R ozmowa
Badania podstawowe uchylają
kurtynę niewiedzy, światy niezbadane
Rozmowa z dr hab. Marią Kopacz, profesorem Politechniki Rzeszowskiej
Jacek Stachiewicz: One latają w powie- Ale& tematyka flawonoidów na Wydział
trzu? Chemiczny Politechniki Rzeszowskiej
przywędrowała z Wrocławia&
Dr hab. Maria Kopacz: O czym Pan mówi?
& zapewne wraz z Panią.
O flawonoidach.
Owszem, ze mną. We Wrocławiu praco-
Ależ Pan wymyślił...
wałam w Akademii Medycznej, na Wy-
Ale podobno są wokół nas.
dziale Farmacji. Moim szefem był, nie-
Są. Szczególnie wokół tych, którzy lubią
żyjący już, profesor Janusz Terpiłowski,
zieleń, naturalną oczywiście.
który zajmował się między innymi flawo-
noidami. Już wtedy było wiadomo, że
Na liściach tych kwiatków stojących na
flawonoidy to związki występujące tylko
Pani biurku też są.
w świecie roślin i że mają one znaczące
Są. Ale nie  na , tylko  w .
właściwości lecznicze. Profesor Terpi-
W tych kaktusikach także?
łowski był nieorganikiem, podobnie jak
Także. Flawonoidy występują właściwie
ja, i zajmował się połączeniami flawono-
we wszystkich roślinach rodzin wyższych.
idów z jonami metali.
Które rośliny należą do rodzin wyższych?
Dlaczego akurat z jonami metali?
Te które rosną i kwitną, także drzewa
Bo okazuje się, że oprócz zdrowotnych
i krzewy.
cech flawonoidów, mają one jeszcze
właściwości łączenia się z metalami.
A do rodzin niższych?
I ta ich cecha ma duże zastosowanie
Nie wykryto flawonoidów w grzybach i po-
w chemii przy oznaczaniu jonów metali
rostach.
metodą spektrofotometryczną. Niektóre
Z pobieżnej lekcji, którą przeszedłem
z flawonoidów, a znanych nam dzisiaj
przed spotkaniem z Panią profesor,
jest około cztery tysięcy, to bardzo po-
wyniosłem, że flawonoidy mają wręcz
pularne barwniki. Na przykład kwerce-
chronić rośliny przed grzybami.
tyna występuje we wszystkich kwiatach
Jak na pobieżną lekcję, to na razie jest Pan
żółtych, korach drzew, w korzeniach nie-
na poziomie cokolwiek dostatecznym.
których roślin, szczególnie tych o żółtej
barwie. Kwercetyna jest bardzo silnym
Barwa roślin mówi nam o tym, czy mają
żółtym barwnikiem i okazuje się, że ten
mniej lub więcej flawonoidów?
związek wiąże się między innymi z jona-
Tak.
mi takich metali, jak glin, gal, ind, żela-
Im bardziej nasycona żółcień, tym ich więcej?
zo, miedz
, kobalt, nikiel.
Tak, a tym ich mniej im mocniejsza zieleń,
Jakie jest praktyczne zastosowanie
bo więcej w niej chlorofilu, a to on decydu-
tej cechy kwercetyny?
je o nasyceniu rośliny kolorem zielonym.
Gdy mamy jakąś mieszaninę niezna-
U roślin, u których więcej żółci, brązu, ko-
nych metali w roztworze, czy nieznany
ści słoniowej, także bieli, tym flawonoidów
stop metali i chcemy się dowiedzieć, jaki
więcej. Tak wykazują dotychczasowe ba-
jest tego skład, kwercetyna pozwoli nam
dania.
dokonać jakościowych i ilościowych
Na drzwiach Pani gabinetu tabliczka
oznaczeń tych metali, o których przed
informuje, że jest to Zakład Chemii Nie-
chwilą mówiłam.
organicznej i Analitycznej.
Kiedy ludzkość doznała olśnienia, że
Nie inaczej.
flawonoidy mają cechy lecznicze?
