Survival vivre
Moda i życie praktyczne to pierwsze powojenne pismo (miesięcznik, a póz
niej tygodnik) kobiece (po kilku latach
przekształciło się w Kobietę i życie, której numery, a zwłaszcza rubrykę  Satyra w krótkich majteczkach wielu z
nas może jeszcze pamiętać z dzieciństwa); zaczynało jako pismo dla kobiet wykształconych, postępowych i raczej
niepracujących, co widać było choćby po ilustracjach, gdzie po kuchni krzątały się elegancko ubrane damy w
szpilkach; prędko jednak, zgodnie z wytycznymi, zastąpiono je zwalistymi, hożymi przodownicami pracy.
Oprócz numerów regularnych publikowało dodatki, jak choćby Poradnik na co dzień ZWYCZAJE TOWARZYSKIE
(lub reklamowany na rewersie okładki Jak zachować MA
ODOŚĆ i UROD
); ani na tytułowej stronie, ani w stopce
nie podano roku wydania, ale, sądząc z dat na wzorach listów, Poradnik na co dzień ZWYCZAJE
TOWARZYSKIE musiał się ukazać na przełomie lat 40-tych i 50-tych, gdy w Warszawie rządził Bierut, a w
Moskwie Stalin, zaś hasłem sezonu był  awans społeczny . I wtedy właśnie Wydawnictwo  Mody i życia
praktycznego przy Czytelniku opublikowało ową Książeczkę [& ] która  jak piszą nieznani autorzy  ułożona
została na zasadzie obowiązujących ogólnie zwyczajów towarzyskich, z których odrzuciliśmy wszelkie zbędne
ceremoniały, zostawiając tylko to, co stosować należy bądz
we własnym domu w stosunkach z najbliższymi, bądz

też z obcymi ludz
mi, tak by współżycie układało się harmonijnie i kulturalnie. Jak wszystkie publikacje tego typu,
książeczka była adresowana nie do tych, którzy znali zasady savoir-vivre'u, ale raczej do tych, którzy nie umieli (a
przynajmniej nie byli pewni, czy umieją) właściwie się zachować, ale już wiedzieli, że powinni sobie przyswoić
przynajmniej jakieś minimum dobrych manier.
Przedwojenna polska inteligencja była potwornie przetrzebiona (i leżała a to w Katyniu, a to w Oświęcimiu, a
to w Warszawie, a to w tysiącach innych miejsc), zaś pozostałe resztki siedziały albo w obozach na Wschodzie,
albo w naszych własnych więzieniach, albo na emigracji, próbowały wiązać koniec z końcem, nierzadko wywalone
z pracy z wilczym biletem. Na kierownicze stanowiska powoływano ludzi, którzy mogli się wykazać  nieskazitelną
postawą partyjną , ale często nie mieli pojęcia nie tylko o podstawach dobrego wychowania, ale i o pracy, którą
mieli wykonywać; do tych inteligenckich mieszkań, które jakoś przetrwały wojnę, dokwaterowywano z urzędu
lokatorów, przeważnie tak dobranych, by ich standardy zachowania i higieny były jak najdalsze od standardów
dotychczasowych mieszkańców  nie wyglądało to może aż tak straszliwie, jak w Związku Radzieckim (w którym
wspólne koszarowanie ludzi miało na celu również, a może przede wszystkim, głębokie upodlenie i rozwinięcie
sieci donosicieli), ale anegdoty o kurach trzymanych w fortepianie czy czerpaniu wody pitnej z bidetów
opowiadano sobie powszechnie.
Wydane wówczas ZWYCZAJE TOWARZYSKIE są dziś ciekawe nie tyle jako kompendium wiedzy o dobrym
wychowaniu, ale jako dokument epoki, obraz rozdarcia między starym a nowym.
Z jednej strony mamy relikty dziewiętnastowieczne jeszcze: Jeśli mężczyzna spotyka nieznajomą kobietę,
którą chciałby poznać, a nie ma nikogo, kto by go przedstawił, może to zrobić sam, ale nigdy na ulicy. [& ] Kobieta
nie może tego zrobić w żadnym wypadku. Jeżeli bardzo pragnie poznać kogoś, może tylko starać się wyszukać
wspólnego znajomego i prosić, aby jej przedstawiono mężczyznę, o którego jej chodzi.[...] Jeżeli z pierwszą
wizytą był samotny mężczyzna, rewizytuje go ktoś z mężczyzn w rodzinie, kobieta nigdy.
Są nawet ustalone dnie i godziny przyjęć, zwyczaj rodem z salonu księżnej de Guermantes i pani Verdurin
(zachodzę w głowę, czy w 1950 roku, powiedzmy, ktoś jeszcze temu hołdował?): Jeżeli pani domu ma ustalone
dnie i godziny przyjęć, wówczas nie obowiązuje uprzedzanie o wizycie. Istnieje także służba: Wychodząc z
proszonego przyjęcia można dać napiwek służbie, odpowiednio do przyjętych norm zwyczajowych a gdzie indziej:
wódki nalewa sam gospodarz, albo ktoś z obsługi oraz będąc w gościnie [& ] służby nie obciążać swoimi
poleceniami.
