1 A1 Ośla łączka
Elektronika dla poczÄ…tkujÄ…cych,
czyli
wyprawy na oślą łączkę
Gdy pierwszy raz w życiu stajesz na nieczna jest selekcja informacji, by za- różowym i jest przeznaczony dla osób,
nartach, nie odbywa się to na szczycie jąć się tym, co najważniejsze dla prakty- które nie tylko chcą zrozumieć podsta-
Kasprowego. Szukasz jakiegoś łagodne- ka. Rzecz w tym, by rozumieć przynaj- wy, ale też chcą projektować własne
go, mało stromego stoku, jednym sło- mniej w sposób uproszczony to, co rze- układy. W tej części prezentowane będą
wem  oślej łączki. Tam opanowujesz czywiście jest niezbędne i przydatne. Na najważniejsze informacje dla młodego
podstawowe zasady jazdy, skrętów, ha- tym etapie wiedza teoretyczna nie poma- konstruktora oraz swego rodzaju klocki
mowania. Cieszysz się, że wybrałeś ła- ga, a ze względu na ogrom informacji   sprawdzone gotowe rozwiązania, które
godny, łatwy stok, a obserwatorów pra- wręcz przeszkadza. Dlatego w niniej- można z powodzeniem wykorzystać we
wie nie ma. Przecież na początku nie za- szym cyklu wszelkie interpretacje fi- własnych konstrukcjach.
wsze wszystko idzie dobrze  często się zyczne są mocno uproszczone (o ile w Dociekliwi zainteresują się wszystki-
przewracasz, a skręcona noga długo boli. ogóle są), a główna uwaga skierowane mi czterema blokami. Natomiast niecier-
W końcu jednak nabywasz upragnio- jest na zagadnienia praktyczne. Uwydat- pliwi i najmłodsi nie muszą czytać wszy-
ne umiejętności i przychodzi czas, gdy nia to charakterystyczna struktura kur- stkiego  poprzestając na wykonaniu
potrafisz zjechać z Kasprowego. su, pozwalająca bawić się i uczyć jedno- atrakcyjnych układów z części białej
Podobnie jest w elektronice. Jeśli je- cześnie. Kurs został tak pomyślany, by niewątpliwie zaznają radości tworzenia
szcze nic nie umiesz, to mogÄ… CiÄ™ niez
le najpierw bawić, a dopiero potem uczyć. oraz zaimponują kolegom i rodzicom.
zestresować nawet najmniej skompliko- Dlatego każdy odcinek zawiera cztery Zawsze mogą też zajrzeć do pozostałych
wane artykuły w najbardziej przystęp- bloki, wyróżnione kolorami. części, by wzbogacić swą wiedzę.
nym czasopiśmie elektronicznym  Niewątpliwie najbardziej atrakcyjne Cykl Ośla łączka obejmuje dwa
Elektronice dla Wszystkich. okażą się ćwiczenia praktyczne. Jest główne nurty elektroniki i składa się z
Jeżeli jednak chcesz rozpocząć pięk- to podstawa całego kursu  jego część dwóch części. Każda część będzie się
ną przygodę z elektroniką, to ten cykl najważniejsza. Główna część umie- składać z kilku lub kilkunastu wypraw
artykułów jest dla Ciebie  zapraszam szczona jest na białym tle, a podane tam w przepiękny świat elektroniki. Prezen-
Cię na elektroniczną oślą łączkę. Bę- informacje całkowicie wystarczą do towana dalej wyprawa pierwsza rozpo-
dziemy wspólnie odbywać kolejne wy- zbudowania i uruchomienia opisanych czyna przygodę z tak zwaną techniką
prawy w fascynujący świat elektroniki, pożytecznych układów. Zdziwisz się, analogową. W przyszłości udamy się
w trakcie których będziesz budował jak wiele przydatnych w praktyce ukła- także na wyprawy w świat techniki cy-
układy, począwszy od najprostszych do dów można zbudować dosłownie z kil- frowej. Kolejne wyprawy będą numero-
coraz bardziej skomplikowanych. Jeśli ku elementów. wane  ta oznaczona jest A1 (A jak
będziesz podążał za mną, na pewno się Jeśli chcesz się nie tylko pobawić w technika analogowa), natomiast pierw-
nie zgubisz. uruchamianie układów, ale również cze- sza wyprawa  cyfrowa oznaczona bę-
I już na początku chciałbym wyja- goś nauczyć, zajrzyj do wyróżnionego dzie C1. Ponieważ stopień trudności ko-
śnić ważną sprawę. Wielu osobom niebieskim kolorem ELEMENTarza, lejnych wypraw będzie wzrastał, dlate-
elektronika wydaje się dziedziną bar- prezentującego elementy użyte w ćwi- go aby proces nauki przebiegał bezbole-
dzo trudną. Każdy rzut oka na  wnętrz- czeniach oraz inne elementarne informa- śnie, warto zaczynać od wyprawy
ności współczesnych urządzeń elek- cje. To drugi blok naszego kursu. pierwszej, najłatwiejszej.
tronicznych potęguje takie wrażenie. Zachęcam Cię jednak, byś poświęcił
Opinię taką przypieczętowują trudności więcej czasu i pomału, starannie przea- Piotr Górecki - autor cyklu
i porażki tak charakterystyczne dla prób nalizował zamieszczone na żółtym tle
wykonania własnych (a nawet skopio- TECHNIKALIA  czyli najważniejsze
wania cudzych) układów elektronicz- wyjaśnienia techniczne. Okaże się, iż ca- P.S. Ponieważ kurs ma charakter wy-
nych. Å‚a elektronika opiera siÄ™ na kilku pro- bitnie praktyczny i polega na wykony-
Rzeczywiście, współczesna elektroni- stych zasadach. Większość z nich jest waniu różnych atrakcyjnych układów,
ka to niezmiernie szeroka dziedzina. tak oczywista, że aż dziw bierze. Trzeba niezbędne są podzespoły elektroniczne.
