie.
Kadłuby i głowice
Kadłub i głowica stanowią główne elementy silnika. W kadłubie umieszczony jest
mechanizm korbowy, w głowicy przewa\
nie mechanizm rozrządu. Kadłuby silników
sÄ… przewa\
nie odlewane z \
eliwa lub stopów aluminium. Odpowiedni kształt kadłuba wią\
e
w całość wszystkie cylindry i punkty podparcia wału korbowego, a niekiedy wałka rozrządu.
Ponadto zapewnia warunki prawidłowego chłodzenia cylindrów i smarowania wszystkich
elementów, które się obracają.
Kadłuby silników chłodzonych cieczą
W silnikach chłodzonych cieczą blok cylindrowy tworzy jedna całość z komorą korbową
(rys. 23).
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 23. Kadłub silnika z mokrymi tulejami cylindrowymi: 1  ciecz chłodząca cylindry,
2  komora korbowa, 3  tuleja cylindrowa [6, s. 64]
Tuleje cylindrowe nie stykające się z cieczą chłodzącą nazywamy suchymi;
bezpośrednio otoczone cieczą chłodzącą nazywamy mokrymi.
Kadłuby silników chłodzonych powietrzem
Cylindry silników chłodzonych powietrzem (rys. 24) są wykonywane jako oddzielne
elementy i przykręcane do kadłubów. Kadłuby w tym przypadku stanowią obudowę komory
korbowej.
Rys. 24. Cylinder chłodzony powietrzem [6, s. 64]
Du\
ą powierzchnię chłodzenia uzyskuje się przez otoczenie tulei cylindrowej \
ebrami.
GÅ‚owice
Głowica zamyka cylinder silnika od strony komory spalania. W silnikach chłodzonych
cieczą wszystkie elementy znajdujące się w głowicy są otoczone płaszczem cieczowym
(rys. 25).
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 25. Głowice silników czterosuwowych chłodzonych cieczą: a) silnika czterocylindrowego,
b) silnika dwucylindrowego [6, s. 65]
W silnikach chłodzonych powietrzem głowica z zewnątrz jest o\
ebrowana, podobnie jak
cylinder (rys. 26).
Rys. 26. Głowica silnika chłodzona powietrzem [6, s.66]
Głowice są wykonane jako odlewy ze stopów aluminium, niekiedy z \
eliwa. W głowicy
osadzone są elementy mechanizmu rozrządu, świece zapłonowe lub wtryskiwacze. Głowice
do kadłuba mocuje się śrubami wraz z uszczelką.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Mechanizm korbowy, konstrukcja
Zadaniem mechanizmu korbowego silnika jest zamiana ruchu postępowo  zwrotnego
tłoka na ruch obrotowy wału korbowego. Tłok jest połączony z wałem korbowym za pomocą
korbowodu, który wykonuje ruch zło\
ony. Tłok nadaje korbowodowi ruch postępowy,
obracanie się wału korbowego wprawia korbowód w ruch wahadłowy wokół sworznia
tłokowego, który łączy korbowód z tłokiem. Charakterystyczne wymiary mechanizmu
korbowego przedstawia rys. 27.
Rys. 27. Charakterystyczne wymiary mechanizmu korbowego [6, s.45]
r  promień korby, odległość między osią wału korbowego i osią czopa korbowego,
l  długość korbowodu,
ą  kąt obrotu korby wału mierzony od jej poło\
enia w GMP.
Największe siły działające na mechanizm korbowy to siły gazowe działające na denko
tłoka i siły masowe powstające na skutek bezwładności mas układu korbowego.
Konstrukcja układu korbowego
Tłoki silnika spalinowego spełniają zadania:
 uszczelniajÄ… cylindry,
 przekazują siły nacisku gazów na pozostałe mechanizmy,
 prowadzą górne części korbowodów,
 dostatecznie szybko odprowadzają ciepło z górnej części tłoka stykającej się
bezpośrednio ze spalinami.
Tłoki współczesnych silników są odlewane ze stopów aluminium, muszą być właściwie
ukształtowane, lekkie, wytrzymałe na ścieranie, dobrze przewodzić ciepło i zbytnio nie
zmieniać wymiarów pod wpływem zmian temperatury. Zasadnicze elementy tłoka
przedstawia rys. 28.
Rys. 28. Elementy tłoka: 1  denko, 2  piasta [6, s. 51]
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Część pierścieniowa słu\
y do osadzania pierścieni tłokowych. Pierścienie uszczelniają
tłok w cylindrze, a najni\
szy w zestawie ma odmienną konstrukcję, którego zadaniem jest
zgarnięcie oleju z gładzi cylindra, aby nie dostał się do komory spalania (rys. 29).
Rys. 29. Pierścienie tłokowe: a) uszczelniający b) zgarniający [6, s. 52]
Część prowadząca tłok w cylindrze przenosi siły nacisku tłoka na gładz
cylindrowÄ….
Piasty słu\
ą do podparcia sworznia tłokowego łączącego tłok z korbowodem (rys. 30).
Rys. 30. Sposoby osadzania sworznia tłokowego [6, s. 54]
Sworzeń tłokowy mo\
e się swobodnie obracać w tłoku i w główce korbowodu, mo\
e te\

być nieruchomo osadzony w jednym z elementów. Sworzeń tłokowy jest zabezpieczony
przed wysunięciem się pierścieniami sprę\
ynujÄ…cymi.
Korbowody
Korbowód łączy tłok z wałem korbowym, wykonywany jest przez odkuwanie ze stali.
W korbowodzie mo\
na rozró\
nić główkę (1), trzon (2), łeb (3) i pokrywę łba (4)
co przedstawiono na rys. 31.
Rys. 31. Korbowód i jego połączenie z tłokiem: a) schemat korbowodu, b) zespół korbowód  tłok  sworzeń
tłokowy, 1  główka, 2  trzon, 3  łeb, 4  pokrywa łba, 5  tłok z pierścieniami, 6  sworzeń,
7  śruby korbowodowe, 8  ło\
ysko ślizgowe [6, s. 54]
Główka łączy tłok ze sworzniem tłokowym. Trzon jest częścią łączącą główkę
korbowodu z jego Å‚bem. A
eb korbowodu obejmuje czop korbowy.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wały korbowe
Wały korbowe wykonuje się poprzez odkuwanie i odlewanie. Wał korbowy składa się
z elementów pokazanych na rys. 32.
Rys. 32. Elementy wału korbowego: 1  czopy główne, 2  czopy korbowe, 3  ramiona [6, s. 56]
Wały korbowe i łby korbowodów czterosuwowych silników są uło\
yskowane
w Å‚o\
yskach ślizgowych, smarowanych olejem doprowadzonym pod ciśnieniem.
Obsługa układu korbowego
Układ korbowy usytuowany jest wewnątrz silnika, nie wymaga obsługi bie\
Ä…cej.
Objawami niedomagań układu korbowego są:
 spadek mocy silnika,
 stuki wewnÄ…trz silnika,
 nadmierne zu\
ycie oleju połączone z dymieniem silnika,
 spadek ciśnienia oleju.
Przy wystąpieniu któregokolwiek z tych objawów nale\
y przerwać eksploatację pojazdu,
a następnie ustalić przyczynę niesprawności.
Zadania i rodzaje mechanizmów rozrządu
Zadaniem mechanizmu rozrządu jest sterowanie napływu mieszanki do cylindra
i usuwaniem z nich spalin. Mechanizmy rozrzÄ…du stosuje siÄ™ zasadniczo w silnikach
czterosuwowych, w silnikach dwusuwowych ma zastosowanie rozrząd tłokowy (okna
dolotowe i wylotowe). Części wchodzące w skład mechanizmu rozrządu pokazano na rys. 33.
Rys. 33. Mechanizm rozrządu: a) schemat, b) rysunek poglądowy  usytuowanie w silniku, 1  zawór,
2  sprÄ™\
arka zaworowa, 3  wał rozrządu, 4  popychacz, 5  drą\
ek popychacza, 6  dz
wignia zaworowa,
7  mechanizm korbowy, 8 napęd rozrządu [6, s. 59]
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Krzywki wałka rozrządu obracając się wymuszają ruch postępowo  zwrotny
ślizgających się po nich popychaczy. Popychacze wprawiają w ruch pozostałe elementy
mechanizmu rozrządu powodując wznios zaworów.
Ka\
demu zaworowi odpowiada oddzielna krzywka wałka rozrządu. Wałek rozrządu
mo\
e być umieszczony w kadłubie silnika lub w głowicy i jest napędzany od wału
korbowego za pomocą łańcucha lub paska zębatego.
Obsługa układu rozrządu
Podstawową czynnością obsługową w układzie rozrządu jest regulacja luzów
zaworowych. Wartość luzu jest ściśle określona i podana w instrukcji obsługi danego
pojazdu. W pojazdach spotyka się hydrauliczne popychacze zaworów z samoczynna
regulacją luzów. Luzy zaworowe nale\
y mierzyć w silniku zimnym lub gorącym i
postępować według wskazówek w instrukcji obsługi. Regulacji dokonuje się od pierwszego
cylindra. Na rysunku 34 przedstawiono mechanizmy napędu zaworów i miejsca pomiaru
luzów.
Rys. 34. Najczęściej spotykane mechanizmy napędu zaworów i miejsca pomiaru luzów oraz elementy
regulacyjne: a) regulacja za pomocą śruby i nakrętki, b) regulacja za pomocą wymiennych płytek,
c) układ z samoczynną regulacją. 1  śruba regulacyjna, 2  nakrętka kontrująca, 3  wymienna płytka [4, s. 35]
Do częstych niesprawności układu rozrządu nale\
y pęknięcie sprę\
yny zaworu, wymiana
jej nie nastręcza większych trudności, natomiast eksploatacja silnika z pęknięta sprę\
yna
mo\
e spowodować groz
ne następstwa.
Układ olejenia
Wszystkie ruchowe elementy silnika wymagają smarowania, które zmniejsza tarcie
miedzy współpracującymi częściami. Zadaniem układu olejenia w silniku jest doprowadzenie
oleju do punktów wymagających smarowania oraz zapewnienie odpowiedniego ciśnienia
w układzie smarowania. W silnikach do napędu pojazdów stosowane są dwa systemy
smarowania: system ciśnieniowy w silnikach czterosuwowych i system mieszankowy
w silnikach dwusuwowych. W systemie ciśnieniowym olej czerpany jest ze zbiornika,
pompowany pod ciśnieniem do wszystkich punktów smarowania, spływa
z powrotem do zbiornika. W tym systemie krÄ…\
y stała ilość oleju. W systemie
mieszankowym olej jest rozpuszczony w odpowiedniej proporcji w paliwie, przewa\
nie 30÷1
lub 50÷1. Przygotowana mieszanka benzyny z olejem przepÅ‚ywa przez komorÄ™ korbowÄ…,
smarujÄ…c Å‚o\
yska główne i korbowe, następnie przechodząc do cylindra smaruje gładz

cylindrowÄ….
