I.
HISTORIA
I WSPÓłCZESNOść
PRAW CZłOWIEKA
Radosław Milczarski
12
Horyzonty praw człowieka ani aktu woli; nienaruszalność  władza, pod
której mocą jesteśmy, nie może ich nam ode-
brać, a ewentualne ograniczenia muszą być ade-
kwatne do wyjątkowej sytuacji.
Czym dla nas dzisiaj są prawa człowieka, jakie
zajęły miejsce w naszym systemie wartości i czy Generacje. Prawa człowieka cały czas podlega-
jako instrument polityki zawsze są wykorzysty- ją rozwojowi. Ich początek to potrzeba zapew-
wane w słusznej sprawie? Na przestrzeni stuleci nienia realizacji najbardziej fundamentalnych
wzrost ich znaczenia nie postępował równomier- potrzeb ludzkich, jak wolność, godne życie,
nie, a pojawiał się dopiero w następstwie dziejo- zdrowie. Ujęcie ich w normy miało na celu pod-
wych burz. Prawa człowieka, takie, jakie znamy kreślenie tej fundamentalności. Rodzi to pytanie
w dzisiejszym rozumieniu tego określenia, mają o granice praw człowieka, do których w trakcie
wyjątkowo krótką historię. Samo pojecie hu- poszerzania ich zakresu włączane są kolejne ob-
man rights zostało użyte po raz pierwszy przez szary. Aby opisać ten postęp, używa się pojęcia
F. D. Roosevelta w przemówieniu do Kongresu generacji praw człowieka.
USA wygłoszonym 6 stycznia 1941 r. Pierwsza generacja zawierała prawa zaspo-
kajające potrzeby polityczne i obywatelskie:
Wyróżniki. Jako że rozważania na temat praw prawo do życia, do wolności, wolność sło-
człowieka mają naturę dysputy filozoficznej, wa. To te prawa, które odnajdujemy w Pakcie
trudno pokusić się o jednoznaczną odpowiedz
Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.
na pytanie: dlaczego jedne prawa uważamy za Charakterystyczne dla nich jest zagwarantowa-
przynależne nam z racji samego bycia istotą nie ludziom  wolności od poprzez nakładanie
ludzką, a inne nie? Punktem wyjścia może być na państwo obowiązku nieingerowania w auto-
określenie takich ich cech, które czynią je uni- nomię jednostki. Stąd określa się je jako grupę
kalnym konstruktem prawno-moralnym. Są to: praw wolnościowych.
uniwersalizm  prawa te obowiązują wszędzie Druga generacja praw gwarantuje zaspokoje-
i każdego, niezależnie od podpisanych przez nie potrzeb gospodarczych, kulturalnych i socjal-
dany rząd deklaracji czy jego przynależności do nych. Ta grupa gwarancji daje jednostkom  prawo
organizacji międzynarodowych. Dzięki uniwer- do , wymagając aktywnego działania państwa.
salności godzą w sobie odmienności kulturowe Formułuje je drugi akt z 1966 r.  Pakt Praw
i zróżnicowane tradycje pojmowania jednostki Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych.
w społeczeństwie; naturalność i niezbywalność Postuluje się również potrzebę wyodrębnie-
 prawa te mamy od momentu urodzenia i nie nia trzeciej generacji, odpowiadającej prawom
możemy się ich zrzec na mocy żadnej umowy, kolektywnym i solidarnościowym. Jednak taki
13
Historia i współczesność praw człowieka
sposób ujęcia, według krytyków tej koncepcji, osób. Państwo ignorujące przypadki łamania
jest niekonsekwentny. Pojęcie praw człowieka przyrodzonych praw jednych obywateli przez
traci w ten sposób swój wymiar ochrony indy- drugich uniknęłoby odpowiedzialności w kla-
widualnej. Uważa się, że prawa do pokoju, do sycznym, wertykalnym podejściu. Tymczasem
samostanowienia narodów czy do  udziału we taka ochrona jest jednym z jego podstawowych
wspólnym dziedzictwie ludzkości powinny zadań. Jeżeli państwo w niewystarczający spo-
znajdować się poza kategorią praw człowieka. sób chroni prawo jednostki, musi istnieć możli-
Zaspokojenie podstawowych potrzeb zbiorowo- wość odwołania się w takim przypadku do praw
ści, jakkolwiek konieczne, nie mieści się w poję- człowieka. Odbywać się to jednak powinno jedy-
ciu praw człowieka, ale jest konsekwencją ich nie w sytuacjach, gdy strona silniejsza odbiera
przestrzegania. podstawowe wolności i prawa jednostkom od
niego słabszym lub wręcz zależnym. Ochrona
Perspektywy  wertykalna i horyzontalna. w postaci praw człowieka nie powinna odnosić
Oprócz dylematu, co i kogo prawa człowieka się do sporów, w których strony są sobie równe.
zabezpieczają, ważne jest również pytanie: kie- Podstawowe prawa jednostki w państwie, a więc
dy należy po nie sięgać? Powodem powstania i społeczeństwie, gwarantuje szersze ich stoso-
i rozwoju praw człowieka była słabość jednost- wanie niż tylko do aparatu władzy.
ki wobec zorganizowanego i wszechwładnego
państwa. Klasyczne, tzw. wertykalne podejście, Koncepcje kulturowe. Prawa człowieka nie po-
kazało chronić jednostki autorytetem międzyna- wstały w próżni  aby mogły się stać norma-
rodowych paktów przed ich własnym państwem. mi uniwersalnymi, konieczne było pogodzenie
Powstaje jednak pytanie, czy jednostka nie jest wielu istniejących koncepcji. Ujęcie jednostki
w pewnych sytuacjach równie bezsilna wobec w społeczeństwie różniło się w zależności od
innych ludzi, tak jak może być bezsilna wobec kultury i dominującego ustroju. Koncepcja an-
państwa. Takie rozumienie praw człowieka na- glo-amerykańska akcentuje indywidualistycz-
zywane jest perspektywą horyzontalną, a jej ne podejście do praw jednostki, natomiast
zasadność podnoszona jest szczególnie wobec Europejczycy podkreślają znaczenie odpowie-
sytuacji jednostek, które z niezależnych od nich dzialności państw i społeczeństw za możliwość
przyczyn są dyskryminowane. Struktury tradycyj- realizacji humanitarnych ideałów. Teorie azja-
nych społeczeństw mogą być nie mniej opresyj- tyckie, często niezmienne od wieków, akcentują
ne niż zorganizowany aparat państwa. To samo realizację jednostki poprzez dobro kolektywne.
odnosi się do stosunków na linii pracodawca Natomiast afrykańska tradycja opiera się na za-
 pracownik czy do wpływu organizacji dysponu- sadzie solidaryzmu, podporządkowując los i ży-
jących wielkim kapitałem na życie pojedynczych cie człowieka życiu grupy społecznej. Na tych
14
przykładach widoczne jest, że poza kulturą eu- Historia praw człowieka to historia idei i sporów
roatlantycką realizacji praw człowieka bliżej do wokół niej. Zarzut idealizmu i niepraktyczności
praw kolektywnych niż jednostkowych. pojawiał się zawsze, gdy mówiono o uczynie-
niu prawem tego, co najbardziej podstawowe.