A flawonoidy, skoro występują w rośli-
Bardzo dawno temu. Z piśmiennictwa
nach, muszą być związkami organicz-
wnosząc należałoby wskazać na wiek
nymi  taka wiedza pozostała jeszcze
XIX, ale sądzę, że było to wiek, dwa,
we mnie z niegdysiejszych lekcji che-
a może nawet trzy wieki wcześniej. To
mii i znajomości z chemikami.
się działo na tej zasadzie, że ktoś za-
Zgadza się.
uważył, że dana roślina ma takie, a dru-
ga inne właściwości lecznicze. Działo
Ale&
18
JS
Dominik Zawistowski
się to oczywiście bez świadomości, że tę Flawonoidy stosuje się w leczeniu chorób my, nie ma nikogo, kto chciałby pójść
cechę mają pewne związki roślin, które układu krążenia, w niektórych chorobach parę kroków dalej i przenieść te odkrycia
póz
niej wyodrębniono i nazwano flawo- nowotworowych, a także w chorobach do etapu produkcji.
noidami. neurologicznych. U ponad 300 gatunków
Bo nie ma pieniędzy?
roślin jadalnych i leczniczych wykryto też
Kiedy po raz pierwszy wyodrębniono
Bo nie ma pieniędzy. W naszym zakła-
związki chroniące nas przed chorobami
te związki?
dzie opracowaliśmy pewne substancje
wywołanymi mutacją genową. Są to związ-
Wielkie zasługi ma w tym względzie Sta-
jako preparaty lecznicze, ale poza publi-
ki powstrzymujące degenerację genów.
nisław Kostanecki, polski chemik, który
kacjami i patentami, które na to mamy,
Ale to nie wszystko& Związki z grupy bio-
żył w latach 1860-1910. Zajął się bada-
nic się dalej nie dzieje. Nie ma pienię-
flawonoidów biorą udział w aktywacji ukła-
niem roślin pod kątem naukowym  dla-
dzy, nie ma firm farmaceutycznych, któ-
du immunologicznego.
czego ta czy inna roślina ma takie albo
re chciałby w to zainwestować i potem
Wpływają na zwiększenie odporności
inne właściwości lecznicze. To była skru-
zarabiać. Wprowadzenie leku jest bar-
organizmu?
pulatna, żmudna praca. Zdołał wyodręb-
dzo kosztowne - trzeba go przebadać
nić sporą liczbę flawonoidów. Opracował
Tak, i to bardzo. Związki naturalne, któ- najpierw na zwierzętach, potem klinicz-
nie tylko sposoby uzyskiwania z roślin
re nazywa się fachowo bioflawonoidami, nie. Nikt u nas w Polsce nie jest skory do
tych substancji, ale i syntezy chemiczne
mają niezwykłą zdolność zmiatania wol- podjęcia takiego ryzyka.
niektórych flawonoidów. On tę dziedzinę
nych rodników, ponieważ mają bardzo sil-
Jakie preparaty Pani i współpracow-
wiedzy usystematyzował i dopiero potem
ne właściwości antyutleniające.
nicy opracowaliście?
wielu naukowców zainteresowało się fla-
A wolne rodniki to te świństwa, które
Flawonoidy wydzielanie z roślin mają
wonoidami. Zasłużył na Nobla.
są przyczyną wielu chorób, z nowotwo-
jedną wadę - są nierozpuszczalne w wo-
Powiedziała Pani, że znamy dziś oko-
rami na czele?
dzie, co zarówno utrudnia prowadzenie
ło cztery tysiące flawonoidów i że
Wolne rodniki uszkadzają komórki w na- badań, jak i stosowanie tych związków
mamy na ich temat sporą wiedzę. Czy
szych organizmach, a preparaty zawiera- w medycynie. Jeśli preparat rozpuszcza
ta wiedza dotyczy ich właściwości
jące flawonoidy temu przeciwdziałają. Ale się w wodzie albo w rozpuszczalnikach,
i zastosowania w lecznictwie?
to nie wszystko& Niektóre związki z gru- które nie są agresywne, to łatwo prowa-
Nie tylko w lecznictwie, także w przemy-
py flawonoidów wykazują również właści- dzić różnorodne badania. Flawonoidy na
śle spożywczym, również w przemyśle
wości przeciwalergiczne, przeciwzapalne szczęście dobrze rozpuszczają się w al-
włókienniczym, a właściwie farbiarskim,
i przeciwwirusowe. koholach niższych  alkoholu etylowym
do barwienia tkanin. Naturalne barwniki
i metylowym. Ale problem nierozpusz-
Są remedium na wszystko?
są najlepszymi i najzdrowszymi - zero
czalności w wodzie pozostawał i jego
Bałabym się tak powiedzieć. Powiem na-
toksyn, zero związków chemicznych
rozwiązanie stało się tematem mojej
tomiast bez jakichkolwiek obaw, że dzięki
szkodliwych dla zdrowia.