W tym systemie olej musi być ciągle dostarczany z paliwem, poniewa\
razem z nim jest
spalany.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
System olejenia ciśnieniowego
Zasadniczymi elementami ciśnieniowego systemu olejenia są: zbiornik oleju, zwany
miską olejową, pompa oleju, kanały i otwory do rozprowadzania oleju do punktów smarnych,
filtry oleju, wskaz
nik poziomu oleju, urządzenie wskazujące ciśnienie oleju w obiegu, zawór
chroniÄ…cy system przed zbyt du\
ym ciśnieniem (rys. 35).
Rys. 35. Układ olejenia silnika: 1  wstępny filtr siatkowy, 2  pompa oleju, 3  manometr, 4  wlew oleju,
5  filtr czyszczenia zgrubnego, 6  filtr dokładnego czyszczenia, 7  zawór ograniczający ciśnienie,
8  miska olejowa, 9  wskaz
nik poziomu oleju [6, s. 68]
Miska olejowa zamyka kadłub silnika od spodu, wykonana jest z blachy stalowej. Pompa
oleju wytwarza ciśnienie niezbędne w układzie olejenia. Najczęściej stosowane są pompy
zębate. Dwa koła zębate zamknięte w obudowie, olej zasysany do komory pompy, napełnia
przestrzenie międzyzębne obracających się kół zębatych i jest w nich przenoszony
do kanałów olejenia. Jedno z kół napędzane jest od wałka rozrządu. Krą\
ący olej w układzie
olejenia ulega zanieczyszczaniu drobnymi opiłkami, osadem węglowym podczas spalania.
Niezbędne jest czyszczenie oleju poprzez filtrowanie za pomocą ró\
nych filtrów (siatkowych
z wymiennymi wkładkami, filtrami odśrodkowymi).
Obsługa układu olejenia obejmuje:
 sprawdzanie i uzupełnianie oleju w misce olejowej,
 okresowÄ… wymianÄ™ oleju (zalecenia producenta pojazdu),
 wymianę lub obsługę filtrów,
 kontrole ciśnienia oleju w czasie jazdy,
Poziom oleju sprawdza się za pomocą listwy zanurzonej w misce olejowej. Właściwy
poziom oleju określają kreski (poziom minimalny i maksymalny). Przy dolewaniu nale\
y
uwa\
ać, aby nie przekroczyć maksymalnego poziomu. Wymianę oleju wykonujemy
w terminach przewidzianych w instrukcji obsługi pojazdu. Do kontroli ciśnienia oleju
stosowane są manometry lub lampki kontrolne. Brak ciśnienia w układzie mo\
e spowodować
zatarcie silnika.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Układ chłodzenia
Zadaniem układu chłodzenia jest zapewnienie silnikowi właściwej temperatury pracy
i utrzymanie jej na stałym poziomie.
Są dwa systemy chłodzenia silników; system chłodzenia bezpośredniego i pośredniego.
W obu przypadkach czynnikiem do którego odprowadza się ciepło jest powietrze otaczające
silnik. System bezpośredni to chłodzenie powietrzem. W systemie chłodzenia pośredniego
czynnikiem pośredniczącym w wymianie ciepła jest ciecz zawarta w układzie chłodzenia
silnika.
Chłodzenie samoczynne następuje, gdy silnik omywany jest strumieniem powietrza
w wyniku ruchu pojazdu (motocykle). Chłodzenie wymuszone następuje wtedy, gdy silnik
omywany jest strumieniem powietrza tłoczonego przez dmuchawę (rys.36).
Rys. 36. Wymuszone chłodzenie silnika. 1  wirnik dmuchawy, 2  pasek klinowy, 3  przewód wylotowy,
4  króciec urządzenia ogrzewczego [6, s. 72]
Dmuchawa napędzana jest od wału korbowego przewa\
nie za pomocÄ… paska klinowego.
Cylindry i głowice silników otoczone są blaszanymi osłonami odpowiednio
ukierunkowującymi przepływ powietrza.
Chłodzenie cieczą
Przy chłodzeniu cieczą cylindry otoczone są przestrzenią, w której znajduje się ciecz
chłodząca. Typowy układ chłodzenia cieczą przedstawia rys. 37.
Rys. 37. Schemat obiegu cieczy chłodzącej w silniku. 1  pompa, 2  termostat, 3  przewody,
4  chłodnica,5  wentylator [6, s. 73]
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Opuszczająca silnik ciecz chłodząca przechodząc do chłodnicy oddaje ciepło drugiemu
czynnikowi, którym jest powietrze.
Chłodnica składa się z dwóch zbiorników (2 i 3), wielu rurek pionowych (1) łączących
obydwa zbiorniki (rys. 38).
Rys. 38. Chłodnica cieczy. 1  rurki, 2 i 3  zbiorniki [6, s. 73]
Ciecz chłodząca przepływa rurkami ze zbiornika górnego do dolnego, natomiast
powietrze przepływa pomiędzy rurkami podczas ruchu pojazdu. Krą\
enie cieczy chłodzącej
w układzie silnik  chłodnica wymusza pompa wodna, przewa\
nie odśrodkowa z wirnikiem
i odpowiednimi łopatkami. Pompa jest napędzana przewa\
nie paskiem klinowym od wału
korbowego. Intensywność chłodzenia zmienia się w zale\
ności od warunków pracy silnika.
Urządzeniem regulującym przepływ cieczy przez chłodnicę jest termostat. Budowa
i umieszczenie termostatu w układzie chłodzenia pozwala na to, \
e przy zbyt niskiej
temperaturze zamyka przepływ cieczy przez chłodnicę. Zmniejsza się intensywność
chłodzenia cieczy, a ciecz znajdująca się w silniku ogrzewa się szybciej. Gdy silnik nagrzeje
się do właściwej temperatury, zawór termostatu otwiera przepływ cieczy do chłodnicy.
Urządzeniem pomocniczym w układzie chłodzenia jest wentylator, który zwiększa przepływ
powietrza głównie podczas postoju pojazdu. W nowoczesnych pojazdach wentylator
napędzany jest oddzielnym silnikiem elektrycznym.
Obsługa układu chłodzenia
Obsługa techniczna układu chłodzenia w silnikach chłodzonych cieczą obejmuje:
 sprawdzenie i uzupełnienie płynów chłodzących,
 sprawdzenie szczelności układu chłodzenia,
 sprawdzenie i regulacja napięcia paska napędu wentylatora,
 sprawdzenie działania termostatu,
 kontrola stopnia zanieczyszczenia powierzchni wewnętrznych układu chłodzenia,
 usuwanie osadów, czyszczenie układu.
Sprawdzenie ilości cieczy i ewentualne jej dolanie, sprawdzenie napięcia paska napędu
wentylatora nale\
ą do obsługi codziennej samochodu. Niedostateczna ilość cieczy, ubywanie
cieczy, mo\
e być wynikiem intensywnego parowania lub przecieków w układzie poprzez
nieszczelności. Przyczyną mo\
e być uszkodzona chłodnica, przecieki na zacisku złączy
gumowych. Nale\
y u\
ywać specjalnych płynów o obni\
onej temperaturze krzepnięcia.
Poziom cieczy powinien odpowiadać znakom na zbiorniczku wyrównawczym. Przy układach
zamkniętych pracujących pod ciśnieniem, nie nale\
y dolewać cieczy przy silniku gorącym.
Uzupełniając ciecz nale\
y pamiętać aby była taka sama jaka jest w układzie. Zamarznięcie
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
płynu w układzie mo\
e spowodować pęknięcie bloku. Zbyt du\
e napięcie paska klinowego
mo\
e przyspieszyć zu\
ywanie siÄ™ Å‚o\
ysk prÄ…dnicy i pompy wodnej. Niedomagania
termostatu mogą powodować zbyt długie nagrzewanie się silnika po uruchomieniu poprzez
przedwczesne otwarcie się zaworu. Przy opóz
nieniu otwierania siÄ™ zaworu mo\
e dojść do
przegrzania silnika. Niesprawność wentylatora, niedomaganie pompy usuwa się w drodze
napraw. Układy chłodzenia powietrzem nale\
y utrzymywać w czystości, kontrolować
napięcie paska, a wyposa\
one w termostat kontrolować jego pracę.
Układy zasilania silników o zapłonie iskrowym
Zadaniem układu jest dostarczenie do cylindrów mieszanki paliwa z powietrzem o takim
składzie, który jest odpowiedni w danych warunkach pracy silnika. Są stosowane dwa
rodzaje układów zasilania: gaz
nikowe i wtryskowe. Schemat układu zasilania gaz
nikowego
obrazuje rys. 39.
Rys. 39. Schemat układu zasilania o zapłonie iskrowym. 1  zbiornik, 2  filtry paliwa, pompa, 4  filtr
powietrza, 5  gaz
nik, 6  przewód dolotowy [6, s. 76]
W samochodach gaz
nik zwykle umieszczony jest wy\
ej ni\
zbiornik. Zachodzi
konieczność stosowania pompy paliwa podającej paliwo ze zbiornika do gaz
nika.
Powszechnie są stosowane pompy mechaniczne przeponowe w których ruch przepony
wymuszony jest przez mimośród wałka rozrządu. Filtry paliwa wyłapują zanieczyszczenia
paliwa, wodÄ™ i drobne zanieczyszczenia mechaniczne. Filtry powietrza usytuowane
sÄ… na wlocie do gaz
nika, usuwajÄ…c z zassanego powietrza przewa\
nie pył. Gaz
nik wytwarza
mieszankę paliwa z powietrzem, reguluje jej ilość, jednak nie zapewnia właściwej proporcji
powietrza do paliwa w całym zakresie prędkości obrotowej silnika. W celu poprawienia tej
niekorzystnej charakterystyki stosuje siÄ™ gaz
niki z urzÄ…dzeniami rozruchowymi, biegu
jałowego, urządzeniami wzbogacającymi mieszankę i pompami przyśpieszającymi.
Urządzenia rozruchowe pojazdów, gaz
niki samochodowe
Podczas rozruchu zimnego silnika tylko niewielka część ciekłego paliwa zdą\
y
odparować, czego efektem jest zbyt uboga mieszanka. Zadaniem urządzenia rozruchowego
jest wzbogacenie mieszanki. W czasie rozruchu silnika gaz
nik powinien wytwarzać
mieszankę dziesięciokrotnie bogatszą ni\
podczas pracy przy średnim obcią\
eniu.
Najprostszym urzÄ…dzeniem rozruchowym jest gaz
nik z przepustnica rozruchowÄ… (rys. 40).
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 40. Schemat gaz
nika z przepustnicą rozruchową, 1  przepustnica rozruchowa, 2  zawór [6, s. 80]
Przepustnica rozruchowa (1) usytuowana jest przy wlocie powietrza do gaz
nika.
