PRAKTYKI POBOŻNE I POKUTNE ZAKONU PIJARSKIEGO.
o.Giovanni Ausenda SchP
I. PRAKTYKI POBOŻNE
Każde stowarzyszenie religijne o życiu wspólnotowym posiada swoje wspólnotowe ćwiczenia
pobożne, które różnią się w zależności od typu stowarzyszenia. Także święty Józef Kalasancjusz
zapoczątkowując życie wspólnoty nazywanej Pracownikami Szkół Pobożnych, ustanowił pewne codzienne
praktyki pobożnościowe. Najstarszy dokument informujący nas o tym wydarzeniu pochodzi z roku 1603. W
tym czasie Pracownicy Szkół Pobożnych odprawiali półgodzinną medytację o godzinie 13., a następną przed
kolacją. Ponadto rano celebrowano Eucharystię, wspólnie recytowano godzinę Prymę i Tercję, a po
zakończonych lekcjach również wspólnie Sekstę i Nonę. Wieczorem przed lekcjami odmawiano Nieszpory, a
po nich Kompletę.
A. PRAKTYKI CODZIENNE
MODLITWA MYŚLNA
Po przekształceniu się Szkół Pobożnych w zgromadzenie a następnie w zakon, przyjęto praktyki
stosowane we wspólnotach kleryków regularnych, które nie były zobowiązane do modlitw w chórze. Rano
medytowano pełną godzinę i wieczorem przez pół godziny wieczorem. Dwukrotnie w ciągu dnia, po
południu, odmawiano wspólnotowo koronkę i litanię do Wszystkich Świętych. Ponadto, także dwa razy
dziennie, czyniono rachunek sumienia. Pierwszy raz przed obiadem i następny po litanii do Wszystkich
Świętych, przed snem.
Medytację poranną rozpoczynano od modlitwy słowami psalmu Miserere, po którym następowało
wezwanie Veni Sancte Spiritus. Następnie hebdomadariusz odczytywał punkty przeznaczone do
rozmyślania, które były bardzo krótkie i inne na każdy dzień tygodnia. Temat tej porannej medytacji
związany był z męką Chrystusa.
Z czasem, przynajmniej w niedziele i główne święta, wprowadzono różne tematy do rozmyślania,
usankcjonowane następnie przez Kapituły Generalne. W Konstytucjach wydanych w roku 1781 przez ojca
Ramo do rozważania proponuje się dzieła Franciottiego. W innych podręcznikach cytuje się również
nazwiska La Puente, Granady... W wieku XIX do tego celu przystosowano różne teksty.
Medytacja kończyła się kilkuminutowym dialogiem, do którego Przełożony dawał znak stukając w
ławkę. Następnie odmawiano modlitwy końcowe, tzn. antyfonę maryjną (różną w zależności od okresu
liturgicznego), antyfonę o męce Pańskiej Adoramus te Christe, dwie zwrotki Ave Maris Stella i wezwanie za
wspólnotę oraz Zdrowaś Maryjo za dobroczyńców i polecających się modlitwie pijarów. Całość kończyło
błogosławieństwo Przełożonego i śpiew Sub tuum praesidium.
Medytacja wieczorna (latem popołudniowa) miała za temat sprawy bieżące i przebiegała jak
poranna. Także tu punkty zmieniały się w każdy dzień tygodnia.
Pod koniec XIX wieku ojciec Mauro Ricci ułożył punkty do medytacji tak porannej, jak i wieczornej,
zmieniające się każdego dnia miesiąca, zachowując tematykę męki Pańskiej rano i spraw bieżących
wieczorem.
1
W pewnym, trudnym do określenia okresie godzinna medytacja poranna została zredukowana do
półgodziny, a wieczorna do kwadransa. W pijarskich modlitewnikach z XX w. nie podaje się okresu tych
zmian. Pierwszy oficjalny tekst mówiący o półgodzinnym i piętnastominutowym rozmyślaniu pochodzi z
Konstytucji wydanych ad experimentum w 1930. Jest jednak oczywiste, że usankcjonowały one pewien
istniejący już zwyczaj.
W jakim okresie historycznym wprowadzono Anioł Pański rano, przed Miserere? Zapewne w wieku
XVIII, przynajmniej w niektórych regionach. Najstarszy modlitewnik pijarski z tą modlitwą wydano w Rzymie
w 1784 roku.