pracy doktorskiej. Zajęłam się wspo-
wielokierunkowej aktywności prozdrowot-
Które ośrodki naukowe na świecie są mnianą już kwercetyną, która w poło-
nej, są ważnymi składnikami nutraceuty-
najbardziej zaawansowane w pracach wie XX wieku była stosunkowo szeroko
ków, czyli grupy leków wzmacniających
nad flawonoidami?
przebadana. Przekopywałam się więc
obronność organizmu przed atakiem wiru-
mozolnie przez dostępną wtedy litera-
W zasadzie cały świat się nimi zajmuje.
sów, alergenów, czynników zapalnych.
turę przedmiotu, szukając czy jest może
Co jest takiego intrygującego w fla-
Prawdą jest, że nadmiar flawonoidów
jakiś związek otrzymany z kwercetyny,
wonoidach?
może wywoływać stany ostrej białaczki
który byłby rozpuszczalny w wodzie. Na-
Dotychczasowe badania dowodzą, że
u niemowlaków?
trafiłam na pewną amerykańską publika-
są to naprawdę bardzo ciekawe związ-
cję, w której opisano otrzymanie związ-
Ale kto i po co podaje niemowlakom
ki. Coraz częściej i w coraz większym
ku rozpuszczalnego w wodzie wskutek
nadmiar flawonoidów?! Wszystko zależy
stopniu wykorzystuje się je w przemyśle
sulfonowania kwercetyny.
od dawki. Olej rycynowy jest stosowany
farmaceutycznym. Liczba preparatów
leczniczo, ale sama rycyna jest trucizną
A nie używając terminologii chemicznej?
leczniczych zawierających flawonoidy
ponad 120 razy silniejszą od arszeniku.
Jest to działanie stężonym kwasem
systematycznie wzrasta. Na przykład
Od leków też możemy umrzeć, jeśli je
siarkowym na substancję w roztworze
rutinoscorbin - popularny preparat zale-
przedawkujemy.
alkoholowym i w odpowiedniej tempera-
cany przy przeziębieniach, zawiera ruty-
Który kraj przoduje w farmakologicz-
turze. Wówczas otrzymuje się pochod-
nę, a rutyna to nic innego, jak flawonoid.
nym zastosowaniu flawonoidów?
ne sulfonowe, dobrze rozpuszczalne
Ma ona bardzo istotne znaczenie dla
w wodzie. Związki te nie tracą właści-
zainfekowanego organizmu  uelastycz- Tradycyjnie Stany Zjednoczone, a w Euro-
wości substancji macierzystych, mają
nia naczynia krwionośne i zwiększa ich pie Niemcy, Węgry, gdzie naukowcy bar-
takie same cechy, jak związek natural-
przepuszczalność, a więc krew lepiej dzo wcześnie zainteresowali się tymi zwią-
ny przed sulfonowaniem. W literaturze,
i szybciej przepływa przez krwioobieg. zkami, także Ukraina i Rosja.
Rutyna została bardzo dokładnie prze- na którą natrafiłam, informacja na ten
A jak jest w Polsce?
badana pod względem jej właściwości. temat była bardzo lakoniczna, ledwie
Prowadzone są badania, które określiła-
Mamy więc w tym rutinoscorbinie natu- trzy zdania. Opracowałam więc i prze-
bym jako rozpoznawcze. Nie ma natomiast
ralny, organiczny środek wspomagający prowadziłam od początku do końca cały
badań, które prowadziłyby do opracowania
organizm walczący z infekcją. proces badawczy, by osiągnąć efekt,
konkretnego leku.
o którym te trzy zdania informowały.
Rutyna to jeden związek, a mówiła
Mimo że pionierem badań nad flawono-
Dojście do tego, w jaki sposób autorzy
Pani, że znamy ich już tysiące. Ich
idami był Polak, Stanisław Kostanecki?
informacji w literaturze to otrzymali, za-
właściwości także?
jęło mi dwa lata.
Mimo&
Spośród czterech tysięcy związków, któ-
Do czego było to potrzebne?
Czyli jesteśmy na etapie rozpoznań
re zostały opisane w literaturze, ponad
600 znanych jest jako związki wspoma- teoretycznych?
Do następnego tematu badawczego,
gające w leczeniu chorób.
czyli badania, jak zachowuje się ta sul-
Tak. Poszukujemy nowych właściwości
tych związków, ale nawet gdy je znajdzie- fonowa pochodna kwercetyny - czy łą-
Jakie to choroby?
