Czynniki chłodnicze  Raport
Wydanie 16
Spis treści
Strona Tematyka Zweryfikowane i uzupełnione w stosunku do Wydania 15
3 Ogólne zagadnienia rozwoju czynników chłodniczych
3 Wstęp
4 Alternatywne czynniki chłodnicze  przegląd
6 Względy ochrony środowiska
6 Globalne ocieplenie i wskaz
nik TEWI
7 Efektywność ekologiczna
8 Czynniki chłodnicze grupy HCFC
8 R22 jako przejściowy czynnik chłodniczy
9 Bezchlorowe czynniki chłodnicze grupy HFC
9 R134a jako zamiennik R12 i R22 Oleje smarne do R134 i innych czynników HFC
11 Zamienniki czynnika R134a
11 Czynnik R152a alternatywą R134a(?)
11 Czynniki o niskim wskaz
niku GWP: HFO-1234yf i HFO-1234ze
13 Mieszaniny
13 Wieloskładnikowe czynniki chłodnicze
15 Mieszaniny do celów serwisowych
15 Mieszaniny serwisowe jako zamienniki R502
16 Mieszaniny serwisowe jako zamienniki R12 (R500)
17 Bezchlorowe wieloskładnikowe zamienniki R502 i R22
17 R404A i R507 jako zamienniki R502 i R22
18 Mieszaniny R407A/R407B/R407F jako zamienniki R502 i R22
19 R422A jako zamiennik R502 i R22
20 Bezchlorowe zamienniki R22
20 R407C jako zamiennik R22
21 R410A jako zamiennik R22
22 R417A, R417B, R422D i R438A jako zamienniki R22
22 R427A jako zamiennik R22
23 Mieszaniny HFO/HFC
23 Mieszaniny HFO/HFC jako zamienniki za HFC
24 Bezfluorowe czynniki chłodnicze
24 NH3 (amoniak) jako alternatywny czynnik chłodniczy
25 R723 (NH3/DME) jako alternatywa wobec amoniaku
26 R290 (propan) jako zamiennik R502 i R22
28 Propylen (R1270) jako czynnik alternatywny wobec propanu
29 Dwutlenek węgla R744 (CO2) jako alternatywny czynnik chłodniczy i nośnik ciepła
33 Zastosowania specjalne
36 Własności czynników chłodniczych
38 Zakresy stosowania Oleje smarne
Obecne wydanie zastępuje wszystkie poprzednie.
Ogólne zagadnienia rozwoju czynników chłodniczych
chłodniczych i środków smarnych, wytwórcami urządzenia i rodzaju energii wykorzystywanej
Wstęp
podzespołów instalacji chłodniczych oraz do jego napędu.
z wieloma innowacyjnymi firmami branży
Bliższe spojrzenie na zamienniki oparte
chłodniczej i klimatyzacyjnej. Ogromna liczba
o HFC pokazuje, że możliwości znalezienia
Od początku lat 90-tych ubiegłego wieku zadań badawczych została zakończona,
jednorodnej substancji będącej bezpośrednim
w technice chłodniczej i klimatyzacyjnej dzięki czemu dostępny jest już szeroki
substytutem są ograniczone. Stosunkowo
nastąpiło szereg drastycznych zmian. asortyment sprężarek i wyposażenia dla
korzystna jest sytuacja w przypadku
Ich przyczyną jest udział czynników różnych nowych czynników chłodniczych.
czynnika R12 zastąpionego przez R134a,
chłodniczych emitowanych do atmosfery
Poza prowadzeniem projektów rozwojowych, oraz w przypadku R502, którego zamiennikami
w niszczeniu ozonu stratosferycznego
BITZER wspiera również rozwój legislacji są R404A i R507A. Znacznie trudniejsze
oraz powiększaniu efektu cieplarnianego.
i wewnętrznych regulacji odnoszących się okazało się znalezienie uniwersalnych
Ma to szczególne znaczenie w przypadku do odpowiedzialnego stosowania czynników zamienników dla innych czynników z grupy
handlowych instalacji chłodniczych i urządzeń chłodniczych. CFC, a także dla HCFC, w tym np. R22.
klimatyzacyjnych, w szerokim zakresie ich
Niniejsze opracowanie pokazuje możliwości Spośród substancji typu HFC, jako bezpo-
stosowania. Jeszcze do niedawna typowymi
przejścia w krótkim i średnim terminie na czynniki średnie zamienniki wskazuje się R32, R125
czynnikami chłodniczymi, wykorzystywanymi
przyjazne dla środowiska naturalnego w średnich i R134a. Jednak ze względu na ich specyficzne
w takich układach były substancje zubożające
i dużych handlowych urządzeniach chłodniczych cechy rzadko mogą być one stosowane jako
warstwę ozonową, a mianowicie R12, R22
oraz w układach klimatyzacyjnych. Wzięto pod substancje jednorodne. Ograniczeniem są
i R502. Ponadto, w specyficznych zastoso-
uwagę dotychczasowe doświadczenia i konsekwen- przede wszystkim ich własności termodyna-
waniach, można było spotkać R114, R12B1,
cje dla technologii budowy instalacji chłodniczych. miczne, palność i potencjał tworzenia efektu
R13B1, R13 i R503.
cieplarnianego. Dlatego najczęściej substancji
W krajach uprzemysłowionych wykorzystanie tych używa się w mieszaninach, w których
tych czynników nie jest już dozwolone, Rezultaty wielu badań potwierdzają, że pow- indywidualne własności poszczególnych
z wyjątkiem R22. Jednakże na obszarze szechne stosowanie w chłodnictwie handlo- składników są modyfikowane przez
Unii Europejskiej trwa zdecydowany, stopniowy wym urządzeń parowych sprężarkowych, odpowiedni skład mieszaniny.
proces wycofywania z użycia i tego czynnika jest daleko bardziej korzystne niż innych
Poza substancjami z grupy HFC, do grona
(patrz str. 8). Harmonogram redukcji wykorzys- rodzajów obiegów chłodniczych. Wniosek
zamienników zalicza się również amoniak
tania R22 jest w Unii Europejskiej krótszy ten potwierdza się w całym zakresie spoty-
(NH3) i niektóre węglowodory. Ich wykorzystanie
w porównaniu z ustaleniami umów ogólno- kanych tam temperatur, nawet do około -40�C.
w chłodnictwie handlowym ograniczają
światowych ze względu na zdolność R22
Istotne znaczenie ma wszakże wybór czynnika jednak restrykcyjne wymogi bezpieczeństwa.
do niszczenia ozonu stratosferycznego mimo,
chłodniczego i odpowiednie zaprojektowanie
Na znaczeniu zyskuje dwutlenek węgla (CO2),
że potencjał zubażania warstwy ozonowej
obiegu. Obok warunku zerowego potencjału
zarówno jako czynnik chłodniczy, jak i medium
tego czynnika jest stosunkowo mały. Począwszy
niszczenia warstwy ozonowej (ODP=0),
pośrednie. Jednak i w tym przypadku szersze
od roku 2010 przepisy o wycofywaniu czynnika
stawia się wymóg jak najmniejszej energo-
stosowanie jest ograniczone szczególnymi
R22 z użycia wejdą w życie także w innych
chłonności układu, którego znaczenie wynika
własnościami tego płynu.
krajach, np. w USA.
z dążenia do zmniejszenia pośredniego
Ilustracje zamieszczone na kolejnych stronach
Sytuacja ta pociąga za sobą poważne wpływu urządzeń chłodniczych na efekt
stanowią schematyczne zestawienie dostęp-
konsekwencje dla całej branży chłodniczej cieplarniany. Natomiast wpływ bezpośredni
nych obecnie alternatywnych czynników
i klimatyzacyjnej. Firma BITZER uznała wiąże się z potencjałem tworzenia efektu
chłodniczych, z podziałem na substancje
za swój obowiązek przyjęcie wiodącej roli cieplarnianego (GWP) samego czynnika
jednorodne i mieszaniny. W dalszej części
w dziedzinie projektowania i rozwoju roboczego w razie jego emisji do atmosfery.
przedstawiono charakterystykę poszczegól-
układów chłodniczych bezpiecznych
Wobec tego opracowano metodę obliczeniową,
nych płynów.
dla środowiska naturalnego.
pozwalającą na ocenę układu chłodniczego
Z uwagi na rosnące zainteresowanie zamien-
Chociaż bezchlorowe czynniki chłodnicze pod kątem całkowitego wpływu na efekt
nikami czynników R114, R12B1, R13B1, R13
z grupy HFC: R134a, R404A, R507A, R407C cieplarniany. W tym celu wprowadzono tak
i R503, w niniejszym opracowaniu uwzględ-
i R 410A ugruntowały sobie pozycję w technice zwany wskaz
nik TEWI (Total Equivalent
niono także możliwe ich substytuty.
chłodniczej  podobnie jak amoniak i niektóre Warming Impact)  całkowity równoważnik
węglowodory  to nadal pozostaje do rozwią- tworzenia efektu cieplarnianego. Stworzono Własności czynników chłodniczych, obszary
zania wiele problemów, w szczególności także inną, jeszcze bardziej kompleksową zastosowania oraz przeznaczone dla nich
związanych ze wzrostem efektu cieplarnianego. metodę oceny wpływu czynników na śro- oleje smarne zestawiono na stronach od 36
Podstawowym celem tych działań jest osłabienie dowisko, uwzględniającą aspekt tzw. do 39.
bezpośredniego wpływu tych czynników, efektywności ekologicznej (ang.  Eco-Effi-
Dla zachowania przejrzystości, niniejsze
poprzez ograniczenie ich wycieków do atmosfery, ciency ), która bierze pod uwagę zarówno
opracowanie nie obejmuje czynników mało
a także zmniejszenie wpływu pośredniego, wskaz
nik TEWI, jak też ekonomiczne kryteria
znanych lub posiadających tylko lokalne
dzięki konstruowaniu coraz bardziej efektywnych wyboru czynnika i obiegu chłodniczego.
znaczenie, co w niczym nie umniejsza ich
energetycznie układów chłodniczych.
Możliwe jest zatem, że w przyszłości ekolo- wartości.
Z tego względu blisko współpracujemy z pla- giczna ocena czynnika może się różnić
cówkami naukowymi, producentami czynników w zależności od miejsca zainstalowania
3
Alternatywne czynniki chłodnicze  przegląd
Zamienniki
Średnio-
Przejściowe / do celów
i długoterminowe
serwisowych
HCFC / HFC HFC Czynniki o niskim
Czynniki bezfluorowe
- częściowo chlorowane - - bezchlorowe - potencjale GWP
Substancje Substancje Substancje Substancje
Mieszaniny Mieszaniny Mieszaniny
jednorodne jednorodne jednorodne Mieszaniny jednorodne
np. R22 Przede np. R134a np. R404A HFO-1234yf HFO-1234yf/ np. NH3 np. R600a/
6
R123 wszystkim R125 R507A R290 R290
HFO-1234ze HFC
R124 oparte na R22 R32 seria R407 R1270
R290/
R142b R143a R410A R600a
R170
R152a R417A R170
R422A/D R744 R723
Rys. 1. Ogólny przegląd alternatywnych czynników chłodniczych
Czynniki chłodnicze przejściowe / do celów serwisowych 09.10
Czynnik Zamienniki
zastępowany
Numer Nazwa Producent Skład Informacje
wg ASHRAE handlowa mieszaniny szczegółowe
R401A MP39 DuPont R22/152a/124
R12 strony
R401B MP66 DuPont R22/152a/124
(R500) 16, 36 do 39
R409A FX56 Arkema/Solvay R22/124/142b
R22   
R402A HP80 DuPont R22/125/290
strony
R502 R402B HP81 DuPont R22/125/290
8, 15, 16,
R403B  DuPont R22/218/290
36 do 39
R408A FX10 Arkema R22/143a/125
3
R114 R124   strony
1 3
R12B1 R142b   33, 36 do 39
R13B1
R13 Patrz rys. 3.  Czynniki bezchlorowe
R503
Rys. 2. Zamienniki czynników z grupy CFC (przejściowe i do celów serwisowych)
4
Alternatywne czynniki chłodnicze  przegląd
Czynniki chłodnicze bezchlorowe (HFC) i mieszaniny  zamienniki długoterminowe 09.10
Czynnik Zamienniki
zastępowany
Numer Nazwa Producent Skład mieszaniny Informacje
wg ASHRAE handlowa szczegółowe
R134a

1
R152a strony
R12
4
R437A ISCEON MO49 Plus DuPont R125/134a/600/601 9 do 11, 16, 36 do 39
(R500)
6
HFO-1234yf różne strona 11
R404A różne R143a/R125/R134a
R502/R22 R507A różne R143a/125 strony
R422A ISCEON MO79 DuPont R125/134a/600a 17 do 19, 36 do 39
R407A
R407C różne R32/125/134a
R407F
R410A różne R32/125
R417A ISCEON MO59 DuPont R125/134a/600
R22 strony
R417B
18 do 23, 36 do 39
R422D ISCEON MO29 DuPont/Honeywell R125/134a/600a
R427A Forane 427A Arkema R125/R134a/R-E170
*
*
R438A
R114 R236fa   strony
R12B1 R227ea   33, 36 do 39
R410A różne R32/125 strony
R13B1
 ISCEON MO89 DuPont R125/218/290 34, 36 do 39
R23  
R13 strony
R508A KLEA 508A INEOS Fluor R23/116
R503 34, 36 do 39
R508B Suva 95 DuPont R23/116
Rys. 3. Zamienniki czynników z grup CFC i HCFC (substancje bezchlorowe typu HFC) Nazwa handlowa R427A to Forane FX100 - dopisek tłum.
*
*
Czynniki chłodnicze bezfluorowe  zamienniki długoterminowe 09.10
Czynnik Zamienniki
zastępowany
Numer Nazwa handlowa Wzór Informacje
wg ASHRAE chemiczny szczegółowe
1
R12 R290/600a  C3H8/C4H10 strony
(R500) R600a 1 3  C4H10 26, 36 do 39
R717 1 2  NH3
strony
R502 R290 1  C3H8
24 do 28, 36 do 39
1
R1270  C3H6
R717 1 2  NH3
1 2 5
R723  NH3 + R-E170 strony
R22
1
R290  C3H8 24 do 28, 36 do 39
1
R1270  C3H6
R114 strony
R600a 1  C4H10
R12B1 33, 36 do 39
R13B1 Brak bezpośrednich zamienników
R13 strony
R170 1  C2H6
R503 34, 36 do 39
strony
Różne R744 3  CO2
29 do 32, 36 do 39
Rys. 4. Zamienniki czynników z grup CFC i HCFC (substancje bezfluorowe)
1 3 4
Objaśnienia do rys. 2 do 4 Palne Wydajność chłodnicza i ciśnienia robocze znacznie Czynnik do celów serwisowych
2
Toksyczne różnią się w stosunku do czynnika zastępowanego o zerowym wskaz
niku ODP
5
Mieszanina azeotropowa
6
Wciąż w fazie rozwoju i testów
5
Względy ochrony środowiska
Dlatego należy nie tylko dążyć do stosowania Dla uproszczenia przyjęto, że wielkość wycieków
Globalne ocieplenie
czynników roboczych o wysokiej efektywności pozostaje w stałym stosunku do napełnienia
i wskaz
nik TEWI termodynamicznej, ale również kłaść silny instalacji. Oczywiście w praktyce wycieki
nacisk na korzystanie ze sprężarek o wysokiej czynnika chłodniczego są różne dla różnych
sprawności i podzespołów instalacji chłodniczych urządzeń, a ich ryzyko jest szczególnie
Jak wspomniano we wstępie, istnieje metoda o zoptymalizowanej konstrukcji. wysokie w przypadku rozległych instalacji
obliczeniowa pozwalająca ocenić wpływ chłodniczych.
Porównując sprężarki chłodnicze o odmien-
poszczególnych instalacji chłodniczych na
nych rozwiązaniach technicznych można Podjęto duży, ogólnoświatowy wysiłek w celu
globalne ocieplenie. Jest to wskaz
nik TEWI
stwierdzić, że różnice w pośredniej emisji ograniczenia emisji gazów cieplarnianych
(Total Equivalent Warming Impact), całkowity
CO2 z tytułu ich energochłonności mogą i wprowadzono już pewne uregulowania
równoważnik tworzenia efektu cieplarnianego.
mieć większe znaczenie, niż wycieki prawne. Od 2007 roku na obszarze Unii
Wszystkie fluorowane czynniki chłodnicze, czynnika chłodniczego. Europejskiej obowiązuje Rozporządzenie
włącznie z bezchlorowymi płynami z grupy HFC, w sprawie niektórych fluorowanych gazów
Na rys. 5 przedstawiono wzór do obliczenia
należą do kategorii gazów cieplarnianych. cieplarnianych, które narzuca surowe
wskaz
nika TEWI, wraz z zaznaczeniem skład-
Ich emisja do atmosfery przyczynia się do glo- ograniczenia w technice chłodniczej
ników odpowiedzialnych za bezpośredni
balnego ocieplenia. Wpływ tych substancji i klimatyzacyjnej.
i pośredni wpływ na efekt cieplarniany.
jest zdecydowanie silniejszy niż CO2, który jest
(Rozporządzenie nr 842/2006 z dnia 17 maja
Dodatkowo na rys. 6. porównano wartości
najpowszechniejszym gazem cieplarnianym
2006; tekst polski znajduje się w Dzienniku
wskaz
nika TEWI dla średniotemperaturowego
w ziemskiej atmosferze (obok pary wodnej).
Urzędowym Unii Europejskiej L 161/1
urządzenia chłodniczego napełnionego
Przykładowo, biorąc pod uwagę horyzont
z 14.06.2006  dopisek tłum.)
czynnikiem R134a, w zależności od ilości
czasowy 100 lat, emisja 1 kg R134a jest równo-
czynnika w instalacji, wielkości wycieków
ważna emisji 1300 kg CO2 (GWP100 = 1300).
i zużycia energii napędowej.
Ograniczenie wycieków czynników do atmosfery
jest zatem jednym z głównych zadań stojących
przed techniką chłodniczą. TEWI = TOTAL EQUIVALENT WARMING IMPACT
Z drugiej strony, instalacje chłodnicze przyczy-
niają się do powstawania efektu cieplarnianego
TEWI = ( GWP x L x n ) + ( GWP x m [1- ą ] ) + ( n x E x � )
odzysk rocznie
przede wszystkim w sposób pośredni, poprzez
Wycieki Straty podczas odzysku Zużycie energii
emisję CO2 związaną z produkcją energii
bezpośredni wpływ na efekt cieplarniany pośredni wpływ
używanej do ich napędu. Ponieważ energię
na efekt cieplarniany
tę wytwarza się najczęściej w elektrowniach
opalanych paliwami kopalnymi, na każdą
GWP = Potencjał tworzenia efektu cieplarnianego [ względem CO2 ]
kilowatogodzinę energii elektrycznej przypada
L = Roczne wycieki czynnika [ kg ]
w Europie średnio około 0,6 kg CO2 emitowa-
n = Okres eksploatacji urządzenia [ lat ]
nego do atmosfery. Zatem zużycie energii
m = Napełnienie instalacji [ kg ]
napędowej w całym okresie eksploatacji urzą-
ą = Stopień odzysku czynnika chłodniczego
odzysk
dzenia ma znaczny wpływ na efekt cieplarniany.
Erocznie = Roczne zużycie energii [ kWh ]
� = Emisja CO2 podczas produkcji energii [ kg/kWh ]
Rys. 5. Metodyka obliczania wskaz
nika TEWI
Zużycie
Przykład
energii większe
o 10%
Urządzenie średniotemperaturowe z czynnikiem R134a
300
+10%
Temperatura parowania -10 �C
Temperatura skraplania +40 �C +10%
E
m 10 kg // 25 kg
E
200
N
N
E
L[10%] 1 kg // 2,5 kg
E
E
E
. N
R
N
R
Qo 13,5 kW E
G
E
G
R
I
R
E 5 kW x 5000 h
I
G
rocznie
RL = Wpływ strat
A
G
A
100 I
czynnika podczas
� 0,6 kg CO2/kWh
I
A
odzysku
A
RL RL
ą 0,75
odzysk
RL
RL
n 15 lat LL = Wpływ wycieków
LL
LL
czynnika
LL
LL
GWP 1300 (CO2 = 1)
10kg 25kg 10kg 25kg
horyzont czasowy 100 lat
Napełnienie instalacji
[m]
Rys. 6. Porównanie wartości wskaz
nika TEWI w zależności
od napełnienia instalacji i zużycia energii napędowej
6
3
TEWI x 10
Względy ochrony środowiska
Ocena ta obejmuje cały cykl życia instalacji, i bardziej na lewo, tym efektywność ekolo-
Efektywność ekologiczna
z uwzględnieniem: giczna jest niższa.
skutków ekologicznych, zgodnie z kon-
Ukośne linie na wykresie grupują punkty o tej
cepcją oceny cyklu życia ( Life Cycle
samej efektywności ekologicznej. To znaczy,
Ocena instalacji chłodniczej, klimatyzacyjnej
Assessment ) zawartą w normie ISO
że układy o zróżnicowanym koszcie cyklu
lub pompy ciepła oparta na wyliczeniu
14040;
życia i różnym wpływie na środowisko
wskaz
nika TEWI, bierze pod uwagę wpływ
skutki ekonomiczne, wynikające z analizy
naturalne mogą się charakteryzować taką
urządzenia na efekt cieplarniany w całym
kosztów w całym cyklu życia ( Life Cycle
samą efektywnością ekologiczną.
okresie jego eksploatacji. Nie uwzględnia
Cost Analysis ).
jednak wszystkich aspektów ekologicznych
Wzięto zatem pod uwagę całkowity wpływ
i ekonomicznych.
na środowisko naturalne (w tym oddziaływanie
A przecież, obok uwarunkowań ochrony
bezpośrednie i pośrednie), jak też koszty
środowiska, to właśnie względy ekonomiczne
inwestycyjne, eksploatacyjne i wycofania
odgrywają decydującą rolę podczas wyboru
urządzenia oraz koszty kapitału.
technologii i podejmowania decyzji inwesty-
Wspomniane opracowanie pokazało, że efek-
cyjnych. W przypadku urządzeń technicznych,
tywność ekologiczną można podwyższyć
ograniczenie szkodliwego wpływu na środo-
dzięki zainwestowaniu w zoptymalizowane
wisko naturalne oznacza zazwyczaj wzrost
wyposażenie chłodnicze (minimalizujące
kosztów, a tanie rozwiązania często nie są
koszty eksploatacji). Wybór czynnika chłod-
przyjazne otoczeniu. Dla większości przedsię-
niczego i związanych z jego własnościami
biorstw najważniejsze są koszty inwestycyjne,
rozwiązań technicznych odgrywa tu ważną
podczas gdy często tracą one na znaczeniu
rolę.
w dyskusji o ochronie środowiska.
