RUNY ZA CZASÓW WIKINGÓW




Pismo Runiczne

W czasach Wikingów (III-IX w.) bardzo ?popularne? było pisanie runami. Alfabet składający się z 16 lub 24 run nazywany był ?futhark?. Napisy w futharku najczęściej wycinane były w drewnie (napisów tych przetrwało do dzisiejszego dnia stosunkowo niewiele, głownie przez zakonserwowanie w torfowiskach) oraz ryto je na kamieniach, stąd możemy ich więcej zobaczyć. Są to tak zwane kamienie runiczne stosowane między innymi do wróżenia z run lub do ich układania, co miało na celu przynosić pożądane efekty. Nieliczne napisy runiczne można znaleźć również w źródłach pisanych. Futhark jest jednym z niewielu pism, które od początku swego istnienia było fonologiczne (jeden znak graficzny przypisywano jednemu pojedynczemu dźwiękowi).

Pochodzenie pisma runicznego

Tak zwany futhark stary, używany między III a IX wiekiem, składał się z 24 liter. Napisy w nim wykonane należą do rzadkości archeologicznych. Hipotez dotyczących jego pochodzenia jest kilka. Najbardziej prawdopodobna z nich, zainicjowana przez Włocha Carlo Pauliniego w 1885 roku, wskazuje na podobieństwo pisma runicznego z pismem Etrusków. Teza ta zyskała zwolenników dopiero po tym, gdy profesor C.J.S. Marstrander poparł ją swoimi dowodami. Podstawą tej teorii jest fakt podobnego zapisu graficznego głosek F, U, R, K, H, N, I, S, T, i L oraz znaleziska archeologiczne. Szczególnie 26 północno-italskich hełmów z napisami etruskimi znalezionych w 1811 roku, których sposób zakopania wskazuje, iż zrobili to Wikingowie. Druga mniej prawdopodobna teoria, lansowana przez wybitnego runologa Ludwika Wimmera w książce pod tytułem ?Pochodzenie pisma runicznego i jego rozwój na północy" ( 1874 r.), mówi o pochodzeniu pisma runicznego od pisma łacińskiego. Jako dowód na poparcie tej teorii wskazuje on podobieństwo graficznego zapisu liter F, R, K, H, I, T i B w łacinie i runach odpowiadających tym samym głoskom. Oprócz tego należy również wspomnieć o rysunkach, mogących być również, choć mało to prawdopodobne, początkiem pisma runicznego, odkrytych w grotach na terenie Skandynawii. Natomiast futhark młodszy szesnastoliterowy wywodzi się bezpośrednio z futharku starego. Właściwie jest to jego ograniczona wersja, która pojawiła się na terenach obecnej Danii i była używana od IX do XIII wieku. Zmniejszenie ilości znaków alfabetu runicznego wynika, jak udowodnił w 1955 roku profesor Poul Diderichsen, ze zmniejszenia fonemów w duńskim wariancie języka nordyckiego. Na przykład głoski P, K i T zbliżyły się na tyle do głosek B, G i D, że nie było potrzeby rozróżniania ich oddzielnymi literami. Oprócz podanych wyżej odmian pisma runicznego istniało jeszcze wiele innych, takich jak runy punktowane, szwedzkie, runy pierzaste i cała masa regionalnych odmian futharku. Nie są one na tyle istotne, by je tu omawiać.

Pochodzenie słowa "runa"

Słowo runa, które pojawiło się w językach europejskich w XVII wieku, określa pojedynczą literę alfabetu futhark. Pierwszy napis, w którym wspomniano ten wyraz, napisany zresztą runami mówi: ?[Ja] Dagar te runy zabarwiłem" (Wikingowie barwili runy krwią lub czerwoną farbą). Pochodzi on najprawdopodobniej z roku 400. Znaczenie słowa ?runa", bądź też ?run", było bardzo zbliżone we wszystkich językach obszarów, gdzie żyli Wikingowie. W gockim oznaczało: tajemnica, sekret. W staro-angielskim i staro-niemieckim: tajemnica, szept, rada. Staro irlandzkie znaczenie tego wyrazu to tajemnica. Natomiast staro-islandzkie ?ryna" oznaczało: mówić o sekretach. W języku fińskim ?runo" oznacza magiczny śpiew. Znaczenia te odnoszą się do wierzeń Wikingów, iż runy zostały stworzone przez bogów w Asgardzie i mają właściwości magiczne.