Przymknięcie przepustnicy prawie całkowicie odcina dopływ powietrza do gardzieli, w której
powstaje wtedy znaczne podciśnienie. Podciśnienie powoduje intensywny wypływ paliwa
z rozpylacza i wzbogacenie mieszanki. Zawór (2) umieszczony w przepustnicy rozruchowej
w czasie rozruchu jest zamknięty. Kiedy silnik zacznie pracować, następuje spadek ró\
nicy
ciśnienia po obu stronach przepustnicy, powodując ściśnięcie sprę\
yny i otwarcie zaworu,
co zapobiega nadmiernemu wzbogacaniu mieszanki. Nowoczesne gaz
niki sÄ… wyposa\
one
w specjalne urzÄ…dzenia rozruchowe, stanowiÄ…ce jakby oddzielny gaz
nik pomocniczy.
Schemat takiego gaz
nika przedstawia rys. 41.
Rys. 41. Schemat gaz
nika połączonego z gaz
nikiem rozruchowym, 1  komora pływakowa, 2  przepustnica,
3, 5, 7  dysze, 4  studzienka, 6  płytka, 8  komora, 9  dz
wignia, 10  kanał [6, s. 80]
Przestawienie przez kierowcÄ™ dz
wigni (9) w poło\
enie rozruchowe powoduje obrócenie
płytki (6) w takie poło\
enie, przy którym następuje połączenie studzienki paliwowej (4)
z kanałem (10) wprowadzając mieszankę do przewodu dolotowego. Kanał (10) usytuowany
jest poza przepustnicÄ… (2) gaz
nika. Podciśnienie za zamkniętą przepustnicą wysysa
ze studzienki (4) paliwo. Paliwo z powietrzem doprowadzanym dyszami (7 i 5) tworzy
w komorze (8) bogatą mieszankę. W chwili rozruchu paliwo wypływa ze studzienki (4) bez
ograniczeń tworząc bogatą mieszankę rozruchową. Właściwy skład mieszanki mo\
na
zapewnić przez odpowiedni dobór średnicy otworu dyszy (3). W wielu przypadkach gaz
niki
rozruchowe działają samoczynnie w zale\
ności od stanu cieplnego silnika. Sterowane
sÄ… przez termostaty. Gdy silnik pracuje bez obciÄ…\
enia, czyli podczas biegu jałowego,
w gaz
niku montuje siÄ™ urzÄ…dzenie polepszajÄ…ce warunki tworzenia mieszanki podczas biegu
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
jałowego silnika. W chwili nagłego otwarcia przepustnicy gaz
nika, czyli nagłego wciśnięcia
pedału przyspieszenia przepływ powietrza staje się szybszy ni\
wypływ paliwa z rozpylacza.
Mieszanka w tym momencie staje się bardzo uboga, zwiększone obcią\
enie silnika
potrzebuje wzbogaconej mieszanki. Chwilowe wzbogacenie mieszanki przy nagłym otwarciu
przepustnicy spełnia pompa przyśpieszająca. Jest to zwykła wyporowa pompa tłokowa
wbudowana w gaz
nik wyposa\
ona w rozpylacz przyśpieszający.
Układ zasilania wtryskowego
Gaz
nik nie dostarcza do ka\
dego cylindra identycznej mieszanki, o takim samym
składzie, stopniu wymieszania i odparowania paliwa. Zastosowanie zasilania wtryskowego
niekiedy usuwa te niedogodności. Polega ono na okresowym dostarczaniu paliwa w pobli\
e
zaworów dolotowych wszystkich cylindrów metodą wtrysku. Ilość podawanego paliwa
sterowana jest urządzeniem elektronicznym. Schemat układu zasilania wtryskowego
sterowanego elektronicznie przedstawia rys. 42.
Rys. 42. Schemat elektronicznie sterowanego układu zasilania wtryskowego silnika o zapłonie iskrowym.
1  czujnik otwarcia przepustnicy, 2  czujnik prędkości obrotowej, 3  czujnik temperatury powietrza,
4  czujnik temperatury cieczy chłodzącej, 5  czujnik kata wyprzedzenia zapłonu, 6  akumulator
z czujnikiem stanu naładowania, 7  urządzenie sterujące pracą wtryskiwaczy, 8  wtryskiwacz,
9  wtryskiwacz rozruchowy, 10  pompa paliwa [6, s. 86]
Do urządzenia sterującego (7) są wprowadzone dane (sygnały elektryczne) określające
chwilowy stan pracy silnika. Dane przekazywane sÄ… przez czujniki: obciÄ…\
enie silnika
(otwarcie przepustnicy)  czujnik (1), prędkość obrotowa  czujnik (2), temperatura
powietrza w przewodzie dolotowym  czujnik (3), temperatura cieczy chłodzącej  czujnik
(4), kąt wyprzedzenia zapłonu  czujnik (5), stan naładowania akumulatora  czujnik (6).
Urządzenie (7) przetwarza te dane sterując praca wtryskiwaczy (8), zmieniając ilość
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
wtryskiwanego paliwa i chwilÄ™ jego wtrysku. Podczas rozruchu uruchamiany jest dodatkowy
wtryskiwacz (9). Ciśnienie paliwa w układzie wtryskowym wytwarza pompa (10).
Obsługa układu zasilania silników gaz
nikowych
W układzie zasilania silników gaz
nikowych obsługi wymagają zespoły:
 zbiornik paliwa i przewody,
 pompa zasilajÄ…ca,
 gaz
nik,
 filtr powietrza.
Podstawową czynnością przy obsłudze zbiorników paliwa jest ich napełnianie czystym
paliwem bez osadów. Pewne zanieczyszczenia mo\
liwe sÄ… do zatrzymania na filtrach
siatkowych. Zbiornik paliwa nale\
y okresowo przemywać z osadów, sprawdzać dro\
ność
kanałów i otworów wentylacyjnych w korku wlewu. Przewody paliwowe nale\
y utrzymywać
w czystości, a zauwa\
one nieszczelności połączeń usuwać. Obsługa pompy zasilania polega
na okresowym czyszczeniu filtra odstojnika paliwa, sprawdzenie ciśnienia i podciśnienia
wytwarzanego przez pompę, sprawdzenie szczelności jej zaworków. Obsługa gaz
nika polega
na okresowym czyszczeniu i regulowaniu. Reguluje się prędkość obrotową biegu jałowego,
skład mieszanki oraz poziom paliwa w komorze pływakowej. Podczas składania gaz
nika
nale\
y zwrócić uwagę na czystość i jakość zakładanych uszczelek oraz szczelność złączy.
Obsługa filtru powietrza polega na okresowej jego wymianie.
Układy zasilania silników o zapłonie samoczynnym
Układ zasilania silnika o zapłonie samoczynnym musi zapewnić wtrysk dawki paliwa
wprost do cylindra. W skład typowego układu silnika o zapłonie samoczynnym wchodzą
elementy przedstawione na rys. 43.
Rys. 43. Schemat układu zasilania silnika o zapłonie samoczynnym. 1  pompa, 2  zbiornik paliwa, 3  filtr,
4  pompa wtryskowa, 5  wtryskiwacze, 6  przewody przelewowe, 7  regulator prędkości obrotowej
[6, s. 87]
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Pompa zasilajÄ…ca (1) podaje paliwo ze zbiornika (2), przez filtr (3) do pompy
wtryskowej. Pompa wtryskowa (4) tłoczy odmierzoną dawkę paliwa przewodami wysokiego
ciśnienia do wtryskiwaczy (5). Nadmiar paliwa z filtru pompy wtryskowej i wtryskiwaczy
spływa do zbiornika przewodami przelewowymi (6). Najczęściej stosowane są tłoczkowe
pompy zasilające zblokowane z pompą wtryskową. Ciśnienie tłoczenia pompy zasilającej
wynosi 100 200 kPa. Zasadę działania pompy wtryskowej z obracającymi się tłoczkami
przedstawia rys. 44.
Rys. 44. Zasada działania zespołu tłoczącego pompy wtryskowej z obracającym tłoczkiem:
1  otwór dolotowy, 2  otwór przelewowy [6, s. 91]
W czasie ruchu tłoczka ku dołowi przez otwór (1) jest zasysane paliwo do cylinderka (b).
W pierwszej fazie ruchu tłoczka ku górze jego górna krawędz
zasłania otwór dolotowy (1)
i przelewowy (2). Rozpoczyna się wtłaczanie paliwa do wtryskiwacza. W końcowej fazie
ruchu tłoczka ku górze dolna krawędz
jego śrubowego wycięcia odsłania otwór przelewowy
(2), powodując zakończenie tłoczenia (d). Do wtryskiwacza została podana określona dawka
paliwa.
Zmianę dawki paliwa uzyskuje się przez obrót tłoczka wokół osi (e). Śrubowy kształt
dolnej krawędzi tłoczka sprawia, \
e na skutek obrotu tłoczka zmienia się chwila odsłonięcia
otworu przelewowego, a tym samym zmienia się dawka paliwa (e). Ustawienie tłoczka
w poło\
eniu, w którym przestrzeń nad tłoczkiem jest stale połączona z otworem
przelewowym sprawia, \
e paliwo nie jest tłoczone pomimo ruchu tłoczka (f).
Obsługa układu zasilania silników z zapłonem samoczynnym
Obsługą objęte są następujące zespoły: zbiornik paliwa, filtry paliwa, pompa zasilająca,
pompa wtryskowa, wtryskiwacze.
W przypadku tych silników nie wolno dopuścić, aby poziom paliwa w zbiorniku spadł
poni\
ej minimum. Mo\
e to spowodować zassanie przez pompę paliwową powietrza
i w efekcie doprowadzić do zapowietrzenia instalacji. Przewody nale\
y utrzymać w
czystości, kontrolując ich szczelność. Obsługa filtrów polega na wymianie wkładów
filtracyjnych. Obsługa pomp zasilających to badanie szczelności, wydajności oraz
wytwarzanego przez nią ciśnienia i podciśnienia. Obsługę pompy wtryskowej mo\
na
podzielić na stałą i okresową. Do stałej nale\
y: niedopuszczenie do zapowietrzenia, usuwanie
pojawiających się przecieków paliwa, kontrolowanie poziomu oleju w kadłubie i regulatorze
obrotów. Do obsługi okresowej nale\
y: zmiana oleju w regulatorze i kadłubie pompy,
smarowanie urzÄ…dzenia do zmiany kÄ…ta wyprzedzenia wtrysku, regulacja pompy i regulatora
prędkości obrotowej. Objawami nieprawidłowej pracy wtryskiwaczy są: przegrzewanie się
silników, spadek mocy, wzrost zu\
ycia paliwa i nadmierne dymienie. Kontrola wtryskiwaczy
obejmuje: ciśnienie wtrysku, kształt i kąt rozpylenia strugi.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie rozró\
nia się układy konstrukcyjne silników?
