CZASY STANIS�ŁAWOWSKIE

PROBLEMY POLITYCZNE

PRÓBY REFORM - SEJM KONWOKACYJNY 1764

Pod koniec panowania Augusta III Sasa nast�ąpi�ł rozk�ład wewnêtrzny pa�ąstwa. Wobec bezwolnego w�ładcy rz�ądy sprawowali karierowicze z wszechw�ładnym ministrem saskim Henrykiem Bruhlem i jego ziêciem, marsza�łkiem nadwornym koronnym Jerzym Mniszchem. Czêœ�Ś co œwiatlejszych magnatów i szlachty skupiona wokó�ł Czartoryskich i ich krewnych utworzy�ła obóz zwany potocznie Famili�ą. Grupa ta (Czartoryscy, Poniatowscy, Zamojscy) dostrzega�ła koniecznoœ�Ś przeprowadzenia reform ustrojowych w Polsce. Liczyli na pomoc imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II i jej sympatiê do Stanis�ława Poniatowskiego, stolnika litewskiego.

W 1764 r. po œmierci króla Augusta III w granice Rzeczypospolitej wkroczy�ły wojska rosyjskie i pod ich bokiem zawi�ąza�ł siê sejm konwokacyjny - z programem reform wyst�ąpi�ła Familia - przemawia�ł Andrzej Zamojski. Domaga�ł siê: podejmowania uchwa�ł sejmowych g�łosami wiêkszoœci (zniesienia liberum veto), powo�łania sta�łej rady przy królu, organu w�ładzy wykonawczej, kolegialnych wy�ższych urzêdów.

Wobec oporu znacznej czêœci konserwatywnej szlachty i magnate�ąi oraz stanowiska Berlina i Petersburga sejm konwokacyjny wprowadzi�ł jedynie czêœ�Ś ograniczonych reform w pa�ąstwie:

- nowy regulamin obrad sejmowych (instrukcje poselskie jako zalecenia dla postów);

- g�łosowanie wiêkszoœci�ą w sprawach skarbowych i ekonomicznych;

- komisje dla hetmanów i podskarbich wybierane na sejmie z g�łosem ostatecznym ograniczyty samodzielnoœ�Ś urzêdów i w wiêkszoœ�Ś przejê�ły ich kompetencje;

- ustanowienie c�ła generalnego - zniesienie ce�ł wewnêtrznych i innych barier ha. muj�ących rozwój handlu.

Królem polskim zosta�ł wybrany Stanis�ław August Poniatowski ( 1764-1795) jego pozycja by�ła s�łaba, jego wujowie (Czartoryscy) szybko odsunêli siê od niego i liczyli na koronê dla Czartoryskiego). Dla usprawnienia funkcjonowania w�ładzy król powo�ła�ł tzw. konferencjê króla z ministrami (namiastka rz�ądu), rozpoczêto reformê skarbu, król wyznaczy�ł komisje dobrego porz�ądku dla miast królewskich w celu zreformowania ekonomiki miast. Kanclerzem zosta�ł Andrzej Zamojski. Zgodnie z pacta conventa król w 1765 r. za�ło�ży�ł Szko�łê Rycersk�ą w Warszawie.

KONFEDERACJA BARSKA - I ROZBIÓR POLSKI

1 po�łowa XVIII w. przynios�ła pogorszenie po�ło�żenia dysydentów, innowierców w Rzeczypospolitej. Cho�Ś byli nieliczni w spo�łecze�ąstwie polskim, zgodnie z duchem oœwiecenia d�ą�żyli do pe�łnego równouprawnienia. Wykorzystuj�ąc odpowiednie warunki pokoju oliwskiego (1660) i moskiewskiego (1686) odwo�ływali siê do opieki pa�ąstw s�ąsiednich, które mog�ły ingerowa�Ś w wewnêtrzne sprawy naszego kraju. Mimo posiadania wzglêdnych wolnoœci dysydenci liczyli, �że zmiana na tronie polskim bêdzie najlepsz�ą okazj�ą do podniesienia jeszcze raz ich spraw i problemów. Sejm konwokacyjny 1764 r., wobec oporów Familii i czêœci szlachty, nie podj�ą�ł sprawy dysydenckiej.