Pisanie run

Runami Wikingowie pisali właściwie na wszystkim. Od monumentalnych dzwonów po zwykłe kościane grzebienie. Jednak samo pisanie run miało charakter, można by rzec, mistyczny. Runy miały według wierzeń wikingów moc magiczną. Nie bez znaczenia było co, a nawet jak się nimi pisało. Pisanie runami polegało na wycinaniu ich w twardym przedmiocie. Kierunek pisania, od lewej do prawej czy na odwrót nie miał większego znaczenia, choć teksty użytkowe były pisane zazwyczaj od lewej. Zdarzało się, że litery w wyrazie powtarzały się wielokrotnie. Wynikało to z chęci pomnożenia wartości magicznej wyrazu. Każda runa ma swoją wartość liczbową i magiczną, nikomu jednak nie udało się dotychczas rozpracować dokładnie całego systemu potencjałów magicznych run. Po napisaniu run trzeba je było zalać krwią zwierzęcą lub ludzką, którą jednak można było zastąpić czerwonym barwnikiem. Czasem przy pisaniu run o znaczeniu magicznym wypowiadano formułki czarnoksięskie, niestety nie znamy treści żadnej z nich. Treści magicznych napisów musiały być sporządzane nocą, a pozbawić ich mocy można było na przykład przez spalenie drewna z wyrytymi runami w ogniu. Pisanie run o treściach czarnoksięskich mogło nieść za sobą dobre jak i złe intencje. Nie mniej jednak wszyscy zgadzają się z tym, co napisał w swej powieści jeden ze skaldów: ?Niechaj nikt nie nacina run, jeśli nie potrafi się nimi posługiwać. Już nie jednego śmiałka wywiodły one w pole."
Runy nie były tylko pismem normańskim. Pierwsze z nich znaleziono w Anglii, Niemczech, Środkowej Europie. Jednak w Skandynawii przetrwały najdłużej i tam znaleziono najwięcej ich przykładów. Używano ich jeszcze długo po chrystianizacji, aż do wczesnego okresu współczesnego.



Edda starsza, wiersze skaldyczne

Opracowany przez ludy skandynawskie alfabet używany był głównie do tworzenia krótkich inskrypcji, a wszystkie zachowane do dzisiejszego dnia teksty literackie i mitologiczne zostały spisane już po chrystianizacji Skandynawii. We wcześniejszych czasach wszystkie opowieści o bogach i herosach przekazywano z pokolenia na pokolenie w formie pieśni oraz gawęd. Nordyckie poematy zachowane do dziś w dziele zwanym Eddą starszą są bardzo różnorodne i proste w stylistyce. Najstarszy rękopis z Eddy pochodzi z 1270 roku, chociaż większość zawartych w tym zbiorze ballad powstała 300 lat wcześniej, jeszcze przed chrystianizacją Skandynawii. Są one podstawowym źródłem mitów o bogach i herosach. Poematy eddaiczne nie były modlitwami ani hymnami do bogów - pisano je o bogach.
W wieku IX i później w Islandii i Norwegii powstało wiele wierszy skaldycznych. Ich autorzy - nadworni poeci królewscy - opiewali w nich zwycięstwa swoich władców oraz ich hojność. Poematy skaldyczne są wierszami pochwalnymi, a nie opowieściami. Posługiwano się w nich krótkimi i dowcipnymi aluzjami do mitów i legend. Skaldowie byli osobami znanymi z imienia i wiedziano, w jakim okresie żyli i tworzyli. Bardziej poważną i obszerniejszą formą poematu był epos. Niestety do dzisiejszych czasów nie przetrwał żaden z tych tworzonych przez Skandynawów.