Ochrona szczególna. Dylemat stanowiło rów- Odwołanie się do praw wynikających z samego
nież uznanie konieczności bardziej złożonej bycia człowiekiem wydawało się angielskim kon-
kontroli dla tych grup, które nie mogły w pełni serwatystom niegodne gentlemana. Dla komuni-
upomnieć się o swoją ochronę. Postulaty ko- stów było leczeniem  burżuazyjnego sumienia.
dyfikacji praw dziecka, jako szczególnej formy Wyznawcy różnych religii uważali te prawa za
praw człowieka, pojawiły się dopiero po wojnie, konkurencję na polu nakazów moralnych. Prawa
choć uznanie samych praw było obecne również człowieka kształtowały się więc w ciągłym pro-
przedtem. O podmiotowe traktowanie dzieci, cesie ścierania się poglądów, politycznych mód
a także pełne ich równouprawnienie wobec do- i doświadczeń historii.
rosłych, upominał się przed wojną m.in. peda-
gog i pisarz Janusz Korczak. W 1946 r. z inicja- Prawa człowieka opisuje się jako
tywy Polaka, dr. Ludwika Rajchmana, powstała prawa wynikające z samego faktu bycia człowie-
pierwsza oenzetowska organizacja ochrony praw kiem. Zapewniają one jednostce nienaruszalną
dzieci UNICEF. Polska jeszcze raz odegrała waż- autonomię i warunkują zachowanie godności
ną rolę w rozwoju regulacji prawnych dotyczą- ludzkiej. Centralnymi pojęciami, dookoła któ-
cych dzieci, przedstawiając w 1978 r. na forum rych idea ta mogła się rozwinąć, były: godność
ONZ ideę i pierwszy projekt Konwencji Praw oraz równość. Historia praw człowieka to histo-
Dziecka, która ostatecznie została ratyfikowa- ria ograniczania władzy i poszerzania obszaru
na 20 listopada 1989 r. Przykładem skutecznej wolności jednostki, do którego władza nie może
walki o uznanie konieczności szczególnej ochro- mieć dostępu. Jednak zanim ludzkość uznała za
ny jest również przyjęcie w 2006 r. przez ONZ konieczne, by formalnie skodyfikować te prawa,
Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych. Jej potwierdzając, że ich treść dotyczy każdego czło-
treść wyznaczyła minimalne standardy dla twór- wieka bez wyjątku, wielkie XX-wieczne ideologie
ców prawa krajowego w celu szczególnej ochro- musiały objawić swoje barbarzyńskie oblicza.
ny osób dotkniętych niepełnosprawnością. Dopiero strach przed ich powrotem stworzył
dostatecznie silny fundament do zbudowania
w sprawie praw człowieka ogólnoświatowego
konsensusu. Zanim do tego doszło, prawa
człowieka nie wychodziły poza granice jednost-
kowych aspiracji oraz teoretycznych rozważań.
15
Historia i współczesność praw człowieka
Mozolnym procesem, który trwał od stuleci, było statusu rodzinnego. Stoicy okresu rzymskiego
przełamywanie hierarchii społecznej opartej podkreślali jednak rolę godności ludzkiej i po-
wyłącznie na sile, która wykluczała jakiekolwiek trzebę jej zachowania. Jako cnotę przedstawiali
ustępstwa na rzecz rządzonych. Dorobek lat po- wolność umysłu jednostki, którą może posiąść
kazuje, że o prawa człowieka upominać się trze- nawet niewolnik, a stracić  Rzymianin. Jako
ba nie tylko w obronie przed aparatem władzy, pierwsi doszli również do wniosku, iż ludzie
ale przede wszystkim w obronie przed uciskiem w swej istocie są sobie równi. Dalsze dzieje
i dyskryminacją ze strony drugiego człowieka. pokażą, iż idea niezbywalnych praw człowieka
zyska najwięcej dzięki myślicielom i prądom
Ludzka godność u starożytnych umysłowym stawiającym w centralnym punkcie
swoich dociekań wolność. Podobne akcenty,
w dużej mierze zapożyczane z nauki stoików,
przyjmie wczesne chrześcijaństwo. Nowa wiara,
Już filozofia starożytnej Grecji zaczynała do- której wyznawcy z własnego wyboru stawiali się
strzegać, że każdej jednostce przysługują przy- poza ziemskim państwem, akcentowała równość
rodzone prawa. Stało się tak, mimo że państwo wszystkich wobec ich stwórcy, godność ludzką
w wyobrażeniu ówczesnych było jednością ze wywodząc z przekonania o kreacji gatunku ludz-
swoim obywatelem, który przestrzegając jego kiego na wzór i podobieństwo boże. Określała
praw i uczestnicząc w sprawach publicznych, również stworzenie i doskonalenie solidarnej
posiadał gwarancję swojej osobistej wolności. ludzkiej wspólnoty wokół wartości wyższych.
Komfort ten nie dotyczył jednak cudzoziemców Sektowy charakter chrześcijaństwa pierwszych
i niewolnych. Sofiści dowodzili przy tym  wbrew wieków przekształcił się diametralnie u schył-
panującym zasadom  że pierwotny charakter ku Cesarstwa Rzymskiego, kiedy to wiara ta zy-
praw naturalnych może usprawiedliwić niepo- skała rangę religii państwowej. Paradoksalnie
słuszeństwo wobec doczesnego państwa, gdy jednak rozwój chrześcijaństwa i umocnienie się
państwo to spowoduje zakłócenie naturalnego papiestwa pozwoliły na doktrynalne uzasadnie-
porządku rzeczy. Cywilizacja grecka, tworząc nie ograniczenia władzy świeckiej. Umacniające
swoją filozofię, uwolniła myśl ludzką od mo- się papiestwo, dążąc do nadrzędności nad
ralności plemiennej, zastępując ją myśleniem władzą świecką, w myśli teorii dwóch mieczy
w kategoriach humanistycznych. Piotrowych, pozwoliło na rozdzielenie religii (sa-
crum) i spraw publicznych (publicum) również
Cesarstwo rzymskie pogłębiło w umysłach poddanych.
podziały społeczeństwa, w dalszym ciągu posłu-
gując się kryterium stanu, obywatelstwa, a także
16
Średniowieczny regres polityki polskiego króla w sporze z Zakonem
czy nowy rozdział? Krzyżackim, iż  przeciwko zwalczającym pogan,
chcącym żyć pokojowo, przemawia wszelkie pra-
wo, mianowicie naturalne, boskie, kanoniczne
i cywilne . Z kwestią humanitaryzmu w odniesie-
Walki i tarcia wywołane tworzącą się nową hie- niu do pogan, świat Zachodu miał się zmierzyć
rarchią społeczną wczesnego feudalizmu dopro- dopiero wiek póz
niej, w epoce wielkich odkryć
wadziły do sytuacji, w której osłabieni monar- geograficznych i podjęcia rabunkowej eksplo-
chowie zmuszani byli pieczętować akta prawne atacji Nowego Świata. Hiszpański dominikanin
ograniczające ich władzę  dotąd absolutną. Bartolom� de Las Casas jako niemal jedyny
Zapisy Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta spośród konkwistadorów domagał się respek-
Libertorum) z 1215 r. polegały na swoistej umo- towania praw przysługujących tubylcom na rów-
wie pomiędzy monarchą, Janem bez Ziemi, a an- ni z prawami chrześcijan. Jak zapisał w swoim
gielską szlachtą i duchowieństwem. Monarcha poruszającym pamiętniku, spisanym w roku
w uroczysty i formalny sposób zobowiązywał się 1516:  ci Indianie są ludz
mi, i to wolnymi, i mają
do zachowania określonych praw  wszystkich prawo być traktowani jako ludzie i jako wolni .