2. Jakie elementy silnika umieszczone są w kadłubie?
3. Jakie rozró\
niamy kadłuby silników?
4. Jakie rozró\
niamy głowice?
5. Jakie zadania stawiane sÄ… mechanizmom korbowym silnika?
6. Jak są zbudowane tłoki silnikowe i jakie są ich zadania?
7. Jaką role spełniają pierścienie tłokowe?
8. Jak sÄ… zbudowane korbowody i jakie sÄ… ich zadania?
9. Jakie objawy niedomagań występują w układzie korbowym?
10. Jakie zadania spełnia mechanizm rozrządu silnika?
11. Jakie rozró\
niamy rodzaje mechanizmów rozrządu?
12. Na czym polega obsługa układu rozrządu?
13. Jakie zadania spełnia układ olejenia w silnikach?
14. Na jakiej zasadzie działają ciśnieniowe układy olejenia?
15. Jakie czynności obejmuje obsługa układów olejenia?
16. Jakie zadania spełniają układy chłodzenia silników?
17. Jaka jest budowa i zasada działania cieczowego układu chłodzenia silników?
18. Jakie czynności obejmuje obsługa chłodzenia silników?
19. Jakie rozró\
nia się elementy zasilania silników?
20. Jakie zadania spełniają poszczególne elementy układu zasilania o zapłonie iskrowym?
21. W jaki sposób działają urządzenia rozruchowe pojazdów?
22. Jakie zadania spełniają układy zasilania wtryskowego?
23. Jakie czynności obejmuje obsługa układów zasilania silników gaz
nikowych?
24. Na jakiej zasadzie działają układy zasilania silników o zapłonie samoczynnym?
25. Jaka jest budowa i zasada działania poszczególnych elementów układu zasilania
silników o zapłonie samoczynnym?
26. Jakie czynności obsługowe wykonuje się dla poszczególnych zespołów zasilania
silników o zapłonie samoczynnym?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw budowę układów konstrukcyjnych silników.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasadę działania poszczególnych układów konstrukcyjnych
silników,
3) określić jaki wpływ ma konstrukcja silnika na ukształtowanie innych mechanizmów
silnika,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie schematycznej i opisowej,
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania i rysowania,
- modele układów konstrukcyjnych silników, plansze, rysunki,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Ćwiczenie 2
Przedstaw budowę i rodzaje kadłubów silnika.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić rodzaje i budowę kadłubów silnika,
3) określić zadania stawiane kadłubom silnika,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele kadłubów silnika, plansze, rysunki,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przedstaw budowę, zadania, charakterystyczne wymiary i czynności obsługowe
mechanizmu korbowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) określić charakterystyczne wymiary i budowę mechanizmu korbowego,
3) przedstawić konstrukcję mechanizmu korbowego i zadania jakie spełniają poszczególne
jego elementy,
4) określić zakres czynności i niedomagania mechanizmu korbowego,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele mechanizmów korbowych, plansze, rysunki,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Przedstaw budowę, zasadę działania i czynności obsługowe systemu olejenia
ciśnieniowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) scharakteryzować poszczególne elementy i ich rolę w układzie olejenia,
3) określić zakres czynności obsługowych układu olejenia,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- plansze, rysunki, schematy układu olejenia,
- modele misek olejowych, pomp zębatych, filtrów,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Ćwiczenie 5
Przedstaw budowę, zasadę działania i czynności obsługowe układów chłodzenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i sposoby chłodzenia silników (samoczynne, wymuszone),
3) scharakteryzować poszczególne elementy układu chłodzenia cieczą i ich rolę w układzie,
4) określić zakres regulacji intensywności chłodzenia, regulację przepływu cieczy,
5) określić rolę wentylatora w układzie chłodzenia cieczą i dmuchawy przy chłodzeniu
powietrzem,
6) przedstawić czynności obsługowe układów chłodzenia,
7) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele silników z układami chłodzenia,
- modele pomp, chłodnic, termostatów, wentylatorów,
- plansze, rysunki, schematy układów chłodzenia silników,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 6
Przedstaw budowę, zasadę działania i obsługę układów zasilania silników o zapłonie
iskrowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę, zasadę działania układów zasilania silników z zapłonem iskrowym,
3) określić czynności obsługowe układów zasilania silników o zapłonie iskrowym,
4) scharakteryzować urządzenia rozruchowe i budowę gaz
ników,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele silników z zapłonem iskrowym,
- modele gaz
ników, pomp paliwowych, filtrów,
- plansze, rysunki, schematy układów zasilania o zapłonie iskrowym,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Ćwiczenie 7
Przedstawić zasadę działania i budowę układu zasilania wtryskowego o zapłonie
iskrowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić istotę działania i budowę układu zasilania wtryskowego,
3) scharakteryzować poszczególne urządzenia i ich wpływ na działanie układu
wtryskowego,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej i schematycznej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania i rysowania,
- plansze, rysunki, schematy elektronicznie sterowanego układu zasilania,
- modele elementów zasilania,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 8
Przedstaw budowę, zasadę działania i czynności obsługowe układów zasilania silników
o zapłonie samoczynnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasadę działania układów zasilania silników o zapłonie
samoczynnym,
3) scharakteryzować poszczególne elementy układu i ich wpływ na działanie układu
zasilania o zapłonie samoczynnym,
4) określić czynności obsługowe układu zasilania silników o zapłonie samoczynnym,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej i rysunkowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele silników z zapłonem samoczynnym,
- modele pomp wtryskowych, pomp zasilających, filtrów, wtryskiwaczy,
- plansze, rysunki, schematy układów zasilania silników o zapłonie samoczynnym,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozró\
nić układy konstrukcyjne silników?
2) dokonać podziału kadłubów silnika?
3) przedstawić zadania stawiane układom korbowym silników?
4) wskazać podstawowe elementy układu korbowego silnika?
5) określić rolę tłoków, pierścieni, korbowodów, sworzni tłokowych?
6) przedstawić zadania i rolę mechanizmu rozrządu silnika?
7) rozró\
nić rodzaje mechanizmów rozrządu?
8) określić czynności obsługowe układu rozrządu?
9) określić rolę i zadania układu olejenia silnika?
10) wskazać czynności obsługowe układów olejenia?
11) przedstawić zadania i rolę układów chłodzenia?
12) scharakteryzować budowę i zasady działania układów chłodzenia?
13) rozró\
nić układy zasilania silników?
14) przedstawić budowę i zasadę działania układów zasilania silników?
15) wskazać czynności obsługowe układów zasilania silników?
16) przedstawić sposób działania urządzeń rozruchowych, rodzaje gaz
ników?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.4. Budowa mechanizmów przenoszenia napędu
4.4.1. Materiał nauczania
W skład układu napędowego wchodzą zespoły; sprzęgło, skrzynka prędkości,
przekładnia główna z mechanizmem ró\
nicowym, półosie napędowe przekazujące moment
obrotowy z przekładni głównej do kół.
Sprzęgło
Sprzęgło słu\
y do odłączenia wału korbowego silnika z zespołami układu napędowego
oraz do płynnego włączania (sprzęgania) z tymi zespołami.
Ponadto zadaniem sprzęgła jest zabezpieczanie mechanizmów przed nadmiernym
obciÄ…\
eniem. Przykład konstrukcji sprzęgła ciernego jednotarczowego suchego przedstawia
rys. 45.
Rys. 45. Konstrukcja sprzęgła ciernego jednotarczowego. 1  koło zamachowe, 2  tarcza dociskowa,
3  tarcza sprzęgła, 4  dz
wigienki, 5  tuleja wyciskowa, 6  pokrywa sprzęgła, 7  sprę\
yny dociskowe
[6, s. 109]
Naciśnięcie pedała sprzęgła powoduje przesunięcie tulei wyciskowej (5) w lewo. Tuleja
naciska dz
wigienki (4) za pośrednictwem ło\
yska tocznego oporowego, co powoduje
przesunięcie w prawo tarczy dociskowej (2) i poluzowanie tarczy sprzęgła (3) osadzonej na
wałku sprzęgłowym skrzyni biegów. Ta czynność powoduje, \
e wałek sprzęgłowy wraz
z tarczą sprzęgłową mogą wirować niezale\
nie od wału korbowego silnika. Zwolnienie
nacisku na dz
wigienki (4) sprawia, \
e sprÄ™\
yny dociskowe (7) ponownie zaciskajÄ… tarczÄ™
sprzęgłową między kołem zamachowym (1) a tarczą dociskową (2), powodując sprzęgnięcie
silnika ze skrzynką biegów. W du\
ych samochodach ciÄ™\
arowych stosuje się sprzęgła cierne
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
wielotarczowe. W mechanicznych układach sterowania ruch pedału sprzęgła i siła do niego
przyło\
ona zostajÄ… przeniesione na Å‚o\
ysko wyciskowe za pośrednictwem zestawu dz
wigni
i cięgien.
W hydraulicznych układach sterowania (rys.46) związana z pedałem (1) sprzęgła pompa
(2) jest połączona przewodami (3) z siłownikiem (4). Siłownik jest sprzę\
ony z dz
wigniÄ… (5),
która steruje poło\
eniem Å‚o\
yska wyciskowego. Układ jest napełniony cieczą. Naciśnięcie
pedału sprzęgła powoduje przesunięcie tłoka w pompie. Ciecz jest przetłaczana do siłownika
(4) poprzez parcie na tłok powodując jego przesunięcie. Tłok siłownika za pośrednictwem
dz
wigienki (5) przesuwa Å‚o\
ysko wyciskowe, wyłączając sprzęgło.
Rys. 46. Hydrauliczny układ sterowania sprzęgła. 1  pedał sprzęgła, 2  pompa, 3  przewody,
4  siłownik, 5  dz
wignie [6, s. 113]
Skrzynki biegów
W pojazdach samochodowych są stosowane trzy rodzaje skrzynek biegów:
- zwykłe skrzynki biegów, przeło\
enie biegu i jego włączenie dokonuje kierowca,
- półautomatyczne skrzynki biegów, gdzie \
ądane przeło\
enie wybiera kierowca, natomiast
jego włączenie dokonuje automat,
- automatyczne skrzynki biegów, gdzie dobór najkorzystniejszego w danych warunkach
przeło\
enia i jego włączanie odbywa się samoczynnie.
Powszechnie stosowane są skrzynki biegów zwykłe (rys. 47).
Rys. 47. Skrzynka biegów z przesuwanymi kołami zębatymi: a) rysunek perspektywiczny, b) schemat.
1  wałek sprzęgłowy, 2  wałek pośredni, 3  wałek główny [6, s. 114]
Skrzynka ta ma z reguły trzy wałki. Wałek sprzęgłowy (1), wyprowadzony jest
z obudowy skrzynki biegów w stronę sprzęgła. Wałek ten słu\
y do wprowadzania do
skrzynki biegów momentu obrotowego odbieranego z silnika. Wałek główny (3),
wyprowadzony z obudowy skrzynki biegów w stronę wału napędowego i z nim połączony.