W celu dokonania pełniejszej analizy, w 2005
Koncepcję efektywności ekologicznej można
roku zaprezentowano opracowanie , które
*
przedstawić graficznie (patrz rys. 8). Oś pozioma
na przykładzie instalacji chłodniczej supermar-
reprezentuje ekologiczne walory urządzenia, Jest to materiał sporządzony przez firmy Solvay
*
ketu opisuje pojęcie efektywności ekologicznej.
Management Support GmbH i Solvay Fluor
a pionowa jego efektywność ekonomiczną.
Opiera się ono na relacji pomiędzy wartością
GmbH oraz Centrum Informacji o Pompach
W tym układzie współrzędnych efektywność
dodaną (ekonomiczną wartością produktu), Ciepła i Chłodnictwie (IZW) z Hanoweru.
ekologiczna instalacji jest tym większa,
Prace wspierała grupa ekspertów
a wpływem na środowisko naturalne.
im bliżej prawego górnego narożnika diagramu
z przemysłu chłodniczego.
wypada wynik analizy. I odwrotnie  im niżej
Idea efektywności ekologicznej
Analiza LCC (koszty cyklu Wpływ na środowisko
życia, włącznie z kosztem naturalne w całym cyklu
inwestycji i eksploatacji życia, zgodnie z normą
oraz kosztami ISO 14040
kapitałowymi)
Efektywność ekologiczna
uwzględnia aspekty
ekonomiczne i ekologiczne
e
k
o
n
o
m
i
c
z
n
e
i
e
k
o
l
o
g
i
c
z
n
e
Ocena ekologiczna
Rys. 7. Idea efektywności ekologicznej Rys. 8. Przykładowa analiza efektywności ekologicznej
7
Ocena ekonomiczna
osnąca efektywność ekologiczna
R
Malejąca efektywność ekologiczna
Czynniki chłodnicze grupy HCFC
niczych, często dopuszczając wykorzystanie przegrzania na ssaniu i szczególnie staranny
R22 jako przejściowy
tego płynu jedynie do serwisu istniejących montaż instalacji.
czynnik chłodniczy układów. Restrykcje te wynikają z faktu, że
Stosowanie czynnika R22 w nowych urządzeniach
*
czynnik R22 nie jest bezpieczny dla ozonu
zostało zabronione w Niemczech i w Danii z począt-
stratosferycznego  chociaż jego potencjał
kiem roku 2000, a w Szwecji już w 1998 roku.
O ile bezchlorowe czynniki R134a i R404A / zubażania warstwy ozonowej jest niski.
Od 1 stycznia 2001 restrykcje te obowiązują
R507A (rys. 1 i 3) znalazły powszechne zastoso-
Mając na uwadze konstrukcję układów chłod- w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Stosowne
wanie jako zamienniki R12 i R502, to w wielu
niczych i ich poszczególnych elementów należy przepisy zawarto w unijnym Rozporządzeniu
krajach R22 wciąż jest wykorzystywany do na-
pamiętać jeszcze o innych problemach. nr 1005/2009 w sprawie substancji zubożających
pełniania nowych instalacji lub serwisowania
Wydajność chłodnicza i ciśnienie robocze R22 warstwę ozonową. Ten akt prawny reguluje także
i przezbrajania starych.
są około 55% wyższe w porównaniu z R12. wykorzystanie czynnika R22 do celów serwisowych
Przyczyną tego stanu rzeczy jest stosunkowo Istotnym parametrem jest także znacznie wyższa na terenie całej Wspólnoty.
niski koszt inwestycyjny, szczególnie w porów- od R12 i R502 temperatura tłoczenia (rys. 9). (Nowe Rozporządzenie PEiR nr 1005/2009 obo-
naniu do układów z R134a, jak również szeroki wiązuje od 1 stycznia 2010 r, zastąpiło wcześniejsze
Podobne różnice w wydajności chłodniczej
zakres zastosowań czynnika R22, korzystne Rozporządzenie PEiR nr 2037/2000 - dopisek tłum.)
odnoszą się do czynników z grupy HFC, jak
własności termodynamiczne oraz niska energo-
R134a i R404A / R507A (str. 9 i 17). Od 2010 roku przepisy o wycofywaniu z użycia
chłonność napełnionych nim urządzeń. Ponadto
czynnika R22 wejdą w życie w innych krajach,
Do pracy z czynnikiem R22 wymagane są odpo-
R22 i przeznaczone do niego elementy instalacji
również w USA. Informacje na temat tych
wiednie sprężarki. Konstrukcje te są dostępne
chłodniczych są powszechnie dostępne, co nie
uregulowań można znalez
ć m. in. pod adresem
i dobrze się sprawdziły w toku wieloletniej
zawsze ma miejsce w odniesieniu do bezchlo-
www.arap.org/docs/regs.html.
eksploatacji układów chłodniczych średnio-
rowych zamienników.
temperaturowych i klimatyzacyjnych.
Problem ten dotyczy także zeotropowych
Układy chłodnicze i klimatyzacyjne
mieszanin serwisowych (rys. 1 i 2). Co więcej,
przeważnie jednym ze składników tych mieszanin Również kłopotliwe  z uwagi na wysoką tem-
Firma BITZER oferuje do pracy z czynnikiem
jest R22, przez co ich wykorzystanie znajduje peraturę tłoczenia  jest wykorzystanie R22
R22 bardzo szeroki asortyment sprężarek:
uzasadnienie jedynie w układach, gdzie praca w niskotemperaturowych urządzeniach chłod-
Dławnicowe i półhermetyczne sprężarki
czystego czynnika R22 wiązałaby się ze zbyt niczych, szczególnie w związku ze stabilnością
tłokowe o znamionowej mocy silnika
wysoką temperaturą tłoczenia. Posługiwanie się termiczną oleju smarnego i samego czynnika
napędowego od 0,37 do 74 kW,
mieszaninami zeotropowymi wymaga przestrzegania oraz groz
bą powstawania kwasów i platerowania
wyposażone w specjalne rozwiązania
odpowiednich procedur postępowania (por. rozdz. miedzią elementów instalacji. Aby zapobiec tym
do zastosowań niskotemperaturowych:
 Wieloskładnikowe czynniki chłod- nicze  str. 13). niebezpieczeństwom, stosuje się specjalne
Dławnicowe i półhermetyczne sprężarki
rozwiązania układów chłodniczych, jak dwustop-
Pomimo generalnie korzystnych własności
śrubowe o znamionowej mocy silnika
niowe sprężanie, wtrysk czynnika do przewodu
czynnika R22, podlega on obecnie licznym
napędowego od 15 do 220kW (praca
ssawnego lub do sprężarki, dodatkowe chłodze-
regulacjom prawnym*, które ograniczają jego
równoległa do 620 kW), przeznaczone
nie, kontrolę temperatury tłoczenia, ograniczanie
zastosowanie w nowych instalacjach chłod-
do układów jedno- i dwu-stopniowych.
25
170
R22
tc +60
tc +50
20
160
R12 tc +40
15
150 tc +60
R502
140
tc +50
10
130 R22
tc +40
6
120
R12
4
110
100
2
90
80 1
-40 -30 -20 -10 0 10 -40 -20 0 20 40 60
Temperatura parowania [�C] Temperatura [�C]
Rys. 9. Porównanie temperatury tłoczenia sprężarki półhermetycznej dla czynników Rys. 10. Porównanie ciśnienia nasycenia czynników R12, R22 i R502,
R12 i R22, w zależności od temperatury parowania i temperatury skraplania (tC) w zależności od temperatury
8
Ciśnienie [bar]
Temperatura tłoczenia [�C]
Bezchlorowe czynniki chłodnicze grupy HFC
Wyniki wszechstronnych badań świadczą, higroskopijne, zależnie od ilości rozpuszczo-
R134a jako zamiennik
że jakość pracy czynnika R134a przewyższa nego w nich czynnika chłodniczego. Duża
R12 i R22 przewidywania teoretyczne w szerokim zakresie zdolność do pochłaniania wilgoci wymaga
warunków roboczych sprężarki. Temperatura szczególnych zabiegów podczas produkcji
tłoczenia i temperatura oleju są nawet niższe oleju (włącznie z dehydratacją), w czasie jego
R134a był pierwszym wszechstronnie przetes- niż dla R12, a tym samym znacznie niższe niż transportu i składowania oraz przy napełnia-
towanym, bezchlorowym czynnikiem chłodniczym w przypadku R22. R134a nadaje się zatem niu instalacji olejem. Ma to na celu uniknięcie
o zerowym potencjale niszczenia warstwy ozo- potencjalnie do wielu urządzeń klimatyzacyjnych szkodliwych reakcji chemicznych w układzie
nowej (ODP=0). Obecnie spotyka się go w wielu i średniotemperaturowych układów chłodniczych. chłodniczym, jak na przykład hydrolizy.
urządzeniach chłodniczych i klimatyzacyjnych Z ekonomicznego punktu widzenia korzystne
Szczególnie wysoką higroskopijnością charak-
na całym świecie. Używany jest zarówno jako są wysokie współczynniki przejmowania ciepła
teryzują się oleje typu PAG. Co więcej, mają
czynnik jednorodny, a także jako składnik różno- w parowniku i w skraplaczu  lepsze niż w przy-
one stosunkowo niską wytrzymałość dielek-
rodnych mieszanin (por. rozdz.  Wieloskładnikowe padku mieszanin zeotropowych.
tryczną, przez co niezbyt nadają się do sprężarek
czynniki chłodnicze  str. 13).
Oleje smarne do R134 i innych czynników HFC półhermetycznych i hermetycznych.
Własności termodynamiczne R134a
Okazało się, że środki smarne odpowiednie Z uwagi na ostre wymagania co do własności
są zbliżone do R12:
do pracy z R134a i innymi czynnikami z grupy smarnych i rozpuszczalności z czynnikiem, znaj-
Wydajność chłodnicza, zapotrzebowanie na moc HFC stwarzają pewne problemy. Tradycyjne dują one zastosowanie głównie w układach
napędową oraz poziomy temperatury i ciśnień mineralne i syntetyczne oleje chłodnicze nie klimatyzacji samochodowej ze sprężarkami
roboczych są porównywalne, przynajmniej mieszają się (nie rozpuszczają) z R134a, co otwartymi.
w średniotemperaturowych układach chłodniczych utrudnia ich powrót z instalacji do sprężarki. Wymóg rozpuszczalności ma istotne znaczenie,
i klimatyzacyjnych. Dlatego R134a może stano- Nie mieszający się z czynnikiem olej chłodniczy gdyż w takich instalacjach krąży stosunkowo
wić alternatywę R12 w większości zastosowań. może zalegać w wymiennikach, pogarszając duża ilość oleju wydostającego się wraz z czyn-
warunki wymiany ciepła nawet w stopniu unie- nikiem ze sprężarki. Aby wyeliminować niebez-
W niektórych przypadkach R134a wykorzy-
możliwiającym pracę instalacji. Opracowano pieczeństwo platerowania elementów instalacji
stuje się nawet jako zamiennik R22, co wynika
zatem nowe środki smarne, charakteryzujące miedzią, w układach tych nie stosuje się materia-
głównie z zakazu stosowania R22 w nowych
się wystarczającą rozpuszczalnością z czynni- łów konstrukcyjnych zawierających ten metal.
instalacjach. Niższa jednostkowa objętościowa
kami HFC i poddano je długotrwałym testom.
wydajność chłodnicza R134a (rys. 11/2) wymusza W pozostałych rodzajach instalacji chłodniczych
Są to oleje poliestrowe (POE) i polialkiloglikole
jednak instalowanie sprężarek o większej niż dla preferuje się korzystanie z olejów poliestro-
(PAG), które znajdują się w użyciu już od wielu lat.
R22 wydajności skokowej. Należy także pamiętać wych. Zebrano już bogate doświadczenie
o ograniczeniach co do używania R134a w insta- Ich własności smarne są zbliżone do olejów tra- z ich eksploatacji, a wnioski generalnie są
lacjach o niskiej temperaturze parowania. dycyjnych, natomiast są one mniej lub bardziej pozytywne, o ile zawartość wilgoci w oleju
nie przekracza 100 ppm.
110 110
105 100
COP
COP
100 90
95 80
Qo
90 70
Qo
85 60
t 20�C
toh 20�C
oh
80 50
-30 -20 -10 010 -20 -10 0 10 20
Temperatura parowania [�C] Temperatura parowania [�C]
Rys. 11/1. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności Rys. 11/2. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności
chłodniczej (COP) dla czynników R134a i R12 pracujących w układzie chłodniczej (COP) dla czynników R134a i R22 pracujących w układzie
ze sprężarką półhermetyczną, w zależności od temperatury parowania ze sprężarką półhermetyczną, w zależności od temperatury parowania
i temperatury skraplania (tC) i temperatury skraplania (tC)
9
Wartość dla R134a w stosunku do wartości dla R22 [%]
Wartość dla R134a w stosunku do wartości dla R12 [%]
t
50�C
c
t
50�C
c
t
40�C
c
40�C
t
c
40�C
50�C
t
t
c
c
40�C
t
c
50�C
t
c
Bezchlorowe czynniki chłodnicze grupy HFC
Fabrycznie montowane urządzenia chłodnicze W ciągu wielu lat eksploatacji czynnika chlor. Osady te zostaną wypłukane przez silnie
i klimatyzacyjne są coraz częściej napełniane R134a i olejów poliestrowych zgromadzono spolaryzowaną mieszaninę R134a i oleju polies-
olejem sporządzonym na bazie eteru poliwiny- wiele pozytywnych doświadczeń. Firma trowego, a następnie uniesione do sprężarki
lowego (PVE). Chociaż są one jeszcze bardziej BITZER oferuje w tym zakresie bardzo i elementów automatyki. Dlatego dopuszczalne
higroskopijne niż oleje poliestrowe, to wykazują szeroki asortyment sprężarek tłokowych, jest jedynie przezbrajanie instalacji utrzymanych
większą odporność na hydrolizę, większą śrubowych i spiralnych. w dobrym stanie.
stabilność termiczną i chemiczną, mają dobre
Ograniczenia stosowania R134a w układach
własności smarne i wysoką wytrzymałość Przezbrajanie istniejących układów z R12
klimatyzacji samochodowej
dielektryczną. W przeciwieństwie do olejów
Początkowo w dyskusjach o przezbrajaniu
Unijna dyrektywa dotycząca emisji z układów
typu POE nie mają tendencji do zmydlania,
( retroficie ) instalacji pracujących z R12 padało
klimatyzacji w pojazdach silnikowych
dzięki czemu spada groz
ba zatykania rurki
wiele kontrowersyjnych opinii, proponowano
(Dyrektywa 2006/40/WE z dnia 17 maja 2006;
kapilarnej.
i stosowano wiele różnych metod prowadzenia
tekst polski znajduje się w Dzienniku Urzędo-
tej operacji. Obecnie panuje ogólna zgodność
Wymogi projektowe i konstrukcyjne wym Unii Europejskiej L 161/12 z 14.06.2006
poglądów co do najbardziej efektywnych
 dopisek tłum.) ustanawia przyszły zakaz
Do pracy z R134a i odpowiadającym mu środ-
technicznie i ekonomicznie rozwiązań.
wykorzystania czynnika R134a w nowych
kiem smarnym, konieczne są odpowiednie
Własności olejów estrowych okazały się
instalacjach tego rodzaju. Obecnie trwają
sprężarki oraz dostosowane do tego podzespoły
tu bardzo pomocne. W pewnych warunkach
prace rozwojowe nad kilkoma nowymi,
instalacji chłodniczej. Swoją przydatność
mogą one współpracować z czynnikami grupy
alternatywnymi rozwiązaniami. Niektóre
zachowują metalowe materiały konstrukcyjne
CFC, mogą być mieszane z olejami mineral-
dotyczące tego informacje znajdują się
wykorzystywane tradycyjnie w układach z czyn-
nymi oraz tolerują pozostałość do kilkuset
na stronach 11 i 32.
nikami grupy CFC. Nie dotyczy to natomiast
ppm chloru w układach przezbrojonych
niektórych elastomerów. Szczególnej uwagi
na R134a.
wymagają przewody elastyczne, od których
Jednakże obecność wilgoci w układzie wywiera
wymaga się jak najmniejszej zawartości wilgoci
silny, negatywny wpływ. Dlatego kluczowym
rezydualnej i niskiej przepuszczalności czynni-
wymogiem jest dokładne próżniowanie instalacji
ków chłodniczych.
przed przezbrojeniem (usunięcie pozostałości
Po montażu układy chłodnicze muszą być
chloru i wilgoci) oraz zainstalowanie dużych
szczególnie starannie odwodnione, a napeł-
odwadniaczy. Niewątpliwie groz
na sytuacja
nianie lub wymianę oleju należy prowadzić
ma miejsce w przypadku urządzeń, w których
tak, aby w jak najmniejszym stopniu pochła-
stabilność chemiczna była zachwiana już wtedy,
niał on wilgoć z powietrza. Dodatkowo należy
gdy pracowały one z czynnikiem R12  np. ukła-
używać odpowiednio wydajnych odwadniaczy,
dów z
le konserwowanych, z odwadniaczami
dostosowanych do mniejszych wymiarów
o małej wydajności, bądz
silnie obciążonych
cząsteczki R134a.
termicznie. Należy się liczyć z zaleganiem
w nich produktów rozkładu oleju, zawierających
25
Uzupełniający materiał informacyjny
firmy BITZER na temat stosowania
20
czynnika R134a
15 (patrz też http://www.bitzer.de)
Informacja techniczna KP-103  Sprężarki
10
tłokowe, półhermetyczne seria ECOLINE
Informacja techniczna KT-620  Czynnik
HFC R134a
6
R22 Informacja techniczna KT-510  Oleje
4
poliestrowe dla sprężarek tłokowych
Materiał specjalny nr 09.04  Nowa
R12
generacja kompaktowych sprężarek
2
śrubowych zoptymalizowanych
dla R134a
R134a
1
-40 -20 0 20 40 60
Temperatura [�C]
Rys. 12. Porównanie ciśnienia nasycenia czynników R134a, R12 i R22,
w zależności od temperatury
10
Ciśnienie [bar]
Bezchlorowe czynniki chłodnicze grupy HFC
Zgromadzone dotąd doświadczenia eksploata-
Zamienniki R134a Czynniki o niskim wskaz
-
cyjne z czynnikiem HFO-1234yf  w warunkach
niku GWP: HFO-1234yf
nie tylko laboratoryjnych  pozwalają na pozy-
W samochodowych instalacjach klimatyza- tywną jego ocenę, szczególnie pod względem
i HFO-1234ze
cyjnych wyposażonych w sprężarki otwarte wydajności i efektywności. W typowym zakresie
i elastyczne przewody, ryzyko wycieku parametrów pracy układów klimatyzacji samo-
czynnika chłodniczego jest zdecydowanie Zbliżający się termin wycofania R134a z układów chodowej, wydajność chłodnicza i współczynnik
wyższe niż w urządzeniach stacjonarnych. klimatyzacji nowych samochodów eksploato- wydajności chłodniczej nie odbiegają o więcej
W celu ograniczenia bezpośredniego wpływu wanych na obszarze Unii Europejskiej dał impuls niż 5% od wartości uzyskiwanych z R134a.
tej emisji na środowisko naturalne, uchwalono do podjęcia szeregu projektów badawczych. Oczekuje się zatem, że proste modyfikacje obiegu
Dyrektywę Unii Europejskiej nr 2006/40/WE. Oprócz technologii opartej o CO2 (str. 31), pozwolą osiągnąć wydajność jak dla R134a.
