HISTORIA MYÅšLI
SOCJOLOGICZNO-
-EKONOMICZNEJ
Janusz Justyński
Izabela Justyńska
Warszawa 2013
Recenzent
Prof. dr hab. Jan GÅ‚uchowski
Wydawca
Dominika Leszczyńska
Redaktor prowadzÄ…cy
Marta Kamińska
Opracowanie redakcyjne
Firma TEKSTY
A
amanie
Wolters Kluwer Polska
© Copyright by
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2013
ISBN: 978-83-264-4060-1
ISBN PDF-a: 978-83-264-5309-0
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Redakcja Książek
01-231 Warszawa, ul. PÅ‚ocka 5a
tel. [phone], fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profinfo.pl
SPIS TREÅšCI
Wstęp ......................................................................................................................................... 11
Przedmiot i zakres historii myśli socjologiczno-ekonomicznej .................................... 13
Rozdział 1
U z
ródeł cywilizacji ................................................................................................................ 15
Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw
i form życia ekonomicznego .......................................................................................... 15
Myśl społeczna i ekonomiczna starożytnego Egiptu i Mezopotamii ..................... 16
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 20
Rozdział 2
Rola Grecji starożytnej w kształtowaniu myśli społeczno-ekonomicznej ................. 21
Myśl społeczna i ekonomiczna Grecji klasycznej ...................................................... 21
Refleksja społeczna hellenizmu .................................................................................... 25
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 27
Rozdział 3
Myśl społeczna i ustrojowa Rzymu antycznego .............................................................. 28
Od narodzin państwa do republiki rzymskiej ........................................................... 28
Doktryna Polibiusza (200 118 p.n.e.) .................................................................... 29
Doktryna Marka Tuliusza Cycerona (106 43 p.n.e.) .......................................... 29
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 30
Rozdział 4
Społeczne i ekonomiczne idee wczesnego chrześcijaństwa .......................................... 31
Moralne, społeczne i polityczne postulaty wczesnego chrześcijaństwa ................ 31
Myśl społeczna św. Augustyna (354 430) ............................................................ 32
Myśl społeczna i ekonomiczna Bizancjum ................................................................. 34
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 35
Rozdział 5
Główne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej wieków średnich ..................... 36
Przeobrażenia polityczne i społeczne nowej epoki ................................................... 36
Doktor anielski  św. Tomasz z Akwinu (1225 1274) ........................................ 37
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 40
5
Rozdział 6
Społeczna i ekonomiczna refleksja doby renesansu ....................................................... 41
Cechy charakterystyczne nowego okresu i spór o kształt Europy nowożytnej ... 41
Doktryna reformacji ........................................................................................................ 43
Marcin Luter (1483 1546) ....................................................................................... 43
Tomasz Münzer (1460 1525) .................................................................................. 44
Ulrich Zwingli (1484 1531) ..................................................................................... 44
Jan Kalwin (1509 1564) ........................................................................................... 45
Realizm polityczny .......................................................................................................... 45
Niccolò Machiavelli (1469 1527) ............................................................................ 45
Doktryna suwerenności monarszej .............................................................................. 46
Jean Bodin (1530 1596) ........................................................................................... 46
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 47
Rozdział 7
Społeczne i ekonomiczne idee utopii renesansowych .................................................... 49
Odkrycia geograficzne oraz osiągnięcia techniczne
jako przesłanki kształtowania idei utopijnych ........................................................... 49
Tomasz Morus (1478 1535) .................................................................................... 49
Franciszek Bacon (1561 1626) ................................................................................ 50
Tomasz Campanella (1568 1639) .......................................................................... 51
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 51
Rozdział 8
Polska myśl społeczno-ekonomiczna doby renesansu ................................................... 52
Paweł Włodkowic z Brudzenia (ok. 1370 ok. 1435) ................................................... 52
Jan Ostroróg (1436 1501) ................................................................................................ 52
Andrzej Frycz Modrzewski (1503 1572) jako reprezentant renesansowych idei
społeczno-ekonomicznych ............................................................................................ 53
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 54
Rozdział 9
Formowanie się ideologii nowożytnej. Konstrukcja praw natury jako podstawa
doktryny mieszczańskiej ....................................................................................................... 55
Wzrost pozycji mieszczaństwa  rewolucyjna walka o jej potwierdzenie