wolnych ludzi , co pozwalało jego sygnatariu-
szom na odmówienie mu posłuszeństwa, gdyby Wolność, równość, rewolucja
doszło do pogwałcenia tych praw. Ograniczona
w ten sposób władza króla została wtłoczona
w ramy porządku społecznego, którego nie wol-
no jej było naruszać. Ogromnie istotne dla sprawy uznania praw
człowieka  takich, jakimi je rozumiemy dzi-
W średniowiecznej Europie siaj  było zrodzenie się filozofii oświecenio-
idea przyznania wszystkim równych praw, bez wej, dalej  możliwość spopularyzowania idei
względu na czynniki zewnętrzne, przy przyj- wolnościowych oświeceniowych myślicieli,
mowaniu człowieczeństwa jako jedynego kry- a w końcu wydarzenia, dla których idee te stały
terium, przeczyła porządkowi społecznemu się zapalnikiem. Zmiana struktury społecznej
i religijnemu. Jednak na tle epoki tym bardziej wywołana początkami rewolucji przemysłowej,
wyróżniają się osobowości, które idee obrony wzrost potrzeby tolerancji odmienności, spo-
podstawowych praw słabszych potrafiły wcielić wodowane ruchami reformacyjnymi w katoli-
w życie. Taką osobowością był rektor Wszechnicy cyzmie, oraz wzrost świadomości politycznej
Jagiellońskiej, Paweł Włodkowic. Na soborze spowodowały ożywienie piśmiennictwa na te-
w Konstancji w 1415 r. wywodził on, jako adwokat mat praw jednostki i jej stosunku do państwa.
17
Historia i współczesność praw człowieka
Koncepcja praw naturalnych, niezbywalnych przestrzegane. Od rządzących wymagał prawa
i przysługujących każdemu z ludzi z racji sa- do wolności osobistej, tolerancji religijnej oraz
mego człowieczeństwa, która miała swoich udziału społeczeństwa w podejmowaniu decy-
orędowników już w czasach przedoświecenio- zji państwowych. Jego teoria stała się podstawą
wych, teraz rozwinęła się, uwalniając się zara- nurtu liberalnego, dążącego do złagodzenia rzą-
zem od treści religijnych. Absolutystyczny styl dów monarchii poprzez ograniczenie jej konsty-
rządów, który w Europie przyjmowało coraz wię- tucją oraz zapewnienia jednostkom prawa do
cej dworów, musiał spotkać się z reakcją coraz życia, wolności i własności.
bardziej świadomego społeczeństwa. Walki na
tle rywalizacji angielskiego króla z parlamentem Idea Locke a, oprócz trwałego
w latach 1642 51 oraz podczas tzw. Chwalebnej wejścia do programu partii Wigów, nie wywar-
Rewolucji 1688 r., nadały kwestii praw jed- ła poważniejszego wpływu na społeczeństwo
nostki szczególne znaczenie. Okres zmagań angielskie. Wybrzmiała ona z mocą w innych
z absolutystycznymi praktykami rządzenia ka- okolicznościach  w sytuacji wypowiedzenia
tolickiej dynastii Stuartów zamknięty został za- posłuszeństwa angielskiemu królowi przez ko-
przysiężeniem przez nowego króla, Wilhelma lonistów zza oceanu. Dopiero mieszkańcy trzy-
III Orańskiego, w 1689 r. Deklaracji Praw (Bill nastu kolonii Ameryki Północnej, dojrzewając
of Rights). Zabezpieczała ona wpływ przedsta- do buntu motywowanego pragnieniem nieza-
wicieli poddanych na monarchów, a tym samym leżności, spróbowali wprowadzić w życie repu-
ustanawiała monarchię konstytucyjną. blikańskie i oświeceniowe wartości. Oderwani
od skostniałej Europy, mogli ustanowić społe-
To Anglia była areną działalności czeństwo, dla którego prawo do życia, wolności
jednego z czołowych przedstawicieli oświece- i własności stanowiło fundament nowo zało-
niowej myśli politycznej, Johna Locke'a. Podjął żonej republiki. Już w Deklaracji Praw Wirginii
on polemikę z obowiązującą interpretacją po- z 1776 r. zapisano, iż trzy podstawowe prawa
rządku społecznego. Przeciw koncepcji traktują-  do życia, wolności i własności  są przyrodzo-
cej króla jako ojca wszystkich swoich poddanych, ne każdej istocie ludzkiej. Z chwilą powstania
wysnuł on ideę umowy społecznej. Jak twierdził, społeczeństwa niemożliwe stało się odebranie
tylko w drodze zawarcia umowy ludzie mogli za- ich na mocy jakiejkolwiek konwencji teraz i wo-
gwarantować sobie przestrzeganie nadrzędnych bec przyszłych pokoleń. Póz
niejsza o miesiąc
praw, przekazując realizację części z nich pań- Deklaracja Niepodległości powtórzyła gwa-
stwu, a część pozostawiając w sferze własnej rancje praw za swoją stanową poprzedniczką.
autonomii. Umowa ta może zostać rozwiązana, Głosiła ona, iż  wszyscy ludzie zostali stwo-
jeżeli prawa i wolności nie będą przez władzę rzeni równi, zostali wyposażeni przez Stwórcę
18
w pewne niezbywalne prawa, między którymi Powszechnie uważano, iż jednym z głównych
są: życie, wolność i dążenie do szczęścia . powodów despotyzmu dotychczasowej władzy
Natomiast Konstytucja Stanów Zjednoczonych była nieświadomość ogółu społeczeństwa co do
z 1787 r. musiała zostać uzupełniona gwa- jego przyrodzonych praw. Oficjalne ich zdefinio-
rancjami praw i obowiązków jednostki wobec wanie i skodyfikowanie miało tę sytuację zmienić.
państwa. Zapisano to w postaci 10 poprawek, Zauważyć należy, iż Deklaracja była pierwszym
dodanych do Konstytucji w 1791 r. w trakcie pro- aktem, który odnosił się do praw i obowiązków
cedury ratyfikacyjnej. Akt ten, zwany Kartą Praw wszystkich ludzi, a nie ograniczał do mieszań-
(Bill of Rights), gwarantował obywatelom ame- ców jednego państwa czy grupy obywateli. Mimo
rykańskim prawo do wolności religijnej, prasy, swojego wysoce demokratycznego  jak na te
wyrażania opinii i zgromadzeń, ochrony przed czasy  charakteru, nie było w niej miejsca dla
bezpodstawnym przeszukaniem i konfiskatą praw kobiet i niewolników. Działaczki upomina-
własności oraz prawo do procesu sądowego. jące się o prawa kobiet uważane były nawet za
niebezpieczne radykalistki. Ogłoszenie Deklaracji
Rewolucja amerykańska ogra- Praw Kobiety i Obywatelki w 1791 r. zawiodło
niczała jednak wszelkie swoje deklaracje i gwa- Olimpię de Gouges na gilotynę. Do poważnej
rancje praw tylko do tych ludzi, którzy chcieli dyskusji nie został również dopuszczony głos
współtworzyć nową republikę. Przełomowym Angielki, Mary Wollstonecraft, która w dziele
wydarzeniem dla idei praw człowieka była na- Wołanie o prawa kobiety z 1792 r. postulowała
tomiast Rewolucja Francuska z 1789 r. Przełom równy dostęp do edukacji dla obu płci.