Kolejny sejm (1766) nie wprowadzi�ł dla innowierców �żadnych zmian w granice pa�ąstwa wkroczy�ły nowe oddzia�ły wojsk rosyjskich. Pod ich bokiem w 1767 r. zawi�ąza�ły siê konfederacje ró�żnowierców w S�łucku (prawos�ławnych)

i w Toruniu (protestantów). Z inicjatywy pos�ła rosyjskiego w Polsce, Miko�łaja Repnina, w Radomiu zawi�ąza�ła siê konfederacja szlachty katolickiej - w obronie "wiary i wolnoœci ". Konfederaci wystêpowali nie tylko w obronie ich zdaniem zagro�żonych wolnoœci, ale tak�że przeciwko dzia�łaniom podejmowanym przez Familiê. Szlachta radomska zwróci�ła siê z proœb�ą do imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II o pomoc i opiekê, z �ż�ądaniem detronizacji króla Stanis�ława Augusta. Król otrzyma�ł poparcie pos�ła rosyjskiego i Katarzyny II - zwo�łano sejm w 1767 r., na którym ponownie stanê�ła sprawa dysydentów. Wobec oporów duchowie�ąstwa katolickiego, szczególnie biskupa krakowskiego Kajetana So�łtyka, zastosowano przymus i si�łê. Na rozkaz pos�ła Repnina aresztowano biskupa So�łtyka i zes�łano do Ka�ługi. Zastraszeni pos�łowie uchwalili wszystkie warunki postawione przez Repnina. W marcu 1768 r. sejm przyj�ą�ł wszystkie �ż�ądania rosyjskie, które przeszly do historii pod nazw�ą praw kardynalnych (g�łówne, zasadnicze) - podstawy ustrojowe naszego pa�ąstwa, gwarantem ich niezmiennoœci i nienaruszalnoœci by�ła Katarzyna II. Ustalono: równouprawnienie dysydentów, woln�ą elekcjê, liberum veto, prawo szlachty do rokoszu, monopol szlachty w piastowaniu urzêdów i posiadaniu dóbr ziemskich, w�ładzê szlachcica nad ch�łopem, zasadê neminem captivabimus (zakaz wiêzienia szlachcica bez nakazu s�ądowego), zachowanie unii polsko-litewskiej i szczególnych przywilejów dla Prus Królewskich.

Zaakceptowano jedynie podejmowanie wiêkszoœci�ą g�łosów uchwa�ł dotycz�ących ekonomiki kraju, nie powo�łano Rady Nieustaj�ącej przy królu. Król pojedna�ł siê z konfederatami radomskimi. Nieliczne protesty szlachty nie odnios�ły skutku.

Jawna ingerencja Rosji w wewnêtrzne sprawy Polski nie przynios�ła uspokojenia. 29 II 1768 r. w Barze zawi�ązano konfederacjêwimiêutrzymaniaprzywilejów katolicyzmu i szlachty, przeciwko ingerencji Rosji w wewnêtrzne sprawy naszego pa�ąstwa. Marsza�łkiem zosta�ł Kazimierz Pu�łaski, przyst�ąpi�ło do konfederacji tylko 5 tys. szlachty. Wobec naporu si�ł rosyjskich i wojsk polskich upad�ły Berdyczów i Bar. W�ładze konfederacji przenios�ły siê do Mo�łdawii. Wyst�ąpienia na Podolu i Ukrainie zapocz�ątkowa�ły ruch szlachecki, który ogarn�ą�ł tereny ca�łej Rzeczypospolitej - konfederacja barska 1768-1772.

W latach konfederacji barskiej trwa�ło powstanie ch�łopskie na Ukrainie - ruch antyszlachecki i anty�żydowski. Kozacy pod wodz�ą Iwana Gonty i Maksyma �ŻeleŸniaka na Podolu i Ukrainie napadali na szlacheckie dwory. Symbolem brutalnoœci i nienawiœci sta�ł siê pogrom szlachty polskiej i �Żydów w miasteczku Huma�ą - tzw. rzeŸ Humania. Po d�ługotrwa�łych walkach uda�ło siê przy pomocy wojsk rosyjskich st�łumi�Ś powstanie. Ruch ten by�ł potocznie nazywany koliwszczyzn�ą.

