1
Sprawozdanie z obrad sesji tematycznej
Jakich elit potrzebuje Polska?
Moderatorem sesji był doc. dr hab. Krzysztof Jasiecki z Instytutu Filozofii i Socjologii
Polskiej Akademii Nauk. W panelu wzięli udział (w kolejności wystąpień): prof. Jan
Kieniewicz (Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i Europie
Środkowowschodniej, Uniwersytet Warszawski), prof. Bohdan Jałowiecki (Centrum
Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych, Uniwersytet Warszawski), A
ukasz Hardt
(doktorant, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski), oraz prof. Janusz
Tazbir (Wydział Nauk Społecznych, Polska Akademia Nauk).
We wprowadzeniu do obrad sesji moderator naświetlił przesłanki wprowadzenia
kwestii elit do programu Kongresu Obywatelskiego. W takim kontekście zostało przywołane
utworzenie Polskiego Forum: Wartości i Rozwój przy Instytucie Badań nad Gospodarką
Rynkową, konferencje i publikacje Forum, w tym podjęcie problematyki elit i przywództwa,
czego przejawem jest zbiór artykułów Jakie elity są potrzebne Polsce? przekazany
uczestnikom Kongresu. W ramach przygotowań do Kongresu zagadnienie elit zostało uznane
za merytorycznie szczególnie bliskie problematyce demokracji i państwa, której została
poświęcona odrębna sesja tematyczna w jego drugiej części. Częścią prac przygotowawczych
do panelu było równie\
umieszczenie na stronach internetowych tez do debaty kongresowej i
związana z nimi dyskusja, której intencją było stymulowanie publicznej refleksji na temat
polskich elit. Najwa\
niejszym argumentem uzasadniającym wyodrębnienie tej problematyki
w obradach Kongresu była jakościowa zmiana kształtu sceny politycznej w Polsce będąca
następstwem wyborów parlamentarnych i prezydenckich oraz utworzeniem nowego rządu.
Okoliczności i charakter tej zmiany wywołały du\
e kontrowersje i rozczarowanie znaczącej
części wyborców. (Na przykład w czasie obrad Kongresu sonda\
e opinii wskazywały na
oczekiwania utworzenia zapowiadanego od wielu miesięcy koalicyjnego rządu PIS i PO, a
działacze Niezale\
nego Zrzeszenia Studentów protestowali przeciwko łamaniu
przedwyborczych deklaracji przez liderów partii prawicowych).
Sesja wzbudziła wyraz
ne zainteresowanie uczestników Kongresu, czego wskaz
nikiem
była du\
a frekwencja, w tym obecność znaczących postaci sceny politycznej (m.in. Marszałka
Senatu RP Bogdana Borusewicza), jak równie\
o\
ywiona, wielowątkowa dyskusja, która
wykraczała poza zaplanowane ramy czasowe obrad. Zarówno w wypowiedziach uczestników
panelu, jak w głosach dyskutantów, przewa\
ały dwa zasadnicze wątki refleksji nad elitami w
Polsce: krytyczne, diagnozujące rozmaite przyczyny i uwarunkowania ich negatywnej
percepcji oraz pozytywne, wskazujące na konieczność podejmowania określonych działań w
celu zmiany istniejącego stanu rzeczy.
W warstwie diagnostyczno-krytycznej dominował pogląd o głębokim kryzysie
przywództwa politycznego i elit w Polsce. Wśród przejawów i strategicznych wyró\
ników
takiego kryzysu wymieniano zwłaszcza brak wspólnego, państwowego projektu dla
przyszłości związany z osłabieniem więzi narodowej i niską jakością polskiej polityki przy
równoczesnym odrzucaniu przez społeczeństwo potrzeby wyodrębniania elit (prof.
Kieniewicz) oraz kształtowanie się swoistej politycznej antyelity, osób niekompetentnych i
pozostających nierzadko w konflikcie z prawem, które kompromitują nie tylko pojęcie elity i
narzucają negatywne standardy zachowań, ale tak\
e niszczą autorytet państwa (prof.