Żaden człowiek nie jest dziś w stanie po- tylko zrozumieć co to jest prąd, napięcie Można je zdobyć we własnym zakresie,
znać wszystkiego. Ty też nie masz na to oraz proste zasady z nimi związane. np. od zaprzyjaz
nionego elektronika.
szans, ale na szczęście nie o to chodzi! Trzeba też zrozumieć działanie tranzy- Kto miałby kłopoty ze zdobyciem po-
Prawdopodobnie i Ty będziesz w przy- stora i kilku innych prostych elementów. trzebnych elementów, akcesoriów i na-
szłości doskonałym fachowcem-elektroni- I to są fundamenty. Potem jedno będzie rzędzi, może skorzystać z oferty wydaw-
kiem. Nie będziesz jednak wiedział wszy- wynikać z drugiego. nictwa AVT i nabyć zestawy elementów
stkiego. I oto doszliśmy do sedna sprawy  Ostatni, czwarty blok - Biblioteczka kompletowane do poszczególnych lekcji
w elektronice, zwłaszcza na początku, ko- praktyka - wyróżniony jest kolorem - oferta na stronie 112.
Elektronika dla Wszystkich
39
Ośla łączka A1 2
Wyprawa pierwsza - A1
Tajemnicza latarka, Siłomierz,
Wykrywacz kłamstw, Systemy alarmowe
przewód
bateria
przycisk
izolowany
kontaktron
złączka baterii
9V
(microswitch)
- tzw. kijanka srebrzanka (rurka)
zwykła
dioda świecąca
migajÄ…ca
rezystory
różne
diody świecące (LED)
dowolny kolor
zasilacz
wtyczkowy 9 ... 12V
brzęczyk piezo
tranzystory NPN
bateria litowa
z generatorem
(np. BC548)
(np. CR2032)
12V
Proponowane ćwiczenia polegają na ze- dach nie jest ważne, jakimi sposobami kupić zestawy takich płytek AVT-716,
stawieniu i zbadaniu prostych układów zostaną połączone poszczególne koń- AVT-717, AVT-718).
elektronicznych. Układy trzeba zesta- cówki  ważne jest tylko, by rzeczywi- Można też na razie nie używać lutowni-
wić dokładnie według planu  schema- sty układ połączeń był dokładnie taki, cy. Fotografie w artykule pokazują róż-
tu ideowego. Schemat ideowy pokazuje jak podaje schemat. Bardziej zaawanso- ne sposoby montażu: w tzw. pająku, na
jak elementy mają być połączone. Za- wani elektronicy lutują układy na płyt- specjalnej płytce stykowej oraz z wyko-
miast rysować podobizny elementów, kach drukowanych. Lutowanie nie jest rzystaniem specjalnie przygotowanych
na schematach ideowych (elektrycz- trudne, więc możesz wykonywać kolej- modułów.
nych) wykorzystuje się ich symbole. ne ćwiczenia lutując elementy na tzw. Wspaniałą pomocą w montażu okaże
We wszystkich prezentowanych ukła- płytkach uniwersalnych (w AVT można się niewielka pinceta, najlepiej solidna
pinceta lekarska (tanie blaszane pincety
kosmetyczne nie sÄ… odpowiednie  war-
Prąd elektryczny przepływający przez ciało człowieka nie jest obojętny dla
to poszukać czegoś solidniejszego). Na-
zdrowia. Czym większe napięcie, tym większy prąd i większy wpływ na orga-
nizm. Napięcia nie przekraczające 24V uznaje się za bezwzględnie bezpiecz- wet jeśli na początku wydaje Ci się, że
ne. Napięcia rzędu 60V i więcej uznawane są za niebezpieczne. Napięcie w
pinceta bardziej przeszkadza niż poma-
domowym gniazdku sieci energetycznej wynosi 220...230V  jest to więc na-
ga, przyzwyczajaj siÄ™ do niej. Z czasem
pięcie groz
ne dla życia!
przekonasz się, że jest ona naprawdę po-
Przeprowadzanie prób z układami dołączonymi
żyteczna, wręcz niezbędna  czym
wprost do sieci grozi śmiercią!
wcześniej się przyzwyczaisz, tym lepiej.
Aby zapobiec nieszczęściu, należy zasilać budowane układy z baterii albo z użyciem fa-
W każdym wypadku unikaj zginania
brycznego, atestowanego zasilacza, który co prawda jest dołączany do sieci, ale zasto-
wyprowadzeń tuż przy obudowie. Jeśli
sowane rozwiązania zapewniają galwaniczną izolację od sieci i pełne bezpieczeństwo.
wyginasz końcówkę elementu, chwyć ją
Elektronika dla Wszystkich
40
3 A1 Ośla łączka
pincetą tuż przy obudowie i wygnij tylko bo zupełnie niepotrzebnie wyładujesz Rezystor
wystającą część  ilustruje to rysunek A baterię, a zasilacz ulegnie przegrzaniu Najpopularniejszy i najprostszy
element elektro-
(na stronie 3). i uszkodzeniu!
niczny, zwany
Osobiście radzę Ci, żebyś postarał się
Rys. A
także oporni-
o niewielki (stabilizowany) zasilacz
kiem. Najważ-
wtyczkowy np. 12V 200mA (9...12V
niejszym para-
100...500mA)  taki jednorazowy zakup
metrem jest re-
okaże się w sumie tańszy niż jednorazo-
zystancja, nazy-
we baterie, które trzeba często zmieniać.
wana także
Zdecydowanie nie polecam akumula- opornością. Re-
zystancja (opor-
tora samochodowego. Z akumulatora
ność) to zdol-
można pobrać ogromny prąd, co w przy-
ność do prze-
padku błędu w montażu lub odwrotnego
ciwstawiania
połączenia może skończyć się uszkodze-
się przepływo-
niem elementów, a nawet pożarem. Pa-
wi prądu. Moż-
miętaj też, że akumulator samochodowy
na obrazowo
Bardzo Cię proszę, byś już teraz sta- zawiera silny kwas, który w razie wylania
powiedzieć, że
rał się wykonywać swą pracę starannie, poparzy Ci skórę, uszkodzi oczy i zni- czym większa rezystancja, tym prąd płynie
równo, elegancko. Na pewno takie dobre szczy wyposażenie mieszkania. Jeśli po-  bardziej opornie . Jednostką rezystancji jest
om, oznaczany dużą grecką litera omega &!.
nawyki przydadzą Ci się w przyszłości. mimo moich ostrzeżeń koniecznie chciał-
Najczęściej używane rezystory mają rezy-
Do zasilania układów możesz wyko- byś wykorzystać (stary) akumulator sa-
stancjÄ™ w bardzo szerokim zakresie, od 1&! do
rzystać baterię 9V, zasilacz o napięciu mochodowy, koniecznie musisz dodać ża-
22000000&!, ale można spotkać rezystory
9...12V, ewentualnie niewielki akumula- rówkę 12V 10W (12V 5W...21W), która
o wartościach 0,01&!...100000000&!.
tor o napięciu 9...12V. ograniczy prąd  ilustruje to rysunek B.