wyrażał się w aspiracji rewolucjonistów do
zmiany ogólnoświatowego ładu społecznego. Rzeczpospolita, realizując dość
Najważniejszymi myślicielami, pod których wpły- szczególny na forum europejskim system spra-
wem pozostawali rewolucjoniści, byli baron de wowania władzy, nie pozostawała w tyle w sfe-
Montesquieu oraz syn zegarmistrza z Genewy, rze idei.  Korzystając z pory, w jakiej się Europa
Jean Jacques Rousseau. Ich koncepcje opiera- znajduje, i z tej dogorywającej chwili myśl
ły się na racjonalizmie jednostki ludzkiej, wy- oświeceniowa w Polsce znalazła najpełniejszy
wodzonych z niego praw naturalnych każdego wyraz w Ustawie Rządowej z 1791 r., uchwa-
człowieka, teorii umowy społecznej i koniecz- lonej przez Sejm Wielki, zwanej Konstytucją
ności trójpodziału władzy. Realizować je miała 3 Maja. Zmieniając ustrój Rzeczpospolitej
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela uchwa- Obojga Narodów, Konstytucja wprowadzała
lona przez francuskie Zgromadzenie Narodowe podział na wzajemnie kontrolujące się trzy wła-
28 sierpnia 1789 r., która w założeniu była wstę- dze, gwarantowała wolność słowa i wyznania,
pem do przyszłej republikańskiej konstytucji. przyznawała niepodległość zarówno szlachcie,
19
Historia i współczesność praw człowieka
jak i mieszczanom oraz brała pod opiekę pań- konfliktów zbrojnych, opierające się na zasadzie
stwa chłopów. Bieg dziejów nie pozwolił jed- wzajemności (Konwencje genewskie z 1864 r.
nak urzeczywistnić się jej postanowieniom. i 1929 r. czy powstanie Międzynarodowego
Pozostała też dziełem nieukończonym. Jeden Czerwonego Krzyża w 1863 r.). Koniec wieku to
z jej twórców, Hugo Kołłątaj, postulował uchwa- także zwycięstwa pierwszych ogólnoświatowych
lenie kolejnej jej części, która byłaby  konsty- akcji w walce o prawa człowieka gnębionego
tucją moralną wzorowaną na francuskiej przez kolonializm. W 1904 r. Edmund Morel
Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. i Roger Casement wstrząsnęli opinią publicz-
ną poprzez doskonale przeprowadzoną akcję
Koniec świata idealistów przeciwko zbrodniom popełnianym przez urzęd-
ników Króla Belgów Leopolda II w  Wolnym
Państwie Kongo".
Rewolucja Francuska po napoleońskim epilogu Ogólny regres idei praw czło-
straciła swoją siłę intelektualnego oddziały- wieka w XIX w. nie odnosił się do walki o pra-
wania, szczególnie w porządku ustanowionym wa kobiet. W latach 50. amerykańskim ruchom
przez zwycięskie monarchie. Regres praw czło- na rzecz praw kobiet udało się uzyskać szereg
wieka nie dotyczył wyłącznie realnej polityki zmian w zakresie prawa spadkowego i rozpo-
państw. Również teoretycy i myśliciele zaczęli rządzenia swoją własnością, które pozwoliły na
traktować prawa człowieka jako naiwność minio- przejście do formułowania kolejnych, bardziej
nej epoki i niepotrzebny dogmatyzm. Uznali, iż politycznych postulatów. Przyznanie prawa wy-
poprawę pozycji jednostki w stosunkach z pań- borczego kobietom, zgodnie z żądaniami ruchu
stwem lepiej zagwarantują regulacje ekonomicz- sufrażystek, był najistotniejszą zdobyczą w za-
ne, a miejsce efemerycznej idei zajmie nauko- kresie praw człowieka przełomu XIX i XX w.
wy pozytywizm. Takie podejście dawało jednak (Nowa Zelandia 1893 r., Finlandia 1906 r., Polska
również pewne pozytywne efekty. Nowe społe- 1918 r., Wielka Brytania 1928 r.).
czeństwo po rewolucji przemysłowej wywalczy-
ło poszerzający się krąg zabezpieczeń ekono- Koniec I wojny światowej stał się
miczno-socjalnych (jak bismarckowski system dla Polaków momentem wyzwolenia po przeszło
zabezpieczenia społecznego). W drugiej połowie wieku niewoli. Utworzenie nowego własnego
XIX w. zaczęło się wykształcać, w ramach prawa państwa pozwoliło urzeczywistnić idee wolno-
międzynarodowego, tzw. prawo humanitarne. ściowe wielu pokoleń polskich bojowników o nie-
Obejmowało ono umowy zawierające regula- zależność. Nowy, własny organizm państwowy,
cje dotyczące ochrony praw jednostki w trakcie choć etnicznie i wyznaniowo niejednolity, lepiej
20
niż dyskryminujący Polaków zaborcy gwaran- by wzmocnić współpracę międzynarodową
tował podstawowe prawa swoim obywatelom. i w ten sposób zapobiec kolejnym wojnom, na
Gwarancje przestrzegania praw mniejszości były przykład powołując Ligę Narodów, ale jej zada-
zresztą jednym z warunków uznania niepodległo- nia ograniczono do mediacji w sporach między
ści krajów środkowoeuropejskich na konferencji państwami. Organizacja ta nie miała żadnych
wersalskiej. Polska Konstytucja marcowa z 1921 prerogatyw do wywierania nacisku na rządy.
r., spisana w duchu liberalizmu, zawierała obszer- Mimo to większość państw zachodnioeuro-
ny katalog praw i obowiązków obywatelskich, któ- pejskich, wywodząc historię swojego ustroju
ry zabezpieczał w pełni autonomię jednostki wo- z wielowiekowej tradycji, aspirowało do miana
bec państwa. Również jako jedna z pierwszych państw prawa. Niestety, porażka ładu wersal-
na świecie przyznawała kobietom czynne i bierne skiego oraz kryzys gospodarczy, który dotknął
prawo wyborcze. Znalazły się w niej także realne cały świat, zrodziły ideologie stanowiące cał-
gwarancje przestrzegania praw obywatelskich, kowite zaprzeczenie równości, prawa do życia
jak na przykład zakaz prewencyjnej cenzury czy i wolności osobistej czy wolności wypowiedzi.
prawo do reprezentacji parlamentarnej dla mniej- Idee te uzależniały pomyślność  Narodu od
szości narodowych. Kolejna ustawa zasadnicza, zrezygnowania z praw człowieka i oparcia ładu
Konstytucja kwietniowa z 1935 r., była już zgodna na zalegalizowanej nierówności i przemocy.