Mimo wyst�ąpie�ą ch�łopskich ruch szlachecki konfederacji barskiej nie ustawa�ł. Lokalne walki przeciw interwencji rosyjskiej w Polsce trwa�ły w Ma�łopolsce i zachodnich województwach Rzeczypospolitej. W skomplikowanej sytuacji miêdzynarodowej Francja udzieli�ła pomocy powsta�ącom - zaopatrzenie, uzbrojenie, kadra oficerska. Turcja, która w tym czasie prowadzi�ła walki z Rosj�ą, nazywa�ła tê wojnê wojn�ą polsk�ą. Austria, wystêpuj�ąca przeciwko Rosji i jej wp�ływom w Polsce, udzieli�ła pomocy konfederatom - schronienie w Bia�łej, mieœci�ła siê tam tzw. Generalnoœ�Ś Konfederacka.

W samej konfederacji dominowa�ły: oligarchia magnacka - cel: obalenie króla - formalna detronizacja Stanis�ława Augusta (1770), próba porwania w�ładcy; œrednia szlachta - cel: wywalczenie pe�łnej niepodleg�łoœci, w imiê konserwatywnych hase�ł i idea�łów - obrona w�łasnych praw i uprawnie�ą Koœcio�ła katolickiego, nie dostrzega�ła koniecznoœci poprawienia losu ch�łopów i mieszczan, �ż�ąda�ła przeprowadzenia gruntownych reform w pa�ąstwie.

Ogó�łem przez oddzia�ły konfederackie przewinê�ło siê 200 tys. osób - nieregularne oddzia�ły jazdy bardzo s�łabo uzbrojone, bez jednolitego dowództwa. Ruch szlachecki mia�ł charakter walk partyzanckich. D�łu�żej broni�ły siê w 1770 r. Lanckorona i Tyniec. Momentem prze�łomowym by�ł rok 1771 (próba porwania króla). Pa�ąstwa dot�ąd wspieraj�ące powsta�ąców wstrzyma�ły pomoc. W 1772 r. w granice Polski wkroczy�ły wojska pa�ąstw zaborczych, ruch konfederacji dogasa�ł. Ostatnim bastionem powsta�ąców by�ła Czêstochowa - pad�ła 18 VIII 1772 r. Jej dowódca Kazimierz Pu�łaski i inni konfederaci udali siê na emigracjê. Rosja zgodzi�ła siê na rozbiór Polski.

Ziemie polskie po I rozbiorze (1772)

Prusy jako pierwsze rzuci�ły has�ło do rozbioru, pierwsze kroki poczyni�ła Austria - zajêcie Spisza ( 1769) i starostw: czorszty�ąskiego, nowotarskiego i s�ądeckiego (1770). Prusy odgrodzi�ły tzw. kordonem sanitarnym Prusy Królewskie i czêœ�Ś Wielkopolski. 5 VIII 1772 r. w Petersburgu miêdzy Rosj�ą, Austri�ą i Prusami podpisana zosta�ła kouwencja rozbiorowa - pierwszy rozbiór Polski: Prusy - Warmia, województwa: pomorskie, malborskie, che�łmi�ąskie, tereny nadnoteckie; ok. 36 tys. kmz; Gda�ąsk i Toru�ą pozosta�ły w granicach Rzeczypospolitej; 580 tys. mieszka�ąców; Austria - po�łudniowa czêœ�Ś województw krakowskiego i sandomierskiego, woj. ruskie - Królestwo Galicji i Lodomerii; ok. 83 tys. km, ok. 2 mln 650 tys. mieszka�ąców; Rosja - ziemie na wschód od DŸwiny i Dniepru (Inflanty i Bia�łoruœ) - ok. 92 tys. kmz, ok. lmln 300 tys. mieszka�ąców.

Na zwo�łanym pod presj�ą pa�ąstw zaborczych w 1773 r. sejmie szlachta Rzeczypospolitej ratyfikowa�ła traktat rozbiorowy. Protesty Rejtana i Korsaka nic nie da�ły. Rzeczpospolita podpisa�ła z s�ąsiadami bardzo dla niej niekorzystne uk�łady handlowe.