Na schematach rezystory oznaczamy literÄ…
Zawsze zwracaj uwagę, by nie podłą-
R z kolejnym numerem (R1, R2, R3...) i po-
czyć z
ródła zasilania odwrotnie  może
dajemy ich wartość (rezystancję). Rezystory
się to skończyć uszkodzeniem użytych i wszystkie inne elementy występujące
w układzie powinny być ponumerowane.
elementów. Nigdy też nie zwieraj ze so-
W zasadzie nie jest to konieczne, ale przeko-
bą wyprowadzeń baterii czy zasilacza,
Rys. B
nasz się, że jest to bardzo pomocne przy opi-
sywaniu działania układu oraz gdy dany ele-
ment można łatwo odnalez
ć na schemacie
ideowym, schemacie montażowym, w wyka-
Ćwiczenie 1
Tajemnicza latarka
zie elementów i na płytce.
Wykonaj miniaturową latarkę według fo- przy odwrotnym dołączeniu z
ródła zasi- Przemysł produkuje rezystory o znormalizo-
wanych wartościach (nominałach) i określonej
tografii 1 wykorzystując zwykłą, zieloną lania układy nie będą działać, a nawet
tolerancji. Dawniej powszechnie wykorzysty-
diodę LED oraz baterię litową (najlepiej mogą ulec uszkodzeniu! Pamiętaj
wano rezystory o tolerancji Ä…20% i 10%. Obe-
CR2032, CR2450, CR2430, ale może o tym, by uniknąć przykrych niespo-
cnie najpopularniejsze sÄ… rezystory o toleran-
być też CR2016, CR2025). Jeśli uda Ci dzianek.
cji ą5%, czyli o nominałach z tak zwanego
się zamknąć baterię i diodę w jakiejś ma- Oczywiście w tajemniczej latarce mo-
szeregu E24. Oznacza to, że kupując rezystor
łej obudowie, otrzymasz miniaturową la- żesz wykorzystać diodę żółtą lub czer-
o nominale, powiedzmy, 2,4k&! i tolerancji
tarkę, świecącą tajemniczym, zielonka- woną. Zamiast baterii litowej możesz
ą5%, trzeba się spodziewać, że w rzeczywi-
wym światłem. W dzień nie jest zbyt stości jego rezystancja może wynosić
Fot. 1
2,4k&!ą5%, czyli 2,28...2,52k&!. Takie odchył-
efektowna, ale po zapadnięciu zmroku...
ki nie mają znaczenia  na razie możesz zupeł-
Zauważ, że dioda świeci tylko przy od-
nie zapomnieć o czymś takim jak tolerancja.
powiedniej biegunowości baterii - gdy
W sklepie nie kupisz więc rezystora o dowol-
połączysz dodatni biegun baterii z dłuż-
nej wartości - popularne rezystory będą mieć
szą końcówką diody. Przy odwrotnym
nominały będące wielokrotnością następują-
dołączeniu baterii dioda na pewno nie
cych liczb:
10 11 12 13 15 16 18 20 22 24 27 30
zaświeci  podobnie jest w przypadku
33 36 39 43 47 51 56 62 68 75 82 91.
bardziej skomplikowanych układów 
Od początku trzeba wiedzieć, że wbrew obiego- ampera (w skrócie 1A) to jak na układy elektro- nusa. Potem odkryto elektrony, będące nośnika-
wym opiniom, w elektronice nie ma nic z magii - niczne duży prąd - współczesne układy elektro- mi prądu. Okazało się, że elektrony w rzeczywi-
wszystkim rządzą ścisłe prawa i zależności. niczne pobierają prąd setki i tysiące razy mniej- stości wędrują od minusa do plusa, jednak to nie
W procesorach komputerów, w kineskopach mo- szy. Dlatego w praktyce spotkasz jednostki znacz- jest istotne - nadal przyjmujemy, iż prąd pły-
nitorów i telewizorów, w głośnikach, w mikrofo- nie mniejsze, np. miliampery (mA), mikroampery nie od plusa do minusa, i zaznaczamy jak na
nach, w diodzie Å›wiecÄ…cej i laserze półprzewodni- (µA oznaczane też uA), a nawet nanoampery i pi- rysunku poniżej.
kowym, telefonach  wszędzie kluczową rolę od- koampery (nA, pA). W energetyce i przemyśle Podstawowym parame-
grywają elektrony. prądy mają natężenie tysięcy amperów, czyli kilo- trem baterii, akumulatora
1. Podstawową wielkością w elektronice jest amperów (kA). i zasilacza jest NAPI
CIE.
PR
D. Jak wiadomo, prąd to uporządkowany ruch 2. Aby popłynął prąd, potrzebne jest jakieś Jeśli prąd elektryczny
elektronów. Prąd płynie w przewodach podobnie z
ródło energii elektrycznej. y
ródłem takim jest na porównaliśmy do prze-
jak woda w rurach wodociągowych - czym więcej przykład bateria albo zasilacz. pływu wody, to napięcie
elektronów (wody) przepływa w jednostce czasu, Bateria i zasilacz mają dwa bieguny: dodatni możemy sobie wyobrazić
tym większy prąd. Wartość prądu elektrycznego i ujemny (częściej mówimy plus i minus). Wiele jako ciśnienie wody
podajemy w amperach. Prąd o wartości jednego lat temu przyjęto, że prąd płynie od plusa do mi- w instalacji.
Elektronika dla Wszystkich
41
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
TECHNIKALIA
Ośla łączka A1 4
wykorzystać dwie małe guzikowe (ze- kakolwiek dioda zaświeci przy zasilaniu
To właśnie są wartości tak zwanego szeregu
garkowe) 1,5-woltowe, np. LR44 z jednej baterii 1,5-woltowej.
E24.
Rezystory zazwyczaj znakowane są nie cy- (w żadnym wypadku nie używaj dwóch Uwaga! Nie dołączaj diody świecącej
frami, tylko kolorowymi paskami. Te koloro-  paluszków R6). Sprawdz
też, czy ja- wprost do zasilacza!
we paski określają rezystancję w omach oraz
tolerancję. Rysunek C pomoże rozszyfrować
wartość dowolnego rezystora. Dwa pierwsze
paski to cyfry znaczące, trzeci pasek to licz- Ćwiczenie 2
Prawo Ohma
ba zer  wartość wychodzi w omach. Czwar-
+
Zestaw układ we- łączone w szereg, dające w sumie 3V)
ty pasek podaje tolerancjÄ™  w przypadku
dług rysunku 1 wystarczą na około trzy miesiące ciągłej
najpopularniejszych rezystorów 5-procento-
używając zwykłej pracy. Jasność wprawdzie nie jest rewe-
wych pasek jest w kolorze złotym.