z autorytarnym duchem epoki. Prawa jednost- Fala autorytaryzmów, o różnym stopniu na-
ki zostały w niej zastąpione przez nadrzęd- tężenia, dotknęła w latach 30. XX w. większą
ność interesu zbiorowości w postaci państwa. część Europy. Najbardziej brzemienne w skutki
Artykuły dotyczące praw jednostkowych zostały były zmiany na scenie politycznej pokonanego
rozproszone, nie tworząc jednolitego katalogu. mocarstwa  Republiki Niemiec. Kryzys ekono-
Ograniczeniem praw wolnościowych było  do- miczny i polityczny oraz resentymenty związane
bro powszechne , a nie prawa innych jednostek. z upokarzającymi warunkami kapitulacji w ostat-
Pozwalało to w praktyce ustrojowej na dowolną niej wojnie spowodowały, iż społeczeństwo nie-
interpretację owego  dobra . mieckie w wyborach roku 1933 oddało władzę
partii narodowosocjalistycznej (NSDAP). Trzy
Czas krematoryjnych pieców miesiące po zwycięskich wyborach, w atmos-
ferze zastraszenia, po pożarze Reichstagu,
nazistom udało się wymusić przegłosowanie
ustaw o nadzwyczajnych pełnomocnictwach,
Okrucieństwa I wojny światowej nie przynio- pozwalających zmienić konstytucję bez kon-
sły Europie przełomu w myśleniu o prawach troli parlamentu. Uprawnienia te od razu zo-
człowieka. Czyniono, co prawda, starania, stały wykorzystane do zawieszenia wszelkich
21
Historia i współczesność praw człowieka
swobód obywatelskich i stały się fundamentem Żydów imion  Israel i  Sara do imion brzmią-
najstraszniejszego totalitaryzmu w dziejach. cych zbyt  aryjsko . Od zakazu hodowania go-
łębi pocztowych do zakazu posiadania radia czy
Mówiąc o podstawowych pra- samochodu. Wprowadzenie nakazu wbicia do
wach człowieka, których żadna władza ani dowodu osobistego litery  J osobom pochodze-
społeczeństwo nie powinny naruszać, warto nia żydowskiego pozwoliło tym łatwiej przyjąć
prześledzić, w jaki sposób  całkowicie w świe- póz
niejszą stygmatyzację Żydów za pomocą
tle prawa  odbywał się wówczas proces pozba- Gwiazdy Dawida. Tym podobne regulacje ułatwi-
wiania ludzi ich fundamentalnych praw. Zanim ły w dalszym okresie zamknięcie napiętnowanej
w umysłach nazistów dojrzała idea  ostateczne- ludności w gettach czy pozbawienie własności,
go rozwiązania kwestii żydowskiej , od pewnego aż w końcu doprowadziły do społecznej akcep-
czasu już realizowano systematyczne wyklucza- tacji eksterminacji swoich współobywateli.
nie osób tej narodowości z kolejnych dziedzin
życia publicznego, gospodarczego, a w końcu Jednostka, której prawa były
nastąpiło prawne ich wykluczenie z grona oby- deptane przez cały aparat państwa przy bierno-
wateli. Długą listę antyżydowskiego ustawodaw- ści milczącej większości, nie miała żadnej praw-
stwa  już po miesiącu nazistowskich rządów nej możliwości wyrażenia swojego sprzeciwu.
 otworzono ustawą o stanie urzędniczym, wy- Tę niemoc starano się jednak przezwyciężyć.
kluczającą Żydów z możliwości pełnienia funkcji Liga Narodów powołana została między innymi
publicznych. Następnie zamknięto im dostęp do do ochrony mniejszości etnicznych przed prak-
wolnych zawodów, ograniczono dostęp do uni- tykami dyskryminacyjnymi państw narodowych.
wersytetów. Kolejne lata to pozbawienie ludności Mieszkający na niemieckim Górnym Śląsku nie-
żydowskiej możliwości pełnienia służby w armii, miecki Żyd, Franz Bernheim (1899 1990), na
wykonywania zawodu nauczyciela, weterynarza, mocy dyskryminacyjnych ustaw został w 1933 r.
doradcy podatkowego czy handlarza bronią. pozbawiony pracy. W odpowiedzi na to wniósł
Ustawy Norymberskie z 1935 r. ostatecznie od- do Ligi Narodów skargę na praktyki rządu nie-
kryły charakter nowej narodowosocjalistycznej mieckiego. Powołał się w niej na złamanie pol-
Rzeszy. Ustawa o czystości krwi penalizowała sko-niemieckiej Konwencji z 1922 r. o ochronie
związki z przedstawicielami innych  ras , a ist- mniejszości narodowych na Górnym Śląsku.
niejące mieszane małżeństwa zalecała rozwią- Po długiej i żmudnej batalii prawnej Rada Ligi
zać. Tym najdrastyczniejszym regulacjom to- Narodów zażądała od rządu niemieckiego przy-
warzyszyły obostrzenia drobniejsze, ale równie wrócenia praw mniejszości na terenie Górnego
upokarzające. Od zakazu zmiany nazwisk na Śląska. Tylko tam, ponieważ powołana konwen-
nieżydowskie po konieczność dodawania przez cja odnosiła się tylko do tych terenów. Berlin,
22
dbający w tym czasie o poprawne stosunki Powodem powrotu idei w XVII-
międzynarodowe, złagodził swój dyskrymina- -wiecznej formie było trudno pojmowalne zło,
cyjny reżim dla tej jednej prowincji, dzięki cze- jakie na Europę sprowadził nazizm. Nie mieści-
mu śląscy Żydzi do 1937 r. nie musieli znosić ła się w dotychczasowym porządku szybkość
nazistowskich szykan. Ukazana jednak słabość i łatwość zaprzeczenia fundamentalnym pra-
ochrony praw człowieka na mocy konwencji, wom przez cywilizowane państwo europejskie,
wywołała zainteresowanie uchwaleniem uni- zbrodnie dokonane legalnymi środkami przez
wersalnego zbioru praw. Delegaci Polski, w tym demokratycznie przecież wybrane władze.
prof. Rafał Lemkin (póz
niejszy twórca terminu Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwa-
 ludobójstwo ), przedstawili projekt rezolucji lona w 1948 r. w drodze rezolucji Zgromadzenia
określających uniwersalne prawa mniejszości Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych
narodowych. Rada Ligi Narodów przyjęła jed- (powstałej w 1945 r.) odniosła się do tego w pre-
nak dokument w mocno zneutralizowanej wersji. ambule słowami:  brak poszanowania i pogar-
da dla praw człowieka doprowadziły do aktów
Nowy początek dla praw człowieka barbarzyństwa, które wstrząsnęły sumieniem
ludzkości . Jednocześnie ustanowiła całkowicie
nową jakość w światowym systemie ochrony
jednostki. Pierwszy raz powstał akt prawdziwie
Wybuch wojny uzmysłowił społeczności mię- powszechny, uchwalony głosami państw wszyst-
dzynarodowej, jaki jest koszt braku skuteczne- kich kontynentów, systemów politycznych i tra-
go ponadpaństwowego systemu bezpieczeń- dycji kulturowych. Pozostawał on jednak pod
stwa i ochrony godności ludzkiej. Potrzebę najmocniejszym wpływem zachodniej myśli
zmian w tym zakresie zauważono już po ataku przedstawicieli prawa natury i skoncentrowania
na Polskę. Rozszerzenie się działań wojennych się na prawach jednostki. Było to możliwe dzięki
na cały świat spowodowało, iż sprzymierzone uniknięciu dyskusji o teoretycznych, etycznych,
mocarstwa uczyniły zachowanie praw człowie- filozoficznych czy religijnych podstawach owych
ka jednym z głównych motywów dalszej walki. praw. Zatem kwestia ugruntowania artykułów
Potwierdzająca tę wolę państw sprzymierzonych Deklaracji ustąpić musiała jej słuszności wywo-
Karta Atlantycka podpisana została już w 1941 r. dzonej z historycznego doświadczenia.