Wyprowadza ze skrzynki biegów moment obrotowy odpowiednio zwiększony przez
przeło\
enie. Wałek pośredni (2), całkowicie znajduje się wewnątrz skrzynki biegów
i pośredniczy w przeniesieniu momentu z wałka sprzęgłowego na wałek główny. Moment
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
obrotowy odbierany z silnika jest wprowadzany do skrzynki biegów przez wałek sprzęgłowy
(1), a następnie przez parę kół zębatych Z1S i Z2S i kierowany na wałek pośredni (2). Z tego
wałka napęd jest przekazywany na wałek główny (3) przez odpowiednią parę kół zębatych.
W ten sposób otrzymujemy:
- bieg I  współpracują koła zębate Z21 i Z31,
- bieg II  współpracują koła zębate Z22 i Z32,
- bieg III  bezpośrednie sprzę\
enie wałka sprzęgłowego (1) z wałkiem głównym (3).
W tym przypadku nie jest u\
yta \
adna przekładnia, na wał napędowy jest przekazywany
moment obrotowy silnika. Bieg wsteczny, zmiana kierunku wirowania wałka głównego,
w tym konieczne jest dodanie koła zębatego biegu wstecznego.
Przekładnie główne
Przekładnia główna to stale zazębiona przekładnia zębata usytuowana między kołami
napędzanymi. W większości pojazdów przekładnia główna zmienia kierunek przekazywania
napędu z podłu\
nego zgodnie z kierunkiem wału korbowego na poprzeczny zgodny
z kierunkiem osi samochodu. Kiedy silnik ustawiony jest poprzecznie nie zachodzi potrzeba
zmiany kierunku przekazywania napędu. W typowych rozwiązaniach konstrukcyjnych
przekładnię główna stanowi para kół zębatych sto\
kowych (rys. 48).
Rys. 48. Hipoidalna przekładnia główna: a) rysunek poglądowy, b) przekrój. 1  koło talerzowe, 2  zębnik,
3  wałek atakujący [6, s.122]
Mniejsze koło zębate (2) jest wykonane na wałku atakującym (3), otrzymującym napęd
ze skrzynki biegów w zblokowanym układzie napędowym lub za pośrednictwem wału
napędowego w układzie klasycznym. Koło zębate (1) zwane kołem talerzowym, jest
osadzone w osi kół napędzanych pojazdu. Je\
eli osie obu sto\
kowych kół zębatych
się przecinają to przekładnię nazywamy zwykłą. Kiedy oś wałka atakującego jest poło\
ona
poni\
ej osi koła talerzowego, to przekładnie nazywamy hipoidalną. W zblokowanym
układzie napędowym przekładnia główna jest umieszczona w obudowie skrzynki biegów.
Napęd koła talerzowego przekazywany jest na koła samochodu za pośrednictwem półosi
napędowych.
Mosty napędowe
W klasycznym układzie napędowym przekładnia główna jest umieszczona w obudowie
tylnego mostu napędowego zwaną pochwą (rys. 49).
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Rys. 49. Pochwy mostu napędowego: a) jednolita, b) dzielona. 1  wspornik resoru, 2  kołnierz tarczy
hamulca, 3  gniazdo zębnika przekładni głównej, 4  pochwa, 5  obudowa przekładni głównej,
6  pokrywa obudowy [6, s. 125]
Pochwy mostów napędowych mogą być jednolite lub dzielone. Konstrukcja pochwy
musi być wytrzymała, dostatecznie sztywna, \
eby zapewnić dobre warunki dla
umieszczonych w niej mechanizmów półosi napędowych i przekładni głównej. Przekładnia
główna pracuje częściowo zanurzona w oleju przekładniowym.
Mechanizmy ró\
nicowe
Podczas jazdy po łuku lewe i prawe koła pojazdu przebywają w tym samym czasie ró\
ne
odcinki drogi. Aby koła toczyły się bez poślizgu i obracały z ró\
ną prędkością (koła
wewnętrzne toczą się wolniej ni\
koła zewnętrzne). Zró\
nicowanie prędkości mo\
liwe jest
dzięki osadzaniu ka\
dego z kół na osobnej półosi i napędzanie tych półosi przez mechanizm
ró\
nicowy (rys. 50).
Rys. 50. Mechanizm ró\
nicowy z kołami zębatymi sto\
kowymi: a) konstrukcje, b) części składowe,
1  koło talerzowe, 2  obudowa, 3  koło koronowe, 4  półosie, 5  satelity, 6  krzy\
ak, 7  pierścień
ślizgowy [6, s. 126]
Budowa mechanizmu ró\
nicowego przedstawia się następująco: koło talerzowe
(1) przekładni głównej przymocowane jest do obudowy (2) mechanizmu ró\
nicowego.
W obudowie umieszczone są koła koronowe (3) w których osadzone są wielowypusty półosi
(4) i sto\
kowe koła zębate zwane satelitami, satelity są zazębione z kołami koronowymi (3),
obracając się wokół krzy\
aka (6).
Mechanizm ró\
nicowy działa następująco:
Kiedy koła napędzane samochodu obracają się z jednakową prędkością to i koła koronowe
obracają się z tą samą prędkością. Satelity nie obracają się wokół samych osi, lecz wirują z kołami
koronowymi, wtedy mechanizm ró\
nicowy nie pracuje. Je\
eli prędkość jednego z kół wzrośnie to
nastąpi obrót satelitów wokół krzy\
aka. To spowoduje, \
e prędkość drugiego koła zmniejszy się o
taką wartość o jaką wzrosła prędkość pierwszego koła.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Przy unieruchomieniu jednego z kół napędzanych drugie koło będzie obracać się
dwukrotnie szybciej ni\
obracałoby się podczas ruchu obu kół. Kiedy unieruchomiona
zostanie przekładnia główna (samochód na podnośniku) obracanie jednego z kół w kierunku
jazdy do przodu powoduje obracanie się drugiego koła do tyłu z taką samą prędkością
obrotowÄ….
Wały napędowe i półosie przegubowe
Wały napędowe słu\
ą do przekazywania napędu w samochodach o klasycznym układzie
konstrukcyjnym. Zastosowane resorowanie tylnego mostu sprawia, \
e zmienia on swoje
poło\
enie względem pozostałych zespołów napędowych. Niezbędne jest zastosowanie
przegubów wału, co zapobiega zginaniu wału. Typowy wał z przegubami krzy\
akowymi
przedstawia rys. 51.
Rys. 51. Wał napędowy z przegubami krzy\
akowymi, 1  rura, 2  przeguby krzy\
akowe,
3  wielowypust, 4  uszczelka [6, s. 129]
Wał jest wykonany z cienkościennej rury stalowej (1) do której przyspawane są z obu
stron widełki przegubów (2). Przy jednej z końcówek wału jest połączenie wielowypustowe
(3), okresowo napełniane smarem stałym i uszczelnione uszczelką (4). W samochodach
ze zblokowanym układem napędowym napęd jest przenoszony przez półosie napędowe,
łączące przekładnię główną i mechanizm ró\
nicowy z kołami napędzanymi. Półosie
zbudowane są podobnie jak wał, lecz są krótsze (rys. 52).
Rys. 52. Półoś napędowa tylnego koła z przegubami krzy\
akowymi [6, s. 130]
W samochodach ciÄ™\
arowych terenowych napędzane są wszystkie koła pojazdu, czyli
wszystkie jego osie. Rozdział napędu wymaga stosowania dodatkowej rozdzielczej skrzyni
biegów. Umieszczony reduktor w tej skrzynce umo\
liwia zwielokrotnienie liczby przeło\
eń.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
 Obsługa mechanizmów przenoszenia napędu
Obsługa mechanizmów napędowych obejmuje regulacje układów sterowania sprzęgła,
skrzynki prędkości, reduktora i skrzynki rozdzielczej, je\
eli samochód jest w te mechanizmy
wyposa\
ony. Okresowe mycie, smarowanie elementów, wymianę oleju, kontrole szczelności,
połączeń gwintowych i ich zabezpieczeń jest niezbędne.
Obsługa sprzęgła obejmuje sprawdzenie i regulacje jałowego skoku pedału sprzęgła,
smarowanie Å‚o\
yska wyciskowego oraz innych elementów, je\
eli takie wymagania zawarte
są w instrukcji obsługi. W sprzęgłach sterowanych hydraulicznie nale\
y pamiętać
o uzupełnianiu płynu, w razie potrzeby odpowietrzać układ.
Luz między ło\
yskiem oporowym a dz
wigienkami wyciskowymi powinien wynosić
2 3 mm. Skok jałowy pedału sprzęgła odpowiadający temu luzowi wynosi 20 50 mm.
Do najczęściej spotykanych niesprawności sprzęgła nale\
y: ślizganie się tarcz, niepełne
wyłączanie, niecałkowity powrót pedału do poło\
enia wyjściowego. Usuwanie ich polega
na regulacji, wymianie lub naprawie uszkodzonych części. Obsługa skrzynek biegów
obejmuje kontrolę i uzupełnienie ilości oleju, okresową wymianę oleju, kontrolę pracy
poszczególnych mechanizmów, kontrolę szczelności połączeń.
Obsługa mostów napędowych obejmuje czynności, które mają zastosowanie
w skrzynkach biegów.
Wały napędowe w nowoczesnych samochodach nie wymagają obsługi. W starszych
samochodach smaruje się przeguby i połączenia wielowypustowe. Podczas przeglądu nale\
y
sprawdzać stan pierścieni uszczelniających krzy\
aków i osłon wielowypustów. Przy
występowaniu bicia, drgań i słyszalnych stuków nale\
y przeprowadzić naprawę wału.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Jakie zespoły wchodzą w skład układu napędowego?
2. Jakie zadania spełniają sprzęgła w pojazdach?
3. Jaka jest budowa typowego sprzęgła samochodowego?
4. Jakie rozró\
nia się układy sterowania sprzęgłami?
5. Jakie są rodzaje skrzynek biegów?
6. Na jakiej zasadzie działa skrzynka biegów z kołami przesuwnymi?
7. Jakie zadania spełnia przekładnia główna w samochodzie?
8. Jakie zadania spełniają mosty napędowe w pojazdach?
9. W jakich pojazdach mają zastosowanie mosty napędowe?
10. W jakim celu stosowane są mechanizmy ró\
nicowe?
11. Jaka jest budowa mechanizmu ró\
nicowego?
12. Jakie zadania spełniają wały napędowe i półosie przegubowe?
13. W jaki sposób zbudowany jest wał napędowy?
14. Jaka jest ró\
nica pomiędzy wałem napędowym a półosią przegubową?