Ten cały kod kolorów to naprawdę nic trud- diody LED. Po- lacyjna, ale w ciemności wystarczy - mo-
nego. Szybko siÄ™ nauczysz: 0 - czarny, 1 -
mocą będzie rów- że zechcesz wstawić gdzieś taką intrygu-
brązowy, 2 - czerwony, 3 - pomarańczowy, 4
nież fotografia 2. jącą  wieczną lampkę , budzącą zacieka-
- żółty, 5 - zielony, 6 - niebieski, 7  fioleto-
-
wienie przechodniów i sąsiadów?
Sprawdz
, jak
wy, 8 - szary, 9  biały.
Rys. 1
Fot. 2
świeci dioda, gdy napię-
cie zasilania wynosi
3V (bateria litowa), a jak
świeci, gdy napięcie wy-
nosi 9V (bateria 6F22)
lub 12V (zasilacz) 
czym większe napięcie,
tym większy prąd i dio-
&!
&!
da świeci jaśniej.
Przy napięciu zasilania
6...15V (np. bateria
Uwaga! W trakcie przygotowywania i
9V lub zasilacz) sprawdz
,
sprawdzania ćwiczeń okazało się, że
jak jasność diody zależy
możesz napotkać na nieoczekiwaną
od wartości rezystora Rx.
niespodziankÄ™. Mianowicie zasilacz 9-
Sprawdz
, jak świeci dio-
woltowy ma złączkę wyjściową identy-
da, gdy Rx ma wartość:
czną jak bateria 9V. Niestety, biegunowość
220&! (czerwony, czerwo-
napięcia na tej złączce jest odwrotna niż w
Rys. C ny, brÄ…zowy), 1k&! (brÄ…-
baterii! Jeśli wykorzystasz taki zasilacz i
zowy, czarny, czerwony),
dołączysz do niego "kijankę", pamiętaj, że
Choć do rozszyfrowania wartości trzeba usta-
10k&! (brązowy, czarny, pomarańczowy),
lić, który pasek jest pierwszy, a który ostatni,
czerwony przewód będzie końcówką
100k&! (brązowy, czarny, żółty), 1M&! (brą-
obie końcówki rezystora są równorzędne;
ujemną - odwrotnie niż zazwyczaj.
zowy, czarny, zielony), 10M&! (brÄ…zowy,
żadna nie jest w żaden sposób wyróżniona.
To dość istotna wada, o której musisz
czarny, niebieski). Przy jakiej wartości rezy-
Rezystor jest elementem niebiegunowym.
pamiętać, by dołączając do "kijanki" zasi-
stora nie dostrzegasz już świecenia diody?
Uwaga! W proponowanych ćwiczeniach
lacz 9V, a potem baterię czegoś nie zepsuć.
wykorzystywane są jedynie rezystory z sze- Przekonałeś się, że czym większa rezy-
W przypadku zasilacza 12V takiego
regu E3, czyli o nominałach będących stancja, tym mniejszy prąd i dioda świe-
problemu nie ma (brak złączki "baterio
wielokrotnościami 10, 22 oraz 47. Pierw-
ci słabiej.
podobnej") - prawdopodobnie obetniesz
sze dwa paski będą zawsze mieć kolory:
Możesz być z siebie dumny, bo oto po-
brÄ…zowy czarny (1, 0) wtyczkÄ™ i wykorzystasz odizolowane
znałeś podstawowe zależności rządzące
czerwony czerwony (2, 2)
końce przewodów zasilacza. Zaznacz
elektronikÄ…  eksperymentalnie przeko-
żółty fioletowy (4, 7)
przewód "plusowy" zawiązując na nim
nałeś się, jaki jest sens słynnego prawa
Trzeci pasek (mnożnik, liczba zer) pokaże
supełek. W tym ćwiczeniu masz
Ohma (czytaj oma).
wartość:
możliwość sprawdzić biegunowość
Gdy rezystor Rx będzie mieć 1k&!, dwa
złoty (-1) - wartości 1&!, 2,2&!, 4,7&!
przewodów zasilacza.
czarny (0)  wartości 10&!, 22&!, 47&! dobre, alkaliczne  paluszki R6 (po-
Napięcie mierzymy w woltach. Przykładowo, po- ne z wielkością baterii - maleńka bateryjka do pi- Uwaga! Prąd i napięcie to nie jest to samo!
jedyncza bateria, popularny  paluszek daje na- lotów (fotografia obok) też daje napięcie 12V. W instalacji wodociągowej może panować duże
pięcie o niewielkiej wartości około półtora wolta Jak się łatwo domyślić, wielkość baterii związana ciśnienie (napięcie), ale jeśli wszystkie krany są
(1,5V). Popularny  bloczek ma napięcie 9V - jest z ilością zawartej w niej energii. Mała żarów- pozakręcane, to woda (prąd) nie płynie. Dokła-
dotknij dwa bieguny do języka - kłuje. Akumula- ka dołączona do akumulatora samochodowego dnie tak jest z napięciem i prądem. Jeśli bateria
tor samochodowy ma napięcie 12V (nie dotykaj będzie świecić co najmniej kilka dni, a dołączona (zasilacz) nie jest
językiem). Co ciekawe, napięcie nie jest związa- do baterii od pilota zaświeci tylko na chwilę albo do niczego podłą-
Rys. J
nawet nie zaświeci wcale. czona, to na jej
Współczesne układy elektroniczne są zasilane na- biegunach wystę-
pięciami w zakresie 3...12V, czasem 24V. W ukła- puje napięcie, ale
dach tych często interesują nas bardzo małe napię- prąd nie płynie.
cia czy różnice napięć, wyrażane w miliwoltach Żeby popłynął
(mV), a nawet w mikrowoltach (µV oznaczane też prÄ…d, do baterii
uV). W technice wysokich napięć popularną jedno- trzeba dołączyć
stką są kilowolty (kV). jakieś obciążenie,
Elektronika dla Wszystkich
42
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
TECHNIKALIA
5 A1 Ośla łączka
brązowy (1)  wartości 100&!, 220&!, 470&!
Ćwiczenie 3
czerwony wartości 1k&!, 2,2k&!, 4,7k&!
pomarańczowy wartości 10k&!, 22k&!, 47k&!