Kolejne dokumenty  Deklaracja Narodów
Zjednoczonych z 1942 r. i Karta Narodów Zjedno- W przeciwieństwie do Ligi Na-
czonych z 1945 r. podkreślały konieczność usta- rodów, Organizacja Narodów Zjednoczonych nie
nowienia uniwersalnego katalogu praw, opartego przewidziała jednak żadnego instrumentu po-
na tradycji praw człowieka i obywatela. zwalającego na składanie indywidualnych skarg
23
Historia i współczesność praw człowieka
na łamanie praw człowieka. Brak jakiejkolwiek człowieka został podniesiony dopiero poprzez
możliwości nacisku na rządy sprawiał, że głów- ratyfikację obu paktów. W 1976 r. wszedł rów-
ną funkcją Deklaracji była edukacja społeczeń- nież w życie Pierwszy Protokół Fakultatywny dla
stwa w duchu powojennej filozofii praw czło- Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich
wieka, przyjaz
ni i tolerancji między Narodami i Politycznych, który udostępnił możliwość
Zjednoczonymi. Jednak zimna wojna zawiesiła złożenia indywidualnej skargi do Komisji Praw
możliwość jakiegokolwiek rozwoju idei praw Człowieka po wyczerpaniu wszystkich prawnych
człowieka. Jeszcze dwie dekady trwały dyskusje środków w kraju macierzystym.
na forum ONZ, które nabrały wyrazu walki po-
litycznej i stały się jedną z aren zimnej wojny. Międzynarodowy Pakt Praw
Do nowego otwarcia przyczynił się koniec epoki Obywatelskich i Politycznych gwarantował
kolonialnej i  rok Afryki (1960), który wiązał się określone prawa jednostkom, których państwo
z poszerzeniem ONZ o wielu nowych członków. w żaden sposób nie może ograniczyć. Jednak
Budził się tzw. Trzeci Świat, który w realizacji już artykuł pierwszy stanowi odstępstwo od po-
praw człowieka na arenie międzynarodowej wi- dejścia jednostkowego. Odstępstwem tym jest
dział jedną z niewielu szans walki o swoje poli- zawarte w tym artykule prawo do samostanowie-
tyczne znaczenie. nia narodów, które odwołuje się do zbiorowości,
nie zaś jednostki. W dalszej część konsekwent-
Dopiero rok 1966 przyniósł nie już określa, jakie zobowiązania ma państwo
finał tym zmaganiom. Przyjęcie Paktu Praw w stosunku do swoich obywateli. Dopuszczalne
Obywatelskich i Politycznych oraz Paktu Praw jest ich ograniczenie jedynie w sytuacji wyjąt-
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych kowej i w sposób adekwatny do sytuacji. Mimo
oznaczało domknięcie światowego syste- to ewentualne ograniczenia nie mogą być skie-
mu ochrony jednostki. Jednak na ich wejście rowane tylko do części społeczeństwa i w żad-
w życie trzeba było poczekać kolejne 10 lat. nym razie nie mogą opierać się na kategoriach
Procedura przewidywała dla pełnej ich mocy dyskryminacyjnych.
prawnej spełnienie warunku ratyfikacji przez
przynajmniej 35 państw. Stało się to dopiero Pakt Praw Gospodarczych,
3 stycznia 1976 r. Wszystkie trzy przyjęte przez Społecznych i Kulturalnych podobnie kon-
ONZ dokumenty tworzą Międzynarodową kretyzuje zestaw praw, które znalazły się
Kartę Praw Człowieka. Deklaracja z 1948 r. w Powszechnej Deklaracja Praw Człowieka. Tutaj
była powszechnie uważana za obowiązują- jednak w większym stopniu obliguje się państwa
cy standard, do rangi obowiązującego pra- do zapewnienia swoim obywatelom takich wa-
wa międzynarodowego system ochrony praw runków, aby mogli jak najpełniej realizować
24
swoje zamierzenia i pasje. Zachęcała rządy do praw człowieka w Europie. Przede wszystkim
kształtowania warunków prawnych tak, aby za- był to przełomowy moment dla organizacji wal-
pewniły obywatelom realizację prawa do pracy, czących z komunistycznym reżimem w Europie
a przede wszystkim jej sprawiedliwych warun- Wschodniej. Dzięki niemu uzyskiwały one akt
ków, zrzeszania się w związkach zawodowych prawa międzynarodowego zobowiązujący rządy
i prawo do strajku, prawo do ochrony zdrowia, do przestrzegania praw człowieka, na którego
zabezpieczenia społecznego, a także prawo do przepisy mogli się powoływać. Pierwsza grupa
bezpłatnej edukacji. Podział na dwa powyższe opozycyjna w bloku wschodnim wzywająca wła-
pakty wynikał z odmienności drogi, jaką prawa dze do respektowania postanowień helsińskich
zawarte w każdym z nich mogły być realizowane. powstała w ZSRR. Była to Moskiewska Grupa
Helsińska, założona w 1976 r. przez grupę dysy-
Europa, nie wyłączając się z bu- dentów skupionych wokół Andreja Sacharowa.
dowy systemu oenzetowskiego, rozwinęła spe- Rok póz
niej powstała analogiczna Ukraińska
cjalistyczny mechanizm chronienia praw jed- Grupa Helsińska. W Czechosłowacji respekto-
nostki. Rada Europy, jako część tego systemu, wania praw człowieka wynikających z międzyna-
powołała w 1950 r. Europejską Konwencję Praw rodowych konwencji domagało się środowisko
Człowieka, która została ratyfikowana i weszła skupione wokół sygnatariuszy Karty 77.
w życie w 1953 r. Miała ona gwarantować na te-
renie państw członkowskich Rady respektowanie Lata 70. stanowią moment
większości postanowień Powszechnej Deklaracji zwrotny dla obrońców praw człowieka na całym
Praw Człowieka. Z kolei na jej podstawie powoła- świecie. Miał na to wpływ wybór w listopadzie
no Europejski Trybunał Praw Człowieka  obecnie 1976 r. na prezydenta Stanów Zjednoczonych
najskuteczniejsze narzędzie dochodzenia praw Jimmy'ego Cartera, który osią swojej polityki
człowieka po wyczerpaniu wszystkich środków uczynił właśnie obronę praw człowieka. Istotny
przewidzianych w kraju. wpływ na kształt prezydentury Cartera miał
jego doradca ds. bezpieczeństwa narodowego
Niezwykle istotne znacznie dla Zbigniew Brzeziński. Od tej chwili Zachód sta-
Europy miało podpisanie 1 sierpnia 1975 r. Aktu rał się wywierać nacisk na kraje komunistycz-
Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współ- ne. Wobec powrotu praw człowieka do głów-
pracy w Europie (postanowienia helsińskie). nego nurtu polityki, zaczęły się intensywnie
Dzięki szerokiemu kręgowi sygnatariuszy z obu rozwijać organizacje pozarządowe. Amnesty
stron żelaznej kurtyny i zawartym w nim gwaran- International, organizacja założona w 1977 r.
cjom respektowania praw człowieka, powstał do- w związku z akcją nacisku na rząd Portugalii
kument, który otwierał nowy rozdział w historii do zwolnień więz
niów politycznych, w tym
25
Historia i współczesność praw człowieka
samym roku dostała Pokojową Nagrodę Nobla. deklarowali rządzący, również nigdy nie znalazły
Organizacje walczące o międzynarodowe uzna- zaspokojenia. Społeczny opór tak naprawdę 
nie zaczęły powstawać lawinowo. Wymieniając od czasu wojny po rok 1989  nigdy nie ustał,
kolejne najważniejsze: Helsinki Watch (prze- choć ostatnia niezależna partia polityczna, PSL,
kształcone w Human Rights Watch), Lawers przestała funkcjonować już w 1947 r. po sfałszo-
Comittee for Human Rights oraz International wanym referendum.