15. Jakie są czynności obsługowe zespołów układów napędowych?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw budowę i zasadę działania oraz czynności obsługowe sprzęgła ciernego
jednotarczowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasadę działania sprzęgła ciernego,
3) określić czynności obsługowe i regulacyjne sprzęgła ciernego,
4) scharakteryzować najczęściej spotykane niesprawności sprzęgieł,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele sprzęgieł ciernych, tarcze sprzęgieł, sprę\
yny dociskowe,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przedstaw budowę, zasadę działania i czynności obsługowe skrzynek biegów
z przesuwanymi kołami zębatymi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasadę działania skrzynek biegów,
3) określić czynności obsługowe skrzynek biegów,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej i schematycznej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania i rysowania,
- modele skrzynek biegów z przesuwanymi kołami,
- plansze, rysunki poło\
enia kół zębatych na poszczególnych biegach,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przedstaw budowę mostów napędowych i mechanizmów w nich usytuowanych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasadę działania przekładni głównej,
3) określić zadania stawiane mechanizmom ró\
nicowym,
4) scharakteryzować tor jazdy kół samochodu po łuku, w odniesieniu do roli mechanizmu
ró\
nicowego,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej i rysunkowej.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania i rysowania,
- modele mostów napędowych, przekładni głównych i mechanizmów ró\
nicowych,
- modele półosi napędowych,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Przedstaw budowę i zasadę działania wałów napędowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę, zasadę działania i przeznaczenie wałów napędowych,
3) określić istotę stosowania przegubów w wałach napędowych,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele wałów napędowych,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać elementy, które wchodzą w skład układu napędowego?
2) określić zadania i rolę sprzęgieł w pojazdach samochodowych?
3) przedstawić budowę typowego sprzęgła samochodowego?
4) scharakteryzować układy sterowania sprzęgłami?
5) rozró\
nić rodzaje skrzynek biegów?
6) przedstawić zasadę działania skrzynek z przesuwanymi kołami zębatymi?
7) określić budowę i zadania jakie spełniają mosty napędowe w pojazdach?
8) określić rolę mechanizmu ró\
nicowego?
9) określić zadania wałów napędowych i półosi przegubowych?
10) wskazać czynności obsługowe zespołów układów napędowych?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
4.5. Mechanizmy nośne, jezdne i prowadzenia pojazdów
4.5.1. Materiał nauczania
Sztywne osie nienapędzane
Omówione mosty napędowe stanowią osie, których koła są napędzane. Przenoszą one
część cię\
aru samochodu, siły hamowania i siły boczne (jazda na zakręcie) oraz
doprowadzają napęd do kół. Osie nienapędzane nie przenoszą napędu, lecz tak\
e przejmujÄ…
przypadającą na nie część cię\
aru samochodu. Osie nienapędzane nazywamy osiami
nośnymi. Na rysunku 53 przedstawiono przednia oś nośną typową dla samochodów
ciÄ™\
arowych.
Rys. 53. Przednia oś nośna. 1  belka osi, 2  zwrotnice, 3  suwnie zwrotnicy, 4  czopy zwrotne [6, s. 133]
Oś składa się z belki (1), przewa\
nie wykonanej ze stali, zwrotnic (2) połączonych
sworzniami (3) z belkÄ…. Na czopach (4) osadzone sÄ… Å‚o\
yska toczne, na których obracają się
piasty kół przednich. Kierowanie kół przednich polega na obracaniu zwrotnic wokół sworzni.
Zawieszenia ich podział i zadania jakie spełniają, elementy sprę\
yste
Zawieszeniem samochodu nazywa się zespół elementów sprę\
ystych łączących osie kół
samochodu z ramÄ… lub nadwoziem. Zadaniem zawieszenia jest Å‚agodzenie przenoszÄ…cych siÄ™
wstrząsów na nadwozie samochodu, które wywołane jest toczeniem się koła
po nierównościach drogi. Wstępne złagodzenie wstrząsów następuje na styku opona 
nawierzchnia drogi. Pod względem konstrukcji zawieszenia dzielimy na zale\
ne i niezale\
ne.
W zawieszeniach zale\
nych elementy zawieszenia sprzęgają z ramą lub nadwoziem
samochodu sztywną oś, napędzaną lub nienapędzaną. Ruchy obu kół tej osi są od siebie
zale\
ne. W zawieszeniach niezale\
nych ka\
de koło jest połączone z ramą lub nadwoziem
oddzielnie. Koła po obu stronach samochodu mogą wykonywać ruchy pionowe niezale\
ne od
siebie. W zawieszeniach pojazdów stosuje się sprę\
yste elementy metalowe, gumowe
i pneumatyczne. Metalowe elementy sprÄ™\
yste to: resory piórowe, sprę\
yny śrubowe i drą\
ki
skrętne. Resory piórowe są zło\
one ze sprÄ™\
ystych płaskowników stalowych zwanych
piórami. Sprę\
yny śrubowe wykonane są z drutu stalowego o średnicy kilkanaście
centymetrów. Drą\
ki skrętne to elementy w postaci pręta, rury lub kilku płaskowników.
Wykonuje siÄ™ te\
gumowe elementy sprÄ™\
yste i pneumatyczne elementy sprÄ™\
yste
powszechnie stosowane w autobusach i samochodach ciÄ™\
arowych.
Amortyzatory i stabilizatory
Naturalne tłumienie drgań w zawieszeniu kół nie jest wystarczające. Stosuje się
dodatkowe urządzenia tłumiące zwane amortyzatorami. Powszechnie są stosowane
amortyzatory teleskopowe (rys. 54).
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
Rys. 54. Amortyzator teleskopowy: a) zasada działania, b) konstrukcja. 1  kanały, 2 i 4  płytki, 3 i 5  zawory [6, s. 145].
Podczas niezbyt szybkiego rozciągania amortyzatora, wypełniająca wnętrze ciecz
przepływa z przestrzeni nad tłokiem przez kanały (1) wykonane w płytce (2). Gdy
rozciąganie jest szybkie, wzrasta ciśnienie nad tłokiem i samoczynnie otwiera się zawór
odciÄ…\
ajÄ…cy (3), umo\
liwiając szybszy wypływ cieczy. To powoduje zmniejszenie siły
tłumienia amortyzatora. Podczas powolnego ściskania amortyzatora tłok porusza się ku
dołowi i ciecz wypływa z przestrzeni pod tłokiem przez niewielkie otwory w płytce (4)
i przez kanały (1). Kiedy ruch tłoka ku dołowi jest gwałtowny otwiera się zawór tłokowy (2)
i ciecz z mniejszym tłumieniem przepływa do przestrzeni nad tłokiem.
Uginanie się zawieszeń kół pojazdu powoduje, \
e podczas jazdy po łuku działające
na nadwozie samochodu siły odśrodkowe powodują przechylanie się nadwozia, poprzecznie
do kierunku ruchu samochodu. Ten niepo\
Ä…dany efekt mo\
e być znacznie zmniejszony przez
zastosowanie stabilizatorów. Najczęściej są to stabilizatory mechaniczne w postaci drą\
ków
skrętnych.
Mechanizmy prowadzenia pojazdów
Do mechanizmów prowadzenia pojazdów zaliczamy układ:
- kierowniczy,
- hamulcowy.
Układ kierowniczy składa się z dwóch mechanizmów, zwrotniczego i kierowniczego.
Mechanizm zwrotniczy to zestaw dz
wigni i drÄ…\
ków łączących koła kierowane.
Mechanizm kierowniczy umo\
liwia przenoszenie siły i ruchu z koła kierownicy
do mechanizmu zwrotniczego, zapewniajÄ…c odpowiednie sprzÄ™\
enie ruchu skręcającego kół
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
z obracaniem koła kierownicy. Podstawowe elementy układu kierowniczego przedstawia
rys. 55.
Rys. 55. Podstawowe elementy układu kierowniczego. 1  ramię zwrotnicy, 2  dz
wignie zwrotnic, 3  drÄ…\
ek
poprzeczny, 4  drÄ…\
ek podłu\
ny, 5  przekładnia kierownicza, 6  ramię przekładni kierowniczej,
7  wał kierownicy, 8  koła kierownicy, 9  zwrotnica, 10  czopy zwrotnic, 11  belka osi przedniej
[6, s. 152]
Mechanizmy zwrotnicze
SprzÄ™\
enie elementami mechanizmu zwrotniczego sprawia, \
e oba koła kierowane
zwracają się jednocześnie. Kąt o który jest zwracane ka\
de z kół musi być inny, poniewa\

koła znajdują się w ró\
nej odległości od środka obrotu samochodu. Te ró\
ne kÄ…ty powodujÄ…,
\
e koła toczą się bez poślizgu bocznego. W samochodach z niezale\
nym zawieszeniem kół
dobór parametrów geometrycznych mechanizmu zwrotniczego jest trudniejszy ni\

w przypadku sztywnej osi przedniej. Przy uginaniu się zawieszenia zmienia się odległość
między końcami dz
wigni zwrotnic oraz zmienia się poło\
enie końców dz
wigni w kierunku
pionowym. Aby to pogodzić stosuje się dzielone drą\
ki kierownicze. Przykłady trapezowych
mechanizmów zwrotniczych przedstawia rysunek 56.
Rys. 56. Przykłady trapezowych mechanizmów- zwrotniczych stosowanych w samochodach z niezale\
nym
zawieszeniem kół. Strzałki wskazują kierunek ruchu nadawanego mechanizmowi zwrotniczemu przez
mechanizm kierowniczy [6, s. 153]
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
 DrÄ…\
ki kierownicze wykonuje się z prętów lub rur o gwintowanych końcówkach na
których mocuje się końcówki drą\
ków.
Mechanizmy kierownicze
Zasadniczym zespołem mechanizmu kierowniczego jest przekładnia kierownicza.
Jej zadaniem jest zamiana obrotowego ruchu kierownicy na ruch postępowy drą\
ków
kierowniczych oraz zapewnienie właściwego przeło\
enia między kołem kierownicy, a
kołami kierowanymi pojazdu. Wodzikową przekładnię kierowniczą przedstawia rysunek 57.
Rys. 57. Wodzikowa przekładnia kierownicza. 1  ślimak, 2  wodnik, 3  ramię przekładni kierowniczej [6, s. 156]
Ruch obrotowy ślimaka (1) powoduje ruch postępowy drą\
ków kierowniczych
związanych z końcem wychylonego o pewien kąt ramienia (3) przekładni kierowniczej.
W du\
ych samochodach ciÄ™\
arowych oraz autobusach stosuje siÄ™ urzÄ…dzenia hydrauliczne.
Układy hamulcowe pojazdów samochodowych
Hamowanie pojazdu polega na przyło\
eniu do kół jezdnych momentu hamującego
zmniejszającego prędkość obrotową kół. Hydrauliczne rozpieranie szczęk hamulcowych lub
hydrauliczne dociskanie wkładek ciernych do tarcz hamulcowych stosuje się w samochodach
osobowych i l\
ejszych samochodach ciÄ™\
arowych. W przenoszeniu siły nacisku z pedała
hamulca na szczęki hamulcowe pośredniczy płyn hamulcowy (rys. 58).