PIERWSZE REFORMY

Sejm obraduj�ący w latach 1773-1775 zawi�ąza�ł siê w konfederacjê. Wprowadzi�ł zmiany w organizacji pa�ąstwa i pewne reformy. Sejm w 1775 r.: powo�ła�ł Radê Nieustaj�ąc�ą - 36 konsyliarzy powo�ływanych przez izbê poselsk�ą i senat, przewodniczy�ł król przyjmuj�ąc zdanie wiêkszoœci - Rada ograniczy�ła uprawnienia króla i skorumpowanych magnatów, zajmuj�ących najwy�ższe stanowiska. By�ła podzielona na piê�Ś departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porz�ądku, Wojska, Sprawiedliwoœci i Skarbu, mia�ła kierowa�Ś administracj�ą i przedstawia�Ś królowi po trzech kandydatów na urzêdy senatorskie i inne godnoœci. Na sejmie uchwalono: podniesienie liczby wojska do 30 tys. �żo�łnierzy - brygady kawalerii narodowej rozlokowane w ca�łej Rzeczypospolitej w szeœciu dywizjach, odpowiednie przepisy i regulamin wojskowy; usprawnienie aparatu skarbowego - c�ło generalne, podymne i inne podatki - reforma skarbowo-wojskowa nie zosta�ła do ko�ąca przeprowadzona i uda�ło siê ustali�Ś stan wojska polskiego w po�łowie przewidywanego; powo�łanie do �życia w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego nowoczesnego ministerstwa oœwiaty; zebranie wszystkich praw kardynalnych dodaj�ąc do starychjeszcze zakaz obejmowania tronu przez cudzoziemca a tak�że dzieci i wnuków panuj�ącego - gwarancje niezmiennoœci praw da�ły Rosja, Prusy i Austria.

W 1776 r. Sejm powierzy�ł by�łemu kanclerzowi Andrzejowi Zamojskiemu opracowanie kodeksu praw. Zamojski zaprosi�ł do wspó�łpracy wielu wybitnych Polaków, m.in. Józefa Wybickiego, który w swoich Listach patriotycznych (1777) porusza�ł wa�żne kwestie zmiany prawa w stosunku do mieszcza�ąstwa i ch�łopów. W projekcie kodeksu przewidziano m.in. mo�żliwoœ�Ś wysy�łania delegacji miejskich na obrady sejmu, u�łatwienie mieszczanom nabywania dóbr, dostêpu do nobilitacji i godnoœci, ch�łopi mieli otrzyma�Ś wolnoœ�Ś i osiada�Ś na ziemi na podstawie kontraktu z panem gospodarstwa (zagwarantowana swoboda odejœcia), mo�żliwoœ�Ś

zawierania mieszanych œlubów i wydawanie przez w�ładze pa�ąstwowe zgody na publikowanie bulli papieskich. Ta ostatnia propozycja wywo�ła�ła oburzenie nuncjusza papieskiego J. A. Archettiego i ambasadora rosyjskiego Otto von Stackelberga. Szlachta, w wiêkszoœci konserwatywna, nie wyrazi�ła zgody na propozycje kodeksu, sejm 1780 r. odrzuci�ł projekty reform.

Na lata 80. XVIII w. przypad�ł moment kszta�łtowania siê obozów: konserwatywni magnaci i szlachta - tzw. obro�ący "republiki" (starych praw i przywilejów, decentralizacja pa�ąstwa); drugi obóz - coraz liczniejszy - zwolennicy reform. Du�ża rola polityczna salonów arystokratycznych, np. Izabeli Czartoryskiej czy Katarzyny Kossakowskiej oraz cz�łonków ló�ż maso�ąskich w Polsce.

Do najwybitniejszych publicystów i dzia�łaczy politycznych lat 70. i 80. nale�ż�ą: Stanis�ław Staszic (mieszczanin z Pi�ły, wychowawca dzieci Andrzeja Zamojskiego) autor Uwag nad �życiem Andrzeja Zamoyskiego 1785 i Przestróg dla Polski 1787 r. - wprowadzenie w Polsce dziedzicznego tronu, g�łosowanie na sejmie wiêkszoœci�ą, powo�łanie wspólnej izby mieszeza�ąsko-szlacheckiej, prowadzenie protekcyjnej polityki gospodarczej, zrównanie mieszczan i szlachty, poprawienie po�ło�żenia cb�łopów przez wprowadzenie oczynszowania. W magnaterii, któr�ą zwalcza�ł, widzia�ł Ÿród�ło nieszczêœ�Ś dla Polski.