w sferze życia politycznego ........................................................................................... 55
Idee praw natury na terenie Niderlandów ................................................................. 56
Hugo Grocjusz (1583 1645) .................................................................................... 56
Doktryna praw naturalnych na terenie Anglii ........................................................... 57
Tomasz Hobbes (1588 1679) jako ideolog Wielkiej Rebelii ............................... 57
John Locke (1632 1704) jako ideolog Chwalebnej Rewolucji roku 1688 ........ 59
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 61
6
Rozdział 10
Doktryna społeczna i ekonomiczna oświecenia francuskiego ...................................... 62
Nowe tendencje w życiu intelektualnym i społeczno-ekonomicznym Francji
pierwszej połowy wieku osiemnastego ....................................................................... 62
Podstawy merkantylizmu .............................................................................................. 63
Myśl ekonomiczna i społeczna fizjokratyzmu ........................................................... 64
Voltaire (Wolter) (1694 1778)  autor fermentu intelektualnego oświecenia ....... 66
Monteskiusz (1689 1755)  ideolog liberalizmu arystokratycznego ....................... 67
Jan Jakub Rousseau (1712 1778)  doktryna praw natury ....................................... 69
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 73
Rozdział 11
Społeczno-ekonomiczna doktryna socjalizmu utopijnego ............................................ 75
Wizja społeczeństwa egalitarnego ................................................................................ 75
Meslier, Morelly, Mably .......................................................................................... 75
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 77
Rozdział 12
Główne tendencje klasycznej ekonomii politycznej ...................................................... 78
Klasyczna ekonomia polityczna jako podstawa intelektualna kapitalizmu .......... 78
Adam Smith (1723 1790) ........................................................................................ 79
Robert Malthus (1776 1834) ................................................................................... 82
David Ricardo (1772 1823) ..................................................................................... 82
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 83
Rozdział 13
Społeczne, polityczne i ekonomiczne idee rewolucji francuskiej ................................ 84
Od monarchii absolutnej do monarchii konstytucyjnej ........................................... 84
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela .................................................................... 85
Babeuf (1760 1797) i Sprzysiężenie Równych ............................................................ 86
Napoleon Bonaparte (1769 1821) i bonapartyzm ...................................................... 86
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 87
Rozdział 14
Myśl społeczna i ekonomiczna dziewiętnastego wieku ................................................. 88
Oświecenie niemieckie ................................................................................................... 88
Myśl filozoficzna i społeczna Immanuela Kanta (1724 1804) .......................... 88
Johann Gottlieb Fichte (1762 1814) ....................................................................... 92
Georg Friedrich Wilhelm Hegel (1770 1831) ...................................................... 94
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 96
Rozdział 15
Społeczne i polityczne idee konserwatyzmu .................................................................... 97
Legitymizm i doktryna teokratów ................................................................................ 97
Joseph Marie de Maistre (1753 1821) ................................................................... 98
Louis G.A. de Bonald (1754 1840) ......................................................................... 99
Edmund Burke (1729 1797) ................................................................................... 100
7
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 100
Rozdział 16
Myśl społeczno-ekonomiczna i polityczna liberalizmu ................................................. 101
Nowe tendencje pierwszych dekad dziewiętnastego wieku .................................. 101
Benjamin Constant (1767 1830) ............................................................................ 102
Jeremy Bentham (1748 1832) ................................................................................. 103
Alexis de Tocqueville (1805 1859) ......................................................................... 105
John Stuart Mill (1806 1873)  demoliberalizm .................................................. 107
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 112
Rozdział 17
PoczÄ…tki pozytywizmu i socjologii ...................................................................................... 114
Geneza pozytywizmu i jego cechy naczelne .............................................................. 114
Herbert Spencer (1820 1903) .................................................................................. 116
Émile Durkheim (1858 1917) ................................................................................. 117
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 118
Rozdział 18
Socjologiczne i ekonomiczne założenia socjalizmu i marksizmu ................................ 119
Główni reprezentanci socjalizmu utopijnego ............................................................ 119
Claude Henri de Saint-Simon (1760 1825) .......................................................... 119