Rys. 58. Schemat hydraulicznego układu unieruchamiającego hamulce. 1  pedał hamulca, 2  pompa główna,
3  rozpieracze, 4  przewody, 5  zbiornik płynu hamulcowego [6, s. 161].
W takim układzie ruch pedału (1) hamulca powoduje przesunięcie tłoka w pompie
hamulcowej (2). Ruch tłoka przetłacza płyn hamulcowy przewodami (4) do cylinderków
rozpieraczy (3), powodując rozchylenie szczęk hamulcowych we wszystkich kołach. Bardzo
często stosuje się dwuobwodowe układy uruchamiajace hamulce. Rozwiązanie takie
zapewnia dostateczną skuteczność hamowania w przypadku niesprawności jednego obwodu
hamulcowego.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
 Układy pneumatyczne uruchamiania hamulców stosuje się w samochodach cię\
arowych
i autobusach. Pojazdy takie wymagają znacznych sił hamowania, których nie są w stanie
zapewnić hydrauliczne mechanizmy uruchamiające. Schemat podstawowego
pneumatycznego układu hamulcowego przedstawia rysunek 59.
Rys. 59. Schemat jednoprzewodowego pneumatycznego układu hamulcowego [6, s. 165].
W układzie hamulcowym samochodu mo\
na wyró\
nić: sprę\
arkę (1), regulator ciśnienia
(2) wyposa\
ony w filtr powietrza, odmra\
acz (3), dwa zbiorniki powietrza (4), zawór
przepływowy (5), główny zawór sterujący (6) wraz z pedałem hamulca, manometr (7)
wskazujący ciśnienie w instalacji, cylindry hamulcowe (8), zawór uruchamiający hamulce
przyczepy (9), zawór odcinający (10) w przypadku jazdy bez przyczepy, złącze (11)
przewodów samochodowych i przyczepy.
W przyczepie: zawór (12) sterujący hamulcem przyczepy, zbiornik sprę\
onego
powietrza (13), reduktor siły hamowania (14) nastawiany ręcznie stosownie do obcią\
enia
przyczepy, cylindry hamulcowe przyczepy (15)
Obsługa układów hamulcowych
Stan techniczny układu hamulcowego określa się na podstawie prób wykonanych na
stanowiskach diagnostycznych. Skuteczność hamulców sprawdza się mierząc długość drogi
hamowania. Szybką diagnostykę układu hamulcowego mo\
na przeprowadzić testerami
przenośnymi mierząc siłę nacisku na pedał hamulca, układu ABS i układów
przeciwpoślizgowych. W mechanizmach unieruchamiających hamulce reguluje się jałowy
skok pedału hamulca. Wartość skoku dla ka\
dego pojazdu określona jest w instrukcji
obsługi.
W układzie o sterowaniu hydraulicznym nale\
y sprawdzać szczelność, uzupełniać płyn
hamulcowy, w razie zapowietrzenia odpowietrzyć układ. W pneumatycznym układzie
sterowania hamulców do czynności obsługowych nale\
y: spuszczenie skroplin ze zbiorników
powietrza, czyszczenie filtra sprÄ™\
arki, kontrola pracy sprÄ™\
arki oraz jej napędu.
Obsługa układu nośnego i jezdnego
W układach nośnych i jezdnych obsługą objęte są następujące zespoły: rama, elementy
nośne nadwozia samochodowego, zawieszenie, osie samochodu.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
Do obsługi elementów nośnych nale\
y okresowy przeglÄ…d zamocowania, sprawdzenie
czy są widoczne pęknięcia, odkształcenia, nie uległy poluzowaniu połączenia gwintowe
i nitowe. Obsługa zawieszenia obejmuje kontrolę resorów, amortyzatorów, wahaczy,
stabilizatorów. Nale\
y okresowo smarować punkty wymienione w instrukcji obsługi.
Obsługa amortyzatorów polega na sprawdzeniu ich zamocowania, czy nie cieknie z nich płyn
i czy nie utraciły właściwości tłumiących drgania pojazdu.
Obsługa układu kierowniczego obejmuje sprawdzanie stanu technicznego całego układu,
kontrolę i regulacje luzów w przegubach i przekładni kierowniczej, kontrolę i regulację
kątów ustawienia kół. Stan techniczny układu kierowniczego mo\
na ocenić na podstawie
sumarycznego luzu na kole kierowniczym. Luzy w sworzniach zwrotnic mo\
na usunąć
w drodze naprawy poprzez wymianÄ™.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Jakie rozró\
niamy osie pojazdu samochodowego?
2. Jakie zadania spełniają zawieszenia?
3. Jaki jest podział zawieszeń?
4. Jakie elementy sprÄ™\
yste sÄ… stosowane w zawieszeniach?
5. Jakie zadanie spełniają amortyzatory?
6. Jakie zadanie spełniają stabilizatory?
7. Z jakich elementów składa się układ kierowniczy?
8. Jakie zadania spełniają mechanizmy zwrotnicze?
9. Jakie rozró\
niamy układy hamulcowe pojazdów?
10. W jaki sposób działa układ hamulcowy hydrauliczny?
11. W jaki sposób działa układ hamulcowy pneumatyczny?
12. Jakich czynności obsługowych wymagają mechanizmy nośne i jezdne pojazdów?
13. Jakich czynności obsługowych wymagają układy hamulcowe hydrauliczne
i pneumatyczne pojazdów samochodowych.
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw budowę i zasadę działania oraz czynności obsługowe mechanizmów nośnych
i jezdnych pojazdów samochodowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) scharakteryzować zawieszenia, ich podział, zadania,
3) przedstawić elementy sprę\
yste zawieszenia, budowę i działanie,
4) określić rolę amortyzatorów i stabilizatorów w zawieszeniach,
5) przedstawić zakres czynności obsługowych mechanizmów nośnych i jezdnych
pojazdów,
6) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele mechanizmów nośnych,
- modele mechanizmów jezdnych,
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
- elementy zawieszenia zale\
nego i niezale\
nego,
- plansze, rysunki mechanizmów nośnych i jezdnych pojazdów,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przedstaw budowę, zasadę działania i czynności obsługowe układów kierowniczych
pojazdów samochodowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasadę działania układów kierowniczych,
3) określić zadania mechanizmów zwrotnych,
4) określić zakres czynności obsługowych układów kierowniczych pojazdów,
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele elementów kierowniczych,
- plansze, rysunki układów kierowniczych,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przedstaw budowę, zasadę działania i czynności obsługowe pneumatycznego układu
uruchamiania hamulców.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasady działania pneumatycznego układu hamulcowego,
3) określić zakres czynności obsługowych układu pneumatycznego hamulców,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- plansze, schematy układu pneumatycznego hamulców,
- modele elementów pneumatycznego układu hamulcowego,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozró\
nić osie pojazdu samochodowego
2) określić zadania jakie spełniają zawieszenia?
3) dokonać podziału zawieszeń?
4) określić rolę elementów sprę\
ystych zawieszenia?
5) przedstawić rolę amortyzatorów w zawieszeniu?
6) określić rolę stabilizatorów w zawieszeniach?
7) przedstawić budowę i zadania układu kierowniczego?
8) przedstawić zadania i rodzaje układów hamulcowych?
9) scharakteryzować poszczególne układy hamulcowe?
10) określić zakres czynności obsługowych mechanizmów nośnych pojazdów?
11) określić czynności obsługowe układów hamulcowych hydraulicznych?
12) określić czynności obsługowe układów hamulcowych pneumatycznych?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
4.6. Urządzenia zapłonowe i rozruchowe silników
4.6.1. Materiał nauczania
Wyładowania iskrowe powodujące zapłon mieszanki palnej wytwarzają urządzenia
zapłonowe.
W silnikach z zapłonem iskrowym są stosowane następujące układy zapłonowe:
 bateryjny,
 iskrowy,
 niskiego napięcia.
Zapłon akumulatorowy i iskrowy jest najczęściej stosowany w silnikach zasilanych
benzyną. Zapłon niskiego napięcia jest stosowany w silnikach gazowych.
Zasada działania zapłonu bateryjnego
W skład akumulatorowej instalacji zapłonowej wchodzą elementy pokazane na rys. 60.
Rys. 60. Schemat układu bateryjnego. 1  akumulator, 2  cewka zapłonu, 3  przerywacz, 4  rozdzielacz
wysokiego napięcia, 5  kondensator, 6  wyłącznik zapłonu, 7  świece zapłonowe [2, s. 350]
Po włączeniu zapłonu za pomocą stacyjki i zwarcia styków przerywacza (3) prąd
z bieguna akumulatora (1) płynie przez uzwojenie pierwotne (2) niskiego napięcia cewki
zapłonowej, zwarte styki przerywacza (3) i następnie przez masę bieguna akumulatora. Jest
to prąd niskiego napięcia. W chwili przerwania obwodu niskiego napięcia, wskutek
rozwarcia styków przerywacza (3) w uzwojeniu wtórnym (2 ) cewki  indukuje się prąd
wysokiego napięcia. Prąd wysokiego napięcia powy\
ej 10 kV płynie do rozdzielacza (4)
wysokiego napięcia, następnie przez palec rozdzielacza do styku połączonego ze świecą
zapłonową (7) odpowiedniego cylindra. Prąd wysokiego napięcia wywołuje między
elektrodami świecy zapłonowej wyładowanie iskrowe co jest efektem zapalenia sprę\
onej
mieszanki w cylindrze. Prąd wysokiego napięcia płynie następnie przez masę silnika,
akumulator (1), zwieracz (6) i uzwojenie pierwotne (2 ) z powrotem do uzwojenia wtórnego,
zamykając obwód.
Zasada działania zapłonu iskrownikowego
W tym urządzeniu impulsy wysokiego napięcia wytwarza iskrownik napędzany
od silnika. Iskrownik spełnia zadanie z
ródła prądu, cewki zapłonowej, przerywacza, a często
nawet rozdzielacza zapłonu. Impulsy wysokiego napięcia powstają w iskrowniku na skutek
zmian natÄ™\
enia pola magnetycznego, działającego na uzwojenie cewki. Schemat układu
zapłonu iskrowego przedstawia rys. 61.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
Rys. 61. Schemat zapłonu iskrownikowego [2, s. 357]
Iskrownik z wirującym magnesem trwałym i nieruchomą cewką iskrownika składa się
z wirnika (1) z magnesem trwałym, stojana (cewki) o uzwojeniu pierwotnym (2 ) i wtórnym
(2 ), przerywacza (3), kondensatora (4),wyłącznika zwierającego (5), rozdzielacza(6) oraz
świec zapłonowych (7).