19
czy się z jonami toksycznych metali, ta- Żadna firma z branży farmakologicznej fladzie Pani patenty dowodzą, że u nas,
kich jak glin, gal i ind. Te metale miałam nie zainteresowała się wynikami tych w Polsce, ten mechanizm nie działa.
wiązać z otrzymanym preparatem kwer- badań?
Podam Panu przykład. Mam w szufladzie
cetyny, by otrzymać nowe związki. I to
Od 1996 r. nasz zakład zaczął co dwa lata patent dotyczący połączenia chelatu -
robiłam.
organizować konferencje naukowe, któ- sulfonowej pochodnej kwercetyny z jona-
Czy Pani badania wykorzystano
rych przedmiotem są flawonoidy i ich za- mi żelaza na drugim stopniu utlenienia&
w praktyce?
stosowanie. Nie ukrywam, że wykorzysta-
& a mówiąc po ludzku?
Długo, długo nikt się tym nie intereso- łam do tego swego męża, który podobnie
No dobrze... Preparaty żelaza stosowa-
wał. Najpierw we Wrocławiu, a przede jak ja jest chemikiem nieorganikiem i był
ne w leczeniu anemii są mało skutecz-
wszystkim już w rzeszowskiej politech- wtedy kierownikiem Zakładu Chemii Nie-
ne, ponieważ żelazo w nich zawarte bar-
nice, otrzymaliśmy wiele nowych związ- organicznej i Analitycznej. W maju 2012 r.
dzo szybko się utlenia. Preparat, który
ków, które mają konkretne właściwości
była ostatnia konferencja. Nie zjawiają się
ja opracowałam, czyli połączenie żelaza
lecznicze. Otrzymaliśmy więc nie tylko
na nią tłumy, ostatnio było nieco ponad 30
z sulfonową pochodną kwercetyny lub
sulfonowe pochodne kwercetyny, ale
osób  chemików, farmakologów, lekarzy,
samą kwercetyną, jest bardzo stabilny,
także innych bioflawonoidów  moryny
biochemików, pracowników branży spo-
żelazo w ogóle się nie utlenia. Byłby on
i chryzyny.
żywczej.
doskonały w leczeniu anemii, mam pa-
Które z nich mają zastosowanie
Powiedziała Pani, że w Politechnice
tent, ale cóż z tego? Nikt się tym nie za-
w lecznictwie?
Rzeszowskiej opracowaliście szereg
interesował.
Kwercetyna i moryna na pewno, na- nowych związków, które zaproponowa-
Ta dziedzina chemii rozwija się na
tomiast co do chryzyny to jeszcze nie
liście jako leki.
świecie?
przeprowadzono wstępnych badań.
Sulfonowe pochodne kwercetyny i moryny
Oczywiście i to bardzo dynamicznie.
We współpracy z Zakładem Toksykolo-
zaproponowaliśmy jako odtrutki na metale
gii Akademii Medycznej we Wrocławiu Pani profesor ma satysfakcję ze swo-
ciężkie i jako antyoksydanty, czyli substan-
prowadziliśmy badania sulfonowych po- jej pracy?
cje zmiatające wolne rodniki w organizmie,
chodnych kwercetyny i moryny jako od-
Bardzo dużą. Lubię swoją pracę, mam
ponieważ również takie badania przepro-
trutek na metale ciężkie.
na koncie patenty, sporo, bo około 70
wadziliśmy. Bioflawonoidy, którymi zajmo-
To jest efekt badań nad łączeniem
publikacji w ważnych czasopismach.
waliśmy się, a więc kwercetyna i moryna
się flawonoidów z jonami metali,
Udało mi się otrzymać nowe związki, to
są obecne w różnych preparatach leczni-
o których mówiła Pani na początku
sulfonowe pochodne kwercetyny i mo-
czych, głównie jako leki przeciwalergicz-
naszej rozmowy?
ryny, a także kilkanaście nowych związ-
ne, nasercowe, przeciwirusowe. Ostatnio
ków z jonami metali.