MODLITWY ODMAWIANE NA GA
OS
Koronka, którą według pór roku, odmawiano w południe lub przed kolacją, składała się z litanii do NMP z
różnymi modlitwami, po których następowało pięć psalmów. Ich inicjały tworzyły akrostych Maria. Przed
każdym psalmem powtarzano głośno Ave Maria i psalm poprzedzony antyfoną (również rozpoczynającą się
tą sama literą co psalm). Antyfony zmieniano a Adwencie i w okresie Bożego Narodzenia. Nie zmieniano ich
natomiast w okresie wielkanocnym. Po skończeniu psalmów trzykrotnie recytowano Sub tuum praesidium,
następowała krótka konkluzja i znowu śpiewano Sub tuum praesidium. O ile nie następowała wieczorna
medytacja, konkluzję brano z medytacji porannej.
Informacji o pochodzeniu tejże koronki nie możemy być pewni. W modlitewniku wydanym w Rzymie
w 1784 czytamy, że została ułożona przez wschodnich mnichów a przeniknęła na Zachód w XIII wieku.
Między pijarami zaczęto ją odmawiać w czasie uni z Kongregacją Matki Bożej. Zakonnicy z Lukki mięli
zwyczaj odmawiania jej przed obiadem. Z tej samej Kongregacji przejęliśmy zwyczaj kończenia wszystkich
modlitw antyfoną Sub tuum praesidium. Także oni zachowali ten zwyczaj do czasów po Vaticanum II.
Litanię do Wszystkich Świętych odmawiano przed nocnym spoczynkiem. Święci byli wzięci z
Brewiarza, ale modlitwy, które następowały były inne. Po litanii robiono rachunek sumienia i kończono
podobnie jak modlitwy poranne.
W niektórych regionach wprowadzono także zwyczaj odmawiania psalmu De profundis za spokój
dusz. W innych regionach odmawiano go, gdy dowiedziano się o śmierci któregoś pijara.
Południowy rachunek sumienia rozpoczynano od Actiones nostras, trwał około kwadransa a
kończono go jak jutrznię, ale z pominięciem antyfony maryjnej.
a. INNE CODZIENNE ĆWICZENIA POBOŻNE
Od początku istnienia Zakonu, obiad i kolację rozpoczynano i kończono modlitwami przepisanymi w
brewiarzu rzymskim. Nasi współbracia wzbogacili je o Ave Maria i Sub tuum praesidium w intencji
niewierzących.
W pewnym momencie wprowadzono też pobożne odmawianie, rano, po przebudzeniu, antyfony
Benedicta sit Sancta Trinitas, a po niej Psalmu 84. Najstarszy, odnaleziony modlitewnik zawierający te
modlitwy został wydany w Madrycie w 1858, ale podaje ten zwyczaj jako istniejący wcześniej i polecany w
Regułach dla nowicjuszy (przypisywanych o. Casaniemu).
2
Powyższe ćwiczenia pobożne zachowaliśmy w naszym Zakonie, z mniejszą lub większą wiernością,
do Soboru Watykańskiego II.
b. CODZIENNE PRAKTYKI PRZEZNACZONE DLA POSZCZEGÓLNYCH KATEGORII ZAKONNIKÓW
Od roku 1641 polecano klerykom nie wyświeconym in sacris recytowanie Małego oficjum ku czci
NMP, a braciom Różaniec. Na temat Różańca napotykamy na dwie różne tradycje. W niektórych
modlitewnikach mówi się o rozważaniu tylko trzeciej części, w innych o całym Różańcu. Ta druga, bardziej
rygorystyczna tradycja została zapisana we wspomnianych już Konstytucjach przejściowych z 1930 i
następnie w Regułach.
c. CODZIENNE PRAKTYKI ZALECANE DO INDYWIDUALNEGO STOSOWANIA
Najstarszą spotykaną praktyką polecaną przez Świętego Założyciela jest odmawianie Różańca.
Wskazanie to zostało przyjęte przez Kapitułę Generalną z 1698 roku. W niektórych prowincjach, np. w
Hiszpanii, codziennie wspólnie recytowano różaniec. W innych tylko trzy razy w tygodniu, jak w Europie
Centralnej.
Drugim pobożnym ćwiczeniem codziennym jest nawiedzanie Najświętszego Sakramentu, które z
czasem, w niektórych prowincjach również czyniono wspólnotowo. W Konstytucjach z 1622 odnajdujemy
pośrednia aluzję do tej praktyki, mianowicie, wtedy gdy poleca codziennie odnawiać śluby na kolanach przed
Najświętszym Sakramentem.
Z różnych naszych modlitewników wynika, ze podczas obiadu i kolacji, kiedy usłyszano bicie na
Anioł Pański, wszyscy powstawali z miejsc i recytowali tę modlitwę.