Jałowiecki). W takim kontekście zwracano uwagę na zatracenie przez elity przywódcze
 poczucia bycia dla innych , skłonność do zawłaszczania państwa i erozję kryteriów
etycznych oraz moralnych w działalności grup przywódczych, liderów politycznych i
gospodarczych. Wśród przyczyn takiego stanu rzeczy wskazywano m.in. na destrukcję
 2
kapitału społecznego, osłabienie roli rodziny w wychowaniu dzieci i młodzie\
y, odejście od
wychowawczych i formacyjnych funkcji edukacji, ilościowy rozwój szkolnictwa wy\
szego
przy równoczesnym obni\
aniu jakości edukacji absolwentów (A
. Hardt), pogarszający się
poziom debaty publicznej w Polsce, która odwołuje się do anachronicznych pojęć i doktryn
wyzwalających niechęć wobec zmian modernizacyjnych, bazującą na politycznej mobilizacji
niewykształconej, zamkniętej i ksenofobicznej części społeczeństwa (prof. Jałowiecki).
Profesor Tazbir zwrócił uwagę na historycznie zakorzenioną słabość polskich elit,
których świetność przypadła na XVI wiek i początek wieku XVII, podczas gdy póz
niej
rządzący często obni\
ali wzorce działania w sferze publicznej, jak np. w okresie rządów
saskich. Negatywne tendencje w tym względzie wzmocniły rozbiory i brak własnej
państwowości, podporządkowujący Polaków decyzjom elit innych państw  w czasach
Księstwa Warszawskiego, Królestwa Kongresowego i kompromisów zawieranych tak\
e z
innymi zaborcami. Takich tendencji nie zdołał trwale odwrócić okres II Rzeczypospolitej
zdominowany przez rządy sanacji, a tym bardziej mechanizmy władzy ukształtowane w PRL.
Inni uczestnicy obrad porównywali polskie problemy z kryzysem przywództwa widocznym
obecnie w większości państw świata, zwłaszcza na Zachodzie, który wyró\
nia m.in. brak
porozumienia elit politycznych i intelektualnych. Wskazywano równie\
na potrzebę
rozpatrywania roli elit w kontekście globalnym, kształtowania się nowych ośrodków władzy
politycznej i gospodarczej w Azji, rosnącej pozycji Chin i Indii, które nie lekcewa\
ą tej
problematyki. Przejawem tego zjawiska jest m.in. tworzenie elitarnych szkół wy\
szych w
tych krajach oraz du\
a obecność młodzie\
y azjatyckiej na najlepszych uczelniach
amerykańskich i brytyjskich (prof. Antoni Kukliński).
W warstwie pozytywnej uczestnicy panelu i dyskutanci akcentowali występowanie
wielu zale\
ności pomiędzy kondycją polskiego społeczeństwa a stanem i jakością elit ( jakie
społeczeństwo, takie elity ). Wielokrotnie podkreślano konieczność wykształcenia się
 prawdziwych elit politycznych, gospodarczych i kulturalnych bez których nie jest mo\
liwy
dalszy rozwój Polski. Bez takich elit Polska nie uzyska zdolności do stworzenia i realizacji
projektu cywilizacyjnego rozwoju kraju, projektu który odpowiadałby obecnej fazie
globalnych wyzwań. Na tym tle Prof. Tazbir zwracał uwagę na konieczność odró\
nienia
 prawdziwych elit od grup przywódczych lub warstw rządzących, które chocia\
kontrolują
instytucje władzy często nie zasługują na takie określenie. Wyszczególnił te\
trzy kluczowe
warunki umo\
liwiające definiowanie grup i warstw rządzących jako faktycznej elity, mogącej
pozyskać trwałą akceptację społeczną: 1) odpowiednie przygotowanie do sprawowania
władzy w państwie, 2) zdolność wniesienia się ponad partykularne interesy partyjne oraz 3)
poczucie obywatelskiej odpowiedzialności za aktualne i przyszłe losy kraju.