Hugo Ko�ł�ł�ątaj (szlachcic, ksi�ądz) przeprowadzi�ł reformê Akademii Krakowskiej. W czasie obrad Sejmu Wielkiego by�ł przywódc�ą patriotycznego obozu reform. Autor publikacji Do Stanislawa Malachowskiego... anonima listów kilka i Prawa politycznego narodu polskiego (1790) - ch�łopi powinni otrzyma�Ś wolnoœ�Ś osobist�ą, jako najemnicy przejœ�Ś na czynsz, zrównanie mieszczan i szlachty i utworzenie osobnej izby mieszcza�ąskiej.

Z biegiem lat dla Polaków stawa�ło siê oczywiste, �że przeprowadzenie reform w pa�ąstwie musi by�Ś zwi�ązane z powstaniem odpowiedniej miêdzynarodowej sytuacji politycznej, wzrostem napiêcia miêdzy pa�ąstwami zaborczymi. Rok 1786 by�ł prze�łomowy w polityce miêdzynarodowej. Zmar�ł król pruski Fryderyk II Wielki, Rosja zajê�ła Krym - wznowienie wojny Rosji i Austrii z Turcj�ą. Sukcesy austriacko-rosyjskie zaniepokoi�ły Prusy obawiaj�ące siê zbytniego wzmocnienia Rosji i Austrii. Powsta�ł sojusz Anglii, Holandii i Prus wymierzony przeciw Rosji. Dyplomacje pruska i angielska podjê�ły starania o pozyskanie sojuszników przeciw Rosji - uznanie w Szwecji (1788 wojna z Rosj�ą) i w Polsce.

Kszta�łtuj�ące siê w Rzeczypospolitej obozy polityczne w swoich dzia�łaniach szuka�ły sojuszników poza granicami pa�ąstwa: obóz patriotyczny - Czartoryscy i czêœ�Ś Potockich - niechêtnie widzia�ł wp�ływy rosyjskie w Polsce, by�ł niezadowolony z polityki króla Stanis�ława Augusta, który pozostawa�ł pod wp�ływem Katarzyny II, "patrioci" widzieli mo�żliwoœ�Ś zawarcia sojuszu z Prusami, wojny z Austri�ą i Rosj�ą i przy okazji odzyskania Galicji; obóz prorosyjski - wewnêtrznie rozbity - tzw. stronnictwo hetma�ąskie (magnackie Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Szczêsny Potocki), jego cz�łonkowie zamierzali przy pomocy Katarzyny II obali�Ś króla, d�ą�żyli do decentralizacji pa�ąstwa i rz�ądów koterii magnackich w sojuszu z Rosj�ą; .stronnictwo dworskie (dwór królewski, rodzina króla) dzia�łanie w sojuszu z Rosj�ą, przy okazji wojny rosyjsko-tureckiej mo�żliwoœ�Ś wyra�żenia przez Katarzynê II zgody na niezbêdne reformy w pa�ąstwie i odbudowanie autorytetu w�ładcy. W 1787 r. w Kaniowie spotkali siê Stanis�ław August i Katarzyna II, zaplanowano zwo�łanie do Warszawy sejmu w celu uchwalenia podatków na wojsko polskie walcz�ące u boku Rosji z Turcj�ą.

SEJM WIELKI 1788-1792 I )EGO POSTANOWIENIA

Sejm zwo�łany w jesieni 1788 r. do Warszawy obradowa�ł do 1792 roku. Zawi�ąza�ł siê w konfederacjê z marsza�łkami Stanis�ławem Ma�łachowskim (Korona) i Kazimierzem Nestorem Sapieh�ą (Litwa). W paŸdzierniku sejm uchwali�ł aukcjê wojska do 100 tys. �żo�łnierzy. Na wieœ�Ś o wybuchu rewolucji we Francji tak�że w Warszawie dosz�ło do poruszenia - z inspiracji Hugona Ko�ł�ł�ątaja prezydent miasta, Jan Dekert, zorganizowa�ł 2 grudnia 1789 r. marsz przedstawicieli 141 miast królewskich, by�ła to tzw. "czarna procesja" - akt jednoœci mieszczan. Procesja w milczeniu przesz�ła ulicami miasta do króla i sejmu domagaj�ąc siê reform i poruszenia kwestii mieszcza�ąskiej.