Cudne są zupełnie dziś zarzucone (a i wtedy chyba nieco anachroniczne, choć zrozumiałe ze względu na
powszechny brak telefonu) zwyczaje z pozostawianiem biletów wizytowych: W ciągu tygodnia należy oddać
wizytę lub usprawiedliwić się [& ] niespełnienie tego jest niegrzecznością, a przysłanie biletów wizytowych,
zamiast oddania wizyty osobiście oznacza, że nie zamierza się podtrzymać bliższej znajomości. [& ] Prezent
[imieninowy] można przynieść z sobą lub przysłać z rana z biletem wizytowym. Tudzież: nie zastawszy w domu
osób, które pragnęliśmy odwiedzić, zostawiamy bilety wizytowe  jeden u osoby samotnej, dwa dla małżeństwa.
W kinie i kawiarni kobiety siedzą jeszcze w płaszczu (mogą go zostawić, jeśli jest mokry) i kapeluszu
(uwaga: w kinie ma być to mały kapelusz). Modelowi obywatele mają prawo do życia religijnego: cenzura
przepuściła rozdział  Chrzest , a w rozdziale  Ślub mówi się kto prowadzi pannę młodą do ołtarza. Choć, jak
zauważają autorzy welon i biała suknia są mało dziś używane. We wzorach listów obok  Szanowna i Droga Pani!
do starszej kobiety i  Wielce Szanowny Panie Profesorze! do dawnego nauczyciela zachował się jeszcze
duchowny  Wielebny Ks. Kanoniku! .
Kiedy omawiane jest rozmieszczenie miejsc przy stole w czasie przyjęcia urzędowego, zasiadają tam minister i
starosta  wybieg wygodny, bo to stanowiska istniejące i przed, i po wojnie.
1
Niekiedy autorom wyrywa się jakieś nostalgiczne wspomnienie i oto, pisząc o tym jak należy jeść
poszczególne potrawy, dodają: Przed wojną na dużych przyjęciach i w restauracjach podawano do ryby
widelec i krótki tępy nóż, który trzymało się w lewej ręce i który służył do usuwania ości. Były też specjalne
sztućce do raków. Albo: Na bardzo wykwintnych przyjęciach (głównie w świecie dyplomatycznym) wszystkie
owoce obiera się i kraje specjalnymi nożykami i widelczykami. Czy na wielkie oficjalne uroczystości żakiet.
Wieczorem frak, nie używany prawie po wojnie. W owych czasach takie fragmenty brzmiały zapewne jak legenda
o królu Ćwieczku.
Niejako na marginesie możemy się dowiedzieć, co ludzie robili przy stole, a co poradnik stanowczo odradza:
chadzali na proszone obiady z własną wykałaczką, nabierali sól końcem noża, palili w czasie jedzenia,
natarczywie namawiali i zmuszali do jedzenia lub picia, po tańcu zostawiali partnerki na środku parkietu,
przywoływali kelnera stukając w talerz. Nieobytych poradnik przestrzega: Nie kłaść zbyt dużo na talerz,
zwłaszcza potraw, których się nie zna. Nowe idzie i niekoniecznie wie, czy sobie poradzi z ostrygą i
kawiorem.
Mnie ujęła szczególnie  skądinąd oczywista  uwaga: pijąc ze szklanki lub filiżanki, trzeba łyżeczkę wyjąć i
położyć na spodeczku, a to dlatego, że kiedy byłem mały, mówiono mi: wyjmij łyżeczkę ze szklanki, bo będziesz
miał brew jak Rokossowski; Rokossowski, dla mnie sześcioletniego postać tajemnicza i kojarząca się wyłącznie z
piciem herbaty, w czasie opublikowania ZWYCZAJÓW TOWARZYSKICH był jedną z głównych osób w państwie i
ciekawym, czy ten  obiegowy zapewne  żart o piciu herbaty z łyżeczką przemknął przez głowę autorom?
Ale widać już nowe  jak choćby braki towarowe: w miejscowości kuracyjnej mieć ze sobą jedno lepsze ubranie,
suknię [& ] tak skombinowaną, aby można za pomocą małych zmian, używać jej w różnych okolicznościach.