Rezystancja wewnętrzna baterii
żółty wartości 100k&!, 220k&!, 470k&!
Ceny elementów elektronicznych są na tym mniejsza rezystancja wewnętrzna.
zielony wartości 1M&!, 2,2M&!, 4,7M&!
tyle niskie, że śmiało możesz zepsuć nie- Baterie alkaliczne mają mniejszą rezy- niebieski - wartości 10M&!, ewentualnie 22M&!
które w ramach eksperymentów. Sam stancję wewnętrzną  dlatego w tym
1k&!
jednak zdecyduj, czy chcesz ryzykować ćwiczeniu miałeś wykorzystać baterię
zniszczenie elementów. Uwaga! Pod- zwykłą, nie alkaliczną. Akumulatory
2,2k&!
czas takich prób elementy mogą się sil- mają rezystancję wewnętrzną znacznie
nie nagrzewać, co grozi poparzeniem! mniejszą niż jakiekolwiek baterie jed-
2,4k&!
Jeśli się zdecydujesz, podłącz na chwilę norazowe  można więc z nich pobrać
diodę LED bezpośrednio do zwykłej ba- duży prąd.
terii 9V typu 6F22. Uwaga! Musi to być Możesz mi wierzyć na słowo - gdy
Oprócz takich najpopularniejszych rezysto-
tania, zwykła bateria, a nie droga ba- przeprowadzałem testy przygotowują- rów, produkowane są też inne. Oznaczane są
w różny sposób. Fotografia poniżej pokazu-
teria alkaliczna (nie powinna mieć na- ce to ćwiczenie, dwie diody czerwone
je niektóre takie rezystory. Wartość rezysto-
pisu alkaline). podłączone do dobrej 9-
rów (i nie tylko rezystorów) jest bardzo czę-
Na podstawie wcze- woltowej baterii al-
sto podawana w niecodzienny sposób  wię-
Czy wiesz że ...
śniejszych prób kalicznej (Dura-
cej szczegółów możesz znalez
ć w rubryce
nazwa elektronika pochodzi od elektronu.
mogłeś się cell) wydały
TECHNIKALIA
Starożytni Grecy elektronem nazywali bursztyn
spodziewać, że krótki błysk
(który u nich w tamtych czasach był rzadkością, sprowa- różne rezystory
przy napięciu i momental-
dzaną z dalekiej północy, między innymi z terenów dzisiej-
9V i bez rezy- nie siÄ™ spali-
szej Polski). Zauważyli oni, że bursztyn pocierany tkani-
stora ograni- Å‚y. Zielona
nÄ… przyciÄ…ga potem kurz i drobne, lekkie przedmioty.
czającego prąd dioda dołą-
Znacznie póz
niej elektronem nazwano czÄ…stkÄ™
diody będzie bar- czona do tej
elementarnÄ…, jeden z podstawowych
dzo duży. Jasność baterii alkalicznej
składników atomu.
świecenia diody wskazu- świeciła kolorem...
je jednak, że w obwodzie jest pomarańczowym, a żółta 
jednak rezystancja ograniczajÄ…ca prÄ…d. czerwonym. Wyprowadzenia silnie siÄ™
Tak, to wewnętrzna rezystancja baterii. nagrzewały i o mało nie poparzyłem
Każde z
ródło zasilania (bateria, akumu- sobie palców. Diody dołączone do zasi-
.
lator, zasilacz) zachowuje się, jakby lacza natychmiast ulegały uszkodzeniu,
Dioda LED
w środku oprócz  czystego z
ródła na- a nawet pojawił się dym. Zastanów się
(dioda elektroluminescen-
pięcia była jakaś rezystancja - zobacz więc, czy chcesz wykonać takie ekspe-
cyjna, LED - Light Emitting
rysunek 2. Taką samą sytuację miałeś rymenty. Chodzi przede wszystkim
Diode)
w ćwiczeniu 1  prąd diody był ograni- o to, żebyś zrozumiał, że miniaturowe
Element elektroniczny (pół-
czony przez (znacznÄ…) rezystancjÄ™ we- elementy majÄ… ograniczonÄ… wytrzyma-
przewodnikowy), który
wnętrzną baterii litowej. Często zapo- łość i przy zbyt dużych prądach po pro- świeci przy przepływie prą-
minamy o rezystancji wewnętrznej, stu się zepsują. Właśnie dlatego musi- du. W zależności od zastoso-
wanego materiału struktury,
a ma ona duże znaczenie w praktyce my stosować rezystory ograniczające
diody świecą światłem o ko-
i zwykle jest wadÄ… nie zaletÄ…. Czym prÄ…d.
lorach czerwonym, zielo- - +
+
mniejsza rezy- Aby celowo zepsuć diody czy inne ele-
nym, żółtym bądz
niebie-
stancja wewnę- menty, musisz dysponować z
ródłem
skim. Diody niebieskie sÄ…
trzna, tym energii, które może dostarczyć prądu
znacznie droższe od innych.
większy prąd o wartości co najmniej kilkuset miliam-
Nie ma diod fioletowych, sÄ…
można pobrać perów. Może to być zasilacz, akumulator
natomiast diody świecące
z tego z
ródła. albo zestaw baterii. Jeśli zamierzasz wy- niewidzialnym światłem podczerwonym
(oznaczane IRED od InfraRED - podczer-
General ni e, korzystać akumulator, koniecznie dołącz
wień). Każdy pilot telewizyjny zawiera diodę
czym większa diodę przez żarówkę 12V 2...5W według
podczerwonÄ….
Rys. 2
jest bateria, rysunku ze strony 41.
na przykład rezystor i diodę świecącą, jak na ry- We wszystkich układach, jakie napotkasz w swej wiają mu bardzo mały opór. Inne metale, jak że-
sunku J. Na rysunku tym zaznaczono napięcie (9 praktyce, prąd jest ściśle związany z napięciem  lazo, nikiel, ołów, cyna, chrom, wolfram, osm,
woltów) i prąd (12 miliamperów) - napięcie jeśli płynie prąd, to występuje też napięcie. Jed- stawiają przepływowi prądu nieco większy opór.
oznacza się literą U (w krajach anglojęzycznych nak obecność napięcia nie gwarantuje przepływu Niektóre inne materiały, na przykład grafit
literą V od Voltage). Z kolei prąd zawsze oznacza prądu. Dlaczego? (odmiana węgla), specjalne tworzywa sztuczne
się literą I. Kluczem jest tu oporność, ściślej - rezystancja. oraz liczne płyny (np. roztwór soli w wodzie) też
W swojej przyszłej praktyce napotkasz kilka Niektóre materiały, takie jak guma, papier, drewno, przewodzą prąd, stawiając mu jednak pewien
przypadków: tworzywa sztuczne, szkło, nie chcą przewodzić znaczący opór.
