Autonomia Galicji, a sytuacja Polaków w pozostałych zaborach w II
połowie XIX i na początku XX wieku.
W drugiej połowie XIX wieku istniały poważne różnice w sytuacji Polaków
pod różnymi zaborami. Było to spowodowane różną polityką zaborców, wobec
społeczeństwa polskiego. W najcięższej sytuacji znajdowała się ludność
zamieszkująca tereny zaboru rosyjskiego i pruskiego. Natomiast stosunkowo duże
swobody panowały w Galicji, pod zaborem austriackim. W poniższej pracy ukażę
główne różnice w trzech zaborach, oraz ograniczenia i represje jakie stosowały władze
wobec Polaków (głównie po powstaniu listopadowym).
Na terenach znajdujących się pod zaborem rosyjskim stłumienie powstania
narodowego 1863/64 r., zapoczątkowało represje narodowościowe. Skonfiskowano
dobra narodowe, poduchowne i prywatne, rozdając je osobom zasłużonym w
tłumieniu powstania. Królestwo zaczęto nazywać  Priwislianskim Krajem . Carska
polityka zmierzała do pełnej likwidacji odrębności ziem polskich. W tym celu w
Petersburgu powstał specjalny komitet, którego zadaniem była likwidacja wszelkich
instytucji autonomicznych Królestwa. W 1865 roku wprowadzono język rosyjski do
administracji. Zlikwidowano Radę Stanu, a w związku z tym osobny budżet. Podjęto
również likwidację autonomicznych Komisji Rządzących, Komisji Spraw
Wewnętrznych (1865), Wyznań i Oświecenia (1867) i Skarbu (1869). W ich miejsce
tworzono instytucje mające swoje odpowiedniki w innych prowincjach. Wprowadzono
urząd generał-gubernatora. W ten sposób władzę cywilną i wojskową skupiono w
jednym ręku. Praktycznie przez cały okres, od powstania styczniowego, aż do
wybuchu I wojny światowej, na terenie zaboru rosyjskiego panowały prawa
wyjątkowe, dające m.in. gubernatorowi prawo oddawania cywilów pod sąd wojenny,
oraz deportowania ich do odległych prowincji Rosji. Administracja gubernialna
otrzymała również uprawnienia w stosunku do Kościoła katolickiego. Już od 1864
roku zaczęto likwidować kościoły, klasztory.
Również na terenie zaboru pruskiego istniały poważne ograniczenia w autonomii.
Polakom zabroniono zajmować jakiekolwiek stanowiska urzędowe. Zamknięto ważny
ośrodek polskości  gimnazjum polskie w Trzemesznie. W styczniu 1867 roku
Poznańskie wcielono do Związku Północnoniemieckiego, likwidując w ten sposób
jego odrębność. Również na terenie tego zaboru prowadzono politykę antypolską. Jej
przejawem był między innymi tzw. Kulturkampf. Wyrażał się on na ziemiach polskich
powiązaniem polityki antykościelnej i zaostrzeniem praktyk germanizacyjnych.
Antypolska polityka Bismarcka godziła głównie w oświatę i życie kulturalne
społeczeństwa. Germanizacja środowisk szkolnych, usunięcie języka polskiego z
sądownictwa i administracji w 1876 r., to główne posunięcia rządu pruskiego w celu
germanizacji społeczeństwa. Próbowano również wprowadzić język niemiecki jako
obowiązkowy na zebraniach i zgromadzeniach publicznych. Innym przejawem
antypolskiej polityki Bismarcka były tzw. rugi pruskie. Były to masowe rugi Polaków
nie będących poddanymi pruskimi. W ten sposób z Rzeszy wypędzono, tylko w
1885 r., 30 tysięcy ludzi. Aby zadać polskości decydujący cios Bismarck wydał tzw.
ustawę kolonizacyjną. W Reichstagu uzyskał na ten cel 100 mln marek. Pieniądze te
miały być przeznaczone na wykup ziem z rąk polskich.
