- 1 -
H M E
1. Metodologia nauki mówi o dwóch tradycjach: euklidesowo-kartezjańskiej i babilońskiej
(stoickiej). Czym one różnią się i jakie ma to znaczenie dla nauki ekonomicznej?
tradycja- przekazywanie pewnych sposobów myślenia i reguł postępowania.
Współczesna metodologia nauk mówi o dwóch tradycjach, które w dziejach myśli naukowej
zwalczały się i na przemian dominowały.
A. TRADYCJA EUKLIDESOWO-KARTEZJAC
SKA
Jak sama nazwa wskazuje przesłankami owej tradycji są poglądy dwóch myślicieli: Euklidesa i
Kartezjusza. Inną stosowaną nazwa tej tradycji jest:
podejście aksjomatyczno-dedukcyjne.
EUKLIDES - opierał się na aksjomatach (twierdzeniach bez dowodów ) oraz metodach
wnioskowania. W ten sposób zbudował cały gmach geometrii.
KARTEZJUSZ - usiłował sformułować metodę myślenia całkowicie niezawodną, opartą na
wzorcach matematyki. Podstawową przesłanka w jego mniemaniu jest pewność naszego myślenia
(cogito ergo sum).
W tradycji tej mieści się również:
" Mechanika klasyczna - utrwala ona podejścia aksjomatyczne i dedukcyjne, opisuje przyrodę jako
układ deterministyczny tzn. uwarunkowany przyczynowo i rządzący się różnymi prawami
" Myślenie redukcyjne - (atomizm)polega na dzieleniu badanego obiektu na coraz mniejsze części
" Dualizm - skłonność do dwoistego ujmowania zagadnień
B. TRADYCJA BABILOC
SKA
Zrodzona została przez filozofów stoików i doktrynę religijną judaizmu opartą na wykładzie Talmudu
babilońskiego. Podjęto tu próbę wyjaśnienia świata bez emocji, w zgodzie z przyrodą i rozumem oraz
podkreśleniem znaczenia norm moralnych w życiu człowieka. Zwolennicy wychodzą z założenia, że
każdy łańcuch rozumowania ma słabe ogniwa jeżeli rozumowanie to próbujemy skonfrontować z
rzeczywistością. Myślicielem propagującym tę metodę jest FRANCIS BACON- zwalczał on metodę
dedukcyjną i scholastykę popierając metodę empiryczna (doświadczenie i wnioskowanie indukcyjne).
Wnioskowanie indukcyjne podzielił on na dwa rodzaje:
" Eliminacyjne - gdy zgromadzone fakty usuwają pewne twierdzenia
" Enumeratywne- gdy odpowiednia liczba faktów pozwala wyciągnąć ogólny
wniosek.
Bacon twierdził, że należy liczyć się z błędami wynikającymi z niepewności i z tym, że wyniki badań
będą nieeleganckie i nieestetyczne gdyż badanego projektu nie da się wypreparować z otoczenia. Nosi
to miano holizmu (ujęcie całościowe badanego zjawiska)
Występowanie praw logiki uznawał on wyłącznie w ramach części badanych systemów.
Myśl ekonomiczna zawsze związana była z dwiema tradycjami nauki. Spory, czy ekonomia jest nauka
toczyły się tak jak w całej filozofii nauki. Poglądy będące przesłankami tradycji miały swoje odbicie
w poglądach głoszonych przez ekonomistów. Przykładem może być tu spór w I połowie XIX w. O
metodę nauki ekonomicznej, który powstał między przedstawicielami kierunku historycznego ci
klasycznego. Spierano się czy należy szukać praw w ekonomii (klasycy) czy wystarczy dobry opis
rzeczywistości społ -gosp i jej przemian (historycy ). Zarówno ten spór jak i wiele następnych pozostał
nie rozstrzygnięty, obie tradycje miały bowiem swoich zwolenników i przeciwników.