Dzieje Duńczyków, Edda młodsza

Na początku XIII wieku powstały dwa bardzo ważne zbiory mitologii nordyckiej. Były to Dzieje Duńczyków duńskiego kronikarza Saxo Grammaticusa (około 1250 roku) oraz Edda młodsza islandzkiego pisarza Snorriego Sturlusona (około 1220 roku). Saxo Grammaticus spisał historię narodu duńskiego po łacinie, korzystając z ustnych przekazów i heroicznych pieśni, które nie zachowały się do naszych czasów. Były to opowieści, które zebrał wśród mieszkańców Norwegii i Isladii. W swoim dziele skupił się głównie na historii ludzi, królów i bohaterów. Grammaticus był duchownym i wspominając o pogańskich bogach, zawsze robił to z pogardą i nienawiścią, nie mogąc ukryć swojej nietolerancji religijnej. Z kolei Edda młodsza, dzieło Snorriego Sturlusona przedstawia mity i legendy nordyckie w znacznie ciekawszej i obszerniejszej formie. Sturluson był bogatym islandzkim właścicielem ziemskim, znawcą prawa i aktywnym uczestnikiem życia publicznego. Spisał całą historię Norwegii, skupiając się na żywotach władców. Wiedzę na ich temat czerpał głównie z poeamtów skaldycznych. Sturluson napisał Eddę jako zbiór zasad stylistyki i metrum oraz jako podręcznik mitologii skandynawskiej. Wiedział bowiem, że zrozumienie dawnych dzieł nie przychodziło współczesnym mu czytelnikom łatwo. W poematach skaldycznych słowa takie jak ?król" czy ?złoto" zastępowano metaforycznymi określeniami odwołującymi się najczęściej do mitologii. Są to figury stylistyczne zwane kennigami. Przykłady:
(*) bitwa - sztorm Odyna (Odyn był bogiem wojny);
(*) złoto - łoże Fafnira, ciężar Graniego (bohater Sigurd zdobył złoto, na którym leżał smok Fafnir i zabrał je ze sobą na koniu o imieniu Grani).
W swoim dziele Snorri zawarł główne mity (od stworzenia świata, opowieści o bogach i boginiach, aż do zmierzchu bogów i zniszczenia świata). Do bogatej części narracyjnej dołączył omówienie mitologicznych odniesień w poezji. Edda młodsza była próbą utrwalenia wiedzy na temat pogańskich tradycji i zwyczajów. Komentarz i objaśnienia Sturlusona w znacznym stopniu ułatwiły zrozumienie twórczości skaldów.

Sagi

W XIII wieku w Islandii powstaÅ‚ nowy gatunek literacki - pisana prozÄ… saga, który w krótkim czasie zdobyÅ‚ bardzo dużą popularność. Samo sÅ‚owo ?saga" znaczy historia, jednak nie wszystkie znane sagi dotyczÄ… wydarzeÅ„ historycznych. Niektóre z nich opisywaÅ‚y życie pierwszych islandzkich osadników i ich potomków żyjÄ…cych w X i XI wieku, inne traktowaÅ‚y o duchach, magii, czarach i pogaÅ„skich praktykach. NajwiÄ™kszÄ… grupÄ™ stanowiÅ‚y jednak sagi o pradawnych czasach opowiadajÄ…ce o legendarnych bohaterach z ery migracji i ery Wikingów. ByÅ‚y to żywe i porywajÄ…ce historie zaczerpniÄ™te ze starych poematów i kronik, opowiedziane jednak stylem prostszym, niż oryginalne wersje. Splatano w nich wiele wÄ…tków w jeden ciÄ…g narracyjny. Mimo tego wszelkie wzmianki historyczne na temat Skandynawii ery Wikingów pochodzÄ… przeważnie z dwóch sag: Królów (Konunga sögur) i z Sagi o Islandczykach (Íslendingasögur). Obydwie zostaÅ‚y spisane w XIII w. Sagi Królów zaczynajÄ… siÄ™ legendarnymi opowieÅ›ciami o pierwszych wÅ‚adcach Skandynawii, a nastÄ™pnie przechodzÄ… w opowieść o pierwszym królu Norwegii, Haraldzie PiÄ™knowÅ‚osym (rozpoczÄ…Å‚ panowanie w 870 roku). Później wymieniony jest caÅ‚y poczet królów, aż poza koniec ery Wikingów. Wspomniane sÄ… także zwiÄ…zki miÄ™dzy wÅ‚adcami Norwegii i resztÄ… Skandynawii. Z kolei Saga o Islandczykach opowiada historiÄ™ pierwszych kolonizatorów Islandii (w latach 870-930) i kilku pokoleÅ„ ich nastÄ™pców. Zawiera opis pierwszych osad i problemów z ich utrzymaniem, próby wprowadzenia regulacji prawnych.

Żródła:
Wikingowie i Germanie. Sagi ludów północy.
Wielkie kultury świata. Wikingowie oraz
nieoceniona pomoc przyjaciela.