Między innymi. Przeprowadzone badania
na przykład poszłam do apteki po preparat
pozwoliły nam stwierdzić, że bioflawono-
wapnia, a pani farmaceutka zapropono- Pani, która prowadzi badania podsta-
idy i ich sulfonowe pochodne tworzą kom-
wała mi preparat wapnia z kwercetyną. To wowe, nie interesuje zastosowanie
pleksy z jonami metali, również z metala-
był polski lek i było mi miło, że on zawiera tych odkryć w praktyce?
mi silnie toksycznymi, takimi na przykład
substancję, której poświęciłam spory ka-
Naukowca prowadzącego badania pod-
jak rtęć, kadm, ołów, arsen, czy chrom.
wał swojego naukowego życia.
stawowe intryguje przełamanie kolejnej
Badania przeprowadzone we Wrocławiu
Ma Pani na swoim koncie kilka paten- bariery niewiedzy. Gdy ją przełamiemy
na szczurach wykazały, że opracowane
już nie zależy od nas, kto z tego skorzy-
tów? Co się z nimi dzieje?
przez nas substancje mogą być poten-
sta. Oczywiście bardzo się cieszę, gdy
cjalnymi odtrutkami na te metale. Mam, ale nie było zainteresowania nimi.
moja praca znajduje zastosowanie, ale
Nasze badania są stricte naukowe.
Mogą być, czy są?
jej główna istota to zbadanie budowy
Czyli są to badania podstawowe?
i struktury danego związku, wiązania
Nie mogę powiedzieć, że są, ponieważ
Tak.
trzeba by przeprowadzić szereg następ- chemiczne, z czym się go da połączyć
i co nowego z tego powstanie. Dokładam
nych badań. Te, które my przeprowadzi- Ktoś kiedyś powiedział, że gdyby ludz-
liśmy, wskazują, że opracowane przez swoją cegiełkę do fundamentu nauki.
kość nie prowadziła badań podstawo-
nas związki mają bardzo silne działanie
wych, to nadal walczylibyśmy na dzidy,
Skoro jest na świecie ogromne, jak
przeciwtoksyczne. Gdy podczas badań
może tylko trochę unowocześnione.
Pani mówi, zainteresowanie leczni-
podawano zwierzętom trujące metale, to
czymi walorami flawonoidów, to mo-
Bardzo obrazowe określenie, ale prawdzi-
one zdychały. Natomiast po równocze-
żemy powiedzieć, że człowiek w co-
we. Badania podstawowe uchylają kurtynę
snym podaniu odczynników, o których
raz większym stopniu zaczyna sięgać
niewiedzy, światy niezbadane. W tę lukę,
mówiłam, wszystkie zwierzęta przeżyły.
po pomoc do świata natury?
którą utworzą naukowcy swoimi badania-
Wielokrotnie powtarzaliśmy próby i za
To jest trend bardzo dynamiczny. Coraz
mi podstawowymi, muszą wejść praktycy
każdym razem kończyły się one z takim
częściej uświadamiamy sobie, że wo-
 przedsiębiorcy ze swoimi pieniędzmi,
samym dobrym wynikiem. Naukowcy
kół nas są bardzo skuteczne leki, tylko
a póz
niej menadżerowie i handlowcy. My
z Wrocławia stwierdzili, że nasze pre-
musimy umieć po nie sięgnąć. I między
tego nie umiemy.
paraty, które są nietoksyczne, mogą
innymi badania podstawowe, które ja
być potencjalnymi odtrutkami na meta-
Podaje Pani na tacy rozwiązania, z któ-
prowadzę, służą osiągnięciu tego celu.
le ciężkie. To bardzo ważne, ponieważ
rych ktoś może, ale nie musi skorzy-
Przez długie lata zapominaliśmy, że
jako odtrutki na metale ciężkie stosuje
stać?
natura ma dla nas wiele leków. Teraz
się obecnie odczynniki chemiczne, któ-
Tak.
ta tendencja się odwraca, zaczynamy
re nie są obojętne dla zdrowia i pocią-
Siła gospodarczych potęg naszego świata
sobie o tym przypominać. Badania nad
gają za sobą bardzo niepożądane skutki
tkwi w tym, że angażują ogromne pieniądze
flawonoidami są jednym z dowodów, że
uboczne. A flawonoidy w określonych
w badania podstawowe, ale gdy tylko coś
zaczynamy do natury wracać i odsłania-
stężeniach i dawkach, które opracowali-
się narodzi, natychmiast wprowadzają do
śmy, nie pociągają za sobą szkodliwych jąc jej tajemnice, uczyć się od niej.
produkcji i zarabiają na tym. Leżące w szu-
działań ubocznych.
Dziękuję za rozmowę.
20