Zgodnie z jej postanowieniami, do początku trwają prace nad nowymi płynami roboczymi
Temperatura krytyczna, ciśnienie nasycenia,
2011 roku uzyskanie homologacji na nowe o bardzo niskim wskaz
niku GWP oraz własnoś-
gęstość pary i masowe natężenie przepływu
samochody będzie możliwe jedynie wówczas, ciach termodynamicznych zbliżonych do R134a.
też są zbliżone do R134a, natomiast tempera-
gdy stosowany w instalacji klimatyzacyjnej
Na początku 2006 roku przedstawiono dwa tura tłoczenia jest nawet o około 10 K niższa.
czynnik chłodniczy ma potencjał tworzenia
nowe wieloskładnikowe czynniki chłodnicze,
efektu cieplarnianego (GWP) niższy niż 150.
o roboczych nazwach  Blend H (producent
W konsekwencji wyklucza to możliwość dal-
 Honeywell) i  DP-1 (DuPont). Wkrótce potem
szego wykorzystywania R134a (GWP = 1300)
firma INEOS Fluor zaproponowała kolejny płyn,
w tego rodzaju układach.
noszący oznaczenie  AC-1 . Wspólną cechą
Trwają prace rozwojowe nad alternatywnymi tych mieszanin jest zawartość składników
czynnikami chłodniczymi oraz nad nowymi fluorowanych.
rozwiązaniami urządzeń. Baczniejszą uwagę
W toku badań rozwojowych okazało się, że pro-
zwrócono na własności czynnika R152a.
dukty te nie są w stanie spełnić wszystkich
W opracowaniu znajdują się układy chłodni-
postawionych im wymagań, stąd dalszych
cze przystosowane do pracy z CO2 (str. 31)
prac zaniechano. Następnie firmy DuPont
oraz innymi czynnikami o niskim wskaz
niku
i Honeywell* połączyły wysiłki, koncentrując
GWP (tzw.  Low GWP refrigerants ), o których
się na rozpoznaniu własności 2,3,3,3-cztero-
piszemy poniżej.
fluoropropylenu (CF3CF=CH2). Czynnik ten,
oznaczony jako HFO-1234yf, należy do grupy
fluoro-olefin z podwójnym wiązaniem
Czynnik R152a
węgiel-węgiel.
alternatywą R134a (?)
Jego potencjał tworzenia efektu cieplarnianego
jest bardzo niski (GWP100 = 4), dzięki szybko
następującemu rozkładowi w atmosferze. Cecha
R152a jest bardzo podobny do R134a pod
ta może budzić pewne obawy co do stabil-
względem jednostkowej wydajności chłodniczej
ności czynnika w toku wieloletniej eksploatacji
objętościowej (ok. -5%), ciśnienia roboczego
w instalacji chłodniczej. Jednakże szeroko
(ok. -10%) i efektywności energetycznej.
zakrojone badania nie potwierdziły tego niebez-
Z punktu widzenia masowego natężenia prze-
pieczeństwa i dowiodły jego wystarczającej
pływu, gęstości pary i co za tym idzie, spadków
trwałości w układach klimatyzacji samocho-
ciśnienia w przepływie, jest on nawet korzyst-
dowej.
niejszy (ok. -40%).
Czynnik HFO-1234yf charakteryzuje się umiar-
R152a od wielu lat znajduje zastosowanie jako
kowanym stopniem palności (wg normy ASTM
składnik niektórych mieszanin, natomiast nie
681), a wymagana energia inicjacji zapłonu
wykorzystuje się go dotychczas jako jednorod-
jest dużo większa niż np. dla R152a. Z uwagi
nego czynnika chłodniczego. Szczególną jego
na oporne palenie się, można oczekiwać zali-
zaletą jest bardzo niski potencjał tworzenia
czenia tej substancji do grupy bezpieczeństwa
efektu cieplarnianego (GWP = 140).
A2L wg normy ISO 817 oraz A2 w klasyfikacji
Jednak z powodu małej zawartości fluoru R152a
ASHRAE. Wszechstronne testy wykazały,
jest palny. Pod względem bezpieczeństwa
że umiarkowana palność czynnika nie stanowi
zaklasyfikowano go do grupy A2. W efekcie,
niebezpieczeństwa w układach klimatyzacji
zaostrzone względy bezpieczeństwa wymagają
samochodowej.
stosowania odpowiednich rozwiązań technicznych
Pomyślne są także rezultaty badań toksykolo-
oraz każdorazowej analizy ryzyka związanego
gicznych nowego płynu oraz jego oddziaływania
z wykorzystaniem czynnika R152a.
na tworzywa sztuczne i oleje stosowane w tech-
Dlatego mało prawdopodobne jest stosowanie
nice chłodniczej.
R152a w układach klimatyzacji samochodowej.
11
Bezchlorowe czynniki chłodnicze grupy HFC
Ze względu na stosunkowo prostą konwersję opracowane zamienniki za R134a o niższym Objętościowa wydajność chłodnicza oraz ciś-
układów klimatyzacji samochodowej jest praw- wskaz
niku GWP, oparte na mieszaninach nienie robocze stanowią około 75% wartości
dopodobne, że układy z tym czynnikiem będą HFO/HFC. Były one testowane przez jakiś ustalonych dla HFO-1234yf.
dominować nad konkurencyjnymi instalacjami czas w istniejących układach chłodniczych. To czyni z HFO-1234ze potencjalny zamiennik
z CO2. Więcej informacji dotyczących tych układów, w układach o wysokiej temperaturze parowania.
znajduje się na stronie 23, w rozdziale Więcej informacji na stronie 34, w rozdziale
Rozważa się także wykorzystanie czynnika
 Mieszaniny HFO/HFC .  Zastosowania specjalne .
HFO-1234yf w innego rodzaju układach
klimatyzacji środków transportu, jak również Z grupy fluoro-olefin dostępna jest również
w stacjonarnych instalacjach klimatyzacyj- inna substancja pod nazwą HFO-1234ze,
nych i w pompach ciepła. Jednak należy która do tej pory była głównie stosowana jako
wziąć pod uwagę przepisy bezpieczeństwa środek spieniający poliuretany i jako propelent.
dotyczące napełniania instalacji czynnikami HFO-1234ze różni się od HFO-1234yf budową
chłodniczymi z grupy A2(L) (np. EN378), które molekularną. Jego własności termodynamiczne
odpowiednio ograniczają ich stosowanie. przemawiają za wykorzystaniem go jako czynnika
Dodatkowe obawy dotyczą stabilności chłodniczego. Ma również bardzo niski poten-
chemicznej czynnika, z uwagi na zwykle cjał tworzenia efektu cieplarnianego (GWP = 6).
bardzo długi okres eksploatacji instalacji
chłodniczych.
Do zastosowań wymagających użycia czyn-
ników chłodniczych z grupy bezpieczeństwa
A1 (nie palne i nie toksyczne), zostały już
12
Mieszaniny
W przeszłości dosyć powszechną praktyką Ogólne własności mieszanin zeotropowych
Wieloskładnikowe czynniki
było dodawanie pewnej ilości R12 do R22,
W przeciwieństwie do mieszanin azeotropowych
chłodnicze
w celu polepszenia warunków powrotu oleju
(np. R502, R507), które podczas wrzenia i skra-
z instalacji oraz obniżenia temperatury tłoczenia
plania zachowują się jak czynniki jednorodne,
przy dużych sprężach. Dodawano także R22
mieszaniny zeotropowe w trakcie zmiany fazy
Zarówno do urządzeń już eksploatowanych, do układów pracujących z R12, aby podnieść
przy stałym ciśnieniu wykazują  ślizgową
jak do nowych instalacji chłodniczych opraco- wydajność lub wprowadzano domieszkę węglo-
zmianę temperatury.
wano wieloskładnikowe mieszaniny, o własnoś- wodorów, w celu polepszenia warunków
Ten poślizg temperaturowy może być mniej
ciach ukształtowanych tak, że stanowią one transportu oleju w instalacjach niskotempera-
lub bardziej zauważalny, co zależy przede
zamienniki tradycyjnych płynów roboczych. turowych.
wszystkim od temperatury nasycenia i udziału
O ile sytuacja w zakresie mieszanin chłodni- Sprawdzona w ten sposób możliwość modyfi-
poszczególnych składników w mieszaninie.
czych jest obecnie już mniej skomplikowana, kowania własności czynników chłodniczych
W odniesieniu do czynników o poślizgu tempe-
to oferowany asortyment tych substancji jest stała się inspiracją do tworzenia nowej generacji
raturowym poniżej 1 K używa się niekiedy
nadal szeroki. mieszanin.
określeń mieszanina  blisko-azeotropowa
Należy wyraz
nie rozgraniczyć dwie kategorie: Jak wspomniano, nie istnieją bezchlorkowe, lub  pół-azeotropowa .
jednorodne, bezpośrednie zamienniki czynni-
1. Mieszaniny przejściowe Poślizg temperaturowy skutkuje w praktyce
ków R502 i R22. Podobna sytuacja ma miejsce
i do celów serwisowych wzrostem temperatury czynnika podczas
w odniesieniu do R13B1 i R503.
parowania i spadkiem temperatury w trakcie
Głównym składnikiem większości z nich
Jeśli spełniony musi być warunek niepalności skraplania. Innymi słowy, dla konkretnego
jest HCFC 22. Mieszaniny te są przeznaczone
i nietoksyczności, w połączeniu z wymagania- ciśnienia istnieje różnica pomiędzy tempera-
przede wszystkim do serwisowania istnie-
mi co do odpowiedniego zakresu stosowania, turą nasycenia cieczy i pary (rys. 13).
jących układów chłodniczych, pracujących
efektywności energetycznej oraz odpowiednich
uprzednio z R12, R502 lub innym czynnikiem Dla celów porównawczych z czynnikami jedno-
poziomów ciśnienia i temperatury, to w efekcie
z grupy CFC. Różni producenci oferują rodnymi, temperaturę parowania i temperaturę
jedynymi możliwymi do stosowania w długim
takie czynniki, a sprawdzone w praktyce skraplania mieszanin zeotropowych zwykle
terminie zamiennikami  obok proponowanego
właściwe procedury przezbrajania instalacji uśrednia się. W efekcie wyznaczenie dochło-
w miejsce R12 czynnika R134a  okazują się
są zwykle jasno określone. dzenia i przegrzania (w oparciu o te średnie
mieszaniny.
Jednakże mieszaniny serwisowe podlegają temperatury) daje nieprawdziwe wartości.
tym samym co R22 przepisom i harmono- Początkowo priorytetowe znaczenie miały Rzeczywiste wartości przegrzania i dochłodzenia
gramom wycofania (str. 8). zamienniki R502, z uwagi na jego rozpo-  określone względem temperatury nasycenia
wszechnienie i konieczność szybkiego na krzywych granicznych  są zawsze mniejsze.
2. Bezchlorowe mieszaniny z grupy HFC
wycofania z użycia. Dlatego poniższe
Ma to szczególne znaczenie przy określaniu
Są to długoterminowe wieloskładnikowe
rozważania dotyczą w pierwszej kolejności
minimalnego przegrzania czynnika chłodniczego
zamienniki R502, R22, R13B1 i R503. Pow-
zamienników tego czynnika i bogatych
na ssaniu sprężarki (zwykle 5 do 7 K) i stanu
szechne zastosowanie znalazły przede
doświadczeń w ich użytkowaniu. Drugą
cieczy opuszczającej za zbiornikiem (pęcherze
wszystkim czynniki R404A, R507A, R407C
ważną kwestię stanowią zamienniki R22.
gazu).
i R410A.
Niektóre mieszaniny bezchlorowe zawierają W celu ujednolicenia i uproszczenia pojęcia
Firma BITZER zgromadziła dotąd bogate
dodatek węglowodorów, który zapewnia nominalnej wydajności chłodniczej sprężarki,
doświadczenie z eksploatacji mieszanin nowej
dobrą rozpuszczalność ze środkami znowelizowane normy EN12900 i ARI540
generacji. Testy w laboratoriach i w eksplo-
smarnymi, nawet do tego stopnia, że w pew- nakazują podawanie temperatury wrzenia
atowanych komercyjnie instalacjach chłod-
nych warunkach czynniki te mogą współpra- i temperatury skraplania dla pary nasyconej
niczych pozwoliły już we wczesnej fazie
cować z tradycyjnymi olejami chłodniczymi. suchej (na prawej krzywej granicznej).
rozwoju tych czynników na zoptymalizowanie
W wielu przypadkach umożliwia to przezbro-
ich składu i znalezienie odpowiednich olejów.
jenie układu pracującego z czynnikiem CFC
W oparciu o tą wiedzę, już na początku 1991
lub HCFC na mieszaninę bezchlorową
roku stało się możliwe uruchomienie dużej
(ODP = 0) bez konieczności wymiany oleju.
instalacji w supermarkecie, wyposażonej
Wykorzystanie czynników dwu- lub trójskład- w 4 półhermetyczne sprężarki typu 4G-20.2
nikowych w technice chłodniczej ma już długą pracujące w układzie równoległym.
historię. Rozróżnia się mieszaniny azeotropowe Wykorzystanie nowych mieszanin w różno-
(np. R502, R507A), których własności termodyna- rodnych układach chłodniczych należy już
miczne są zbliżone do czynników jednorodnych od wielu lat do typowych rozwiązań w tech-
oraz mieszaniny zeotropowe, charakteryzujące nice chłodniczej i generalnie przynosi dobre
się poślizgiem temperaturowym podczas zmiany rezultaty.
stanu skupienia (patrz następny rozdział). Opra-
cowując mieszaniny zeotropowe koncentrowano
się głównie na ich zastosowaniu w układach
niskotemperaturowych, bądz
w pompach ciepła.
13
Mieszaniny
25
20
Izotermy
15
tcm
B B1
C1
"tg
C
10
R403B R502
6
D1 D
tom
4
"tg A A1
R404A
2
"tg  poślizg temperaturowy
tcm  średnia temperatura skraplania
tom  średnia temperatura parowania
1
-40 -20 0 20 40 60
Entalpia jednostkowa
Temperatura [�C]
Rys. 13. Obieg chłodniczy mieszaniny zeotropowej Rys. 14. Porównanie ciśnienia nasycenia mieszanin R403B, R404A i R502,
w zależności od temperatury
Temperaturę parowania określa się Zaleca się więc stosowanie w tych częściach Ze względu na obecność przynajmniej
w punkcie A (rys. 13). instalacji wyłącznie połączeń lutowanych, bądz
jednego palnego składnika w każdej miesza-
spawanych. ninie, należy uniemożliwić dostęp powietrza
Temperaturę skraplania określa się
do instalacji. Duża ilość powietrza w warun-
w punkcie B (rys. 13). Badania eksperymentalne wykazują jednak,
kach wysokiego ciśnienia czynnika lub przy
że efekt zmiany składu mieszaniny na skutek
Takie podejście ułatwia też ocenę rzeczywistego
podciśnieniu, może znacznie zmienić tem-
jej częściowej ucieczki z układu jest mniejszy
przegrzania i dochłodzenia.
peraturę zapłonu.
niż pierwotnie sądzono. W każdym razie pewne
Należy jednak wziąć pod uwagę, że rzeczywista
jest, że nie dojdzie do utworzenia mieszaniny Nie zaleca się wykorzystywania mieszanin
wydajność chłodnicza układu może być wyższa
palnej ani w instalacji, ani w otoczeniu. Uzupeł- o dużym poślizgu temperaturowym w ukła-
od nominalnej wydajności chłodniczej sprężarki,
nienie ubytków czynnika nową porcją mieszaniny dach z parownikami zalanymi. Istnieje bowiem
z uwagi na niższą temperaturę na wlocie
może przywrócić właściwe parametry robocze ryzyko zróżnicowania składu czynnika w parow-
do parownika.
układu tylko w przypadku substancji o małym niku i w wysokociśnieniowej części instalacji.
Inną cechą czynników zeotropowych jest poten- poślizgu temperaturowym.
cjalna możliwość zmiany udziału poszczególnych
W praktyce posługując się mieszaninami należy
składników w mieszaninie w razie wycieku.
zawsze przestrzegać następujących zaleceń:
Ucieczka tylko cieczy lub tylko pary przegrzanej
Instalację chłodniczą należy zawsze napeł-
nie stanowi szczególnego zagrożenia. Groz
bę
niać cieczą. Wprowadzenie pary pobranej
zmiany składu niosą ze sobą przede wszystkim
z butli może doprowadzić do zmiany
wycieki z tych części instalacji, w których współ-
składu mieszaniny.
istnieją oba stany skupienia, np. z przewodu
za zaworem rozprężnym, z parownika, ze zbior-
nika cieczy.
14
ch
Ciśnienie
Ciśnienie [bar]
a
u
s
a
n
o
c
Ciecz nasycona
y
s
a
n
a
r
a
P
Mieszaniny do celów serwisowych
wydajności chłodniczej, w połączeniu z dużym bądz
wyższe ciśnienie robocze czynników
Mieszaniny serwisowe jako
przegrzaniem pary na ssaniu (np. w instalacjach R402A** i R403B**.
zamienniki R502
supermarketów) może prowadzić do znacznego
Ponieważ R22 i R290 charakteryzują się
wzrostu temperatury tłoczenia (rys. 15). Z drugiej
dobrą rozpuszczalnością środków smarnych,
strony, większy udział składników R125 i R218,
po wymianie czynnika istnieje niebezpieczeń-
Poniższe czynniki chłodnicze należą do grupy obniżających temperaturę tłoczenia mieszaniny
stwo wypłukiwania z układu ewentualnych
 mieszanin serwisowych i są znane pod do poziomu podobnego jak dla R502, skutkuje
pozostałości produktów rozkładu oleju
oznaczeniami R402A* , R402B* (HP80, HP81 nieco wyższą wydajnością chłodniczą (rys. 16).
zawierających chlor i unoszenia ich do sprę-
- produkty firmy DuPont), R403A*, R403B*
Pod względem zgodności z materiałami kon- żarki lub elementów automatyki. Ryzyko takie
(dawniej ISCEON 69S, 69L) i R408A* (Forane
strukcyjnymi, mieszaniny serwisowe są zbliżone jest szczególnie duże w przypadku układów,
FX10 - produkt firmy Arkema).
do czynników typu CFC i HCFC. O ile rekomen- w których były problemy ze stabilnością
Ich przeznaczeniem jest zastąpienie starego
duje się stosowanie olejów syntetycznych lub czynnika chłodniczego jeszcze podczas pracy
czynnika chłodniczego bez konieczności
półsyntetycznych, to mieszaniny te mogą także z R502 (instalacje z
le utrzymane, wyposażone
wymiany oleju i podzespołów układu
współpracować z tradycyjnymi olejami mineral- w zbyt małe odwadniacze, poddane dużym
(operacja typu  drop-in ).
nymi  w zależności od zawartości R22 i R290. obciążeniom termicznym).
Podstawowym składnikiem każdego z tych
Oprócz zalet mieszanin serwisowych, nie są
czynników jest R22  płyn roboczy charakte- Wykorzystanie mieszanin zawierających
*
one też pozbawione wad. Można je traktować
ryzujący się wysoką temperaturą tłoczenia, R22 podlega odpowiednim regulacjom
jedynie jako zamienniki przejściowe, o ogra-
którą w omawianych mieszaninach obniżono prawnym (str. 8).
niczonym terminie stosowania. Zawartość R22
dzięki dodatkom substancji bezchlorowych, Oznaczenia wg kodu ASHRAE.
**
powoduje, że mają one pewien (jakkolwiek
o niskim wykładniku izentropy (np. R125,
niewielki) potencjał niszczenia warstwy ozono-
R143a, R218). Cechą charakterystyczną tych
wej. Z kolei składniki R125, R143a i R218
składników jest niezwykle wysokie masowe
odznaczają się stosunkowo wysokim poten-
natężenie przepływu, dzięki czemu mieszaniny
cjałem tworzenia efektu cieplarnianego.
zbliżają się pod względem własności do czynnika
R502. Z kolei jednym ze składników mieszanin
Przezbrajanie układów z R502
R402A/B i R403A/B jest propan (R290), który
W większości przypadków nie ma konieczności
dodany został w celu polepszenia rozpuszczal-
wymiany sprężarki i innych podzespołów
ności z tradycyjnymi olejami chłodniczymi.
dostosowanych do czynnika R502. Należy
Mieszaniny R402 i R403 oferowane są w dwóch
jednak wziąć pod uwagę ograniczenia zakresu
odmianach A i B, różniących się udziałami posz-
stosowania poszczególnych zamienników,
czególnych składników. Wynika to z faktu,
z uwagi na wyższą temperaturę tłoczenia
że zoptymalizowanie składu mieszaniny
mieszanin R402B**, R403A** i R408A**,
pod kątem osiągnięcia takiej samej jak R502
170
R22
165 [%]
115
to -35�C
160
to -35�C tc 40�C
155
tc 40�C 110
toh 20�C
toh 20�C
150
105
145
140
100
135
95
130
R502
125
90
120
85
115
020 40 60
Qo COP
Udział R218 [%]
Rys. 15. Wpływ różnic w składzie mieszaniny R22/R218/R290 Rys. 16. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności
na temperaturę tłoczenia chłodniczej (COP) wybranych mieszanin, pracujących w układzie
ze sprężarką półhermetyczną
15
R403A
Temperatura tłoczenia [�C]
Wartości względem R502 [%]
R502
R402A (HP80)
R402B (HP81)
R403A (69S)
R403B (69L)
R408A (FX10)
R502
R402A (HP80)
R402B (HP81)
R403A (69S)
R403B (69L)
R408A (FX10)
R403B
Mieszaniny do celów serwisowych
Przed wymianą czynnika należy w układzie firmy DuPont) i R409A (Forane FX56  Arkema, wyraz
nie pod względem temperatury nasyce-
zainstalować wydajne filtry w przewodzie Solvay). Głównymi ich składnikami są substancje nia, opisane mieszaniny serwisowe wykazują
ssawnym i odwadniacze w przewodzie z grupy HCFC: R22, R124, bądz
R142b. duży poślizg temperaturowy (rys. 34, str. 35).
cieczowym, a po około 100 godzinach pracy Ponadto w ich skład wchodzi R152a lub R600a Prawidłowa ocena rzeczywistego przegrzania
instalacji wymienić olej. Zaleca się ponadto (izobutan). Dzięki dużemu udziałowi HCFC, pary na ssaniu wymaga zatem dokładnej zna-
dalsze kontrole czystości układu. wspomniane mieszaniny mogą współpracować jomości parametrów nasycenia czynnika (np.
z tradycyjnymi olejami mineralnymi, chociaż na podstawie tablic własności udostępnianych
Gdy instalacja pracuje jeszcze z czynnikiem
zaleca się korzystanie z syntetycznych lub przez producenta).
R502, należy zanotować parametry robocze
półsyntetycznych środków smarnych.