Rdzeń stojana (cewki) znajduje się pod działaniem pola magnetycznego wytwarzanego
przez magnes trwały. Magnes jest tak ukształtowany, \
e jego ruch wirowy powoduje zmiany
pola magnetycznego, dzięki czemu w uzwojeniu pierwotnym (2) stojana wytwarza się prąd
niskiego napięcia w uzwojeniu wtórnym (2 ) popłynie prąd wysokiego napięcia wywołujący
wyładowanie iskrowe na świecy zapłonowej. Styki przerywacza są połączone równolegle
z kondensatorem, który zapobiega ich iskrzeniu w czasie rozwierania. Rozdzielacz
iskrownika działa tak samo jak rozdzielacz zapłonu akumulatorowego.
Świece zapłonowe
Zadaniem świecy zapłonowej jest zapłon mieszanki palnej w cylindrze silnika poprzez
wyładowania iskrowe między elektrodami świecy.
Świeca zapłonowa składa się z trzech części co pokazano na rys. 62.
Rys. 62. Świece zapłonowe: a) świeca gorąca, b) świeca zimna [2, s. 358]
 korpusu stalowego (1) z elektrodą zewnętrzną (3),
 elektrody wewnętrznej (4) wykonanej ze stali \
aroodpornej umieszczonej wewnÄ…trz
izolatora,
 izolatora (2) wykonanego z materiału ceramicznego, oddzielającego korpus (1)
od elektrody wewnętrznej (4).
Na korpusie świecy jest nacięty gwint umo\
liwiający zamontowanie jej w głowicy
silnika. Odległość elektrod świec jest ściśle określona dla danego rodzaju silnika
i zastosowanego urządzenia zapłonowego. Zwykle wynosi 0,3 do 1 mm dla zapłonu
iskrownikowego i 0,6 mm dla zapłonu bateryjnego. Podczas pracy silnika elektrody i izolator
silnie się nagrzewają. Temperatura świecy powinna gwarantować zjawisko samoczynnego
oczyszczania elektrod i wynosi 500°C. Zbyt wysoka temperatura Å›wiecy jest niewskazana,
powoduje \
arzenie elektrod i samozapłon mieszanki palnej oraz przyśpiesza zu\
ycie elektrod.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
Wartość cieplna świecy określa intensywność odprowadzania ciepła od elementów świecy,
które bezpośrednio stykają się z gazami spalinowymi. Wartość cieplna świec zapłonowych
zawarta jest w granicach 95 do 320, oznaczenie stosowane przez firmÄ™ Bosch.
UrzÄ…dzenia rozruchowe
Aby uruchomić silnik spalinowy, nale\
y obracając wałem korbowym nadać
mu odpowiednią częstotliwość obrotów, dostarczając energię z zewnątrz.
W silnikach spalinowych stosuje siÄ™ rozruch:
 ręczny,
 elektryczny,
 bezwładnościowy,
 pneumatyczny,
 za pomocÄ… drugiego silnika.
W przypadku rozruchu ręcznego lub no\
nego opór sprę\
ania Å‚adunku mieszanki
w cylindrach pokonują mięśnie człowieka. Taki sposób rozruchu stosowany jest w małych
silnikach. Rozruszniki elektryczne znalazły szerokie zastosowanie w silnikach pojazdów
samochodowych i lotniczych. Są to szeregowe silniki prądu stałego wyposa\
one
w mechanizm umo\
liwiający chwilowe połączenie rozrusznika z wałem korbowym
za pomocą przekładni zębatej.
Rozruszniki są zasilane z akumulatorów, przeznaczone są do krótkotrwałej pracy,
odznaczajÄ… siÄ™ bardzo du\
ym momentem rozruchowym.
Silniki spalinowe du\
ej mocy o duzych srednicach tłoków są uruchamiane sprę\
onym
powietrzem.
Rozruch silników innym silnikiem stosuje się w ciągnikach gąsienicowych, maszynach
budowlanych pracujacych w zimnym klimacie. Rozrusznik stanowi mały silnik spalinowy
z zapłonem iskrowym mocowanym na stale do silnika głównego. Aby wspomóc rozruch
w silnikach z zapłonem samoczynnym stosuje się świece \
arowe, które podgrzewają
powietrze w komorze spalania w okresie rozruchu. Prostą metodą ułatwienia rozruchu jest
wprowadzenie do cylindra paliwa o bardzo niskiej temperaturze samozapłonu, np. eteru
etylowego.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1) Jakie rozró\
niamy urządzenia zapłonowe i rozruchowe silników spalinowych?
2) W jaki sposób działa zapłon bateryjny?
3) W jaki sposób działa zapłon iskrownikowy?
4) Jakie zadanie spełnia świeca zapłonowa w silnikach spalinowych?
5) Z jakich elementów składa się świeca zapłonowa?
6) Co to jest wartość cieplna świecy?
7) Jakie urzÄ…dzenia rozruchowe majÄ… zastosowanie w silnikach spalinowych?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw budowę i zasadę działania zapłonu bateryjnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasadę działania zapłonu bateryjnego,
3) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele zapłonów bateryjnych,
- plansze, rysunki, schematy zapłonów bateryjnych,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przedstaw budowę, zasadę działania zapłonu iskrownikowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zasady działania zapłonu iskrownikowego,
3) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele zapłonów iskrownikowych,
- plansze, rysunki, schematy zapłonów iskrownikowych,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przedstaw budowę, zasadę działania i rodzaje świec zapłonowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) przedstawić budowę i zadania stawiane świecom zapłonowym,
3) przedstawić zasady wykonywania czynności kontrolnych świec zapłonowych,
4) przedstawić wykonanie ćwiczenia w formie opisowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier A4, przybory do pisania,
- modele świec zapłonowych,
- literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować urządzenia rozruchowe i zapłonowe silników spalinowych
2) przedstawić działanie zapłonu bateryjnego?
3) przedstawić działanie zapłonu iskrownikowego?
4) określić zadania i budowę świec zapłonowych?
5) określić wartość cieplną świec?
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1) Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2) Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3) Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4) Test zawiera 20 zadań Do ka\
dego zadania dołączone są cztery mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.
5) Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6) Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7) Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8) Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Rozmieszczenie zespołów napędowych ma wpływ na
a) układ konstrukcyjny pojazdu.
b) przeznaczenie pojazdu.
c) klasyfikacje pojazdów.
d) rodzaj energii do napędu pojazdu.
2. Jednym z zadań stawianych silnikowi spalinowemu jest
a) wytworzenie energii elektrycznej.
b) zamiana energii chemicznej paliwa na mechanicznÄ….
c) uzyskiwanie du\
ych prędkości obrotowych.
d) stworzenie warunków ruchu obrotowego wału.
3. Mechanizm korbowy silnika tworzÄ…
a) korbowód, sworzeń, komora spalania.
b) wał korbowy, korbowód, zawory wylotowe.
c) wał korbowy, sworzeń, zawory dolotowe.
d) tłok, wał korbowy, korbowód.
4. W silniku iskrowym mieszanka zapalana jest iskrÄ… pochodzÄ…cÄ… od
a) kondensatora.
b) świecy.
c) cewki zapłonowej.
d) przerywacza.
5. W silniku przy dwóch obrotach wału korbowego pełny cykl pracy zamyka się w
a) dwóch suwach.
b) trzech suwach.
c) jednym suwie.
d) czterech suwach.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
6. W silniku wysokoprÄ™\
nym czterosuwowym na ka\
dy cykl pracy przypadajÄ…
a) cztery obroty wału korbowego.
b) trzy obroty wału korbowego.
c) dwa obroty wału korbowego.
d) jeden obrót wału korbowego.
7. SprÄ™\
arka doładowująca silnik napędzana jest od
a) wałka rozrządu.
b) wału korbowego.
c) ruchu cieczy.
d) ruchu spalin.
8. JednostkÄ… momentu obrotowego jest
a) MPa.
b) Bar.
c) kN.
d) kNm.
9. Część prowadząca tłoka znajduje się .
a) w pobli\
u denka tłoka.
b) na równi z piastą.
c) nad częścią pierścieniową.
d) pod częścią pierścieniową.
10. Korbowody wykonuje siÄ™ przewa\
nie
a) spawane.
b) odkuwane.
c) tłoczone.
d) skręcane z elementów.
11. Krzywki wałka rozrządu wymuszają bezpośrednio ruch postępowo  zwrotny
a) płytek regulujących
b) popychaczy.
c) sprÄ™\
yn zaworowych.
d) trzonków zaworów.
12. W systemie chłodzenia pośredniego czynnikiem pośredniczącym w wymianie ciepła jest
a) powietrze.
b) ciecz.
c) wentylator.
d) kanały wlotowe.
13. Zadaniem urzÄ…dzenia rozruchowego jest
a) wymieszanie mieszanki.
b) wytworzenie ubogiej mieszanki.
c) szybkie odparowanie mieszanki.
d) wzbogacenie mieszanki.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
14. Gaz
niki rozruchowe działają samoczynnie poprzez
a) odpowiednie średnice dysz.
b) termostaty.
c) nagłe otwarcie przepustnicy.
d) nagły wypływ paliwa z rozpylacza.
15. Skrzynka biegów odbiera moment obrotowy od
a) wału napędowego.
b) silnika.
c) tylnego mostu.
d) przekładni głównej.
16. Mechanizm ró\
nicowy ma zadanie
a) ustawienia przeło\
eń w skrzynce biegów,
b) zró\
nicowanie prędkości kół,
c) włączenia przekładni głównej,
d) sterowania kołami jezdnymi.
17. Urządzenia zapłonowe wytwarzają
a) mieszankÄ™ palnÄ….
b) wyładowanie iskrowe.
c) pole magnetyczne.
d) du\
y moment rozruchowy.
18. Przekładnia główna usytuowana jest pomiędzy
a) kołami napędzanymi.
b) półosiami.
c) tylnym mostem a wałem.
d) osiami pojazdu.
19. Do układu prowadzenia pojazdu zaliczamy
a) układ hamulcowy.
b) stabilizatory.
c) amortyzatory.
d) gumowe elementy sprÄ™\
yste.
20. Amortyzatory słu\
Ä… do
a) łagodzenia wstrząsów.
b) ochrony zawieszenia przed nierównościami.
c) tłumienia drgań.
d) amortyzacji pracy silnika.
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .....................................
Obsługiwanie pojazdów samochodowych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72
6. LITERATURA
1. Jodłowski M.: Operator maszyn do robót ziemnych. KaBe, Krosno 2002
2. Kijewski J.: Silniki spalinowe. WSiP, Warszawa 1998
3. Orzełowski S.: Budowa podwozi i nadwozi samochodowych. WSiP, Warszawa 2007
4. Orzełowski S.: Naprawa i obsługa pojazdów samochodowych. WSiP, Warszawa 1998
5. Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 2007
6. Rychter T.: Budowa pojazdów samochodowych. WSiP, Warszawa 1999
 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
73