Human Rights Law Group.
Dopiero po przyjęciu postano-
Godność człowieka w ludowej wień helsińskich i w oparciu o żądanie ratyfikacji
ojczyz
nie Międzynarodowej Karty Praw Człowieka opozy-
cja wypracowała najbardziej odpowiednią formę
walki z ustrojem. Iskrą do powstania pierwszej
jawnej grupy była chęć obrony robotników re-
Polska w swoim peerelowskim wydaniu była presjonowanych po wydarzeniach w Radomiu,
krajem, który prawa człowieka i obywatela znał Ursusie i Płocku w czerwcu 1976 r. To na ich
tylko z deklaratywnych aktów prawnych (VIII roz- fali powstał Komitet Obrony Robotników (KOR),
dział Konstytucji PRL z 1952 r. o prawach obywa- skupiony wokół tzw. grupy komandosów (Jacek
telskich) i specyficznie pojętej ludowej prawo- Kuroń, Karol Modzelewski) i starszego pokolenia
rządności. W okresie stalinowskim korzystała inteligencji. Już sama nazwa była wyzwaniem
z wszelkich totalitarnych form odbierania godno- dla władzy, która od dziesięcioleci rządziła kra-
ści swoim obywatelom, stosując skrytobójstwa, jem pod szyldem Polskiej Zjednoczonej Partii
mord sądowy i inne formy nękania. W dalszym Robotniczej. W swoim apelu, zawiadamiającym
okresie represje zelżały, pozostały jednak pod- władze o powołaniu jawnej organizacji pomo-
stawowe narzędzia autorytarnego państwa, takie cowej, członkowie KOR w obronie robotników
jak: brak wolności słowa, cenzura prewencyjna, powoływali się bezpośrednio na prawa człowie-
łamanie tajemnicy korespondencji, kara po- ka, jako standard uznany w prawie międzyna-
zbawienia wolności za przekonania polityczne. rodowym i obowiązujący w polskim prawodaw-
Bardzo często łączone były również z narusze- stwie. W kolejnych latach komitet przekształcił
niem nietykalności cielesnej. Ingerowanie w sfe- się w Komitet Samoobrony Społecznej  KOR ,
rę wolności wyznania, swobodę przemieszczania włączając do swojej działalności walkę o in-
się, inwigilacja przez tajne służby nie ustały wła- stytucjonalne zabezpieczanie praw i wolności
ściwie do końca. Roszczenia obywateli PRL zwią- obywatelskich, popieranie i obronę inicjatyw
zane z prawami w sferze socjalnej, mimo socjali- społecznych zmierzających do obrony praw
stycznego i robotniczego charakteru ustroju, jaki człowieka i obywatela. Jego działanie stanowiło
26
precedens przede wszystkim pod względem w Europie (KBWE) na przełomie 1979/1980 r.
jawności funkcjonowania, wszyscy członkowie doprowadziły do porozumień, których realizato-
Komitetu znani byli z imienia i nazwiska, a co rem w Polsce starała się być niejawna Komisja
więcej  do powszechnej wiadomości podano Helsińska. Opracowała ona raport na temat
ich numery telefonów. Przedmiotem działania przestrzegania praw człowieka w Polsce. Został
były przede wszystkim: żądanie amnestii dla on przekazany na kolejną turę konferencji KBWE
zatrzymanych robotników, zbiórka i dystrybucja w Madrycie w 1980 r. i wywarł silny wpływ na jej
pomocy finansowej dla ich rodzin oraz organi- przebieg. Znalazł się w nim opis praktyk apara-
zowanie pomocy prawnej. tu państwowego, które świadczyły o jego tota-
litarnym charakterze. Największa część raportu
Pod wpływem powiększające- poświęcona została praktykom inwigilacji oraz
go się w świecie zachodnim prestiżu idei praw nadużyciom wymiaru sprawiedliwości, jawiące-
człowieka, opozycja demokratyczna w Polsce go się jako  posłuszny instrument w dyspozycji
doszła do wniosku, iż konieczne jest silniejsze władz partyjnych .
podkreślenie praw człowieka jako fundamentu
jej działalności. 25 marca 1977 r. część środo- Pierwsza dekada nowoczesnej
wiska opozycyjnego z Leszkiem Moczulskim na opozycji przyniosła ogromny wpływ na świa-
czele zawiązała Ruch Obrony Praw Człowieka domość łamania przyrodzonych praw i koniecz-
i Obywatela (ROPCiO). W inicjującym jego ność społecznego zanegowania takiego stanu
działalność Apelu do społeczeństwa polskiego rzeczy. Dalszy rozwój ruchów wolnościowych
i oświadczeniach założyciele podkreślali, iż jako pokazuje nader dobitnie, czym w praktyce jest
ruch społeczny chcą współpracować z władza- wsparcie idei niezbywalnych praw. Następny
mi przy wprowadzaniu w życie praw obywatel- etap opierał się już w głównej mierze na walce
skich, a także wpływać na zmianę tych norm, o prawa nie tylko polityczne, wolnościowe i nie-
które odbiegają od Karty ONZ. Deklarowali rów- podległościowe, ale i przede wszystkim socjal-
nież, iż mają zamiar sukcesywnie informować ne. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy
ONZ o stanie przestrzegania praw człowieka  Solidarność , łącząc środowiska robotnicze
w PRL. Podobne zadania stawiały przed sobą i inteligenckie, utworzył 10-milionowy ruch, na
powstałe póz
niej w wyniku rozpadu ROPCiO, którego legalizację władze musiały wyrazić zgo-
Ruch Młodej Polski i Konfederacja Polski dę. Reżim nie mógł już ignorować społeczeń-
Niepodległej. stwa, a przełom był nieunikniony. Nie zmieniła
tego również próba zduszenia społecznego
Kolejne tury negocjacyjne w ra- entuzjazmu przy pomocy wojskowego prze-
mach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy wrotu (stan wojenny 1981 1983 r.). Rozpoczął
27
Historia i współczesność praw człowieka
się powolny demontaż aparatu przemocy. zawarty nawiązuje do Powszechnej Deklaracji
Transformacja ustrojowa z 1989 r. przyniosła ra- Praw Człowieka z 1948 r. i jej dziedzictwa.
dykalną poprawę w kwestii przestrzegania praw Konstytucja III RP za podstawę wszystkich war-
człowieka w Polsce i była początkiem końca ko- tości uznała przyrodzoną i niezbywalną godność
munistycznych reżimów w Europie Wschodniej. człowieka oraz ochronę jej wolności. Duch praw
człowieka widoczny jest także w określeniu
Prawa człowieka w wolnej Polsce podstawowych zadań państwa, gdzie ich prze-
strzeganie zostało wymienione obok ochrony
niepodległości oraz obrony terytorium. Do za-
chowania praw jednostki wyznacza ona rów-
Stopień przestrzegania standardów praw czło- nież, oprócz powszechnego wymiaru sprawie-
wieka w dzisiejszej Polsce jest nieporównywal- dliwości, szereg instytucji takich jak Trybunał
nie wyższy niż w okresie sprzed 1989 r. De- Konstytucyjny, Trybunał Stanu czy Rzecznik
mokratyczne państwo prawa z założenia jest Praw Obywatelskich.
miejscem, gdzie każda jednostka może być wol-
na od nadmiaru ingerencji w swoją autonomię Możliwość skargi do Rzecznika
oraz może mieć zapewnione warunki do pełnej Praw Obywatelskich jest jednym z głównych
realizacji swoich zamierzeń i pasji. Jednak, tak narzędzi prawnych obywateli Polski, mogących
jak państwo autorytarne ze swej istoty ogranicza w ten sposób alarmować o łamaniu ich pod-
prawa człowieka, tak demokracja nie daje auto- stawowych praw przy bezczynności instytucji
matycznie pełnej gwarancji ich przestrzegania. państwowych. Jego efektywność zapewnia nie-
Mimo że konstytucja nowego państwa powstała zawisłość i niezależność od wszystkich innych
dopiero w 1997 r., to od początku demokratycz- urzędów w Polsce, choć krytykowane jest jego
nie wybrane władze podkreślały chęć aktywne- zbytnie powiązanie z parlamentem. Niemniej,
go uczestnictwa w światowym systemie ochro- tak jak w większości państw demokratycznych,
ny praw człowieka i wolę do ich zapewnienia w walce o zachowanie standardów praw czło-
w kraju. Rewizja naczelnych zasad PRL została wieka największą pracę wykonują organizacje
przeprowadzona już w 1989 r., a Polska stała pozarządowe (NGOs  non-governmental or-
się członkiem Rady Europy w 1991 r. i w 1993 r. ganizations). Ważnym z
ródłem informacji o sy-
sygnatariuszem Europejskiej Konwencji Praw tuacji w kraju są raporty i kampanie społeczne
Człowieka. W Konstytucji RP, która weszła w ży- takich organizacji, jak: Amnesty International
cie 17 paz
dziernika 1997 r. w II rozdziale znalazły czy Human Rights Watch, będących oddziałami
się przepisy dotyczące  Wolności, praw i obo- międzynarodowych organizacji, a także działania
wiązków człowieka i obywatela . Katalog w nim Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, zajmującej
28
się edukacją i monitorowaniem instytucji pu- Kwestia przestrzegania praw
blicznych, Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny człowieka w kontekście walki z terroryzmem
Nieć, udzielającej bezpłatnej pomocy prawnej jest jednym z największych wyzwań dla tej idei
w zakresie praw człowieka, czy La Strada  orga- od czasów zimnej wojny. Zwiększanie poczu-
nizacji zajmującej się problemem handlu ludz
mi. cia bezpieczeństwa w społeczeństwie odbywa
się kosztem wielu praw i ograniczenia jednost-
W raportach dotyczących Pol- kowych wolności. Jest to niezwykle trudne wy-
ski powtarzają się zarzuty o niedostatecznej zwanie dla idei praw człowieka, gdyż rządzący,
ochronie praw przysługujących więz
niom oraz posługując się pretekstem w postaci zagroże-
naruszanie prywatności osób w instytucjach nia, łatwo mogą przekroczyć umowną granicę
izolacyjnych. Poważnym problemem jest rów- między bezpieczeństwem a ingerencją w auto-
nież nadużywanie przez polską prokuraturę in- nomię jednostki.
stytucji tymczasowego aresztowania, z której
zbyt często korzysta się w przypadku błahych W problem ten wpisuje się rów-
przestępstw, niewymagających tego typu środ- nież kolejny z aspektów nadaktywności państwa
ka zapobiegawczego. Pozostawiająca wiele do w sprawie naszego  bezpieczeństwa . Granica
życzenia sprawność instytucji państwowych prawa do prywatności i anonimowości zaczyna
jest powodem naruszeń praw socjalnych, ta- się niebiezpiecznie przesuwać. Spowodowane
kich jak: prawo do opieki zdrowotnej, prawo jest to coraz większym rozwojem techniki, po-
do edukacji. zwalającym na coraz doskonalsze systemy mo-
nitoringu ulic czy gromadzenia danych osobo-
W kontekst globalnego kryzysu wych, danych zdrowotnych czy wszelkich innych.
praw człowieka związanego ze wzmożeniem Globalizujący się świat przynosi również inne
 wojny z terrorem po 11 września 2001 r. wpi- zagrożenia niż autorytarne państwa. Coraz sil-
sała się sprawa tajnych więzień CIA na terenie niejszym podmiotem dysponującym aparatem
Polski. Poważne poszlaki wskazują, iż w la- i środkami często przewyższającymi państwa są
tach 2002 2003 wzięci do niewoli członkowie ponadnarodowe korporacje. Prawa człowieka do
Al-Kaidy byli przetrzymywani na terenie bazy tej pory skoncentrowane na ochronie jednostki
w Starych Kiejkutach i tam poddawani tortu- wobec państwa, w takim samym stopniu muszą
rom. W pozakonstytucyjny sposób zezwolono na chronić je wobec korporacji. Tymczasem organi-
przetrzymywanie obcych obywateli na obszarze zacje te nakierowane na zysk, za konsekwencje
wyjętym z jurysdykcji polskich władz. Sprawa ta swoich działań odpowiadają tylko przed swymi
wywołała silną krytykę międzynarodowej i krajo- właścicielami, często skutecznie unikając odpo-
wej opinii publicznej. wiedzialności prawnej.
29
Historia i współczesność praw człowieka
Według raportu Freedom in The
World 2012, corocznie przygotowywanego przez
amerykańską organizację Freedom House, na
świecie jest 195 niepodległych państw, z których 87
respektuje prawa swoich obywateli. Pośród nich
od wielu lat znajduje się Polska. Udział państw
utrzymujących standardy praw człowieka od po-
czątku lat 70. XX w. wzrósł z 29 do 45 proc., jednak
nadal trudno jest mówić o zadowalającym skoku
jakościowym. Prawa człowieka weszły w XXI w.
w nową erę swojego rozwoju i znaczenia na arenie
międzynarodowej. Przesunięcie z
ródła najwięk-
szych zagrożeń z represyjnych, niedemokratycz-
nych rządów na rozproszone i wymykające się
dotychczasowym definicjom zjawiska może być
dla nich poważną próbą. Groz
ba ataków terrory-
stycznych, niekontrolowalne globalne korporacje
czy rozwój techniki mogą zagrozić autorytetowi
międzynarodowych praw człowieka. Dzieje się
tak poprzez arbitralne ich ograniczanie w imię
powszechnego dobra. Komplikująca się rzeczy-
wistość może prowadzić do coraz głębszej rela-
tywizacji praw człowieka. Żeby się tego ustrzec,
konieczne jest zaangażowanie w edukację oraz
zwiększanie wrażliwości na przypadki łamania
tych praw. Historia praw człowieka uczy, że osła-
bienie ich wpływu na działania ludzi i państw
nieuchronnie prowadzi do cierpienia słabszych.
W tej grupie znalez
ć się może każdy z nas.