(włącznie z temperaturą tłoczenia i przegrzaniem Dodatkowo należy zwrócić uwagę na zakres
pary na ssaniu), aby można było je porównać Kolejną mieszaniną przeznaczoną do celów zastosowania mieszanin. Układy o niskiej
z wartościami osiąganymi z nową mieszaniną. serwisowych jest czynnik R413A (DuPont- i wysokiej temperaturze parowania wymagają
Może bowiem zajść potrzeba dokonania ISCEON MO49). W jej skład wchodzą tylko odmiennych czynników, a poszczególne czyn-
pewnych czynności, jak np. wyregulowanie substancje bezchlorowe: R134a, R218 i R600a. niki różnią się istotnie pod względem wydajności
elementów automatyki. Pomimo stosunkowo dużego udziału R134a, chłodniczej (str. 36 do 39). Powodem jest bar-
możliwa jest współpraca mieszaniny z olejem dziej stroma charakterystyka wydajnościowa
Dzięki różnorodnym doświadczeniom można mineralnym, dzięki niewielkiej polarności mieszanin, w porównaniu z R12.
stwierdzić, że sprężarki firmy BITZER nadają R218 i bardzo dobrej rozpuszczalności R600a.
Z powodu dosyć dużej zawartości R22, szcze-
się do pracy w przezbrojonych instalacjach. Należy się jednak liczyć z niebezpieczeństwem
gólnie w czynnikach niskotemperaturowych,
Jednakże efekt operacji przezbrojenia układu zalegania środka smarnego w układach, w których
temperatura tłoczenia niektórych mieszanin
zależy w dużym stopniu od jego wcześniej- krąży duża ilość oleju, szczególnie w instala-
znacznie przekracza poziom typowy dla R12.
szego stanu (co wyjaśniono powyżej). Dlatego cjach wyposażonych w duże zbiorniki cieczy
Przed wymianą czynnika należy więc sprawdzić
uznanie ewentualnej gwarancji uzależnione i pozbawionych odolejaczy.
dopuszczalny zakres parametrów roboczych
jest od wyników oględzin sprężarki.
Jeśli po wymianie płynu roboczego powrót sprężarki.
oleju do sprężarki okaże się utrudniony, pro-
Pozostałe aspekty stosowania mieszanin serwi-
ducent czynnika zaleca w takim przypadku
sowych są podobne jak dla krótkoterminowych
Uzupełniający materiał informacyjny
wymianę części środka smarnego na olej poli-
zamienników czynnika R502, opisanych
firmy BITZER na temat mieszanin
estrowy. Z punktu widzenia wytwórcy sprężarki,
w poprzednim rozdziale.
serwisowych
takie posuniecie należy jednak poprzedzić
(patrz też http://www.bitzer.de)
dokładną analizą warunków jej smarowania.
Uzupełniający materiał informacyjny
Informacja techniczna KT-650  Przezbra- Przykładowo, nadmierne pienienie się środka
firmy BITZER na temat mieszanin
janie układów chłodniczych z R12 i R502 smarnego w skrzyni korbowej oznacza koniecz-
serwisowych
na alternatywne czynniki chłodnicze ność całkowitej wymiany oleju na poliestrowy.
(patrz też http://www.bitzer.de)
Trzeba też pamiętać, że mieszanina oleju polies-
Informacja techniczna KT-650  Przezbra-
trowego i substancji typu HFC wykazuje wysoką
janie układów chłodniczych z R12 i R502
polarność, a co za tym idzie zdolność do wypłu-
Mieszaniny serwisowe
na alternatywne czynniki chłodnicze
kiwania ewentualnych osadów z instalacji.
jako zamienniki R12 (R500)
Dlatego w przewodzie ssawnym należy zainsta-
lować wydajny filtr. Więcej informacji można
znalez
ć w materiałach publikowanych przez
Doświadczenie pokazuje, że czynnik R134a producenta czynnika.
może być również dobrym zamiennikiem R12
Pod koniec roku 2008 czynnik R413A zastąpiony
w istniejących urządzeniach, jednak efektywne
zostanie przez R437A, mieszaninę składającą
przeprowadzenie operacji przezbrojenia nie
się z R125, R134a, R600 i R601. Czynnik R437A
zawsze jest możliwe. Nie każda sprężarka zain-
ma zbliżone do R413A własności oraz zerowy
stalowana w obiegu R12 nadaje się do pracy
potencjał niszczenia warstwy ozonowej.
z R134a. Ponadto, takie przezbrojenie układu
Uwagi na temat kryteriów stosowania R413A
wymaga wymiany oleju smarnego, co w odnie-
odnoszą się także do czynnika R437A.
sieniu do większości hermetycznych agregatów
Przezbrajanie układów z R12
sprężarkowych jest praktycznie niewykonalne.
W większości przypadków nie zachodzi
Nie bez znaczenia są też względy ekonomiczne,
konieczność wymiany sprężarki, ani innych
szczególnie w przypadku starych instalacji
podzespołów instalacji chłodniczej. Podczas
chłodniczych, których koszt przezbrojenia
przezbrajania układu na R413A lub R437A
na R134a jest stosunkowo wysoki. Zachodzi
należy jednak sprawdzić zgodność materiałów
również obawa o dostateczną stabilność
konstrukcyjnych z czynnikami z grupy HFC.
chemiczną czynników w takich układach,
Wymiana czynnika chłodniczego może się
co zwiększa ryzyko niepowodzenia operacji.
wiązać z koniecznością wymiany oleju oraz
Dlatego obok czynnika R134a, dostępne są
regulacji termostatycznego zaworu rozprężnego.
także mieszaniny serwisowe, noszące ozna-
Ponieważ poszczególne składniki różnią się
czenia R401A, R401B (MP39, MP66  produkty
16
Bezchlorowe wieloskładnikowe zamienniki R502 i R22
udział R134a sprawiają, że poślizg temperatu- ciśnienie skraplania w warunkach niskiej tem-
R404A i R507 jako
rowy mieszaniny R404A w całym zakresie peratury otoczenia.
zamienniki R502 i R22
zastosowania nie przekracza 1 K. Stąd procesy
Wymagania techniczne
zachodzące w wymiennikach ciepła przebiegają
Układ chłodniczy można zazwyczaj zaprojekto-
niemal tak samo, jak w przypadku mieszanin
wać w oparciu o zasady analogiczne, jak dla
Mieszaniny te są całkowicie pozbawione chloru azeotropowych. Wyniki pomiarów świadczą
czynnika R502. Ze względów termodynamicznych
(ODP = 0) i dlatego można je uważać za długo- również o dobrych warunkach wymiany ciepła.
korzystne jest zastosowanie regeneracyjnego
terminowe zamienniki R502 oraz R22 w układach
Czynnik R507A jest dwuskładnikową mieszani-
wymiennika ciepła między przewodem ssaw-
średnio- i niskotemperaturowych.
ną azeotropową. Warunki wymiany ciepła są
nym i cieczowym, gdyż polepsza on wydajność
Na początku 1992 roku w ofercie firmy DuPont więc w jej przypadku jeszcze lepsze.
chłodniczą obiegu i jego efektywność.
znalazł się czynnik Suva HP62. Od tego czasu
Wyniki testów laboratoryjnych (rys. 18) pokazują,
Dostępność czynników R404A i R507
zebrano wiele pozytywnych doświadczeń z jego
że wykorzystanie opisywanych mieszanin daje
jest powszechna.
eksploatacji. Następnie na rynku pojawiły się
bardzo podobne rezultaty, w dodatku zbliżone
mieszaniny Forane FX70 (Arkema), Genetron
do czynnika R502. Uzasadnione jest zatem
AZ50 (Allied Signal / Honywell) i Solkane 507
szerokie rozpowszechnienie tych substancji
(Solvay). Stowarzyszenie ASHRAE nadało
na rynku. Kwestie dotyczące tolerancji materia-
mieszaninom HP62 i FX70 oznaczenie R404A,
łowej dają się rozwiązać, podobnie jak dla
natomiast czynnikowi AZ50 przypisało numer
innych czynników z grupy HFC. Analogicznie
R507A. Podstawowe składniki tych mieszanin
zaleca się korzystanie z olejów poliestrowych,
należą do grupy HFC. Jeden z nich  R143a
chociaż testuje się również przydatność
jest palny. Jednak duży udział R125 w składzie
innych środków smarnych (str. 9 i 10).
sprawia, że cała mieszanina jest niepalna, również
Pewną komplikację stanowi stosunkowo wysoki
w zakresie stężeń spodziewanych w przypadku
potencjał tworzenia efektu cieplarnianego tych
wycieku.
mieszanin (GWP100 = 3260...3300), spowodowa-
Wykładnik izentropy każdego ze składników
ny głównie zawartością R143a i R125. Jednak
jest bardzo niski, dzięki czemu temperatura
i tak są to wartości niższe niż dla czynnika
tłoczenia mieszanin nie przekracza poziomu
R502, co w połączeniu z dobrymi charaktery-
charakterystycznego dla czynnika R502, a nawet
stykami energetycznymi prowadzi do obniżenia
bywa niższa (rys. 17). Omawiane czynniki chłod-
wskaz
nika TEWI. Dodatkowe korzyści w tym
nicze nadają się zatem do jednostopniowych
względzie może przynieść stosowanie zaawan-
układów niskotemperaturowych.
sowanej automatyki chłodniczej, np. regulującej
Zbliżone wartości temperatury nasycenia skład-
ników R143a i R125 oraz stosunkowo niewielki
to -35�C
[%]
105 tc 40�C
+10
toh 20�C
100
toh 20�C
0
95
tc 55�C
90
-10
tc 40�C
85
80
-20
-40 -30 -20 -10
Qo COP
Temperatura parowania [�C]
Rys. 17. Różnica temperatury tłoczenia R404A i temperatury tłoczenia R502 Rys. 18. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności
w sprężarce półhermetycznej, w zależności od temperatury parowania chłodniczej (COP) wybranych mieszanin, pracujących w układzie
i temperatury skraplania (tC) ze sprężarką półhermetyczną
17
Wartości względem R502 [%]
Różnica temperatury tłoczenia [K]
R502
R404A
R507A
R502
R404A
R507A
Bezchlorowe wieloskładnikowe zamienniki R502 i R22
duża zawartość R134a, który wyraz
nie różni
Mieszaniny R407A
Oprócz badań laboratoryjnych, firma BITZER
- się pod względem temperatury parowania
od wielu lat koordynuje szeroko zakrojony
/R407B/R407F jako
powoduje, że mieszanina ma duży poślizg
and R-22
program testów nowych mieszanin w eksplo-
temperaturowy.
zamienniki R502 i R22
atowanych komercyjnie instalacjach. Dzięki
Zasadniczą zaletą czynnika R32 jest niezwykle
zdobytemu doświadczeniu BITZER oferuje
niski wskaz
nik tworzenia efektu cieplarnianego
do pracy z tymi czynnikami pełen asortyment
Oprócz opisanych powyżej czynników chłod-
(GWP100 = 650). Nawet przy znacznej zawartości
sprężarek tłokowych, spiralnych i śrubowych,
niczych, opracowano jeszcze inne mieszaniny,
R125 i R134a wskaz
nik GWP całej mieszaniny
napełnionych odpowiednim olejem.
tym razem w oparciu o R32  substancję bez-
jest dzięki temu niższy, niż dla czynników
chlorową (ODP = 0) i palną, podobnie jak R143a.
wieloskładnikowych bazujących na R143a.
Przezbrajanie układów z czynnikami CFC
Czynnik R32 również należy do grupy HFC
i HCFC Wyniki badań mieszanin sporządzonych
i zasadniczo postrzegano go jako potencjalny
w oparciu o R32 pokazują, że w porównaniu
Zgromadzone doświadczenie pokazuje, że przez-
zamiennik R22 (str. 20). Tworząc na jego bazie
z R502 mają one niższą wydajność chłodniczą
brojenie instalacji pracujących z czynnikami
mieszaniny, można zbliżyć się również do włas-
w układach niskotemperaturowych. Współczyn-
chlorowanymi na mieszaniny typu HFC bywa
ności R502.
nik wydajności chłodniczej wykazuje jednak
możliwe, jednak w wielu przypadkach wymaga
Tego rodzaju czynniki chłodnicze pojawiły się mniejsze odstępstwa (rys. 20). W połączeniu
zbyt dużych nakładów.
na rynku początkowo pod nazwami handlowymi z niskim wskaz
nikiem GWP, wartość całkowitego
KLEA 60 i KLEA 61 (produkt firmy ICI), a nas- równoważnika tworzenia efektu cieplarnianego
Uzupełniający materiał informacyjny
tępnie przypisano im według nomenklatury TEWI jest stosunkowo niska.
firmy BITZER na temat stosowania
ASHRAE numery R407A i R407B*.
mieszanin typu HFC Duży poślizg temperaturowy odgrywa ważną
(patrz też http://www.bitzer.de) Jednakże własności otrzymanych w oparciu rolę, gdyż może negatywnie wpłynąć na wydaj-
o R32 zamienników czynnika R502 nie są tak ność i różnice temperatury mediów w parowniku
Informacja techniczna KT-651  Przezbra-
korzystne, jak mieszanin bazujących na R143a, oraz w skraplaczu. Pod względem tolerancji
janie układów chłodniczych z R22
które opisano powyżej. Temperatura paro- materiałowej, mieszaniny oparte na R32 są
na alternatywne czynniki chłodnicze
wania R32 jest bardzo niska  rzędu -52�C, podobne do wieloskładnikowych czynników
Informacja techniczna KT-510  Oleje
a w dodatku wykładnik izentropy tej substancji typu HFC, opisanych poprzednio. Analogiczne
poliestrowe dla sprężarek tłokowych
ma dużą wartość, zbliżoną do wykładnika uwarunkowania dotyczą także współpracy
izentropy dla R22. Zatem uzyskanie własności z olejami smarnymi.
podobnych do R502 wymaga stosunkowo
dużego udziału R125 i R134a w składzie mie-
szaniny. Składniki te przeciwdziałają palności,
którą charakteryzuje się R32. Jednocześnie
to -35�C
[%]
105 tc 40�C
tc 40�C
+20
toh 20�C
toh 20�C
100
95
+10
90
0
80
75
-10
-40 -30 -20 -10
Qo COP
Temperatura parowania [�C]
Rys. 19. Różnica temperatury tłoczenia dla R407A, R407B i R502 w sprężarce Rys. 20. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności
półhermetycznej, w zależności od temperatury parowania chłodniczej (COP) wybranych mieszanin, pracujących w układzie
ze sprężarką półhermetyczną
18
Wartości względem R502 [%]
Różnica temperatury tłoczenia [K]
R502
R407A
R407B
R502
R407A
R407B
R407A
R407B
Bezchlorowe wieloskładnikowe zamienniki R502 i R22
Pomimo znacznej zawartości R125 i R134a Wymiana środka smarnego na olej estrowy Obok pozytywnych aspektów wymiany
w składzie opartych na R32 mieszanin, spowo- jest konieczna i może prowadzić do wypłuki- czynnika chłodniczego należy też wziąć pod
dowanej dążeniem do uzyskania własności wania z instalacji ewentualnych osadów. uwagę fakt, że w układach, w których krąży
porównywalnych z R502, temperatura tłoczenia Dlatego w przewodzie ssawnym należy duża ilość oleju lub w zbiorniku znajduje się
tych mieszanin jest nieco wyższa, niż w przypadku instalować wydajne filtry. duża ilość cieczy, istnieje groz
ba zalegania
czynników wieloskładnikowych bazujących na oleju w instalacji  szczególnie wtedy, gdy
R143a. Zawęża się zatem zakres ich parame- Uzupełniający materiał informacyjny w urządzeniu nie przewidziano odolejacza.
trów roboczych. Z tego punktu widzenia, jak firmy BITZER na temat stosowania
Jeśli po wymianie płynu roboczego powrót
również ze względu na efektywność pracy mieszanin typu HFC
oleju do sprężarki okaże się utrudniony, wów-
układu, zaleca się przemyślaną regulację (patrz też http://www.bitzer.de)
czas producent czynnika zaleca wymianę
ciśnienia skraplania w warunkach niskiej
Informacja techniczna KT-651  Przezbra- części środka smarnego na olej poliestrowy.
temperatury otoczenia.
janie układów chłodniczych z R22 Wszakże z punktu widzenia wytwórcy sprężarki,
W przypadku dużej rozpiętości ciśnień robo- na alternatywne czynniki chłodnicze takie posunięcie należy poprzedzić dokładną
czych, efektywne zastosowanie znajdują analizą warunków jej smarowania. Przykładowo,
sprężarki dwustopniowe. Bardzo korzystne nadmierne pienienie się środka smarnego
jest także zainstalowanie dochładzacza cieczy. w skrzyni korbowej oznacza konieczność
R422A jako zamiennik
całkowitej wymiany oleju na poliestrowy**.
Wymagania techniczne
R502 i R22
Trzeba też pamiętać, że mieszanina oleju
Zasady budowy układów chłodniczych dla
poliestrowego i substancji typu HFC wykazuje
opisywanych mieszanin są w wielu aspektach
wysoką polarność, a co za tym idzie zdolność
takie same, jak dla czynników R502 i R22. Trzeba
Jednym z celów opracowania czynnika R422A do wypłukiwania ewentualnych osadów z insta-
jednak mieć na uwadze poślizg temperaturowy
(ISCEON MO79 wg nomenklatury DuPont) było lacji. Dlatego w przewodzie ssawnym należy
i różnice we własnościach termodynamicz-
uzyskanie bezchlorowego czynnika (ODP = 0), zainstalować wydajny filtr. Szczegółowe
nych. Względy te odgrywają szczególną rolę
którym można łatwo zastępować R502 i R22 informacje można znalez
ć w materiałach
w projektowaniu wymienników ciepła i zawo-
w istniejących średnio- i niskotemperaturowych publikowanych przez producenta czynnika.
rów rozprężnych.
układach chłodniczych.
Z termodynamicznego punktu widzenia,
Czynnik R407A jest powszechnie dostępny.
Substancja taka musi się charakteryzować korzystne jest zainstalowanie w układzie
Niekiedy pewną trudność może sprawiać
wydajnością chłodniczą i efektywnością ener- regeneracyjnego wymiennika ciepła pomiędzy
dobór odpowiednich elementów instalacji.
getyczną porównywalną z R404A, R507 i R22, przewodem cieczowym i ssawnym, podwyż-
Czynnik R407B nie jest już dostępny na rynku. a przy tym dawać możliwość pracy z tradycyj- szającego wydajność chłodniczą obiegu i jego
*
Jednak ze względu na rolę, jaką odegrał w historii nymi olejami mineralnymi. współczynnik wydajności chłodniczej. Ponadto
rozwoju mieszanin z grupy HFC, został ujęty dodatkowe przegrzanie zasysanej pary w tym
Cel ten uzyskano mieszając składniki R125
w niniejszym opracowaniu. wymienniku (obniżające rozpuszczalność
i R134a oraz niewielką ilość R600a. Z uwagi
z olejem) oznacza korzystniejsze warunki
na znaczną zawartość R134a, czynnik R422A
Firma BITZER oferuje dla tych mieszanin smarowania podzespołów sprężarki.
wykazuje większy niż R404A poślizg tempera-
pełny asortyment półhermetycznych
turowy (rys. 34), ale mniejszy niż inne mieszaniny Jest to generalne zalecenie dla układów
**
sprężarek tłokowych, wraz z odpowiednim
o podobnym składzie, jak np. R417A i R422D ze sprężarkami śrubowymi oraz dla agregatów
olejem smarnym.
(str. 22). do chłodzenia cieczy ( chillerów ), wyposażonych
w zasilane ciśnieniowo parowniki z rurkami
W porównaniu z R404A i R507, wykładnik
Przezbrajanie układów z czynnikami CFC
o rozwiniętej powierzchni wewnętrznej.
izentropy jest niższy, dzięki czemu niższa jest
i HCFC
Dodatkowo konieczne może się okazać
też temperatura tłoczenia i temperatura oleju.
Z praktyki wynika, że w niektórych instala- podjęcie dalszych zabiegów.
W układach o bardzo niskiej temperaturze
cjach możliwa jest wymiana czynnika
parowania zaleta ta może być bardzo ważna.
chlorowcopochodnego na mieszaninę R407A Sprężarki firmy BITZER nadają się do pracy
Z kolei przy małym sprężu i przegrzaniu zasy-
lub R407B. W porównaniu do własności R22, z czynnikiem R422A. Na życzenie możliwy
sanej pary, cecha ta może mieć negatywne
jednostkowa wydajność chłodnicza objęto- jest dobór sprężarki do danego zastosowania.
następstwa spowodowane zwiększoną ilością
ściowa jest niemal taka sama, a masowe
środka smarnego rozpuszczonego w czynniku,
natężenie przepływu tylko nieznacznie się
jeśli w instalacji znajduje się olej poliestrowy.
zwiększa (do około 15%). Sprzyja to
Tolerancja materiałowa jest podobna, jak dla
przezbrajaniu średnio- i niskotemperaturo-
opisanych wcześniej mieszanin typu HFC.
wych układów pracujących dotychczas z
Dzięki domieszce R600a, czynnik R422A może
R22. Zasadnicze podzespoły instalacji nie
dobrze współpracować także z tradycyjnymi
muszą być wymieniane pod warunkiem, że
olejami mineralnymi.
ich materiały konstrukcyjne są zgodne z
substancjami typu HFC i olejami estrowymi.
Należy jednak rozważyć wpływ poślizgu
temperaturowego na pracę wymienników
ciepła.