Charles Fourier (1772 1835) ................................................................................... 120
Robert Owen (1771 1858) ....................................................................................... 121
Karol Marks (1818 1883)  tzw. socjalizm naukowy ................................................. 122
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 126
Rozdział 19
Społeczne i ekonomiczne implikacje rewizjonizmu i reformizmu .............................. 127
Ferdynand Lassalle (1825 1864) .................................................................................... 127
Socjalizm fabiański .......................................................................................................... 128
Rewizjonizm Edwarda Bernsteina (1850 1932) .......................................................... 128
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 129
Rozdział 20
Anarchizm i anarchosyndykalizm ...................................................................................... 131
Przesłanki kształtowania ideologii anarchistycznej .................................................. 131
William Godwin (1756 1836) ................................................................................. 131
Pierre Joseph Proudhon (1809 1865) .................................................................... 132
Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814 1876) .................................................... 133
Piotr Kropotkin (1842 1921) ................................................................................... 134
Lew Tołstoj (1824 1910) .......................................................................................... 134
Georges Sorel (1847 1922)  anarchosyndykalizm ............................................. 135
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 137
8
Rozdział 21
Darwinizm społeczny ............................................................................................................ 138
Ewolucjonizm jako fundament darwinizmu .............................................................. 138
Ludwik Gumplowicz (1838 1909) ......................................................................... 139
Max Weber (1864 1920)  twórca socjologii polityki i socjologii religii .................. 140
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 141
Rozdział 22
Rasizm i nacjonalizm ............................................................................................................. 142
Rozwój doktryn rasowych ............................................................................................. 142
Teoria rasowa Artura de Gobineau (1816 1882) ................................................. 142
Georges Vacher de Lapouge (1854 1936) ............................................................ 143
Doktryna rasowo-antropologiczna Houstona Stewarta Chamberlaina
(1855 1927) ................................................................................................................ 144
Społeczne i polityczne idee Fryderyka Nietzschego (1844 1900) ........................... 144
Idee społeczne i polityczne nacjonalizmu ................................................................... 145
Narodziny nacjonalizmu ........................................................................................ 145
Główni przedstawiciele .......................................................................................... 146
Idee przewodnie nacjonalizmu niemieckiego .................................................... 146
Heinrich von Treitschke (1834 1896) .................................................................... 147
Otto von Gierke (1841 1921) .................................................................................. 147
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 148
Rozdział 23
Społeczne i ekonomiczne tezy doktryny Kościoła katolickiego w dziewiętnastym
wieku ......................................................................................................................................... 149
Legitymizm i jego następstwa ....................................................................................... 149
Leon XIII (pontyfikat 1878 1903)  doktryna odnowy ............................................. 150
Kompromis z państwem liberalno-demokratycznym ....................................... 151
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 152
Rozdział 24
Solidarystyczna teoria społeczeństwa i państwa ............................................................. 154
Leon Duguit (1859 1928) ................................................................................................ 154
Teoria cykli dziejowych w historiozofii Vilfredo Pareto (1848 1923) ..................... 156
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 158
Rozdział 25
Ideologia faszyzmu i narodowego socjalizmu .................................................................. 159
Walka o władzę ................................................................................................................ 159
Ideologia faszyzmu ......................................................................................................... 160
Wódz i elita ............................................................................................................... 161
Korporacjonizm ....................................................................................................... 161
Geneza nazizmu niemieckiego ..................................................................................... 162
Ideologia nazizmu ................................................................................................... 162
Rasizm i antysemityzm ........................................................................................... 163