- napięcia nie ma, prąd nie płynie - oczywiste, prądu elektrycznego. Stawiają mu opór. Są to tak Istnieją też tak zwane nadprzewodniki, które
- napięcie jest, prąd nie płynie - np. bateria bez zwane izolatory (dielektryki). Na początek (choć o dziwo, wcale nie stawiają oporu  to jednak zu-
obciążenia, nie jest to prawdą) możesz przyjąć, że izolatory pełnie inna historia. Nadprzewodniki można spo-
- napięcie jest, prąd płynie  sytuacja w układach stawiają opór nieskończenie wielki i żaden prąd tkać tylko w dużych laboratoriach.
elektronicznych, przez nie nie płynie. Spodziewasz się na pewno, że są jeszcze inne ma-
- napięcia nie ma, prąd płynie  niemożliwe, Metale, na przykład miedz
, srebro, złoto, alumi- teriały, które ze względu na oporność wobec prą-
z wyjątkiem tzw. nadprzewodników. nium, chętnie przewodzą prąd elektryczny. Sta- du mieszczą się gdzieś między przewodnikami
Elektronika dla Wszystkich
75
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
TECHNIKALIA
Ośla łączka A1 6
Nie proponuję Ci jednak prób polegają-
W żadnym wypadku nie
Uwaga! Dioda przewodzi prÄ…d tylko w jed-
cych na zwieraniu biegunów z
ródła zasi-
nym kierunku i tylko wtedy świeci. W prze-
podłączaj diody LED, ani in-
lania  baterii albo zasilacza. Takie
ciwieństwie do rezystora, każda dioda jest
elementem biegunowym  nie jest obojętne, próby naprawdę nie mają sensu  bateria
nego elementu do sieci ener-
gdzie zostaną dołączone końcówki.
po prostu się wyczerpie, a zasilacz może
Typowej diody LED nie wolno dołączać
getycznej!
się zepsuć.
wprost do z
ródła napięcia! Wymagany jest
rezystor ograniczajÄ…cy prÄ…d (wyjÄ…tkiem sÄ…
znacznie rzadziej spotykane diody migajÄ…ce
Ćwiczenie 4
MigajÄ…ca dioda LED
i diody z wbudowanym rezystorem).
Diody świecące mogą mieć różne obudowy,
Zestaw układ we- dzie pracy nie ma rezystora ograniczające-
ale nie ma kłopotu z identyfikacją końcówek.
dług wcześniej- go. Dioda migająca zachowuje się zupeł-
Końcówka dodatnia (anoda) jest zawsze
szego rysunku 3, nie inaczej niż zwykła dioda LED właśnie
dłuższa. W razie wątpliwości można jednak
ale zamiast zwy- ze względu na obecność układu sterujące-
zawsze sprawdzić diodę w układzie z rysun-
kłej diody wyko- go - scalonego impulsatora.
ku D. Przy odwrotnym włączeniu zwykła
dioda nie zaświeci, ale też nie ulegnie uszko- rzystaj diodę mi- Sprawdz
jeszcze, czy dioda migajÄ…ca bÄ™-
dzeniu.
gającą (z wbudo- dzie pracować przy napięciu zasilania
Istnieją też diody dwu-, a nawet trzykolorowe.
Rys. 3
wanym impulsa- 4,5V (tzw. bateria płaska lub trzy palu-
Na schematach diody oznaczamy albo literÄ…
torem). Poznasz jÄ… po ciemnej plamce we- szki), 3V (bateria litowa lub dwa palu-
D, albo LED i kolejnym numerem.
wnątrz obudowy. Pomocą będzie również szki), ewentualnie 1,5V (paluszek)?
fotografia 3. Najpierw zewrzyj punkty A,
Rys. D
B (Rx=0). Nie bój się!
Fot. 3
Dioda Å‚adnie miga. Sprawdz
, przy jakich
wartościach Rx dioda poprawnie pracuje.
Kolejno jako Rx dołączaj rezystory o co-
raz większej oporności: 10&! (brązowy,
czarny, czarny), 100&! (brÄ…zowy, czarny,
brÄ…zowy), 1k&! (brÄ…zowy, czarny, czerwo-
ny), 10k&! (brązowy, czarny, pomarańczo-
wy), 100k&! (brązowy, czarny, żółty),...
Co siÄ™ dzieje? Przy jakiej rezystancji dioda
MigajÄ…ca dioda LED
przestaje pełnić swoje funkcje? Już zauwa-
ciemna plamka
Element ten oprócz diody LED ma wbudo- żyłeś, dioda migająca w normalnym ukła-
wany miniaturowy układ sterujący, dzięki te-
mu może (i powinien) być zasilany bezpośre-
Ćwiczenie 5
dnio, z pominięciem rezystora ograniczające-
go. Migające LED-y można poznać po ciem-
Tranzystor jako wzmacniacz prÄ…du
nej plamce wewnÄ…trz obudowy. Diody miga-
jące nie mają specjalnego symbolu. Na sche- Zmontuj układ według rysunku 4 wy-
matach wykorzystuje się symbol zwykłej
korzystując dwie jednakowe zwykłe dio-
diody LED.
dy LED, dwa rezystory i tranzystor NPN
(BC548). Pomocą będzie fotografia 4.
Niech rezystor R1, ograniczajÄ…cy prÄ…d
diody D2, ma wartość 1k&! (brązowy,
czarny, czerwony). Sprawdz
jasność obu
diod, stosując Rx o wartościach 1k&!,
10k&!, 100k&!, 1M&!, 10M&!. A co siÄ™
dzieje, gdy nie ma rezystora Rx (rezy-
stancja nieskończenie wielka)? Przy ja-
kiej wartości Rx nie dostrzegasz już
świecenia diody D1? A przy jakiej war-
Rys. 4
tości Rx przestaje świecić dioda D2?
a nieprzewodnikami (izolatorami). Może myślisz, Na razie zapamiętaj, że różne substancje stawia- (T&!) - takie rezystancje mają materiały uważane
że są to półprzewodniki. ją prądowi elektrycznemu różny opór. Ten opór za izolatory.