19
Bezchlorowe wieloskładnikowe zamienniki R22
obniżyć efektywność pracy wymienników
Bezchlorowe R407C jako
ciepła (str. 13 i 14).
zamienniki R22 zamiennik R22
Z powodu swoich własności mieszanina R407C
może zastępować R22 głównie w urządzeniach
klimatyzacyjnych oraz (z pewnymi ogranicze-
Jako że czynnik R22 należy do grupy HCFC W charakterze krótkoterminowych zamienników
niami) w średniotemperaturowych układach
(ODP = 0,05) i jest dopuszczony do użytku czynnika R22 najczęściej proponuje się miesza-
chłodniczych. W przypadku instalacji nisko-
w istniejących urządzeniach jedynie przejściowo, niny typu HFC złożone z R32, R125 i R134a,
temperaturowych, z uwagi na duży udział R134a,
opracowano i przebadano już szereg jego gdyż ich wydajność i efektywność jest odpowied-
należy się spodziewać wyraz
nego obniżenia
zamienników nie zawierających atomów nia (rys. 21). Początkowo dwie firmy wprowadziły
wydajności chłodniczej i współczynnika wydaj-
chloru (ODP = 0). Są one już obecnie szeroko na rynek własne mieszaniny o takim samym
ności chłodniczej. Istnieje także groz
ba wzrostu
wykorzystywane. składzie, pod nazwami AC9000* (DuPont)
stężenia R134a w parowniku, co w konsekwen-
i KLEA66* (ICI). W nomenklaturze ASHRAE
Praktyka dowodzi jednak, że żaden z tych pły- cji może prowadzić do spadku wydajności
otrzymały one numer R407C. Póz
niej pojawiły
nów nie może zastąpić R22 w całym obszarze zaworu rozprężnego, a nawet do jego niepra-
się jeszcze kolejne propozycje (R407D**/R407E
jego zastosowań. Na przeszkodzie stoją przede widłowego działania (np. przy zbyt małym
/R407F***) różniące się udziałem poszczegól-
wszystkim różnice jednostkowej wydajności przegrzaniu pary na ssaniu).
nych składników, których własności zostały
chłodniczej objętościowej, ograniczenia para-
Uwagi w zakresie tolerancji materiałowej
ukształtowane z myślą o specyficznych
metrów roboczych, specjalne wymagania
i współpracy z olejem są takie same, jak dla
zastosowaniach.
co do rozwiązań technicznych, bądz
odmienne
opisanych wcześniej mieszanin z grupy HFC.
poziomy ciśnień roboczych. W grę wchodzą W odróżnieniu od zamienników czynnika R502,
więc różne zamienniki, w zależności od para- utworzonych z tych samych składników (str. 18
Poprzednie nazwy handlowe wyszły z użycia.
*
metrów pracy poszczególnych układów. i 19), mieszaniny proponowane jako substytuty
Z powodu dużego udziału R134a (70%),
**
R22 zawierają więcej R32 i R134a. Dzięki temu
Obok jednorodnego czynnika R134a proponuje mieszanina R407D nie nadaje się na zamiennik
uzyskano wartości ciśnienia roboczego, maso-
się szereg mieszanin, zawierających w różnych R22, lecz może zastępować R12 w urządzeniach
wego natężenia przepływu, gęstości pary i jed-
proporcjach takie składniki, jak: R32, R125, niskotemperaturowych.
nostkowej wydajności chłodniczej objętościowej
R134a, R143a oraz R600(a). Poniższy opis
***Patrz str. 18.
na poziomie zbliżonym do własności R22. Przy
historii rozwoju i potencjalnych zastosowań
tym potencjał tworzenia efektu cieplarnianego
odnosi się przede wszystkim do tych mieszanin.
jest stosunkowo niski (GWP100 = 1520),
Nie wolno jednak w tym kontekście zapominać
co pozwala spodziewać się korzystnych
o naturalnych, nie zawierających fluoru zamien-
wartości wskaz
nika TEWI.
nikach, jak NH3, propan, propylen czy CO2.
Wszakże ich wykorzystanie jest uzależnione Istotną przeszkodą w stosowaniu R407C jest
od spełnienia specyficznych uwarunkowań duży poślizg temperaturowy, który wymaga
(str. 23 i dalsze). prawidłowego zaprojektowania układu i może
110
25
20
105
15
Qo
R407C
100
10
R22
COP
95
6
90
4
85
2
toh 20�C
80
1
-20 -10 0 10 20 -40 -20 0 20 40 60
Temperatura [�C]
Temperatura parowania [�C]
Rys. 21. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności Rys. 22. Porównanie parametrów nasycenia czynników R407C i R22
chłodniczej (COP) czynników R407C i R22 w instalacji z półhermetycznym
agregatem sprężarkowym, w zależności od temperatury parowania
i temperatury skraplania (tC)
20
Ciśnienie [bar]
Wartość względem R22 [%]
40�C
t
c
50�C
t
c
t
40�C
c
t
50�C
c
Bezchlorowe wieloskładnikowe zamienniki R22
Wymagania techniczne wysokiej temperatury skraplania, mieszanina
Firma BITZER oferuje do pracy z czynnikiem
R410A wypada gorzej od R22 pod względem
Doświadczenie w zakresie budowy układów
R407C półhermetyczne sprężarki tłokowe,
zużycia energii i współczynnika wydajności
chłodniczych z czynnikiem R22 można tylko
śrubowe i spiralne  wraz z odpowiednim
chłodniczej. Z drugiej strony, wysoka spraw-
częściowo wykorzystać w odniesieniu do mie-
olejem smarnym.
ność izentropowa uzyskiwana przez R410A
szaniny R407C. Duży poślizg temperaturowy
w sprężarkach tłokowych i spiralnych sprawia,
wymaga specjalnych rozwiązań głównych
Przezbrajanie układów z R22
że w praktyce te różnice są mniejsze.
elementów instalacji chłodniczej, takich jak
Dla celów eksperymentalnych dokonano
np. parownik, skraplacz, zawór rozprężny. Do zalet R410A należy zaliczyć wysokie współ-
przezbrojenia szeregu instalacji. Jednak
W tym kontekście należy zaznaczyć, że wymien- czynniki przejmowania ciepła w parownikach
z przytoczonych wyżej względów, nie można
niki ciepła powinny pracować raczej w układzie i skraplaczach, udowodnione eksperymentalnie
sformułować zaleceń o charakterze ogólnym.
przeciwprądowym, przy zoptymalizowanym i stwarzające korzystne warunki pracy wymien-
Każdy przypadek wymaga indywidualnej
zasilaniu czynnikiem chłodniczym. Specjalne ników. W zoptymalizowanym układzie napeł-
analizy.
wymagania dotyczą również regulacji elemen- nionym R410A możliwe jest nawet osiągnięcie
tów automatyki oraz posługiwania się mieszaniną lepszej efektywności niż z innymi czynnikami
zeotropową podczas prac serwisowych. chłodniczymi.
R410A jako
Co więcej, nie zaleca się korzystania z R407C Wobec znikomego poślizgu temperaturowego
zamiennik R22
w układach z parownikiem zalanym, z uwagi (poniżej 0,2 K) zachowanie się tej mieszaniny
na niebezpieczeństwo zróżnicowania składu w układzie i podczas prac serwisowych można
w poszczególnych częściach instalacji i roz- uznać za zbliżone do jednorodnych czynników
Obok czynnika R407C na rynku dostępna jest
warstwiania się mieszaniny w parowniku. chłodniczych.
 blisko-azeotropowa mieszanina oznaczona
przez ASHRAE jako R410A. Znalazła ona Tolerancja materiałowa i współpraca z olejami
W uzupełnieniu badań laboratoryjnych firma
obecnie szerokie zastosowanie, głównie są porównywalne do opisanych poprzednio
BITZER koordynowała szeroko zakrojony
w urządzeniach klimatyzacyjnych. mieszanin z grupy HFC. Trzeba jednak brać
program testów tego czynnika w komercyj-
pod uwagę wyższe ciśnienie robocze R410A
Istotną jego cechą jest wyższa o prawie 50%
nie eksploatowanych instalacjach, zyskując
i co za tym idzie, większe obciążenie elemen-
w porównaniu z R22 wydajność chłodnicza
bogate doświadczenie eksploatacyjne.
tów instalacji chłodniczej.
(rys. 23), uzyskana jednak kosztem proporcjo-
Testy te jasno wykazały, że niezawodna
nalnego wzrostu ciśnienia w układzie (rys. 24).
praca sprężarki zależy od właściwego
rozwiązania układu chłodniczego i jego Analiza własności termodynamicznych obu czyn-
jakości. ników prowadzi do wniosku, że w warunkach
150
35
Qo
30
140
25
t 50�C R410A
c
20
130
15
120
R22
10
110
6
100
COP
4
90
3
toh 20�C
2
80
-20 -10 0 10 20 -40 -20 0 20 40 60
Temperatura parowania [�C] Temperatura [�C]
Rys. 23. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności Rys. 24. Porównanie parametrów nasycenia czynników R410A i R22
chłodniczej (COP) czynników R410A i R22 w instalacji ze sprężarką
półhermetyczną, w zależności od temperatury parowania i temperatury
skraplania (tC)
21
Ciśnienie [bar]
Wartość względem R22 [%]
t
40�C
c
t
40�C
c
t
50�C
c
Bezchlorowe wieloskładnikowe zamienniki R22
Wymagania techniczne Pomimo zbliżonej wydajności chłodniczej, mie-
R417A/R417B/R422D/R438A
szaniny te różnią się bardzo pod względem
Podstawowe zalecenia dla mieszanin typu
jako zamienniki R22
własności termodynamicznych i warunków
HFC odnoszą się także do układów z czynni-
transportu oleju. Duży udział R125 w mieszani-
kiem R410A, przy czym trzeba brać pod uwagę
nach R417A/B i w R422D skutkuje większym
o wiele wyższe ciśnienia robocze w instalacji
Podobnie jak w przypadku mieszaniny R422A niż dla R407C masowym natężeniem przepływu,
chłodniczej (temperatura skraplania 43�C odpo-
(str. 19), jednym z powodów opracowania tych niższą temperaturą tłoczenia i stosunkowo
wiada już ciśnieniu absolutnemu 26 bar).
czynników było dążenie do otrzymania bezchlo- wysokim ciepłem przegrzania. Różnice te su-
Powszechnie dostępne sprężarki i inne
rowego czynnika (ODP = 0), umożliwiającego gerują inne kierunki optymalizacji elementów
elementy instalacji mają istotnie ograniczony
łatwe zastąpienie R22 w istniejących urządze- układu, wskazują też na zasadność wykorzy-
zakres zastosowania z czynnikiem R410A.
niach chłodniczych. stania regeneracyjnego wymiennika ciepła.
Jednak z uwagi na jego korzystne własności,
R417A wprowadzono na rynek kilka lat temu Chociaż w mieszaninach tych dominują skład-
podejmuje się prace rozwojowe w celu
pod nazwą handlową ISCEON MO59 (produkt niki typu HFC, to mogą one do pewnego
opracowania odpowiednich podzespołów.
firmy DuPont). Ten zamiennik czynnika R22 stopnia współpracować z tradycyjnymi olejami
Jeśli rozważa się wykorzystanie mieszaniny
składa się z R125, R134a i R600 i pod tym mineralnymi, gdyż dodatek węglowodoru
R410A w całym typowym zakresie stosowania
względem różni się znacznie np.od mieszaniny polepsza rozpuszczalność tych substancji.
R22, trzeba uwzględnić wyraz
nie różne włas-
R407C zawierającej dużą ilość R32. W przypadku krążenia dużej ilości środka
ności termodynamiczne obu czynników (np.
smarnego w instalacji lub dużej ilości cieczy
Tymczasem pojawił się kolejny czynnik pod
ciśnienia robocze, masowe i objętościowe
w zbiorniku istnieje jednak groz
ba zalegania
nazwą handlową SOLKANE 22L (producent
natężenie przepływu, gęstość pary).
oleju w elementach układu.
Solvay), oparty na identycznych składnikach,
Wymuszają one poważne zmiany konstrukcyjne
ale o wyższej zawartości R125 i oznaczony Należy wtedy poczynić odpowiednie zabiegi,
w sprężarkach, w wymiennikach ciepła, w ele-
wg ASHRAE jako R417B. Z powodu niewielkiej jak te opisane w rozdziale  R422A jako
mentach automatyki chłodniczej oraz wymagają
zawartości R134a, jednostkowa wydajność zamiennik R502 i R22 (str. 19).
pomiarów w celu wytłumienia drgań. W dodat-
chłodnicza objętościowa i ciśnienie nasycenia
ku rosną wymogi bezpieczeństwa dotyczące
tego czynnika przyjmują wartości wyższe niż
jakości oraz wymiarów rurociągów i przewo-
dla R417A. Fakt ten skutkuje różnicami w efek- Sprężarki firmy BITZER nadają się do pracy
dów elastycznych (40 bar przy temperaturze
tywności i w parametrach pracy obiegu. z czynnikami R417A i R422D. Na życzenie
skraplania 60�C).
możliwy jest dobór sprężarki do konkretnego
To samo odnosi się do kolejnej mieszaniny
Inną kwestię stanowi stosunkowo niska tem- zastosowania.
opartej na tych samych głównych składnikach,
peratura krytyczna czynnika R410A wynosząca
ale posiadającej domieszkę R600a. Jest ofero-
73�C. Temperatura skraplania jest zatem ogra-
wana pod nazwą handlową ISCEON MO29
R427A jako
niczona, niezależnie od konstrukcji elementów
(producent DuPont) i oznaczona jako R422D
układu.
zamiennik R22
w kodzie ASHRAE.
W 2009 roku został wprowadzony czynnik
Firma BITZER przeprowadziła kompleksowe
o nazwie handlowej ISCEON MO99 (produ-
badania własności czynnika R410A. Ich Ten czynnik chłodniczy pojawił się na rynku
cent DuPont), również należący do kategorii
efektem jest wprowadzenie do oferty dwóch kilka lat temu pod nazwą handlową Forane
mieszanin typu HFC/HC i oznaczony jako R438A
typoszeregów sprężarek tłokowych FX100 (produkt firmy Arkema). W nomenkla-
w kodzie ASHRAE. Czynnik ten został przezna-
Octagon i sprężarek spiralnych, przezna- turze ASHRAE uzyskał symbol R427A.
�
czony do układów o wyższych temperaturach
czonych do pracy z R410A  wraz z odpo-
Jest on proponowany tam, gdzie zachodzi
krytycznych w obiegu chłodniczym, mających
wiednim olejem.
potrzeba wymiany R22 w istniejącym układzie
zastosowanie na obszarach o gorącym klimacie.
na czynnik o zerowym wskaz
niku ODP.
Jego podstawowe składniki to: R32, R125,
Mieszaninę R427A tworzą cztery składniki:
R34a, R600 i R601a.
R32, R125, R143a i R134a.
Podobnie jak R407C, wszystkie cztery zamienniki
Mimo, że wszystkie składniki mieszaniny
są mieszaninami zeotropowymi, charaktery-
należą do grupy HFC, producent podkreśla,
zującymi się mniej lub bardziej znaczącym
iż procedura wymiany czynnika nie jest
poślizgiem temperaturowym. Zatem korzystanie
skomplikowana.
z nich podlega takim samym uwarunkowaniom,
jak w przypadku R407C.
22
Mieszaniny HFO/HFC
Zastępując R22 czynnikiem R427A wystarczy samochodowej (patrz strony 11/12), w między- zane. Innymi słowy: mieszaniny jako zamienniki
jedynie wymienić olej mineralny na poliestrowy. czasie rozpoczęto również opracowywanie R22, R404A, R410A itp., które posiadają GWP
Nie jest konieczne wielokrotne płukanie alternatywnych zamienników do innych < 500 są łatwopalne (A2L). Niektóre z niepalnych
instalacji, gdyż obecność do 15% mineralne- środków transportu oraz do układów czynników, posiadają znacznie wyższy wskaz
nik
go lub alkilobenzenowego środka smarnego stacjonarnych. GWP, ale na znacznie niższym poziomie
w oleju poliestrowym nie wpływa istotnie na niż dla odpowiadającego im jednorodnego
Podstawowym celem jest opracowanie mie-
warunki powrotu oleju do sprężarki. czynnika HFCs.
szanin o znacznie obniżonym potencjale GWP,
Trzeba jednak pamiętać, że mieszanina sub- przy zachowaniu podobnych właściwości Ta sytuacja jest najbardziej korzystna dla nie-
stancji typu HFC i oleju poliestrowego jest termodynamicznych jak powszechnie dzisiaj palnych zamienników R134a, dla których
bardzo polarna i może łatwo wypłukiwać stosowane czynniki HFC. można osiągnąć wartości GWP d" 600.
z instalacji różnorodne osady. Dlatego w prze- Stanowi to mniej niż połowę wartości GWP
Podstawowym składnikiem jest w każdym przy-
wodzie ssawnym wymaga się instalowania dla R134a. Poza tym tego typu mieszaniny
padku HFO-1234yf, który jest preferowanym
wydajnych filtrów. zachowują się jak mieszaniny azeotropowe
czynnikiem z grupy fluoro-olefin o podwójnym
i dlatego mogą być stosowane podobnie
wiązaniu chemicznym, ze względu na połącze-
Na życzenie możliwy jest dobór sprężarki jak jednorodne czynniki chłodnicze.
nie właściwości. Jednak HFO-1234yf jest
firmy BITZER do konkretnego zastosowania
czynnikiem palnym (prawdopodobnie zostanie Od pewnego czasu mieszanina o nazwie
z czynnikiem R427A.
sklasyfikowany w grupie bezpieczeństwa A2L). DR-11 opracowana przez firmę DuPont jest
Ponadto jego jednostkowa wydajność chłod- testowana w sprężarkach i w instalacjach
Uzupełniający materiał informacyjny
nicza objętościowa jest w przybliżeniu na tym pilotażowych w warunkach rzeczywistych.
firmy BITZER na temat stosowania
samym, niskim poziomie co dla R134a. Uzyskane do tej pory wyniki są obiecujące.
mieszanin typu HFC
Odpowiednie substancje z grupy HFO o większej Jednak ostateczna ocena przydatności tego
(patrz też http://www.bitzer.de)
wydajności objętościowej  jako bezpośrednie czynnika do długookresowego stosowania,
Informacja techniczna KT-651  Przezbra- zamienniki R22, R404A, R410A, itd. - nie są w chwili obecnej nie jest jeszcze możliwa.
janie układów chłodniczych z R22 dostępne. Dlatego będą kontynuowane badania
na alternatywne czynniki chłodnicze o większym zakresie.
To wszystko, oprócz zapotrzebowania na
czynniki niepalne oraz o wyższej jednostkowej
Firma Bitzer mocno angażuje się w te projekty
wydajności chłodniczej objętościowej, sprawia
Mieszaniny HFO/HFC jako
i zyskała już ogromną wiedzę w zakresie
że wybór mieszaniny HFO-1234yf zamiast
zamienniki za HFC
wykorzystania tego czynnika.
HFC jest właściwy.
W związku z właściwościami czynników HFC,
Ze względu na postęp w stosowaniu czynnika używanymi jako składniki mieszanin, ich palność
HFO-1234yf o  niskim GWP w klimatyzacji oraz wskaz
nik GWP są ściśle ze sobą powią-
23
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
Innym problemem jest agresywność amoniaku z amoniakiem, aby polepszyć warunki powrotu
NH3 (amoniak) jako alterna-
wobec miedzi i jej stopów. Rurociągi muszą środka smarnego z instalacji. Niezależnie
tywny czynnik chłodniczy
być w tym przypadku wykonane ze stali. od tego, szuka się prostszych rozwiązań
W sprężarkach hermetycznych i półherme- technicznych, które zapewniłyby samoczynny
tycznych problemem jest odporność uzwojeń powrót do sprężarki nierozpuszczalnego
Od ponad stu lat amoniak znajduje zastosowa- silnika na działanie amoniaku oraz stosunkowo w amoniaku oleju.
nie jako czynnik chłodniczy w przemysłowych wysoka przewodność elektryczna zawilgoco-
i innych większych instalacjach chłodniczych. nego czynnika. Firma BITZER mocno angażuje się w te
Ma zerowy potencjał niszczenia warstwy ozo- projekty i wiele naszych sprężarek pracuje
Dodatkowo zagrożeniem jest toksyczność
nowej i zerowy bezpośredni wpływ na powięk- z amoniakiem. Dotychczasowe doświadcze-
i palność amoniaku. Własności te wymagają
szanie efektu cieplarnianego. W porównaniu nie uczy, ze układy z częściowo rozpuszczal-
stosowania specjalnych środków bezpieczeń-
z czynnikiem R22 pozwala uzyskać podobną, nym olejem są trudne w eksploatacji.
stwa w konstrukcji urządzenia i podczas jego
a niekiedy nawet wyższą efektywność pracy Obecność wilgoci w układzie ma silny wpływ
eksploatacji.
układu, dzięki czemu pośredni wpływ na wzrost na stabilność chemiczną wykorzystanych
efektu cieplarnianego również jest niewielki. materiałów i na żywotność sprężarki.
Wymogi projektowe i konstrukcyjne
W dodatku, jest bez porównania tańszy. Ponadto duża ilość czynnika rozpuszczone-
Przemysłowe amoniakalne instalacje chłodni-
Czy jest to zatem idealny czynnik chłodniczy go w oleju (mokra praca, niedostateczna
cze wymagają zupełnie innych rozwiązań
i optymalny zamiennik R22, konkurencyjny temperatura oleju) prowadzi do szybkiego
technicznych, niż stosowane zazwyczaj
wobec substancji z grupy HFC? NH3 rzeczy- zużycia łożysk i innych części ruchomych.
w urządzeniach handlowych.
wiście ma wiele bardzo korzystnych własności, Dzieje się tak na skutek dużej zmiany
które jednak można wykorzystać przede wszyst- Z powodu szczególnych własności NH3 i jego objętości podczas odparowywania NH3
kim w dużych instalacjach chłodniczych. nierozpuszczalności z olejem mineralnym, ukła- ze smarowanych miejsc.
dy amoniakalne wyposaża się w wysokosprawne Wnioski te wyciągnięto z szeroko zakrojonego
Amoniak ma niestety także wady, ograniczające
odolejacze oraz w parowniki zalane, zasilane programu badawczego. Dużą uwagę
jego szersze wykorzystanie w urządzeniach
pompowo lub grawitacyjnie. Ze względu poświęca się także rozwiązaniom alterna-
handlowych, bądz
wymuszające stosowanie
na bezpieczeństwo ludzi i towaru, parownika tywnym, dotyczącym nierozpuszczalnych
kosztownych i niekiedy nowatorskich rozwią-
często nie można zainstalować w bezpośred- środków smarnych.
zań technicznych.
nim kontakcie ze środowiskiem chłodzonym.