9
Walka o przestrzeń życiową .................................................................................. 163
Zasada wodzostwa .................................................................................................. 164
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 164
Rozdział 26
Leninizm, stalinizm i tzw. socjalizm realny ...................................................................... 165
WÅ‚odzimierz Iljicz Lenin (1870 1924) .......................................................................... 165
Teoria rozwoju społecznego  imperializm jako najwyższe stadium
kapitalizmu ............................................................................................................... 165
Rewolucja .................................................................................................................. 166
Józef Stalin (1879 1953) .................................................................................................. 169
Partia komunistyczna nowego typu ..................................................................... 169
Totalitarny charakter państwa ............................................................................... 170
Destalinizacja i ewolucja systemu ......................................................................... 171
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 172
Rozdział 27
Ideologia państwa dobrobytu .............................................................................................. 173
Zalążki koncepcji państwa dobrobytu w ideologii demoliberalizmu
oraz reformach Bismarcka ............................................................................................. 173
Reformy brytyjskie .......................................................................................................... 174
New Deal .......................................................................................................................... 175
Państwo dobrobytu w doktrynie politycznej i ekonomicznej ................................. 175
William H. Beveridge (1879 1963) ........................................................................ 175
Gunnar Myrdal (1898 1987) ................................................................................... 176
Joseph A. Schumpeter (1883 1950) ....................................................................... 177
John Kenneth Galbraith (1908 2006) .................................................................... 177
John Maynard Keynes (1883 1946) ....................................................................... 178
Sterowanie konsumpcjÄ… ............................................................................... 180
Inwestycje publiczne i polityka kredytowa .............................................. 181
Wpływ doktryny państwa dobrobytu na rozwiązania ekonomiczne .................... 182
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 182
Rozdział 28
Współczesne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej ............................................. 184
Personalizm Emmanuela Mouniera (1905 1950) ....................................................... 184
Teoria konwergencji ....................................................................................................... 185
Doktryna menedżerów .................................................................................................. 186
Neoliberalizm ................................................................................................................... 187
Konserwatyzm ................................................................................................................. 188
Jürgen Habermas (1929) ................................................................................................. 189
Pytania sprawdzajÄ…ce ..................................................................................................... 190
Zamiast zakończenia  globalizacja .................................................................................... 191
Bibliografia ............................................................................................................................... 193
10
WST
P
Pracę naszą kierujemy do obszernego grona słuchaczy studiów administracyjnych,
ekonomicznych, zapewne także prawniczych, w przekonaniu, że rozleglejsza perspek-
tywa socjologiczna i ekonomiczna jest ważnym elementem ich edukacji oraz stanowi
podstawÄ™ dla licznych czÄ…stkowych analiz podejmowanych w trakcie studiowania. Cha-
rakterystyka myśli socjologiczno-ekonomicznej wymaga jednak ożywienia na nowo
podstaw wiedzy ogólnej, która stanowiła człon dotychczasowej nauki. Wprowadzamy
rzecz jasna nowe pojęcia i zestawienia, takie chociażby jak  socjologia czy  doktryny
ekonomiczne , przekonani jednak jesteśmy, że refleksja nad nimi pozwoli lepiej zrozu-
mieć istotę norm, aktów prawnych, społecznych i ekonomicznych mechanizmów funk-
cjonowania państwa.
W opracowaniu o charakterze podręcznika nie rozwijamy szerzej tych elementów,
które ciągle jeszcze są przedmiotem dyskusji naukowej. Proponujemy, by w odniesieniu
do nich poprzestać jedynie na ogólnym stwierdzeniu, że jest ich ciągle niemało. Obszarem
takim jest na przykład myśl społeczna z jednej strony i socjologia z drugiej.
Między stwierdzeniem, że  socjologia ma krótką historię 1, a konstatacją faktu, iż idee
dotyczące procesu społecznego rozciągają się na długi okres refleksji społecznej, obej-
mując czasy antyczne w równej mierze jak czasy współczesne, kryje się pozorna tylko
sprzeczność. Rozwiązuje ją J. Szacki, wskazując na  przydatność historii socjologii dla
socjologii samej 2. I z tego właśnie punktu widzenia wychodzimy, ujmując w ramach
naszego wykładu refleksje społeczne od czasów najdawniejszych aż po chwilę obecną.