Po rozpoczêciu obrad sejmowych nast�ąpi�ło obalenie Rady Nieustaj�ącej (19 1) i ostateczne zerwanie z Rosj�ą. W marcu 1790 r. podpisano sojusz prusko-polski. Odebrano hetmanom i Radzie Nieustaj�ącej w�ładzê nad wojskiem powierzaj�ąc j�ą Komisji Wojskowej. Przeprowadzono samos�ądy na zdrajcach, podjêto uchwalê zakazuj�ąc�ą przyjmowania pieniêdzy od obcych. Wprowadzono niezbêdne reformy skarbowe - wystawienie jedynie 65-tysiêcznej armii. Miêdzy Polsk�ą a Prusami wyst�ąpi�ły nieporozumienia na tle przynale�żnoœci Gda�ąska i Torunia. W 1790 r. na mocy uk�ładu w Reichenbach Austria wycofa�ła siê z wojny tureckiej. Pokonana Szwecja zawar�ła pokój z Rosj�ą, Prusy zerwa�ły przymierze z Polsk�ą jako bezwartoœciowe, powróci�ły do koncepcji rekompensat politycznych i terytorialnych kosztem Polski.

Sejmiki z 1790 r. zaakceptowa�ły dotychczasowe reformy, pojawi�ła siê nowa grupa pos�łów - œwiat�ła i popieraj�ąca reformy szlachta. Sejmiki przyjê�ły zasadê zabierania g�łosu i g�łosowania na sejmikach wy�ł�ącznie przez szlachtê posesjonatów (posiadaj�ąc�ą dobra ziemskie).

Sejm w podwojonym sk�ładzie przyst�ąpi�ł do dalszych obrad - 24 III 1791 r. uchwali�ł tzw. prawo o sejmikach, w którym powtórzono decyzje zapad�łe na sejmikach z 1790 r.; 18 kwietnia 1791 r. prawo o miastach królewskich - mieszczanie otrzymali nietykalnoœ�Ś osobist�ą, prawo do posiadania dóbr ziemskich, dostêp do urzêdów i godnoœci, miasta otrzyma�ły samorz�ąd miejski, 24 plenipotentów - pe�łnomocników miejskich - prawo zasiadania na sejmach, jako doradcy w sprawach miejskich, u�łatwiono nobilitacjê (nabywanie szlachectwa), szlachta otrzyma�ła mo�żliwoœ�Ś zajmowania siê handlem i obejmowania urzêdów miejskich bez obaw o utratê przywilejów. Ustawa o miastach królewskich jak i ustawa o sejmikach sta�ły siê czêœci�ą sk�ładow�ą tekstu Konstytucji 3 maja.

Przygotowania nad ustaw�ą trwa�ły d�łu�ższy czas. Decyduj�ący wp�ływ na ostateczny tekst konstytucji mieli król Stanis�ław August, Ignacy Potocki i Hugo Ko�ł�ł�ątaj. Konstytucja zosta�ła uchwalona w drodze zamachu stanu, pos�łów nie zapoznano wczeœniej z tekstem ustawy, uchwalono j�ą w obecnoœci jedynie 1/3 sk�ładu pos�łów. Poœpiech by�ł spowodowany zmieniaj�ąc�ą siê sytuacj�ą miêdzynarodow�ą i zdecydowanym naciskiem mieszcza�ąstwa warszawskiego. 3 maja 1791 na placu Zamkowym, przed Zamkiem Królewskim, w którym obradowa�ł sejm, zgromadzi�ły siê t�łumy warszawiaków. Król Stanis�ław August, odpowiednio wykorzystuj�ąc sp�ływaj�ące depesze stwierdzi�ł, �że jedyny ratunek dla pa�ąstwa widzi w przyjêciu ustawy rz�ądowej, czyli konstytucji. Tekst gotowej ustawy przeczytano i przy ogólnym aplauzie uchwalono. Ustawa rz�ądowa - Konstytucja 3 maja by�ła drug�ą na œwiecie a pierwsz�ą w Europie ustaw�ą zasadnicz�ą, ko�ączy�ła okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczyna�ła okres Rzeczypospolitej oœwieconej. Uchwalona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji w nasze sprawy z zewn�ątrz, by�ła prób�ą zerwania wiêzów zale�żnoœci od obcych mocarstw.