Niekorzystną cechą NH3 jest duży wykładnik
Stosuje się wtedy pośredni obieg nośnika Oprócz tego, różni producenci wymienników
izentropy (1,31 w porównaniu z 1,18 dla R22
ciepła. ciepła opracowali specjalne konstrukcje parow-
i 1,14 dla R12), przez co temperatura tłoczenia
ników, wymagające znacznie mniejszej ilości
Wobec groz
by nadmiernej temperatury tłoczenia,
w układach amoniakalnych znacznie przewyższa
czynnika chłodniczego.
już przy średnim sprężu należy stosować dwu-
wartości osiągane z R22. Dlatego wykorzysta-
stopniowe sprężanie amoniaku lub instalować W budowie układów amoniakalnych widoczna
nie amoniaku w obiegach jednostopniowych
sprężarki śrubowe z wydajnymi chłodnicami jest też tendencja do ich zamykania,  hermety-
o temperaturze parowania poniżej -10�C
oleju. zowania . W ten sposób konstruuje się agregaty
napotyka na pewne ograniczenia.
do chłodzenia cieczy (o napełnieniu poniżej
Przewody czynnika chłodniczego, wymienniki
Nie rozwiązano jeszcze w zadowalający spo-
50 kg NH3), umieszczone w zamkniętej
ciepła i elementy armatury muszą być wykonane
sób kwestii odpowiedniego oleju smarnego
obudowie, często wyposażonej w zbiornik
ze stali. Rurociągi o większych średnicach
dla niektórych małych urządzeń amoniakalnych.
wody mającej pochłonąć amoniak w razie
podlegają dozorowi technicznemu.
Używane tradycyjnie do pracy z amoniakiem
wycieku.
oleje mineralne nie są w nim rozpuszczalne W zależności od wydajności urządzenia i ilości
Tego rodzaju zwarte urządzenia, ze względów
i wymagają skomplikowanych aparatów amoniaku w instalacji wymaga się odpowied-
bezpieczeństwa, mogą znalez
ć zastosowanie
do oddzielania ich od czynnika. W wyniku nich środków zabezpieczających, a także
w obszarach dotychczas zarezerwowanych
zalegania oleju w parownikach zasilanych wydzielonej maszynowni chłodniczej.
dla układów z czynnikami fluorowanymi.
ciśnieniowo może dochodzić do znacznego
Do pracy z NH3 wykorzystuje się zwykle sprę-
pogorszenia warunków wymiany ciepła. Wyso-
żarki otwarte, z silnikiem w postaci oddzielnego
ka temperatura tłoczenia nakłada dodatkowe
elementu.
wymagania co do stabilności termicznej ole-
Przytoczone wymagania znacznie podwyższają
jów. Ma to szczególne znaczenie w układach
koszt urządzeń amoniakalnych, szczególnie
pracujących automatycznie, w których olej
w zakresie średnich i małych wydajności
powinien pozostawać w obiegu przez wiele
chłodniczych.
lat, nie tracąc swych własności.
W wielu krajach podejmuje się zatem wysiłki
Amoniak wyróżnia się niezwykle wysokim
zmierzające do opracowania prostszych układów
ciepłem parowania, a co za tym idzie małym
amoniakalnych, nadających się do wykorzy-
masowym natężeniem przepływu (ok. 13%
stania między innymi w chłodnictwie
do 15% wartości dla R22). Cecha ta, bardzo
handlowym.
korzystna w dużych instalacjach chłodniczych,
przysparza trudności w regulacji przepływu W ramach tych prac poszukuje się olejów
amoniaku w urządzeniach o małej wydajności. przynajmniej częściowo rozpuszczalnych
24
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
Potrzeba jeszcze czasu, aby jednoznacznie instalacjach. Układ chłodniczy trzeba zbudo- czynnikom chłodniczym, ta nieorganiczna
ocenić perspektywy wykorzystania amoniaku wać całkowicie od nowa, z innych elementów. mieszanina o masie cząsteczkowej 23 kg/kmol
zamiast czynników z grupy HFC w małych, zwar- uzyskała symbol R723.
tych układach chłodniczych. Mając na uwadze Uzupełniający materiał informacyjny
Eter dimetylowy (DME) wybrano ze względu
względy techniczne można przypuszczać, firmy BITZER na temat stosowania NH3
na dobrą rozpuszczalność oleju oraz dużą
że liczba takich urządzeń będzie rosła, (patrz też http://www.bitzer.de)
stabilność. Charakteryzuje się temperaturą
o ile koszty będą akceptowalne.
Informacja techniczna KT-640  Wykorzy- parowania na poziomie -26�C, stosunkowo
stanie amoniaku (NH3) w roli alternatywnego niskim wykładnikiem adiabaty, nietoksycznością
Firma BITZER produkuje obecnie wiele
czynnika chłodniczego oraz dużą czystością dostępnego do zastoso-
sprężarek zoptymalizowanych do pracy
wań technicznych gazu. W podanych propor-
z NH3 i różnymi rodzajami olejów smarnych:
cjach NH3 i DME tworzą mieszaninę azeotropową,
R723 (NH3/DME) jako alter-
Jednostopniowe otwarte sprężarki o minimalnie wyższym ciśnieniu nasycenia niż
tłokowe (o wydajności skokowej od 19 dla czystego amoniaku. Normalna temperatura
natywa wobec amoniaku
do 152 m3/h przy 1450 obr/min) do insta- wrzenia R723 wynosi -36,5�C (wobec -33,4�C
lacji klimatyzacyjnych i średniotempera- dla NH3), a temperatura skraplania pod ciśnie-
turowych układów chłodniczych oraz Opisane powyżej doświadczenia z wykorzysta- niem absolutnym 26 bar równa się 58,2�C
do pracy w układzie Booster . niem amoniaku w handlowych urządzeniach (wobec 59,7�C dla NH3).
chłodniczych z parownikami zasilanymi ciś-
W średniotemperaturowych układach chłod-
Otwarte sprężarki śrubowe (o wydajności nieniowo dały impuls do dalszych poszukiwań
niczych i w urządzeniach klimatyzacyjnych
skokowej od 84 do 535 m3/h, a w przy- możliwości pracy NH3 w tego rodzaju układach,
temperatura tłoczenia mieszaniny R723 jest
padku pracy równoległej do 3200 m3/h dzięki dodaniu do czynnika domieszki polep-
o 10 do 25 K niższa niż dla czystego amoniaku
 przy 2900 obr/min) do zastosowania szającej rozpuszczalność oleju. Za główny cel
(rys. 25), co pozwala na rozszerzenie zakresu
w nisko- i średniotemperaturowych postawiono poprawę warunków transportu
stosowania tego płynu w kierunku wyższych
układach chłodniczych oraz w instala- tradycyjnych środków smarnych w instalacji
sprężów. Obliczenia termodynamiczne
cjach klimatyzacyjnych. Do zastosowań i zintensyfikowanie w ten sposób wymiany
pokazują, że w porównaniu z amoniakiem
niskotemperaturowych dostępne są ciepła oraz obniżenie temperatury tłoczenia,
wydajność chłodnicza mieszaniny jest wyższa
sprężarki; dla poszerzenia zakresu zastosowania
o kilka procent. Współczynnik wydajności
- jednostopniowe, układów jednostopniowych.
chłodniczej przyjmuje wartości podobne,
- z ekonomizerem,
W efekcie tych prac  Institut f�r Luft- und a w przypadku dużego sprężu nieco wyższe,
- pracujące w układzie Booster.
K�ltetechnik (ILK - Instytut Techniki co potwierdzono eksperymentalnie. Niższa
Wentylacyjnej i Chłodniczej w Drez
nie) temperatura tłoczenia pozwala oczekiwać
opracował mieszaninę amoniaku (60%) i eteru wyższych wartości stopnia dostarczania
Przezbrajanie istniejących układów
dimetylowego (40%). Czynnik ten testowano i sprawności izentropowej, przynajmniej
Amoniak nie nadaje się do zastępowania już w rzeczywistych układach chłodniczych. w odniesieniu do sprężarek tłokowych pracu-
czynników typu CFC i HCFC w istniejących Zgodnie z regułami przypisywania oznaczeń jących w warunkach wysokich sprężów.
25
180
R723
NH3 20
160
tc 40�C
15
10K
"toh
� 0,8
140
10
R22
120
NH3
R22
6
100
R134a
4
80
R290
R404A
2
60
1
40
-40 -30 -20 -10 0 10 -40 -20 0 20 40 60
Temperatura parowania [�C] Temperatura [�C]
Rys. 25. Porównanie temperatury tłoczenia wybranych czynników chłodniczych Rys. 26. Porównanie parametrów nasycenia amoniaku i czynnika R22
w zależności od temperatury parowania
25
Ciśnienie [bar]
Temperatura tłoczenia [�C]
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
Większa masa cząsteczkowa DME powoduje, doboru parownika i zaworu rozprężnego, należy chłodniczym, jak domowe urządzenia klima-
że w porównaniu do NH3 masowe natężenie zapewnić dokładną regulację przegrzania. tyzacyjne i pompy ciepła. Ponadto można
przepływu i gęstość pary mieszaniny R723 są Z uwagi na większą rozpuszczalność oleju, zaobserwować trend coraz szerszego jego
wyższe o około 50%. Fakt ten ma znikome zna- zbyt małe przegrzanie może mieć bardziej wykorzystywania w instalacjach handlowych
czenie w urządzeniach handlowych, szczególnie dotkliwe konsekwencje, niż w instalacji z NH3 i w agregatach do chłodzenia cieczy.
w układach posiadających krótkie przewody. i nierozpuszczalnym olejem.
Na rynku są dostępne też mieszaniny propanu
Natomiast w przypadku typowych przemysło-
Względy bezpieczeństwa w zakresie budowy z izobutanem (R600a) lub etanem (R170), których
wych instalacji chłodniczych skutkuje większymi
układu chłodniczego i eksploatacji czynnika niektóre własności są zbliżone do fluorowanych
spadkami ciśnienia w przepływie czynnika.
R723 są takie same, jak dla amoniaku. czynników chłodniczych. Z kolei czysty izobutan
Jest to kolejny powód, dla którego najdogod-
stanowi przede wszystkim zamiennik czynnika
Do pracy z mieszaniną R723 można zaadap-
niejszy obszar wykorzystania mieszaniny
R12 w urządzeniach o małej wydajności (głów-
tować sprężarki amoniakalne, dostosowując
R723 ogranicza się do urządzeń handlowych,
nie w chłodziarkach domowych).
je do zwiększonego masowego natężenia
a w szczególności do agregatów do chłodzenia
przepływu czynnika i do większej jego Wadą węglowodorów jest ich palność, która
cieczy ( chillerów ).
rozpuszczalności z olejem. W przypadku lokuje te substancje w grupie bezpieczeństwa
Tolerancja materiałowa mieszaniny R723 jest
sprężarek tłokowych zwykle nie zachodzi A3. Oznacza to, że handlowe urządzenia chłod-
podobna jak NH3. Wprawdzie istnieje potencjal-
potrzeba instalowania odolejaczy. nicze z typową ilością czynnika w układzie
na możliwość wykorzystania metali nieżelaznych
muszą być wykonane zgodnie z odpowiednimi
(np. stopów miedzi i niklu, brązów, lutów twar-
Amoniakalne sprężarki firmy BITZER nadają przepisami przeciwwybuchowymi.
dych), o ile zawartość wilgoci w układzie nie
się w zasadzie do pracy z czynnikiem R723.
Urządzenia wyposażone w sprężarki półherme-
przekroczy 1000 ppm, to jednak zaleca się
Na życzenie możliwy jest dobór prototypo-
tyczne podlegają w tym zakresie regulacjom
stosowanie rozwiązań typowych dla instalacji
wej sprężarki do konkretnego przypadku.
obowiązującym dla miejsc zagrożonych wybu-
amoniakalnych.
chem sporadycznie i krótkotrwale (strefa 2 wg.
Jako środka smarnego można używać olei mine-
Dyrektywy 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego
ralnych lub  co jest preferowane  polialfaole-
i Rady z 16 grudnia 1999r. dopisek tłum.).
R290 (propan) jako
finowych (POE). Jak wspomniano wcześniej,
Przepisy bezpieczeństwa nakazują instalowanie
zamiennik R502 i R22
domieszka DME zapewnia częściową rozpusz-
odpowiednich urządzeń przeciwdziałających
czalność oleju. Ponadto stosunkowo niska
nadmiernemu wzrostowi ciśnienia oraz stoso-
gęstość cieczy i obecność eteru dimetylowego
wanie specjalnych rozwiązań instalacji
rozpuszczonego w krążącym oleju, korzystnie Zastosowanie jako alternatywny czynnik chłod-
elektrycznej. Wymagana też jest niezawodna
wpływa na warunki powrotu środka smarnego niczy znajduje też propan (R290). Ponieważ
wentylacja pomieszczeń, w których w przypad-
do sprężarki. W typowych zastosowaniach, jest substancją organiczną (węglowodorem),
ku wycieku mogło by dojść do powstania
oleje typu PAG wykazują całkowitą lub częś- nie wpływa niszcząco na warstwę ozonową
palnej mieszaniny czynnika chłodniczego
ciową rozpuszczalność z mieszaniną R723, i ma znikomy potencjał tworzenia efektu
z powietrzem.
jednak nie zaleca się ich używania, ze względu cieplarnianego. Propan ma wszakże pewien
Wymagania konstrukcyjne zawarto w odpowied-
na problemy ze stabilnością chemiczną i z po- udział w powstawaniu letniego smogu.
nich normach (np. EN378, DIN7003) i mogą
wodu dużej rozpuszczalności z czynnikiem
Poziomy ciśnienia roboczego i wydajność
się one różnić w poszczególnych krajach.
chłodniczym w skrzyni korbowej (która grozi
chłodnicza są porównywalne z własnościami
Urządzeń eksploatowanych na terenie Unii
intensywnym odparowywaniem czynnika
czynników R22 i R502, a temperatura tłocze-
Europejskiej dotyczy też Dyrektywa 94/9/EC.
w łożyskach).
nia kształtuje się na podobnie korzystnym
W przypadku instalacji ze sprężarkami
Wyniki badań eksperymentalnych świadczą, poziomie, jak dla R12 i R502.
dławnicowymi wymaga się instalowania
że współczynnik przejmowania ciepła i strumień
Propan nie sprawia szczególnych trudności
wyposażenia elektrycznego w specjalnym
ciepła w parowniku są wyższe w układach
w zakresie tolerancji materiałowej. W przeci-
wykonaniu przeciwwybuchowym.
napełnionych mieszaniną R723 i olejem mineral-
wieństwie do amoniaku, nie jest agresywny
nym, niż w przypadku amoniaku z tym samym
wobec materiałów zawierających miedz
, więc
olejem.
bez przeszkód może pracować w układach
Inne cechy R723 to toksyczność i palność. chłodniczych wyposażonych w hermetyczne
Dodatek DME obniża dolną granicę palności i półhermetyczne agregaty sprężarkowe.
z 15% (dla czystego NH3) do 6%. Mimo to W szerokim zakresie zastosowań propan może
mieszaninę zalicza się pod względem bezpie- współpracować z olejami mineralnymi, wyko-
czeństwa do grupy B2. rzystywanymi tradycyjnie w instalacjach
napełnionych czynnikami z grupy CFC.
Wymagania techniczne
Urządzenia chłodnicze z propanem, głównie
W budowie układów z czynnikiem R723 można
instalacje przemysłowe, od wielu lat pracują
wykorzystać opisane wyżej doświadczenia
w różnych krajach. R290 jest  sprawdzonym
z eksploatacji amoniaku w zwartych urządze-
czynnikiem chłodniczym.
niach chłodniczych. Większe masowe natężenie
przepływu czynnika wymaga jednak pewnego Propan jest też obecny w małych, zwartych
dostosowania układu. Oprócz właściwego układach o niewielkim napełnieniu czynnikiem
26
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
Wymagania techniczne rozpuszczalność czynnika i oleju, dzięki czemu Przezbrajanie istniejących układów z czyn-
środek smarny zachowuje w sprężarce wyma- nikami grupy CFC
Poza wymienionymi zabezpieczeniami, insta-
ganą lepkość.
lacje chłodnicze napełnione propanem nie Z uwagi na konieczność stosowania odpo-
wymagają praktycznie żadnych specjalnych Dzięki niskiej temperaturze tłoczenia propanu wiednich zabezpieczeń przeciwpożarowych,
rozwiązań, nie spotykanych w typowych ukła- (rys. 25), nawet przy temperaturze parowania wymiana czynnika na propan jest możliwa
dach z czynnikami typu CFC, HCFC i HFC. rzędu -40�C można stosować jednostopniowe tylko w wyjątkowych przypadkach.
Dobierając elementy urządzenia należy jedynie układy chłodnicze. R290 można zatem brać Ograniczają się one do układów, które można
pamiętać o stosunkowo małym masowym pod uwagę jako zamiennik R502 i alternatywę niewielkim nakładem zmodyfikować tak, aby
natężeniu przepływu propanu (ok. 55 do 60% dla niektórych mieszanin z grupy HFC. odpowiadały wymogom bezpieczeństwa.
strumienia masy R22). Daje to możliwość
znacznego zmniejszenia ilości czynnika Uzupełniający materiał informacyjny
Na życzenie dostępny jest szereg półherme-
chłodniczego w układzie. firmy BITZER na temat stosowania R290
tycznych sprężarek tłokowych przewidzianych
Własności termodynamiczne propanu sprawia- Informacja techniczna KT-660  Wykorzy-
do pracy z R290. Stosownie do wymagań,
ją, że zainstalowanie w układzie chłodniczym stanie propanu w układach z tłokowymi
agregaty te wyposaża się w odpowiedni
regeneracyjnego wymiennika ciepła przynosi sprężarkami półhermetycznymi 
osprzęt. O przeznaczeniu do pracy z propa-
korzyści w postaci polepszenia wydajności
nem świadczy litera  P w oznaczeniu typu
chłodniczej i współczynnika wydajności
sprężarki (np. 4CC-9.2P). Zarówno w zapytaniu
chłodniczej.
ofertowym, jak i w zamówieniu należy
Propan wykazuje dobrą rozpuszczalność wyraz
nie zaznaczyć, że chodzi o czynnik
z olejami mineralnymi. W zakresie wyższego R290. Obsługa zamówienia obejmuje spo-
ciśnienia ssania (zastosowania klimatyzacyjne) rządzenie odrębnej umowy z kontrahentem.
może nawet okazać się konieczne wykorzy- Dla propanu dostępne są też tłokowe
stanie oleju o gorszej rozpuszczalności lub sprężarki otwarte, wraz z całym osprzętem
o podwyższonej lepkości. W tym względzie przeciwpożarowym, wymaganym do
obecność regeneracyjnego wymiennika ciepła zapewnienia bezpieczeństwa eksploatacji.
ma dodatkową zaletę, gdyż podwyższając
temperaturę zasysanej pary, obniża graniczną
120
25
20
Qo (R1270)
R1270
110
15
COP (R290)
10
R22
COP (R1270)
R290
100
6
4
90
Qo (R290)
2
tc 40�C
toh 20�C
80 1
-40 -30 -20 -10 0 10 -40 -20 0 20 40 60
Temperatura parowania [�C] Temperatura [�C]
Rys. 27. Porównanie wydajności chłodniczej (Q0) i współczynnika wydajności Rys. 28. Porównanie parametrów nasycenia czynników R290, R1270 i R22
chłodniczej (COP) czynników R290, R1270 i R22 w instalacji
ze sprężarką półhermetyczną, w zależności od temperatury parowania
27
Ciśnienie [bar]
Wartość względem R22 [%]
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
doświadczenia przeprowadzone przez produ-
Propylen (R1270) jako
Firma BITZER przeprowadziła serię badań
centów węglowodorów, jak i testy stabilności
z użyciem czynnika R1270. Zebrano też
czynnik alternatywny
w rzeczywistych instalacjach wykazały, że groz
-
doświadczenia z eksploatacji rzeczywistych
ba zachodzenia reakcji chemicznych w układzie
wobec propanu
układów chłodniczych. Na życzenie możliwy
chłodniczym praktycznie nie istnieje.
jest dobór sprężarki do konkretnej instalacji
W niektórych publikacjach można napotkać
propylenowej.
podejrzenia rakotwórczych właściwości
Od pewnego czasu rośnie zainteresowanie
propylenu. Odpowiednie badania wykluczyły
propylenem (propenem) jako potencjalnym
jednak takie oddziaływanie.
zamiennikiem R22 i R502. Chodzi tu szczegól-
Wymagania techniczne
nie o instalacje średnio- i niskotemperaturowe
(np. agregaty do chłodzenia cieczy w super- W zakresie budowy układu chłodniczego
marketach), gdyż w porównaniu z propanem, można wykorzystać reguły dotyczące instala-
czynnik R1270 charakteryzuje się wyższą jed- cji pracujących z propanem. Różne są jednak
nostkową wydajnością chłodniczą objętościową wymiary elementów składowych urządzenia,
i niższą temperaturą parowania. Z drugiej z powodu wyższej jednostkowej wydajności
strony, zakres możliwych parametrów robo- chłodniczej objętościowej propylenu (rys. 27).
czych jest zawężony przez wyższe ciśnienie Wymagana jest zatem mniejsza wydajność
robocze (o ok. 20%) i wyższą temperaturę skokowa sprężarki oraz objętościowe natęże-
tłoczenia. nie przepływu po stronie ssawnej i tłocznej.
Z uwagi na większą gęstość pary, masowe
Tolerancja materiałowa i możliwości współpra-
natężenie przepływu pozostaje jednak na
cy z olejami są takie same, jak w przypadku
poziomie typowym dla R290. Z kolei gęstość
propanu.
ciekłego propylenu jest niemal identyczna jak
Propylen również jest substancją palną i należy
propanu, zatem objętościowe natężenie
do grupy bezpieczeństwa czynników chłodni-
przepływu cieczy jest również takie samo.
czych A3. Dotyczą go zatem te same regulacje
Podobnie jak w przypadku propanu, w układzie
prawne, co R290 (str. 25).
pracującym z R1270 korzystne jest zainstalo-
Z powodu podwójnego wiązania w cząsteczce,
wanie regeneracyjnego wymiennika ciepła.
propylen stosunkowo łatwo wchodzi w różnego
Należy jednak pamiętać o wyższej temperaturze
rodzaju reakcje chemiczne, co zwiększa niebez-
tłoczenia propylenu, która limituje przegrzanie
pieczeństwo polimeryzacji w warunkach
zasysanej pary.
wysokiego ciśnienia i temperatury. Wszakże
28
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
szczególnie na statkach. Wraz z pojawieniem tu zaznaczyć, że współczynnik przejmowania
Dwutlenek węgla R744 (CO2)
się  bezpiecznych czynników chłodniczych , ciepła w parowniku, w skraplaczu i w chłod-
jako alternatywny czynnik
dwutlenek węgla zaczął tracić na popularności nicy gazu jest dla CO2 wyraz
nie wyższy niż
chłodniczy i nośnik ciepła
i w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku dla innych czynników chłodniczych, dzięki
prawie zniknął z instalacji chłodniczych. czemu wymiana ciepła w tych aparatach może
się odbywać przy mniejszej różnicy tempera-
Głównym tego powodem są pewne własności
Wykorzystanie dwutlenku węgla w technice tury mediów. Co więcej, wymagana średnica
termodynamiczne, stosunkowo niekorzystne
chłodniczej ma długą tradycję, sięgającą XIX przewodów jest bardzo mała, a spadki ciśnie-
w typowym zakresie parametrów pracy układów
wieku. Płyn ten charakteryzuje się zerowym nia w przepływie stosunkowo niskie. Pompy
chłodniczych i klimatyzacyjnych. Mianowicie
potencjałem niszczenia warstwy ozonowej dwutlenku węgla, gdy pełni on rolę cieczy
poziom ciśnienia tłoczenia CO2 jest niezwykle
i znikomym potencjałem tworzenia efektu pośredniczącej, mają bardzo małe zapotrze-
wysoki, a temperatura krytyczna bardzo niska
cieplarnianego (GWP = 1). Jest chemicznie bowanie na moc napędową.
(31�C, przy ciśnieniu krytycznym 74 bar). Zależ-
obojętny, niepalny i nietoksyczny w zwykłym
nie od temperatury górnego z
ródła ciepła, W dalszej części scharakteryzowano pracę
rozumieniu tego słowa. Z tych powodów CO2
dwutlenek węgla może więc krążyć w obiegu dwutlenku węgla w obiegach podkrytycznych
nie podlega tak surowym ograniczeniom stoso-
nadkrytycznym, przy ciśnieniu tłoczenia prze- i nadkrytycznych.
wania, jak czynniki z grupy HFC, czy palne lub
kraczającym nawet 100 bar. W tych warunkach
Obiegi podkrytyczne
toksyczne czynniki chłodnicze. Należy jednak
efektywność energetyczna jest zwykle niższa,
pamiętać, że w porównaniu do substancji typu Biorąc pod uwagę zużycie energii i robocze
niż dla klasycznych (podkrytycznych) paro-
HFC, dopuszczalna zawartość dwutlenku poziomy ciśnienia, wykorzystanie podkrytycznych
wych sprężarkowych obiegów chłodniczych,
węgla w powietrzu jest niższa i w pomiesz- obiegów CO2 w instalacjach przemysłowych
co skutkuje większym pośrednim wpływem
czeniach zamkniętych może być konieczne i w większych handlowych urządzeniach
na tworzenie efektu cieplarnianego.
instalowanie specjalnych zabezpieczeń chłodniczych przynosi wiele korzyści.
Niemniej jednak, można wskazać zastosowania,
i układów wykrywania CO2. W zależności od potrzeb, dwutlenek węgla
w których dwutlenek węgla będzie pracować
może tam pełnić rolę zarówno płynu
Dwutlenek węgla jest tani i nie ma potrzeby
z wysoką efektywnością energetyczną i ekolo-
pośredniczącego, jak i czynnika chłodniczego
jego odzyskiwania i utylizacji. W dodatku CO2
giczną. Należą do nich np. podkrytyczne obiegi
w dolnym stopniu układu kaskadowego
ma bardzo dużą jednostkową wydajność
dolnych stopni kaskadowych urządzeń chłod-
z niską temperaturą parowania (rys. 30/1).
chłodniczą objętościową, która w zależności
niczych, ale również obiegi nadkrytyczne, o ile
Parametry robocze leżą zawsze poniżej punktu
od parametrów pracy jest od 5 do 8 razy
można osiągnąć korzyści ze zmieniającej się
krytycznego, co gwarantuje dobrą efektywność
większa niż dla R22 czy NH3.
 ślizgowo temperatury CO2 w wysokociśnie-
pracy. Przy poziomach temperatury spotyka-
Bezpieczeństwo użytkowania CO2 stało się niowym wymienniku ciepła, albo zmienne
nych w tego rodzaju instalacjach (-50�C do
głównym powodem jego początkowego parametry pracy układu pozwalają często
-10�C), ciśnienie w układzie nie przekracza
rozpowszechnienia w technice chłodniczej, na realizację obiegu podkrytycznego. Trzeba
80
160
Temperatura krytyczna 31,06�C
70
140 R744 (CO2)
2
Obieg nadkrytyczny
Obieg podkrytyczny
60
120
CO2
50
100
40
80 31.06�C
30
60
R404A
20
40
R22
10
20
0
-60 -40 -20 0 20 40 60 80
0
100 200 300 400 500 600
Temperatura [�C]
Entalpia jednostkowa [kJ/kg]
Rys. 29/1. Interpretacja nadkrytycznego i podkrytycznego obiegu CO2 (R744) Rys. 29/2. Porównanie parametrów nasycenia czynników R744 (CO2), R404A i R22
na wykresie ciśnienie  entalpia jednostkowa
29
Ciśnienie [bar]
Ciśnienie [bar]
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
wartości akceptowalnych jeszcze w dostępnych Dwutlenek węgla może krążyć nie tylko Parowniki handlowych urządzeń chłodniczych
na rynku podzespołach, bądz
w elementach w obiegu pompowym, ale również w dolnym, mogą też być zasilane dwutlenkiem węgla ciś-
aktualnie opracowywanych (np. dla czynnika sprężarkowym stopniu układu kaskadowego. nieniowo. Instalacje chłodnicze supermarketów,
R410A). Pełni w nim rolę czynnika chłodniczego. Insta- które zwykle charakteryzują się rozgałęzionymi
lacja taka pozwala uzyskać niską temperaturę sieciami przewodów czynnika, stwarzają
Wymagania techniczne
parowania. ku temu dobre warunki. Średniotemperaturo-
W charakterze górnego stopnia takiego układu
wa część układu jest wtedy zaprojektowana
Na rys. 30/1 widoczny jest wariant z dodatko-
kaskadowego można wykorzystać agregat
w tradycyjny sposób, albo ma postać obiegu
wym zbiornikiem, będącym pompowym
chłodniczy, którego parownik będzie pełnił rolę
cieczy pośredniczącej, natomiast parowniki
oddzielaczem cieczy (LT), w którym odpowied-
skraplacza dwutlenku węgla w stopniu dolnym.
niskotemperaturowe są zasilane CO2 krążą-
nio niskie ciśnienie parowania utrzymuje się
Płynem roboczym w tym urządzeniu może być
cym w podkrytycznym obiegu sprężarkowym,
dzięki pracy jednej lub wielu sprężarek Booster.
któryś z bezchlorowych czynników chłodniczych
stanowiącym dolny stopień kaskady. Przykład
Tłoczy ona parę dwutlenku węgla do między-
(amoniak, węglowodór, substancja z grupy HFC).
takiego układu zamieszczono na rys. 30/2.
stopniowego wymiennika ciepła, gdzie czynnik
Wykorzystując amoniak w górnym stopniu kas-
ulega skropleniu i spływa do zbiornika (MT). Obecnie nie ma jeszcze warunków do wyko-
kady należy tak zaprojektować międzystopniowy
Zasilanie oddzielacza cieczy odbywa się rzystania CO2 w całym zakresie potencjalnych
wymiennik ciepła, aby w przypadku ewentual-
poprzez zawór rozprężny, utrzymujący w nim zastosowań. Trzeba pamiętać, że technologia
nego przecieku zapobiec tworzeniu się węglanu
zadany poziom ciekłego CO2. Parowniki nisko- budowy urządzeń chłodniczych zmienia się
amonu. Odpowiednia technologia od długiego
temperaturowe mogą być zasilane pompowo pod wieloma względami i sprostanie wielu
czasu znajduje zastosowanie w przemyśle
lub grawitacyjnie. W tym drugim przypadku wymogom będzie możliwe dopiero po dos-
piwowarskim.
liczba parowników jest ograniczona możliwo- tosowaniu konstrukcji różnych podzespołów.
Obieg CO2 jako nośnika ciepła powinien być ścią ich równomiernego zasilania czynnikiem
Przykładowo konstrukcja sprężarek musi
zaprojektowany zasadniczo według reguł typo- chłodniczym.
uwzględniać dużą gęstość pary i wysokie
wych dla niskociśnieniowych części pompowych
W sytuacji awaryjnej może dojść do nadmier- ciśnienie dwutlenku węgla (szczególnie
układów amoniakalnych. Zasadniczą różnicą
nego wzrostu ciśnienia dwutlenku węgla. po stronie ssawnej). Istnieją też szczególne
jest tu fakt, że skraplanie CO2 następuje w mię-
Odpowiednio zainstalowane zawory bezpie- wymagania w zakresie materiałów konstruk-
dzystopniowym wymienniku ciepła, a zbiornik
czeństwa powinny wtedy wypuścić jego cyjnych. Co więcej, używać można wyłącznie
(MT na rys. 30/1) pełni tylko rolę zasobnika
nadmiar do atmosfery. dokładnie odwodniony CO2.
ciekłego dwutlenku węgla, a nie oddzielacza
W okresach dłuższego postoju instalacji można
cieczy.
też zapobiec nadmiernemu wzrostowi ciśnienia
Wysokie ciepło parowania CO2 sprawia,
w układzie wykorzystując urządzenia absor-
że wymagane masowe natężenie przepływu
bujące nadmiar CO2.
jest niskie, przewody mają małą średnicę,
a pompy zużywają mało energii.
Uproszczony schemat ideowy
Uproszczony schemat ideowy
Obieg CO2
HFC (NH3 / HC)*
CO2 NH3 / HC /
HFC
MT LT
PC
CPR
LC
LT MT
* tylko w pośrednim systemie chłodzenia
Rys. 30/1. Schemat ideowy przemysłowego układu chłodniczego z CO2 Rys. 30/2. Schemat ideowy typowego układu chłodniczego, połączonego
w dolnym stopniu kaskady: LT  strefa niskiej temperatury parowania, z niskotemperaturowym obiegiem CO2 (dolny stopień kaskady)
MT  strefa wyższej temperatury parowania
30
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
Wysokie wymagania stawia się także przed Obiegi nadkrytyczne temperatury CO2 w chłodnicy oraz stosunkowo
środkiem smarnym. Typowe oleje chłodnicze duża średnia różnica temperatury pary i nośnika
Charakterystyczną cechą obiegu nadkrytyczne-
w większości nie są rozpuszczalne z dwutlen- ciepła. Osiągnięcie niskiej temperatury czynni-
go jest to, że oddawanie ciepła w wymienniku
kiem węgla i wymagają kosztownych rozwiązań ka na wylocie z chłodnicy pozwala uzyskać
wysokociśnieniowym przebiega izobarycznie,
ułatwiających powrót z układu do sprężarki. duży przyrost entalpii jednostkowej w parow-
ale nie izotermicznie. W odróżnieniu od skrap-
Natomiast rozpuszczalne oleje typu POE mogą niku, a co za tym idzie, wysoki współczynnik
lania w obiegu podkrytycznym, w wymienniku
w instalacji z CO2 znacznie tracić na lepkości. wydajności chłodniczej układu.
tym zachodzi chłodzenie pary czynnika
Potrzeba dalszych prac rozwojowych, również roboczego, co oznacza, że jej temperatura Pompy ciepła o małej wydajności, przezna-
w zakresie adaptacji istniejących norm i prze- systematycznie spada. Dlatego aparat ten czone do ogrzewania wody użytkowej są już
pisów bezpieczeństwa. nazywa się chłodnicą gazu. Jeśli proces produkowane i eksploatowane w dużej liczbie.
przebiega pod ciśnieniem wyższym od krytycz- Większe urządzenia (np. dla hoteli, hal baseno-
Firma BITZER uczestniczy aktywnie w kilku nego (74 bar), to przez chłodnicę płynie tylko wych) są nadal we wczesnej fazie rozwoju.
programach badawczych i może aktualnie para o dużej gęstości. Skraplanie czynnika
Oprócz tych dosyć specyficznych zastosowań,
zaoferować specjalne wykonania sprężarek możliwe staje się dopiero na skutek obniżenia
prowadzi się szereg prac nad wykorzystaniem
do podkrytycznych obiegów CO2, z odpo- ciśnienia  np. do poziomu pośredniego, panu-
dwutlenku węgla w typowym obszarze zainte-
wiednim olejem smarnym. jącego w zbiorniku (rys. 31). W zależności
resowania techniki chłodniczej i klimatyzacyjnej.
od zmian temperatury górnego z
ródła ciepła,
Dotyczy to chociażby instalacji chłodniczych
układ zaprojektowany jako nadkrytyczny
supermarketów. Trwają szeroko zakrojone
Uzupełniający materiał informacyjny może też realizować obieg podkrytyczny,
badania laboratoryjne oraz testy w eksploato-
firmy BITZER na temat doboru sprężarek którego efektywność jest większa. Chłodnica
wanych komercyjnie instalacjach ze sprężar-
do podkrytycznych obiegów CO2 gazu staje się wtedy skraplaczem.
kami pracującymi w układzie równoległym.
Broszura KP-120:  Sprężarki dla CO2 Inną cechą układu realizującego obieg nad- Doświadczenia z ich eksploatacji i pomiary
 Seria Octagon  krytyczny jest konieczność utrzymywania zużycia energii napędowej dają obiecujące
�
na odpowiednim poziomie ciśnienia w chłod- rezultaty. Jednak koszty inwestycyjne są
Dodatkowe materiały dostępne
nicy gazu. To  ciśnienie optymalne ustala się wciąż zdecydowanie wyższe, niż w przypadku
na życzenie
tak, aby na wylocie wymiennika uzyskać typowych układów z ciśnieniowym zasilaniem
konkretną temperaturę czynnika, przy której parowników czynnikami z grupy HFC.
przyrost entalpii jednostkowej w parowniku
Niskie koszty zużycia energii przez instalacje
jest jak największy, a jednostkowa praca
z CO2 są po części wynikiem daleko posuniętej
sprężania przyjmuje wartość minimalną.
optymalizacji podzespołów układu i elementów
Ciśnienie to zależy od aktualnych warunków
automatyki chłodniczej, jak również wspom-
pracy i musi być utrzymywane przez inteli-
nianych korzystnych warunków wymiany
gentny układ regulacji (przykład na rys. 31).
ciepła i małych spadków ciśnienia. Z drugiej
Z powyższych uwag wynika, że ze ściśle strony, instalacje te są przeważnie eksploato-
termodynamicznego punktu widzenia obieg wane w takich warunkach klimatycznych
nadkrytyczny jest mniej korzystny pod wzglę- (zmiany temperatury otoczenia w ciągu roku),
dem efektywności energetycznej. W praktyce które pozwalają na częstą realizację obiegu
prawidłowość ta potwierdza się w układach podkrytycznego.
o stosunkowo wysokiej temperaturze górnego
Z uwagi na duże wymagania techniczne oraz
z
ródła ciepła. Można jednak wykorzystać
konieczne wysokie kwalifikacje projektantów
pewne rozwiązania polepszające efektywność
i pracowników obsługi, nie można obecnie uwa-
działania urządzenia, jak zainstalowanie roz-
żać dwutlenku węgla za uniwersalny zamiennik
prężarki lub strumienicy, bądz
praca w układzie
czynników chłodniczych z grupy HFC.
z ekonomizerem. Poza tym istnieją przypadki,
Wymagania techniczne
w których obieg nadkrytyczny wykazuje korzyści
energetyczne. Należą do nich pompy ciepła Dokładne omówienie tematu wykracza poza
przeznaczone do ogrzewania wody użytkowej zakres niniejszego opracowania. Należy jednak
lub wykorzystywane w suszarnictwie. Wysoka zaznaczyć, że konfiguracja obiegu i automatyka
zazwyczaj różnica pomiędzy temperaturą układu z CO2 różnią się znacznie od rozwią-
tłoczenia czynnika i temperaturą medium zań spotykanych w typowych urządzeniach
ogrzewanego na wlocie do chłodnicy gazu chłodniczych. Ze względu na różnice w pozio-
pozwala w nich uzyskać bardzo niską tempe- mach ciśnienia oraz w masowym i objętościo-
raturę dwutlenku węgla na wylocie wymiennika. wym natężeniu przepływu, należy korzystać
Pozytywny wpływ ma tutaj przebieg zmienności ze specjalnie zaprojektowanych podzespołów
31
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
instalacji, elementów automatyki chłodniczej warunków pracy oraz dosyć dużych spadków
Firma BITZER aktywnie uczestniczy w różnych
i urządzeń zabezpieczających, a także trzeba ciśnienia w przewodach i w wymiennikach
projektach badawczych. Sprężarki CO2
odpowiednio zwymiarować przewody dwu- ciepła, współczesne instalacje samochodowe
do pewnych zastosowań są już dostępne,
tlenku węgla. z R134a są mniej efektywne od urządzeń
jednak każdy przypadek wymaga indywidu-
stacjonarnych o tej samej wydajności chłod-
Szczególne wyzwania stoją przed konstruktorami
alnego podejścia.
niczej. Natomiast w przypadku CO2 spadki
sprężarek i wymagają od nich niekonwencjo-
ciśnienia mają o wiele mniejsze znaczenie,
nalnego podejścia podczas doboru i wymia-
a wysokiej efektywności pracy układu sprzy-
rowania układu kinematycznego i zaworów
Uzupełniający materiał informacyjny
jają też dobre współczynniki przejmowania
roboczych, doboru materiałów (odpornych
firmy BITZER na temat doboru spręża-
ciepła w wymiennikach.
na pękanie), a także projektowania układu
rek do nadkrytycznych obiegów CO2
smarowania oraz chłodzenia sprężarki Z tych powodów zoptymalizowane układy
Broszura KP-130:  Sprężarki dla CO2
i silnika. Duże obciążenie termiczne zawęża klimatyzacji samochodowej z dwutlenkiem
 Seria Octagon 
�
zakres dopuszczalnych parametrów roboczych węgla są w stanie dorównać efektywnością
urządzeń ze sprężaniem jednostopniowym. Dodatkowe materiały dostępne działania instalacjom napełnionym R134a.
Instalacje niskotemperaturowe wymagają na życzenie Uwzględniając wysoki zwykle poziom wycie-
dwustopniowego sprężania, a zastosowanie ków czynnika z tego rodzaju urządzeń, układy
osobnych sprężarek niskiego i wysokiego CO2 w układach klimatyzacji samochodowej z CO2 mogą mieć korzystniejszy, niższy
stopnia jest korzystniejsze, niż instalowanie wskaz
nik TEWI.