Jest w tym coś z prawdy (tzw. półprzewodniki sa- nazywa się rezystancją. Jednostką rezystancji A teraz sprawa najważniejsza. Rysunek K ilustru-
moistne), ale nie jest to najszczęśliwsze wyobra- jest om, oznaczany dużą grecką literą omega &!. je zależność prądu od napięcia - pokazuje kilka
żenie - słowo półprzewodniki słusznie kojarzy się Jeden om (1&!) to mała rezy-
z tranzystorami, układami scalonymi i całą zadzi- stancja. W elektronice częściej
wiajÄ…cÄ… elektronikÄ…, a nie z jakimiÅ› substancjami mamy do czynienia z kilooma-
kiepsko przewodzącymi prąd. Elementy półprze- mi (k&!). Duże rezystancje wy-
wodnikowe to zupełnie nowa jakość i fantastycz- rażamy w megaomach (M&!),
ne możliwości: wzmacniają, przetwarzają, liczą a bardzo małe w miliomach
i tworzą wszystkie cuda i cudeńka współczesnej (m&!). Na przykład kawałek
elektroniki. Na razie nie musisz się w to wgłębiać miedzianego drutu ma rezy-
 nie traktuj jednak półprzewodników jedynie ja- stancję kilku...kilkunastu mili-
ko czegoś pośredniego między przewodnikami omów. Czasem mówi się też
a izolatorami. o gigaomach (G&!) i teraomach Rys. K
Elektronika dla Wszystkich
76
+
+
I
I
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
TECHNIKALIA
7 A1 Ośla łączka
Przekonałeś się naocznie, że tranzystor
Tranzystor (bipolarny)
wzmacnia prąd (prąd bazy) płynący przez
Rx i diodę D1. Przy dużych wartościach
Rx przez diodę D2 płynie prąd (prąd ko-
NPN
lektora) co najmniej 100-krotnie większy
niż przez Rx i D1. Na rysunku 4 czerwo-
nymi strzałkami zaznaczyłem prąd bazy
(I ), prÄ…d kolektora (I ) i prÄ…d emitera (I ).
B C E
Zwróć uwagę na kierunek przepływu prą-
Rys. 5
dów w tranzystorze NPN  prąd emitera
PNP
Jeśli chcesz, możesz sprawdzić, czy
jest zawsze sumą prądów kolektora i bazy.
układ będzie pracował, gdy inaczej za-
Zapoznałeś się oto z najpopularniejszym
mienisz miejscami punkty dołączenia
tranzystorem typu NPN. Układ o iden-
kolektora i emitera albo gdy w układzie
tycznych właściwościach możesz zesta-
z rysunku 4 zamiast tranzystora NPN za-
wić według rysunku 5, stosując tranzy-
stosujesz PNP (BC558).
stor typu PNP (BC558), który różni się
Uwaga 1. Nie zwieraj punktów A,
od wcześniej użytego tranzystora NPN
Tranzystor, ściślej tranzystor bipolarny (ina-
B (Rx=0), bo przez diodę D1 i obwód ba-
tylko kierunkiem przepływu prądów.
czej  zwykły tranzystor) to podstawowy
za-emiter tranzystora popłynie duży prąd,
element wzmacniający, posiadający trzy koń-
ograniczony tylko rezystancją wewnętrz-
cówki. Można w uproszczeniu powiedzieć,
na baterii (zasilacza)  prąd ten może
że końcówką wejściową jest baza, wyjściową
uszkodzić i diodę, i tranzystor.
- kolektor. IstniejÄ… tranzystory bipolarne typu
Uwaga 2. Zarówno w tym, jak i następ- n-p-n (NPN) oraz p-n-p (PNP). Różnica po-
lega na kierunku przepływu prądów - ilustru-
nych ćwiczeniach sprawdzaj jasność świe-
je to rysunek E.
cenia diody, gdy zmontujesz układ i gdy
nie będziesz dotykał najczulszych obwo-
Rys. E
dów. Najprawdopodobniej nawet bez re-
zystora Rx dotykanie obwodu bazy tranzy-
stora palcem spowoduje świecenie diody
D2. Nie dziw się, ciało człowieka działa
Fot. 4
w tym wypadku jak antena.
Ćwiczenie 6
Układ Darlingtona
Działanie tranzystora jest bardzo proste 
Zestaw układ według rysunku 6. Pomocą przy montażu różnych próbnych ukła- wzmacnia on prąd. Jeśli prąd bazy jest równy
zeru, to i prąd kolektora jest równy zeru. Je-
będą fotografie 5a i 5b. Pokazano tu dwa dów. Jeśli postarasz się o taką płytkę,
śli w obwodzie baza-emiter zacznie płynąć
modele. Jeden wykonany jest jako tzw. szybko docenisz jej zalety.
prąd, to w obwodzie kolektor-emiter popły-
pająk. Drugi zmontowany jest na specjal- A teraz wracamy do układu. Tak jak po-
nie prąd znacznie większy - mówimy, że
nej płytce stykowej. Taka uniwersalna przednio dołączaj jako Rx rezystory o war-
tranzystor siÄ™ otwiera. Istotnym parametrem
płytka stykowa jest znakomitą pomocą tościach od 1k&! do 10M&!. Przy jakiej
tranzystora jest wzmocnienie, czyli stosunek
prądu kolektora do prądu bazy. Ten współ-
Rys. 6 Fot. 5a
czynnik wzmocnienia prÄ…dowego, oznaczany
czÄ™sto greckÄ… literÄ… beta ², dla najpopular-
niejszych współczesnych tranzystorów wy-
nosi 100...500.
Już to pokazuje, że trzeba odpowiednio dołą-
czyć wyprowadzenia. Przy błędnym włącze-
niu łatwo można tranzystor uszkodzić.
Uwaga 1. PrÄ…d bazy i prÄ…d kolektora nie mo-
gą być zbyt duże, by nie spowodowały
uszkodzenia tranzystora.