Ustrój spo�łeczny: szlachta mia�ła zagwarantowane wszelkie prawa, wolnoœci i "pierwsze�ąstwo w �życiu prywatnym i publicznym ". Szlachta (szlachta-posesjonaci) posiada�ła nietykalnoœ�Ś osobist�ą i maj�ątkow�ą, (mieszczanie u�łatwiony dostêp do szlachectwa), zapewnion�ą w�ładzê nad ch�łopami. Mieszczanie - otrzymali szerokie prawa (ustawa o miastach królewskich), posiadaj�ący nieruchomoœci miejakie otrzymali niemal takie same prawa, jak do tej pory szlachta. Ch�łopi (w�łoœcianie) zostali wziêci "pod opiekê prawa i rz�ądu krajowego"(art. IV Konstytucji). Konstytucja zachêca�ła dziedziców do zawierania umów z ch�łopami co do zakresu œwiadcze�ą. Umowy mia�ły by�Ś chronione przez prawo. Ustawa zasadnicza zapewnia�ła wolnoœ�Ś osobist�ą przybywaj�ącym z zagranicy, swobodê zamieszkania i zawierania umów o pracê. Konstytucja wprowadza�ła w Rzeczypospolitej wolnoœ�Ś wyznania (pierwsze�ąstwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu, jako religii panuj�ącej). W sprawie unii polsko-litewskiej podjêto próby jej zacieœnienia, lub nawet zniesienia - postanowienia szczegó�łowe praktycznie pozostawia�ły federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Ustrój poli.tyczny, zgodnie z duchem epoki i zasad�ą: "wladza spolecznoœci Iudzkiej pocz�ątek swój bierze z woli narodu ", by�ł oparty na trójpodziale w�ładzy (podzia�ł monteskiuszowski). W�ładza ustawodawcza - sejm i senat, parlament jako najwy�ższy organ w�ładzy wybierany na dwa lata, sejm "zawsze gotowy ", zwo�ływany przez króla lub marsza�łka sejmowego, zniesienie liberum veto i konfederacji - zasada wiêkszoœci, senat mia�ł prawo weta zawieszaj�ącego. Kompetencje sejmu: uchwalanie prawa, nak�ładanie podatków, kontrolowanie innych w�ładz i instytucji. Sejmiki wybiera�ły pos�łów, których nie krêpowa�ły instrukcje poselskie. Co 25 lat móg�ł siê zbiera�Ś sejm konstytucyjny - prawo zmiany konstytucji. W sejmie mieli zasiada�Ś plenipotenci miejscy - pe�łnomocnicy (24) z g�łosem doradczym w sprawach miejskich. Król wspólnie ze Stra�ż�ą Praw posiada�ł prawo inicjatywy ustawodawczej. Konstytucja wprowadzi�ła w Rzeczypospolitej dziedzicznoœ�Ś tronu - zniesienie wolnej elekcji. W�ładza wykonawcza - król i Stra�ż Praw (rz�ąd), w sk�ład której wchodzili: prymas, piêciu ministrów, pe�łnoletni nastêpca tronu bez prawa g�łosu, marsza�łek sejmu. Stra�ż Praw kierowa�ła administracj�ą, podlega�ły jej komisje (Policji, Spraw Wewnêtrznych, Interesów Zagranicznych, Wojny i Skarbu) - kolegialne ministerstwa z�ło�żone z cz�łonków powo�ływanych przez sejm. Król zgodnie z konstytucj�ą powo�ływa�ł ministrów pod kontrol�ą sejmu, musieli ka�żde swoje rozporz�ądzenie w�łasnorêcznie podpisywa�Ś (kontrasygnata) - odpowiedzialnoœ�Ś przed sejmem. S�ądownictwo, szczególnie miejskie, zosta�ło usprawnione. Podobnie jak komisje i urzêdy, s�ądy by�ły organami kolegialnymi. S�ądownictwo szlacheckie zosta�ło poddane s�ądom ziemia�ąskim. Ministrowie i wy�żsi urzêdnicy odpowiadali przed specjalnym s�ądem sejmowym. Uchwalenie Konstytucji 3 maja otwiera w Rzeczypospolitej okres monarchii konstytucyjnej.

TARGOWICA - WOJNA W OBRONIE KONSTYTUCJI

- 1 ROZBIÓR POLSKI

Z inspiracji w�ładz rosyjskich magnaci przebywaj�ący w Petersburgu - m.in. Szczêsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki - 27 kwietnia 1792 r. zawi�ązali konfederacjê (fa�łszywa data 14 maja) og�łoszon�ą w pogranicznym miasteczku Targowica. Konfederacja targowicka znosi�ła Konstytucjê 3 maja przywracaj�ąc stare prawa kardynalne z 1768 r. i protekcjê rosyjsk�ą. W myœl porozumie�ą konfederatów z w�ładzami rosyjskimi w granice Rzeczypospolitej wkroczy�ły wojska rosyjskie. Przeciwko wojskom rosyjskim stanê�ło 70 tys. wojska Rzeczypospolitej s�łabo uzbrojonego i Ÿle dowodzonego - wojska koronne z ksiêciem Józefem Poniatowskim (bratankiem króla), wojska litewskie z nieudolnym ksiêciem Ludwikiem Wirtemberskim. Plan wojny przewidywa�ł podjêcie dzia�ła�ą opóŸniaj�ących marsz wojsk rosyjskich i obronê Warszawy. Król Stanis�ław August nie wierzy�ł w zwyciêstwo, ale mia�ł nadziejê, �że demonstracja si�ły bêdzie kart�ą przetargow�ą w rokowaniach.

Po klêsce wojsk litewskich pod Mirem i dwuznacznej postawie ksiêcia Wirtemberskiego wojska rosyjskie zajê�ły Litwê. Niekorzystnego obrotu wojny nie zmieni�ły zwyciêstwo ksiêcia Józefa Poniatowskiego pod Ziele�ącami (18 czerwca 1792 r., król ustanowi�ł order wojenny Virtuti Militari) ani zwyciêstwo wojsk Tadeusza Koœciuszki pod Dubienk�ą (18 lipca). Kres dzia�łaniom wojennym po�ło�ży�ło przyst�ąpienie króla do Targowicy (24 VII 1792).

Targowiczanie i Rosjanie zwalczali i przeœladowali zwolenników Konstytucji, prowadzili walkê z wszelkimi jej postanowieniami. Jakiekolwiek przejawy myœli postêpowej by�ły likwidowane - cenzura, zawieszenie wydawania czasopism, kontrolowanie poczty.

Wobec zmieniaj�ącej siê sytuacji politycznej zwi�ązanej z wojn�ą koalicji z rewolucyjn�ą Francj�ą, zw�łaszcza przegrana pruska pod Valmy, nad Rzecz�ąpospolit�ą zawis�ła groŸba nowego rozbioru. D�ą�ży�ły do niego szczególnie Prusy pragn�ące powetowa�Ś sobie straty wojenne ziemiami polskimi. Cesarz Franciszek II nie zg�łasza�ł pretensji do ziem polskich i dosz�ło do szybkiego porozumienia rosyjsko-pruskiego. 23 stycznia 1793 r. w Petersburgu zosta�ł podpisany drugi rozbiór: Prusy

Gda�ąsk, Toru�ą, Wielkopolska i Mazowsze, ok. 58 tys. kmz, 1 mln mieszka�ąców; Rosja - Bia�łoruœ po rzekê Druja i miasto Pi�ąsk, Ukraina Naddnieprza�ąska i Podole, ok. 280 tys. km2, ok. 3 mln ludnoœci. Targowiczanie zawiedzeni w nadziejach zwi�ązanych z Rosj�ą, zdezorientowani wyjechali z Polski. Rzeczpospolita ograniczona do 227 tys. km2 (4 mln mieszka�ąców) pozosta�ła pod protektoratem Katarzyny II.

Na ostatnim sejmie Rzeczypospolitej w Grodnie (VI-XI 1793) ratyfikowano rozbiór. Z postanowie�ą konstytucji majowej pozostawionojedynie g�łosowanie wiêkszoœci�ą, nietykalnoœ�Ś osobist�ą i prawo mieszczan do ziemi. Potwierdzono prawa kar-ine, przywrócono Radê Nieustaj�ąc�ą, pozostawiono wojsko polskie w sile 15 �żo�łnierzy,