Zdaniem wielu uczestników sesji formowanie się elit spełniających określone
kryteria akceptacji wymaga w praktyce konsekwentnej realizacji wielu działań w ró\
nych
dziedzinach \
ycia społecznego. Wśród nich najczęściej wskazywano na konieczność
promowania pozytywnych wzorców zachowań w sferze publicznej, co wymaga nagradzania
działań funkcjonalnych wobec dobra publicznego, a równocześnie marginalizacji postaw
obni\
ających właściwe standardy. Formowanie elit warunkuje ugruntowanie przeświadczenia,
\
e istnieją i są stosowane pewne uniwersalne reguły polityczne, profesjonalne, prawne i
etyczne, które mają wyraz
ne cele wspierane przez społeczeństwo. Przyspieszenie
kształtowania się takich reguł mo\
na osiągnąć równie\
poprzez obni\
anie drabiny
stratyfikacyjnej - zwiększanie mo\
liwości awansu powiększających grupę ludzi
odpowiedzialnych i bardziej podmiotowych społecznie, będących potencjalnym zapleczem
kadrowym nowoczesnych elit. Pytanie  jakie elity są potrzebne? mo\
na zastąpić pytaniem
 jak udro\
nić kanały wejścia do elity? . Chodzi o tworzenie bardziej rynkowych i otwartych
mechanizmów rywalizacji politycznej i gospodarczej w których będzie mniej przywilejów
chroniących  stare układy przed konkurencją (zmiany ordynacji wyborczej, deregulacja i
 3
odbiurokratyzowanie gospodarki itd.). Zauwa\
ano równie\
, \
e Polska potrzebuje wielu elit w
ró\
nych dziedzinach \
ycia społecznego. Oprócz przywódców politycznych i gospodarczych
niezbędne są równie\
elity zawodowe  dobrzy nauczyciele, lekarze bądz
hydraulicy.
Dyskutanci wskazywali na ró\
ne zasoby społeczne i instytucjonalne u\
yteczne w procesie
kształtowania elit - wzmacnianie wychowawczej roli rodziny i systemu edukacyjnego
nastawionych nie tylko na kształtowanie kompetencji praktycznych i technicznych
umiejętności, lecz równie\
afirmującego tradycyjne, pozytywne wartości zaadoptowane do
nowych wyzwań,  uczenie bycia dla innych (A
. Hardt), budowanie więzi i to\
samości
narodowej opartej na dziedzictwie swojej kultury, m.in. etosie polskiej inteligencji (dr
El\
bieta Skotnicka  Illasiewicz), jak równie\
europejskiego systemu wartości odnoszonych
do globalnych powiązań i zale\
ności (prof. Kieniewicz).
Uruchomienie tych zasobów wymaga reform w sferze edukacji, w tym tworzenia lub
wzmacniania dobrych,  elitarnych uczelni, jak równie\
 jak zauwa\
ył prof. Regulski -
rozwijania oddolnych mechanizmów społeczeństwa obywatelskiego, samorządu
terytorialnego i organizacji pozarządowych. (Na tę ostatnią kwestię zwracało uwagę wielu
dyskutantów traktujących takie mechanizmy jako dobrą szkołę demokracji i wartościowy
kanał naboru potencjalnych elit). Zdaniem prof. Jałowieckiego szansę na jakościową zmianę
elit zwiększają przede wszystkim kwestie generacyjne, dochodzenie do głosu młodego
pokolenie wychowanego ju\
w innym systemie wartości, bardziej europejskiego,
pozbawionego kompleksów i urazów, otwartego na świat i zwróconego ku przyszłości.
Generalnie uczestnicy obrad ambiwalentnie postrzegali szanse i zagro\
enia związane z nową
sytuacją polityczną ukształtowaną po wyborach parlamentarnych i prezydenckich. Oprócz
oczekiwań związanych z zapowiedziami przebudowy i usprawnienia aparatu państwa oraz
energicznego zwalczania korupcji wyra\
ano obawy o jakość dialogu pomiędzy ró\
nymi
środowiskami politycznymi i społecznymi, tworzenia mechanizmów współdziałania i
kooperacji, przełamywania fragmentacji i podziałów zaostrzonych wskutek kampanii
politycznych ostatnich kilku miesięcy.