Największą autonomię z pośród trzech zaborów posiadała Galicja. Jej oblicze
społeczno-gospodarcze instytucji autonomicznych, ostatecznie ukształtowało się po
roku 1873, po wprowadzeniu bezpośrednich wyborów do Rady Państwa. Sejm
Krajowy utracił tym samym wpływ na tok obrad parlamentu centralnego. Decydował
więc tylko o nielicznych sprawach:
a) kulturze krajowej
b) budowlach publicznych
c) zakładach dobroczynnych, szpitalach
Do sejmu należało również całe ustawodawstwo gminne, a także częściowo szkolne.
Miał jeszcze pewne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa finansowego, mógł
nakładać dodatkowe podatki. W sejmie galicyjskim zasiadało głównie ziemiaństwo.
Prawa głosowania pozbawiona była najbiedniejsza ludność miast i wsi, elementy
proletariackie i półproletariackie. Polskie klasy starały się powiększyć swoją przewagę
w sejmie. W tym celu stosowano przekupstwo, nacisk na chłopów a także fałszerstwa
wyborcze. Organem wykonawczym sejmu był Wydział Krajowy. Składał się on tylko
z 6 osób, pod przewodnictwem marszałka krajowego. Niższymi organami
autonomicznymi były rady powiatowe i gminne. Były one również obierane na
podstawie ordynacji wyborczej. W pewnym sensie do władz częściowo
autonomicznych należała Rada Szkolno Krajowa. Sprawowała ona nadzór nad
szkołami podstawowymi, średnimi, a póz
niej także zawodowymi. Imponujący był
rozwój szkolnictwa wyższego w Galicji. Uniwersytet krakowski przyciągał wielu
studentów i profesorów z innych zaborów. Polscy nauczyciele odegrali póz
niej
znaczną rolę w niepodległej Polsce, zasilając szkolnictwo w dwu pozostałych
zaborach.
Niezależnie od organów autonomicznych, na terenie Galicji istniała druga hierarchia
władz, mianowana przez rząd wiedeński. Na jej czele stał namiestnik kraju, wraz z
podległymi sobie naczelnikami urzędów powiatowych-starostami. Również ta
hierarchia opanowana była przez konserwatywne ziemiaństwo polskie. Dotyczyło to
zwłaszcza urzędu namiestnika, którego nominacja uzgadniana była przez władze
wiedeńskie z prezydium Koła Polskiego w Wiedniu.
Wydaje mi się, że sytuacja Polaków w zaborze austriackim, w porównaniu do
pozostałych zaborów, była bardzo korzystna. Na terenie Galicji nie prowadzono
polityki antypolskiej, ani nie prześladowano ludności. Można powiedzieć, że
autonomia galicyjska była znaczna. Zwłaszcza po roku 1867 (po powstaniu monarchii
austro-węgierskiej), Galicja uzyskała szerszą niż dotychczas autonomię. W okresie
tym zrujnowana gospodarka zaczęła powoli rozkwitać. Rozwinęła się sieć kolejowa,
jak również sieć dróg. Dla rozwoju przemysłu, pomyślny okres nastąpił po roku 1896,
kiedy to powstał Komitet Krajowy do Spraw Przemysłu. Zauważalny był również
rozwój szkolnictwa.
W tym samym czasie na terenach zaboru rosyjskiego i pruskiego, gospodarka była
rujnowana, a tereny znajdujące się pod tymi zaborami traktowane były jak kolonie,
które należy bezwzględnie wykorzystać przez nakładanie nowych podatków.
Uwzględniając te wszystkie aspekty należy podkreślić, że zabór austriacki był
zaborem najlżejszym (zwłaszcza po roku 1896). Warunki jakie tam panowały,
umożliwiały w miarę swobodny rozkwit przemysłu i rozwój szkolnictwa. Wydaje mi
się, że dużo się nie pomylę jeśli powiem, że Galicja w tym okresie stanowiła zaplecze
kulturalne, gospodarcze i przemysłowe przyszłej, niepodległej już Polski.