W dążeniu do ograniczenia bezpośredniej emisji
sprężarek dwustopniowych.
gazów cieplarnianych do atmosfery oraz wobec W chwili obecnej trudno wyrazić jednoznaczną
Z przytoczonych wyżej względów ostrzejsze planowanego wycofania czynnika R134a z uży- opinię, czy dwutlenek węgla zyska dominującą
wymagania stoją również przed olejami cia w układach klimatyzacji samochodowej*, pozycję w tych urządzeniach. Z pewnością
smarnymi. od kilku lat prowadzi się badania nad wyko- w dużej mierze zależeć to będzie od wyników
rzystaniem dwutlenku węgla w instalacjach testów i doświadczeń eksploatacyjnych
Potrzebne są dalsze prace rozwojowe w zakresie
do chłodzenia powietrza w środkach z wykorzystaniem czynników chłodniczych
wykorzystania dwutlenku węgla w różnorodnych
transportu.  o niskim wskaz
niku GWP (str. 12). Ważną
urządzeniach chłodniczych, a technologii nad-
rolę odegrają też takie aspekty, jak bezpie-
krytycznych układów CO2 nie można jeszcze Na pierwszy rzut oka, efektywność układów
czeństwo pracy, koszty i kwestie logistyczne.
uznać za dojrzałą. z CO2 w typowych warunkach otoczenia
i w ślad za nią ich pośredni wpływ na tworze-
nie efektu cieplarnianego, wydają się być
stosunkowo niekorzystne. Należy jednak wziąć
* Więcej informacji można znalez
ć na str. 11.
pod uwagę, że z powodu specyficznych
Uproszczony schemat ideowy
Zawór regulacji
(RWC)
wysokiego ciśnienia
Chłodnica
gazu
Zbiornik cieczy
(ciśnienie
pośrednie)
TZR Sprężarka
Parownik
Rys. 31. Schemat ideowy przykładowego nadkrytycznego układu chłodniczego
z CO2: RWC  regeneracyjny wymiennik ciepła, TZR  termostatyczny
zawór rozprężny
32
Zastosowania specjalne
R124 i R142b jako Bezchlorowe zamienniki Zamienniki
zamienniki R114 i R12B1 do specjalnych zastosowań R114 i R12B1
Czynniki R114 i R12B1 można było w przeszłości Rynek urządzeń chłodniczych o bardzo Obecnie za najlepsze zamienniki uważane są
spotkać przede wszystkim w wysokotem- niskiej, bądz
bardzo wysokiej temperaturze substancje R227ea i R236fa. Czynnik R227ea
peraturowych instalacjach pomp ciepła parowania jest dosyć ograniczony, stąd nie stanowi uniwersalnego zamiennika w całym
i w układach klimatyzacji kabin dz
wigów. zapotrzebowanie na alternatywne czynniki zakresie dotychczasowych zastosowań.
Ich zamiennikami w nowych urządzeniach i dostosowane do nich elementy instalacji Wyniki badań i testów w rzeczywistych insta-
(tam, gdzie nie zabrania tego prawo) mogą było nieduże. lacjach są zachęcające, jednak temperatura
być płyny z grupy HCFC: R124 i R142b. krytyczna równa 102�C ogranicza akceptowalny
Dopiero kilka lat temu zaczęto oferować
Możliwa jest ich współpraca z tradycyjnymi poziom temperatury skraplania w typowym
długoterminowe zamienniki wysokotempera-
olejami mineralnymi i alkilobenzenowymi układzie do około 85-90�C.
turowych czynników R114 (CFC) i R12B1
o wysokiej lepkości.
(halon) oraz niskotemperaturowych R13B1, Czynnik R236fa wykazuje lepsze własności,
Wobec większego od zera potencjału niszcze- R13 i R503. Własności termodynamiczne przynajmniej pod tym względem  jego
nia warstwy ozonowej, wykorzystanie tych tych zamienników jednak bardzo się różnią temperatura krytyczna przekracza 120�C.
substancji może jedynie mieć charakter od wykorzystywanych dotychczas substancji. Natomiast jego wadą jest niższa jednostkowa
przejściowy (w krajach Unii Europejskiej Fakt ten wymusza dokonywanie kosztownych wydajność chłodnicza objętościowa. Jest
ich użycie w nowych układach jest już zabro- przeróbek, szczególnie w przezbrajanych podobna R114 i o 40% niższa niż dla R124,
nione). Palność R142b wymaga stosowania instalacjach. czynnika obecnie szeroko wykorzystywanego
odpowiednich zabezpieczeń (substancja w układach o bardzo wysokiej temperaturze.
z grupy bezpieczeństwa A2).
Kolejną propozycją jest mieszanina azeotro-
powa substancji R365mfc i czterofluoroeteru
Wymagania techniczne i przezbrajanie
(perfluoropolieteru). Jest ona oferowana pod
istniejących układów
oznaczeniem Solkaterm SES36 (produkt firmy
Solvay). Normalna temperatura wrzenia
W porównaniu do R114 normalna temperatura
mieszaniny wynosi 36,7�C, a temperatura
wrzenia tych zamienników jest niższa (około
krytyczna 177,4�C. Najodpowiedniejszym
10�C), co przekłada się na większe różnice
obszarem zastosowania są zatem przemysłowe
ciśnienia roboczego i jednostkowej wydajności
pompy ciepła i instalacje siłowni typu ORC
chłodniczej objętościowej. Ogranicza to zakres
(Organic Rankine Cycles).
zastosowania zamienników.
Przezbrojenie istniejących instalacji z R114
najczęściej pociąga za sobą konieczność
wymiany sprężarki i elementów automatyki
chłodniczej. Wobec mniejszego objętościowego [K]
natężenia przepływu (większa jednostkowa 40
wydajność chłodnicza objętościowa), konieczne
to -70�C
mogą być modyfikacje parownika i przewodu
tc 40�C
30
ssawnego.
"to 20K
Na przestrzeni lat sprężarki marki BITZER
20
okazały się być dobrze dostosowane
do pracy z czynnikami R124 i R142b.
W zależności od wydajności przezbrajanego
10
układu i rodzaju sprężarki, mogą być
potrzebne pewne modyfikacje. Charaktery-
0
styki sprężarek, wraz z odpowiednimi
W odniesieniu do R13B1
zaleceniami są dostępne na życzenie.
-10
-20
-30
Rys. 32. Różnica temperatury tłoczenia sprężarki dwustopniowej dla czynników
R410A i ISCEON MO89 względem R13B1
33
R410A
Różnica temperatury tłoczenia [K]
ISCEON MO89
Zastosowania specjalne
Interesującą alternatywę może stanowić R600a
Zamienniki R13B1 Zamienniki R13 i R503
(izobutan), o ile względy bezpieczeństwa
dopuszczają w danym przypadku wykorzystanie
węglowodorów (grupa bezpieczeństwa A3).
Temperatura krytyczna równa 135�C pozwala Obok mieszaniny R410A za potencjalny W odniesieniu do tych płynów roboczych
osiągnąć temperaturę skraplania rzędu 100�C zamiennik R13B1 można uważać ISCEON sytuacja jest korzystniejsza, gdyż ich zamienni-
i więcej. MO89 (oferowany przez firmę DuPont). kami mogą być czynniki R23, R508A i R508B.
W porównaniu do R13B1, czynnik R410A Jeśli względy bezpieczeństwa zezwalają
Jednostkowa wydajność chłodnicza objętoś-
charakteryzuje się znacznie wyższą tempera- na wykorzystanie węglowodorów, to do tego
ciowa jest niemal identyczna, jak czynnika
turą tłoczenia (rys. 32), co bardzo zawęża grona można też zaliczyć R170 (etan  czynnik
R124.
zakres jego zastosowania, nawet w układach grupy bezpieczeństwa A3).
Czynnik chłodniczy HFO-1234ze o niskim
z dwustopniowym sprężaniem.
Zamienniki te mają nieco bardziej stromą
GWP można również brać pod uwagę
Czynnik chłodniczy ISCEON MO89 stanowi niż R13 zależność ciśnienia nasycenia
do dodatkowych zastosowań w układach
mieszaninę R125 i R218, z niewielkim od temperatury. Czynnik R23 charakteryzuje
o wysokiej temperaturze parowania. W porów-
dodatkiem R290. Z uwagi na własności się dodatkowo wyższą temperaturą tłoczenia.
naniu do R124, jego wydajność chłodnicza
dwóch głównych składników, cechuje się Należy więc brać pod uwagę różnice w charak-
jest wyższa o 10 do 20%, a ciśnienie robocze
stosunkowo dużą gęstością i dużym terystykach pracy instalacji oraz ograniczenia
o około 25%. Przy takiej samej wydajności
masowym natężeniem przepływu oraz bardzo obszaru ich zastosowania. Trzeba też zmo-
chłodniczej przepływ masowy różni się tylko
niską temperaturą tłoczenia. Szczególne dyfikować konstrukcję wymienników ciepła
nieznacznie. Jego temperatura krytyczna wynosi
korzyści w obiegu tego czynnika daje i elementów automatyki chłodniczej.
107�C, co umożliwia ekonomiczną pracę przy
dochłodzenie cieczy.
temperaturach skraplania dochodzących Do współpracy z R23, R508A i R508B nadają
do 90�C. Podobnie jak HFO-1234yf, HFO-1234ze Oba zamienniki pracują pod stosunkowo się oleje poliestrowe. Muszą jedynie spełniać
charakteryzuje się umiarkowanym stopniem wysokim ciśnieniem i dlatego temperatura wymagania stawiane przez bardzo niską
palności i dlatego prawdopodobnie zostanie skraplania nie powinna przekraczać w ich temperaturę parowania.
zaliczony do nowej grupy bezpieczeństwa A2L. przypadku 40-45�C. Przy temperaturze
Czynnik R170 wykazuje dobrą rozpuszczalność
Przy jego stosowaniu muszą być przestrzegane parowania poniżej -60�C wykazują niższą
z tradycyjnymi olejami smarnymi, które jednak
odpowiednie przepisy bezpieczeństwa. wydajność chłodniczą niż R13B1.
muszą być dostosowane do pracy w warunkach
Jednak do tej pory, nie są dostępne wystarcza- W dodatku, szybko obniżające się z tempera- niskiej temperatury.
jące wyniki z eksploatacji układów z tym czynnikiem, turą ciśnienie nasycenia ogranicza zakres ich
Firma BITZER przeprowadziła już szereg
dlatego jak na razie nie jest możliwa ocena stosowania od strony niskiej temperatury
badań i zebrała doświadczenia z wykorzysta-
przydatności tego czynnika do długotrwałej parowania. Konieczne może okazać się nawet
nia kilku wspomnianych zamienników.
eksploatacji. zaprojektowanie układu kaskadowego, np. z
Na życzenie udostępnia stosowne
czynnikiem R23 w dolnym stopniu.
charakterystyki i zalecenia.
Tolerancja materiałowa i możliwości Z uwagi na nietypowy charakter takich
współpracy z olejem są takie same, jak w specjalnych instalacji, za każdym razem
przypadku innych mieszanin z grupy HFC. należy skonsultować się z firmą BITZER
co do doboru sprężarki.
34
35
Własności czynników chłodniczych
09.10
5 6
Praktyczna gra-
Rodzaj czynnika Skład (wzór Czynnik Zakres ODP GWP100 Grupa
chemiczny) zastępowany stosowania (1,0 (1,0 dla CO2) bezpie- nica stężenia
5
[kg/m3]
dla R11) czeństwa 4
5
Czynniki z grupy HCFC
1
R22 CHClF2 R502 (R12 ) 0.055 1700 A1 0.3
str. 38
R124 CHClFCF3 0.022 620 A1 0.11
1
R114 , R12B1
R142b CCIF2CH3 0.065 2400 A1 0.066
Mieszaniny serwisowe (zamienniki przejściowe) z grupy HCFC
R401A R22/152a/124 0.037 1130 A1 0.3
R401B R22/152a/124 R12 (R500) 0.04 1220 A1 0.34
R409A R22/142b/124 0.048 1540 A1 0.16
str. 38
0.021
R402A R22/125/290 2690 A1 0.33
0.033
R402B R22/125/290 2310 A1 0.32
R502
0.031
R403B R22/218/290 4310 A1 0.41
0.026
R408A R22/143a/125 3020 A1 0.41
Bezchlorowe czynniki jednorodne z grupy HFC (zamienniki długoterminowe)
1
R134a CF3CH2F R12 (R22 ) 1300 A1 0.25
R152a CHF2CH3 przede wszyst- 120 A2 0.027
R125 CF3CHF2 3400 A1 0.59
kim stanowią
R143a CF3CH3 4300 A2 0.056
składniki
str. 38
0
R32 CH2F2 550 A2 0.061
mieszanin
1
R227ea CF3-CHF-CF3 R12B1, R114 3500 A1 0.59
R236fa CF3-CH2-CF3 R114 9400 A1 0.59
R23 CHF3 R13 (R503) 12000 A1 0.68
Bezchlorowe mieszaniny z grupy HFC (zamienniki długoterminowe)
R404A R143a/125/134a
3780 A1 0.52
R507A R143a/125
3850 A1 0.53
R407A R32/125/134a
R22 (R502) 1990 A1 0.33
R407F R32/125/134a
1705 A1 0.29
R422A R125/134a/600a
3040 A1 0.29
R437A R125/134a/600/601 R12 (R500) 1680 A1 0,08
R407C R32/125/134a
1650 A1 0.31
str. 38
R417A R125/134a/600 0
2240 A1 0.15
R417B R125/134a/600
2920 A1 0.07
R22
R422D R125/134a/600a
2620 A1 0.26
R427A R32/125/143a/134a
2010 A1 0.28
R438A R32/125/134a/600/601a
2150 A1 0.08
1 2
1980 A1
R410A R32/125 R22 (R13B1 ) 0.44
2
R13B1
ISCEON MO89 R125/218/290
N/A N/A
N/A
R508A R23/116 R503
11940 A1
0.22
R508B R23/116
11950 A1
0.2
Czynniki bezfluorowe (zamienniki długoterminowe)
R717 NH3 R22 (R502)
0 B2
0.00035
R723 NH3/R-E170 R22 (502)
8 B2
N/A
R600a C4H10 R114, R12B1
3 A3
0.011
R290 C3H8 R22 (R502)
3 A3
0.008
str. 39
R1270 C3H6 R22 (R502)
3 A3
0.008
0
3
R170 C2H6 R13, R503
3 A3
0.008
R744 CO2 Różne
1 A1
0.07
Rys. 33. Charakterystyka zamienników czynników chłodniczych z grupy CFC (ciąg dalszy na rys. 34)
Powyższe zestawienie obarczone jest pewnymi zastrzeżeniami  sformułowano je w oparciu o informacje opublikowane przez producentów czynników chłodniczych:
1 3 6
Zamienniki znacznie się różnią pod względem Proponowany także jako składnik mieszanin Horyzont czasowy 100 lat  zgodnie z IPCC II
wydajności chłodniczej i ciśnienia sporządzonych w oparciu o R290 i R600a (Międzyrządowy Panel d/s Zmian klimatu  1996)
(bezpośredni zamiennik R12) podstawa Protokołu z Kioto
2 4 Wartości w nawiasach pochodzą z IPCC III (2001)
Zamienniki znacznie się różnią niektórymi własnoś- Klasyfikacja zgodna z normami EN378-1 oraz ASHRAE 34
ujęte w normie EN378-1:2008, Załącznik E oraz
ciami przy temperaturze parowania poniżej -60�C
5
w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady
Według normy EN378-1, Załącznik E
842/2006
N/A Dane jeszcze niedostępne
36
Własności czynników chłodniczych
09.10
Rodzaj czynnika Normalna Poślizg Temperatura Temperatura Względna Różnica Rodzaj
skraplania wydajność
temperatura temperatu- krytyczna temperatury oleju
2 1 3
przy 26 bar chłodnicza
wrzenia [�C] 1 rowy [K] [�C] tłoczenia (i sprężarki)
1 3
[%]
(abs.) [K]
Czynniki z grupy HCFC
4 4
R22 -41 0 96 63 80 (L) +35
R124 -11 0 122 105
5 5
R142b -10 0 137 110
Mieszaniny serwisowe (zamienniki przejściowe) z grupy HCFC
R401A -33 6,4 108 80 107 (M) +13
R401B -35 6,0 106 77 108 (L) +18
R409A -34 8,1 107 75 109 (M) +7
R402A -49 2,0 75 53 109 (L) ~0
R402B -47 2,3 83 56 99 (L) +16
R403B -51 1,2 90 54 112 (L) ~0
R408A -44 0,6 83 58 98 (L) +10
Bezchlorowe czynniki jednorodne z grupy HFC (zamienniki długoterminowe)
R134a -26 0 101 80 97 (M) -8
R152a -24 0 113 85 N/A N/A
R125 -48 0 66 51 N/A N/A
R143a -48 0 73 56 N/A N/A
R32 -52 0 78 42 N/A N/A
R227ea -16 0 102 96
5 5
R236fa -1 0 >120 117
5 5
R23 -82 0 26 1
str. 39
Bezchlorowe mieszaniny z grupy HFC (zamienniki długoterminowe)
R404A -47 0,7 73 55 105 (M) -34
R507A -47 0 71 54 107 (M) -34
R407A -46 6,6 83 56 98 (M) -19
R407F -46 6,4 83 57 104 (M) -11
R422A -49 2,5 72 56 100 (M) -39
R437A -33 3,6 95 75 108 (M) -7
R407C -44 7,4 87 58 100 (H) -8
R417A -39 5,6 87 68 97 (H) -25
R417B -45 3,4 75 58 95(M) -37
5
R422D -45 4,5 81 62 -36
5
R427A -43 7,1 87 64 -20
R438A -42 6,6 80 63 88 (M) -27
R410A -51 <0,2 72 43 142 (7/40�C) -4
5 5
ISCEON MO89 -55 4,0 70 50
R508A -86 0 13 -3
5 5
R508B -88 0 14 -3
Czynniki bezfluorowe (zamienniki długoterminowe)
R717 -33 0 133 60 100 (M) +60
3
R723 -37 0 131 58 105 (M) +35
R600a -12 0 135 114 N/A N/A
R290 -42 0 97 70 89 (M) -25
R1270 -48 0 92 61 112 (M) -20
5 5
R170 -89 0 32 3
6
5 5
R744 -57 0 31 -11
Rys. 34. Charakterystyka zamienników czynników chłodniczych z grupy CFC
1 3 4
Wartości zaokrąglone Czynnik odniesienia każdorazowo dobrano Ważne dla sprężarek jednostopniowych
zgodnie z zawartością trzeciej kolumny
5
2 Całkowity poślizg temperaturowy  od cieczy na rys. 33 ( Czynnik zastępowany ). Dane dostępne na życzenie
nasyconej do pary nasyconej suchej  pod Litera w nawiasie określa (należy podać parametry pracy)
ciśnieniem absolutnym 1 bar. Rzeczywisty parametry robocze:
poślizg temperaturowy w parowniku jest mniejszy 6
Punkt potrójny przy 5,27 bar
H wysokotemperaturowe (+7/55�C)
i zależy od parametrów pracy  w przybliżeniu od 60%
(L) do 70% (H/M)
M średniotemperaturowe (-10/40�C) Wielkości charakterystyczne obiegu podano
w zaokrągleniu, w oparciu o wyniki pomiarów
L niskotemperaturowe (-35/40�C)
kalorymetrycznych.
37
Zakresy stosowania
Przejściowe / serwisowe czynniki chłodnicze
R401A R409A
R401B
R22
2-stopn.
R402B
R402A R403B R408A
2-stopn.
R124 R142b
40 20 0 -20 -40 -60 -80 -100
Ograniczone stosowanie Temperatura parowania [�C]
Rys. 35. Zakresy zastosowania czynników jednorodnych i mieszanin serwisowych z grupy HCFC (2-stopn.  układy ze sprężaniem dwustopniowym)
Bezchlorowe czynniki chłodnicze z grupy HFC
R134a
R437A
R404A R507A
2-stopn.
R407A R407F R417B
R422A R422D R427A R438A
R407C R417A
2
R410A
3
2-stopn.
R227ea R236fa
3
ISCEON MO89 3
2-stopn.
R23 R508A R508B KASKADA
40 20 0 -20 -40 -60 -80 -100
Ograniczone 1 W zależności od rozwiązania układu, także do zastosowań niskotemperaturowych
Temperatura parowania [�C]
stosowanie 2 Sprężarki dostosowane do 42 bar po stronie wysokiego ciśnienia
3 Ograniczenie temperatury skraplania
Rys. 36. Zakresy zastosowania czynników jednorodnych i mieszanin z grupy HFC (ODP = 0)
38
Zakresy stosowania Oleje smarne
Bezfluorowe czynniki chłodnicze
2-stopn.
NH3
R723*
2-stopn.
R290/600a
R290 R1270
2-stopn.
R600a
R170 KASKADA
 str. 29 do 32 
CO2
40 20 0 -20 -40 -60 -80 -100
Ograniczone stosowanie * informacja na str. 23 i 24 Temperatura parowania [�C]
Rys. 37. Zakresy zastosowania bezfluorowych czynników chłodniczych
Oleje smarne
Nowe oleje
Oleje tradycyjne
Rodzaj czynnika
+VG
CFC i HCFC
+VG
Mieszaniny serwisowe z R22
HFC
Mieszaniny HFC + HC
VG VG VG VG VG
Węglowodory (HC)
NH R723
3
Dobra zgodność Zgodność zależna od rozwiązania układu Szczególnie niebezpieczny wpływ
obecności wilgoci
Ograniczone zastosowanie Niezgodne
Możliwa wyższa lepkość
VG
Więcej informacji zawarto na str. 10 i 11 oraz w rozdziałach poświęconych poszczególnym czynnikom chłodniczym.
Rys. 38. Oleje do sprężarek chłodniczych
39
Alkilo-
benzenowe
(AB)
Mineralne
+ alkilo-
benzenowe
Polialfaole-
finowe
(PAO)
Poliestrowe
(POE)
Poliwinylo-
eterowe
(PVE)
Poligliko-
lowe
(PAG)
Hydrokrako-
wane oleje
mineralne
Mineralne
(MO)
40
Tytuł oryginału angielskiego:
Refrigerant Report
16. Edition
Tłumaczenie:
dr inż. Waldemar Targański
Redakcja merytoryczna:
Janusz Cieśla
Dariusz Ryżkowski
Copyright � for the Polish edition:
TERMO SCHIESSL Sp. z o.o.
www.termo-schiessl.pl
41
Bitzer K�hlmaschinenbau GmbH
Eschenbr�nnlestra�e 15
71065 Sindelfingen, Germany
tel [phone]
fax [phone]
www.bitzer.de [e-mail]
�
Termo Schiessl Sp. z o.o.
ul. Raszyńska 13
05-500 Piaseczno
tel [phone]
fax [phone]
www.termo-schiessl.pl [e-mail]
�
Podlega zmianom /
/ 09.2010