Perfumy? Perfum nie należy używać zbyt dużo, a jeśli się nie ma na kupno dobrych, które są teraz bardzo drogie,
lepiej jest używać zwykłej wody kwiatowej. Rozdział  Podarunki ozdabia rysowana winietka, przedstawiająca
szkatułę pełną biżuterii  ale już w tekście mówi się o kwiatach, dla dzieci  zabawkach, książkach, słodyczach,
dla młodej pary  serwis do czarnej kawy, dwuosobowy komplet śniadaniowy, jakiś przedmiot z białego metalu
czy srebra. Pojawia się rozdział  Wycieczka zbiorowa , zaczynający się od słów wszyscy uczestnicy powinni
podporządkować się ustalonemu planowi [& ] starać się być w dobrym humorze, nie okazywać niezadowolenia,
jeśli nie wszystko wypadnie jak się spodziewało. Przystosować się bez grymasów do ogólnych warunków, nie
psuć innym humoru. W dziale  W miejscu pracy autorzy nakazują unikać plotek, co w owych czasach miało
znaczenie nie tylko towarzyskie, ale  o czym, rzecz jasna, wprost się nie mówi  decydowało niekiedy o czyimś
życiu.
Dział  W tramwaju i autobusie ozdabia zdjęcie z gronami ludzi uczepionymi karoserii na słowo honoru oraz
rysunek, na którym wnętrze tramwaju jest puste, a elegancki pan zasiada na ławeczce z gazetą w ręku  od razu
widać, jaki był stan faktyczny, a jaki wyobrażony... Do tramwaju wsiadało się platformą tylną, wysiadało przednią
 wyjątkowo z przodu mogli wsiąść inwalidzi (tuż po wojnie znacznie większa grupa niż dzisiaj), kobieta z
dzieckiem na ręku lub w ciąży oraz, uwaga, milicja jadąca służbowo. W pociągu  choć autorzy tylko o tym
napomykają między wierszami  też trwała walka o byt: W drogę brać jak najmniej bagaży  jedzenie mieć
czysto zapakowane, papierków nie rzucać na podłogę wagonu. Na noc nie rozbierać się w przedziale przy
kobietach. Ustępowanie miejsca w pociągu jest o tyle kłopotliwe, że nikt nie może wymagać, aby ktoś drugi przez
wiele godzin poświęcał się dla innych. W tym wypadku najlepiej się porozumieć i co jakiś czas pozwolić odpocząć
pasażerom pozbawionym miejsc siedzących [...]Zajęte przez siebie miejsce należy, wychodząc na chwilkę z
wagonu, założyć paltem lub swoim pakunkiem, poprosić sąsiadów, aby zwrócili uwagę, gdyby ktoś nowoprzybyły
chciał je zająć.
W dziale  Listy dowiemy się, że  wielmożnych już nie ma: zwrotu Ob. (obywatel) używa się tylko w formie
urzędowej. Na kopercie zwrot ten jest bardziej logiczny od zwrotu  Wielmożny Pan , lub  Jaśnie Wielmożny Pan .
Poprawną formą, mało dotychczas  zaznaczają autorzy  przyjętą jest  Pan X lub  Pani X  i, na wypadek
gdyby jakiś świeżo piśmienny chciał to dokładnie przepisać, uściślają: Dosłownie  Pani  Irena Kowalska lub
 Pan Jerzy Skokowski .
We wzorach podań zwracają uwagę  rdzennie polskie nazwiska: Jan Nowiński, Józef Kozłowski, Jan
Kowalczyk; żadnych Szmidtów czy Kohnów. I, oczywiście, sprawy. Józef Kozłowski zwraca się do Głównego
Urzędu Likwidacyjnego, Wydziału Mienia Zabezpieczonego w Warszawie (na Lindleya 14, tam, gdzie teraz Urząd
Skarbowy) z prośbą o pozwolenie nabycia stołu i czterech krzeseł z magazynów Mienia Zabezpieczonego,
ponieważ jego mieszkanie zostało wraz z meblami całkowicie spalone podczas działań wojennych w 1944 r. A
Jan Kowalczyk z Pracowni Bielizny Pościelowej w Radomiu pisze do Spółdzielni Tekstylnej  Polski Len w
Kielcach o przesłanie 10 sztuk, drelichu, równocześnie zaznaczając, że w poprzednim transporcie jedna sztuka
płótna B/87 była uszkodzona i jest do zwrotu. Wróg nie śpi, brakoróbstwo się szerzy.
Ciekawy jestem, kto ponad pół wieku temu napisał ZWYCZAJE TOWARZYSKIE? Dlaczego na stronie
tytułowej nie ma żadnych nazwisk  dlatego, że to praca zbiorowa iluś autorów, czy może dlatego, że
autorzy należeli do powojennych  wysadzonych z siodła którzy nie mogli oficjalnie znalez
ć żadnego
zajęcia? W tych z pozoru oczywistych zapisach życia codziennego, głęboko, między wersami, czai się bardzo
2
gorzki opis stalinowskiej rzeczywistości: nadzieja, że jeszcze uda się ocalić coś z przedwojennego taktu,
świadomość, że z większość tamtego świata odeszła bezpowrotnie do lamusa, próba znalezienia jakiegoś
sposobu na życie w warunkach totalitarnego ustroju, gdzie nawet noszenie kapelusza mogło być uznane za
oznakę burżuazyjnych sentymentów i działalność antypaństwową.
3