Uwaga 2. Obwód kolektor-emiter nie jest od-
powiednikiem baterii, to znaczy nie wytwa-
przypadków, gdy napięcie zmienia się, dej porze dnia i nocy rozumiał: czym większe na-
a rezystancja jest jednakowa. Rysunek pięcie, tym większy prąd, a czym większy opór (re-
L pokazuje zależność prądu od rezystan- zystancja) tym prąd jest mniejszy. Proste, prawda?
cji, gdy napięcie jest stałe - natężenie W praktyce będziesz bardzo, bardzo często wyko-
prądu zależy od oporu (rezystancji) R. rzystywał wzór wyrażający prawo Ohma:
Zależności te sprawdzałeś w ćwiczeniu I = U / R
2. Jeśli zrozumiałeś, o co tu chodzi, to gdzie U - napięcie, I - prąd, R - rezystancja. Znając
przyswoiłeś sobie najważniejsze prawo dowolne dwie wielkości, bez trudu obliczysz trze-
elektroniki i elektrotechniki - prawo cią. Koniecznie naucz się więc trzech podstawo-
Ohma (czytaj: oma). Nie ucz się na pa- wych wzorów, z których będziesz bardzo często
Rys. L
mięć formułki - chodzi o to, żebyś o każ- korzystać:
Elektronika dla Wszystkich
77
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELE
TECHNIKALIA
Ośla łączka A1 8
Rys. 7
rza prądu. Prąd pochodzi z zewnętrznego
z
ródła (baterii, zasilacza), a obwód kolektor-
emiter jest jakby sterowanym rezystorem (re-
zystorem o zmiennej wartości) - zobacz ry-
sunek F. Lepiej jednak nie wyobrażać sobie
go jako zmiennej rezystancji, tylko pamiętać,
że prÄ…d kolektora jest ² razy wiÄ™kszy od prÄ…-
du sterujÄ…cego (prÄ…du bazy).
Uwaga 3. Istotne jest, że w typowych tranzy-
storach podczas przepływu prądu bazy napięcie
na złączu baza-emiter wynosi 0,55...0,7V i bar-
wartości Rx nie dostrzegasz świecenia dio-
dzo mało zmienia się nawet przy dużych zmia-
Fot. 5b
F
o
t
.
5
b
nach prądu. Można przyjąć, że napięcie baza- dy D2? Tym razem dioda D3 będzie jasno
emiter wynosi podczas normalnej pracy 0,6V. świecić nawet przy bardzo dużych warto-
Wynika z tego bardzo ważny wniosek prak-
ściach rezystancji Rx. Czy może coś się
tyczny: do otwarcia tranzystora (typowe-
zepsuło? Sprawdz
, czy diody będą świecić
go tranzystora krzemowego) potrzebne
przy braku Rx? Jeśli przy braku Rx D2 nie
jest napięcie baza-emiter około 0,6V. Je-
świeci, oznacza to, że układ działa, tylko
śli napięcie na złączu baza-emiter jest
jest niesamowicie czuły! Wzmocnienie
mniejsze niż 0,5V, to tranzystor na pewno
prądowe jest bardzo duże.
nie przewodzi
Uwaga! Nie zwieraj Rx, bo możesz ze-
(jeśli przewo- Rys. F
dzi  jest psuć D1 i tranzystory.
uszkodzony).
Radzę Ci także sprawdzić działanie
Jeśli napięcie
układów z rysunku 7. Z Rx o wartości
to jest większe
10M&!  przekonaj się, jak duże
niż 0,8V, tran-
wzmocnienie prÄ…dowe zapewniajÄ… dwa
zystor na pew-
tranzystory. W każdym przypadku prąd
no jest nieod-
płynący w obwodzie kolektor-emiter
wr a c a l ni e
T1 staje siÄ™ prÄ…dem bazy T2. Wypad-
uszkodzony. w tych układach  przyda Ci się to
Ilustruje to rysunek G. Dotyczy to zarów- kowe wzmocnienie prądowe jest ilo-
w przyszłości.
no tranzystorów NPN, jak i PNP. Piotr Górecki
czynem wzmocnienia obu tranzysto-
Na schematach tranzystory oznaczamy zwy-
rów. Jeśli każdy z nich ma wzmocnie-
kle literkÄ… T i kolejnym numerem. Na zagra-
nie na przykład 100, to wypadkowe
nicznych schematach zamiast T stosuje siÄ™
Ciag dalszy
wzmocnienie wyniesie 10 000. Przea-
często literę Q.
nalizuj kierunek przepływu prądów w nastepnym numerze EdW.
W niektórych zastosowaniach wykorzystuje
się połączenie dwóch tranzystorów w tak
zwanym układzie Darlingtona. Wzmocnie-
wzmocnienia obu tranzystorów. Ilustruje to ma pewne wady, dlatego nie wyparło poje-
nie jest tu bardzo duże i jest iloczynem
rysunek H. Oprócz zalet, takie połączenie dynczych tranzystorów.
Rys. G c.d.n.
Rys. H
mnożnik nazwa symbol przykład
I = U / R
18
14EB=14000000000000000000 - 14 eksabajtów
1 000 000 000 000 000 000 = 10 eksa E
R= U/ I
15
U= I * R 1 000 000 000 000 000 = 10 peta P 2PFLOP=2000000000000000FLOP  2 petaflopy
12
Jak wspominałem, w elektro- 1 000 000 000 000 = 10 tera T
1T&!=1000000000000&! - 1 bilion omów
9
nice bardzo często mamy do
1 000 000 000 = 10 giga G 6GHz=6000000000Hz - 6 miliardów herców
czynienia z prądami, napięcia- 6
1 000 000 = 10 mega M 77MW=77000000W - 77 milionów watów
mi, rezystancjami o warto-
3
1 000 = 10 kilo k 100kV=100000 - 100 tysięcy woltów
ściach wielokrotnie większych
100 = 102 hekto h nie używane w elektronice
lub mniejszych niż amper,
10 = 101 deka da nie używane w elektronice
0
wolt czy om. Dlatego po-
1 = 10 - - 15V  piętnaście woltów
wszechnie używamy jednostek
0,1 = 10-1 decy d nie używane w elektronice
0,01 = 10-2 centy c nie używane w elektronice
tysiÄ…ce, miliony i miliardy ra-
-3
0,001 = 10 mili m 3ms=0,001s - 3 tysięczne części sekundy
zy mniejszych lub większych,
-6
na przykład miliwoltów, mi-
0,000 001 = 10 mikro
µ 11µA=0,000 011A - 11 milionowych części ampera
-9
kroamperów, megaomów czy
0,000 000 001 = 10 nano n 50nH 0,000 000 05H - 50 miliardowych części henra
-12
nanofaradów. W tabeli 1
0,000 000 000 001 = 10 piko p 5pl=0,000 000 000 005l = 5 bilionowych części litra
(obok) znajdziesz bliższe in- -15
0,000 000 000 000 001 = 10 femto f 3fF=0,000 000 000 000 003F  300 biliardowych farada
formacje na ten temat.
-18
c.d.n. 0,000 000 000 000 000 001 = 10 atto a
Elektronika dla Wszystkich
78
TECHNIKALIA TECHNIKALIA
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz