"Tragedia jest tam, gdzie jest wybór"
jakie interpretacje tego pojęcia można
odnaleźć w literaturze na przestrzeni wieków?

Dramat trudnego wyboru od zarania dziejów towarzyszył człowiekowi w jego
zmaganiach ze światem. Problem wolnej woli i związanej z nią możliwości wyboru,
będącej jedną z zasadniczych treści człowieczeństwa, często stawał się
przedmiotem literackich dyskusji.

Na jeden z pierwszych śladów zainteresowania tym tematem natrafiamy w Biblii, w
Starym Testamencie. Historie Abrahama i Hioba w centrum stawiają człowieka i
dokonany przez niego wybór. Tak w pierwszym, jak i w drugim przypadku człowiek
postawiony w skrajnie trudnej sytuacji musi dokonać wyboru pomiędzy
zaufaniem, zawierzeniem Bogu a buntem, bluźnierstwem czy też próbą realizacji
własnej racji. Tragizm sytuacji polega na tym, że z racjonalistycznego punktu
widzenia słuszność jest po stronie zdruzgotanego cierpieniem Hioba i Abrahama

bojącego się utracić jedynego syna. Tak więc w optyce Biblii dramatyczna
decyzja
jest swoistym probierzem zaufania i wierności człowieka względem Boga.

Starożytni Grecy ukazywali kwestie wyboru w innym kontekście. Istotą tragedii
greckiej było fatum, tajemnica losu, przeznaczenia. Bohater tragedii antycznej
obciążony jest hamartią
winą tragiczną, która sprawia, że każde jego
posunięcie, niezależnie od dobrych intencji, gmatwa jego los. W związku z tym
dokonywane przez bohaterów wybory traktowane są instrumentalnie, jako
element służący wypełnieniu się ich przeznaczenia. Doskonałym przykładem jest
tu król Edyp, który, nieświadomie poślubiając swoją matkę, zrealizował dawne
proroctwo. Bohater nie ma wyjścia, wypełnia swoje fatum, jego decyzja,
niezależnie od jej treści, kończy się porażką. Pochodząca z kazirodczego
związku Antygona jest skazana na klęskę, gdyż jej zadaniem jest wybór którejś z
dwóch
równorzędnych racji. Prawo moralne stoi tu w opozycji do prawa państwowego
racji stanu.

Z zupełnie inną koncepcją człowieka i dokonywanych przez niego wyborów
spotykamy się w dramatach Szekspira. Postaci szekspirowskie nie są "targane"
przez los, tragedia ma źródło w dokonanym przez bohatera w pełni świadomym
wyborze. Mak

bet doskonale zdaje sobie sprawę, że czyni źle, wie, że nie ma prawa zabijać, a
jednak to robi. Bohaterowie u Szekspira zyskują wymiar psychologiczny, dzięki
czemu tragizm zależy w głównej mierze od ich postępowania, a nie od sytuacji
zewnętrznej.

Klasyczny teatr francuski, reprezentowany przez twórców takich, jak Pierre
Corneille czy Jean Racine, jako podstawowe zagadnienie obrał sobie rodzący
wiele dylematów wybór. Nawiązując do form tragedii greckiej, prezentował jednak
odmienne niż ona problemy. Na tym etapie rozwoju kultury europejskiej powrót
do tematów, które były przedmiotem zainteresowania twórców antycznych, był
niemożliwy, gdyż w tych kwestiach rozwiązań dostarczała oficjalnie wyznawana
filozofia chrześcijańska. Między innymi dlatego klasycyści podejmują inne
zagadnienia. Corneille w Cydzie zarysowuje konflikt polegający na walce honoru
z miłością, tragizm budowany jest przez niego w oparciu o dylematy wewnętrzne i
ostateczną decyzję bohatera. Również Racine konstruuje swoje tragedie na bazie
sprzeczności między wielką namiętnością a obowiązkiem. Jego utwory
charakteryzują się pogłębionym studium psychologicznym postaci.

Kolejne "rozumienie" tragedii jako trudnego wyboru znajdujemy w okresie
romantyzmu. Dojrzewająca do przyjęcia postawy zaangażowania się w sprawy
ludzkości jednostka tytaniczna jest jednym z głównych motywów w literaturze tej
epoki. Postać Fausta z tragedii Goethego znakomicie ilustruje taką
metamorfozę.
Geniusz, który posiadł wszelką wiedzę, przeżywa rozpacz z powodu odkrycia, iż
jest ona niewystarczająca do zbadania wszelkich tajemnic bytu. Żal ten
przeradza się w hedonistyczną chęć skorzystania z życia, jednakże próby
realizacji przez Fausta własnego szczęścia kończą się cierpieniem innych.
Zaczyna on rozumieć,
że jako jednostka tytaniczna, nie może żyć życiem przeciętnych ludzi.
Kulminacją sztuki jest jego decyzja o działaniu dla dobra ludzi, czego symbolem
ma być osuszanie przez niego bagien. Podobną przemianę bohatera obserwujemy w
Dziadach
tutaj Gustaw przemienia się w żarliwego patriotę Konrada
czy też w
Nie
Boskiej komedii, gdzie metamorfozę przeżywa postać bajroniczna
hrabia
Henryk.

Myślę, że w trakcie poszukiwań po literaturze różnych ujęć tragedii,
postrzeganej jako konieczność dramatycznego wyboru, warto wspomnieć o dwóch
powieściach
Zbrodni i karze i Lordzie Jimie. Kluczowym zagadnieniem pierwszej
z nich jest decyzja głównego bohatera o przyznaniu się do winy po popełnieniu
zbrodni. Zastanawiając się nad tym, co ma zrobić, przeżywa on dezintegrację
osobowości wskutek strachu, rozterek moralnych i reliktów dawnych przekonań,
które doprowadziły go do popełnienia morderstwa. Druga z wymienionych powieści
za punkt wyjścia obiera sytuację nawiązującą do antycznej hamartii. Marynarz
Jim musi decydować w okolicznościach, w których każde rozwiązanie oznacza
klęskę. Jego wybór jest początkiem tragedii.

Przytoczone powyżej przykłady utworów literackich z różnych okresów,
poruszających przedmiotową kwestię, świadczą o tym, jak duże znaczenie ma dla
człowieka zagadnienie wyboru. Dramatyczna decyzja, zawsze oznaczająca
rezygnację z czegoś, zwykle łączy się z przeżyciem "tragedii" w takiej czy
innej formie.