Społeczeństwa, jak również ich struktury organizacyjne  rody, plemiona, nomy, pate-
sjaty, państwa-miasta, rozbudowane państwa czy nawet imperia stanowiły podłoże, na
którym kształtowały się rozliczne poglądy, koncepcje filozoficzne, doktryny polityczne
i prawne. Nie ograniczamy więc naszego spojrzenia na socjologię wyłącznie do socjolo-
gicznej metody badania  do faktu, że to August Comte, jak i Herbert Spencer, uznawani
za jej twórców, zaczynają cykl analiz uważanych za naukowe podejście do problematyki
społecznej; bierzemy natomiast pod uwagę rozległy kontekst życia społecznego i rodzącą
się w związku z nim refleksję. Platon, Arystoteles, Polibiusz, św. Augustyn, Ibn Chaldun,
Machiavelli, Hobbes, Rousseau tworzą historię socjologii w równym stopniu jak ekspo-
nowani od połowy wieku dziewiętnastego jej najwybitniejsi przedstawiciele. Tak też po-
jmować chcemy zarówno podstawy, jak i ramy naszego wykładu historii myśli socjolo-
giczno-ekonomicznej.
1
P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 18.
2
J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. I, PWN, Warszawa 1981, s. 13.
11
PRZEDMIOT I ZAKRES HISTORII MYÅšLI SOCJOLOGICZNO-EKONOMICZNEJ
Koncepcje socjologiczne i ekonomiczne przedstawiane są zazwyczaj w odrębnych
opracowaniach, które wyodrębniają kwestie zaliczane do kategorii nauk społecznych, jak
również te, które zaliczane są do doktryn ekonomicznych. Nietrudno wskazać na sztucz-
ność owej dychotomii, tym samym zaś odnalez
ć uzasadnienie dla łącznego ujęcia za-
gadnień socjologicznych i ekonomicznych. Do pewnego stopnia sprzeczność ta jest po-
konywana przez opracowania dotyczÄ…ce tzw. historii cywilizacji, te bowiem traktujÄ…
łącznie postępy w zakresie kultury materialnej oraz refleksji na temat otaczającego świa-
ta3.
Jest więc historia myśli socjologicznej i ekonomicznej próbą odtworzenia zasadni-
czych wątków i tendencji, które na przestrzeni dziejów dominowały w myśli ludzkiej,
a zarazem wskazania na pożytek, jaki intelekt człowieka uzyskać może z podjętego w tym
zakresie wysiłku. I wskazać wypadnie na przewagę analizy historycznej myśli socjolo-
gicznej i ekonomicznej nad śledzeniem postępów nauk przyrodniczych4. Studia tego
rodzaju mają więc walor intelektualny, służą jednak zarazem jako tworzywo dla właści-
wego rozumienia zjawisk, które występują w otaczającym nas świecie.
Już najbardziej nawet powierzchowny rzut oka na wykład myśli socjologiczno-eko-
nomicznej uwidoczni fakt, że jej wątki odnajdować będziemy wśród wielu reprezentan-
tów myśli filozoficznej. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze z tego względu, że
pierwotnie filozofia rościła sobie tytuł do miana wszechnauki, w której zakres wchodzą
elementy wiedzy o całym świecie; po drugie dlatego, że dopiero z czasem proces specja-
lizacji doprowadził do wyłonienia się takich dziedzin, jak polityka, etyka, fizyka, meta-
fizyka, matematyka itd. Sama zaś socjologia pojawi się dopiero w dziewiętnastym wieku,
co nie oznacza, że wcześniej nie mieliśmy do czynienia z refleksją socjologiczną5.
Analogicznie rzecz siÄ™ ma z rozwojem historii doktryn ekonomicznych6. Jako wyod-
rębniona dyscyplina badawcza pojawia się ona stosunkowo niedawno, co nie oznacza
jednak, że już w bardzo odległych czasach, także wówczas, gdy filozofia stanowiła jedyną
i uniwersalną zarazem dziedzinę wiedzy, w jej obrębie nie analizowano zagadnień eko-
nomicznych i nie tworzono doktryn ekonomicznych. Jeśli więc Arystotelesa uznajemy
3
Zob. R.E. Lerner, S. Meacham, E.M. Burns, Western Civilizations. Their History and Their Culture, W.W. Norton &
Company, New York 1988.
4
Tak trafnie J. Szacki, Historia myśli..., s. 13 14. Tam także powołanie z
ródeł anglosaskich, jak również polskich,
w tym zwłaszcza S. Ossowskiego, O osobliwościach nauk społecznych (w:) Dzieła, t. IV, PWN, Warszawa 1967, s. 298.
5
Za jej twórcę uważany jest A. Comte (1798 1857), autor Cours de philosophie positive (1830 1842), t. 1 6 i twórca
terminu  socjologia  ogólna nauka o strukturze społeczeństwa. O genezie socjologii jako odrębnej nauki zob. także
P. Sztompka, Socjologia..., s. 17 18.
6
Co charakterystyczne, pierwszą katedrę socjologii uzyskał w 1919 r. na uniwersytecie w Monachium Max Weber,
wcześniej sławny już profesor ekonomii czy historii gospodarczej. Zob. P. Sztompka, Socjologia..., s. 18.
13
za inicjatora procesu specjalizacji nauk, to czy tegoż Arystotelesa, chociażby ze względu
na fakt, że tak wielką wagę przywiązywał do roli stanu średniego jako podstawy po-
myślności i stabilności państwa, nie należałoby uznać za twórcę doktryny ekonomicznej7?
7
Zastanawiające, że wątek refleksji ekonomicznej Arystotelesa pomijany jest przez niemal wszystkich badaczy
historii myśli ekonomicznej.
14
Rozdział 1
U y
RÓDEA
CYWILIZACJI
Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw
i form życia ekonomicznego
Nie sposób oddzielić rozwoju człowieka, poczynając od najstarszych istot najstarsze ośrodki
człekokształtnych, które przed około dwoma milionami lat pojawiły się na kultury i cywilizacji
obszarze Afryki (homo habilis), aż po anatomicznie współczesne istoty ludzkie,
które czterdzieści tysięcy lat temu zaczęły stopniowo zasiedlać kulę ziemską,
od współtworzonych przez niego form działalności ekonomicznej. Już pierw-
szy rzut oka na najstarsze ośrodki kultury i cywilizacji ukazuje nam mozaikę
wielkich rzek (Nilu, Tygrysu i Eufratu, Indusu i Gangesu, Rzeki Żółtej i Rzeki
Czerwonej), wokół których kształtowały się najstarsze formy życia grupowe-
go, gdzie najwcześniej pojawiają się struktury wczesnych państw i gdzie
kształtuje się także refleksja społeczna właściwa dla najstarszych cywilizacji.
Zauważamy zarazem, że najwcześniejsze przejawy zorganizowanego życia
społecznego powstawały około sześciu tysięcy lat temu, gdy zaczęto je rejes-
trować, tym samym przekazywać kolejnym pokoleniom w postaci obiektów
kultury materialnej, a nieco póz
niej także przekazów pisanych.
Rzeki stanowiły oś kształtującego się życia społecznego. Z jednej bowiem rzeki jako oś życia
strony stanowiły dogodną drogę komunikacyjną, oferowały korzystniejsze społecznego
warunki uprawiania przyległych terenów, z drugiej wymuszały tworzenie się
pierwotnych zbiorowości lokalnych (nomy, patesjaty), które stopniowo
w trakcie długotrwałej ewolucji nabierają cech organizacji państwowej.
Nietrudno zarazem zauważyć, że kształtująca się spontanicznie władza,
wynosząc się ponad poziom życia rodowego, odwołuje się do tych czynni-
ków, które najdobitniej władały umysłami ludzi na różnych etapach ewolucji.
Jest to nade wszystko teokratyczny pogląd na istotę wszelkiej władzy, celowo
upowszechniane przekonanie, że władza powołana została i działa dla dobra eudajmonizm
podległej jej społeczności (eudajmonizm), wreszcie stopniowe obudowywa- i teokracja
nie władzy sztafażem wyobrażeń o jej boskim rodowodzie i ponadludzkim
majestacie (teokracja). Wyobrażenia te dominują w najstarszych zapisach za-
chowanych w obrębie tzw. cywilizacji Nilu czy też Mezopotamii aż po zapisy
Homerowej Iliady i Odysei (VIII wiek p.n.e.).
15