Pomimo, że nie będą to dosłownie praktyki pobożne, wydaje się wskazane wspomnieć o różnych
formułach, jakie lektor czytał podczas posiłku w jadalni i wspomnienie na mękę Pańską, dokonywane przez
jednego ze współbraci na koniec obiadu i kolacji. Wszystkie te antyczne formuły są wzmiankowane w
Rytuale zawartym w wydaniu Konstytucji dokonanym przez ojca Ramo. Wywodzą się te formuły z czasów
Kalasancjusza, co jasno wynika z rękopisów zachowanych w Archiwum Generalnym.
d. PRAKTYKI RÓŻNE
W każdą sobotę po południu śpiewano w kościele litanię do NMP. W akcie tym obok Wspólnoty
uczestniczyli również nasi uczniowie.
Specjalne modlitwy odbywały się też przed i po przydzieleniu świętych patronów na początku
każdego roku oraz, przez długi czas, na początku każdego miesiąca. Na początku był to Veni Creator a na
zakończenie Agimus Tibi gratias.
Podobnie jak dzisiaj tak zawsze, wielkie znaczenie miało odnowienie ślubów w Boże Narodzenie i
Wielkanoc. Poprzedzała je litania do Matki Bożej i krótkie przedłożenie Przełożonego, a po nich
dziękczynienie.
3
W Rytuale (Ritos, wyd. w Rzymie) umieszczono też specjalną modlitwę na wyjście z i powrót do
domu. Według Rytuału miały one miejsce w portierni. Modlitwy te spotyka się też w innych naszych
modlitewnikach.
W niektórych Liber precum z Europy Centralnej znajdują się litanie (dłuższe i krótsze) do Wszystkich
Świętych, które można odmawiać wspólnotowo bądz
indywidualnie w święto św. Marka i podczas Dni
Błagalnych.
Na koniec należy wymienić pośród praktyk pobożnościowych konferencję, czy wykład niedzielny,
jaki przełożony powinien wygłosić dla swojej wspólnoty.
II. PRAKTYKI POKUTNE
POST I WSTRZEMI
y
LIWOŚĆ
Co do wstrzemięz
liwości od mięsa, Kalasancjusz, do terminów przepisanych przez Kościół, dodaje
poniedziałek i wszystkie dni postu.
W Konstytucjach bardziej drobiazgowo wskazał dni postu: obok przepisanych przez Kościół dla
ogółu wiernych, pijarzy powinni zachowywać post podczas świąt w czasie Adwentu, we wszystkie piątki roku
i także, choć w formie mniej rygorystycznej, we wszystkie środy. Post nakazywano nadto w wigilie siedmiu
świąt maryjnych, z tym, że przed Wniebowzięciem poszczono cztery dni, tzn. 11, 12, 13 i 14 sierpnia. W
1754 do postów przepisanych prawem obowiązujących pod grzechem ciężkim, dodano wigilię święta
Założyciela.
Od Kapituły Generalnej z 1659 wstrzymano tak rygorystyczną wstrzemięz
liwość w poniedziałki i post
w środę. Jednak pozostałe przepisy, przynajmniej w teorii pozostały niezmienione.
W Konstytucjach z 1930 zachowały się posty w wigilię siedmiu świąt maryjnych i w wigilię święta św.
Założyciela i polecenie postu w piątek. To samo powtarza się w Konstytucjach z 1937.
DYSCYPLINA I WA
OSIENICA
Użycie włosienicy było polecane przez kilka godzin, generalnie pięciu, w piątek rano i w wigilię
siedmiu świat maryjnych.
Dyscyplina natomiast powinna być używana trzy razy w tygodniu, tj. w poniedziałek, środę i piątek.
Stąd można wnioskować, że nie była zbyt bolesna, skoro była powtarzana z taką częstotliwością. W naszych
modlitewnikach opisano sposób praktykowania tego ćwiczenia, recytowano psalm Miserere i inne modlitwy
do tego przeznaczone.
4
KAPITUA
A WIN
Między praktykami pokutnymi trzeba wspomnieć też kapitułę win, którą praktykowano jeśli nie we
wszystkich wspólnotach, to przynajmniej w niektórych do XVIII wieku włącznie. W XIX i XX wiecznych
modlitewnikach spotyka się rytuał, ale prawdopodobnie używano go wyłącznie w domach formacyjnych.
Przeglądając uważnie podczas lektury modlitewniki i inne dokumenty, wydaje się, że kapituła win nie
ograniczała się do samooskarżania jakie każdy czynił, ale przede wszystkim stanowiła dla Przełożonego
okazję do stosownego upominania wspólnoty.
Dziś wydaje się, że ta praktyka zanikła i że tylko jakąś pozostałością z niej stanowi wezwanie do
 rewizji życia .
GIOVANNI AUSENDA SCHP, Practicas de piedad y penitencia de la Orden Escolapia, w: Escuelas Pias. Ser e
historia, Salamanca 1978, 371-377.
(tłum. i oprac. Jarosław Pabian SchP)
5