2. Podaj definicje historii myśli ekonomicznej i doktryny ekonomicznej. Czym różnią się pojęcia
 obiekt" i  przedmiot" w nauce ekonomicznej?
Historia myśli ekonomicznej sygnalizuje związki naszej dyscyplina naukowej co najmniej trzema
rodzinami nauk tj. historycznymi, filozoficznymi i ekonomicznymi. Obiektem badań historii jest
proces rozwoju życia społecznego albo przeszłości. Natomiast przedmiot (program) badań to opis tej
przeszłości lub poszukiwanie w niej pewnych prawidłowości.
Filozofia za obiekt badań obrała całą rzeczywistość, a jej przedmiotem są rozważania nad szeroko
rozumianą mysią Indyka. Obiektem badań ekonomii jest życie gospodarcze, przedmiotem zaś jego
opis, poszukiwanie prawidłowości i zasad służących praktyce. Historia myśli ekonomicznej jest
 - 2 -
dyscyplina naukowa w zbiorze nauk społecznych, która bada przeszłości myśli ekonomicznej, opisuje
ją i poszukuje prawidłowości służących praktyce gospodarczej.
Często zdarza się, ze obiekt i przedmiot utożsamiane są ze sobą, co prowadzi do nieporozumień.
Obiekt jest cząstką rzeczywistości wyodrębniona przez obserwatora. Od zdolności obserwatora i
programu przez niego realizowanego zależy przede wszystkim jasna identyfikacja tj. ustalenie
tożsamości obiektu i jego wyodrębnienie z wysoce złożonego świata zjawisk. Właśnie program
badawczy nazywamy tu przedmiotem dyscypliny naukowe. Występuje makroskopowe tzw.  czarnej
skrzynki" i mikroskopowe tzw. Otwarcie  czarnej skrzynki" ujecie myśli ekonomicznej.
3. Jaką rolę w koncepcjach myślicieli antycznej Grecji przypisywano instytucji państwa (polis)?
Grecja rozwinęła się w ramach niewolnictwa, od VIII do VI p.n.e. niewolnictwo miało charakter
patriarchalny (niewolnik pracował z właścicielem), podstawowym działem gosp. Było rolnictwo.
Rozwijał się handel, trwały liczne wojny. Interesy rożnych warstw społecznych znajdowały się często
w głębokiej sprzeczności i pojawiające się konflikty coraz częściej musiało rozwiązywać państwo. W
Grecji pojawia się szczególny twór  miasto-państwo" głoszony jako polis. Było ono wspólnota
skupioną wokół umocnionego centrum władzy i obejmującą stosunkowo mały obszar. Mała odległość
od centrum pozwala zwoływać wszystkich dorosłych obywateli na zgromadzenia w celu omówienia
spraw państwa, nie dotyczyło to niewolników i ludności napływowej czyli  metojków", którzy razem
stanowili większość polis. Władza tu była w rękach obywateli i miała różne formy w rożnych
okresach w zależności od układu sił społecznych: demokracja, tyrania, oligarchia i timokracja. Polis
buło ośrodkiem życia kulturalnego. Zaczęły rozwijać się tam różne nauki. Kiedy zaczęto wzrastać
niewolnictwo (w niewolę skazywano niewypłacalnych dłużników) polis zaczęto potrzebować więcej
marynarzy i wojowników nie tylko ze względu na handel morski. kontakty z koloniami i obronę
granic, lecz także ze względu na konieczność utrzymania lądu wewnętrznego w tym zapewnienia
posłuszeństwa niewolników. Solon zaczął wprowadzać w polis reformy, które doprowadziły do
timokracji (sprawowanie władzy przez osoby charakteryzujące się posiadaniem szczególnych wartości
np. bogactwa). Demokryt uznawał państwo za wynik harmonizacji sprzecznych interesów jednostek,
osiąganych w ramach demokracji i pod hasłem umiaru we wszystkich poczynaniach. Sokrates był
żołnierzem. urzędnikiem, a także bezpłatnym nauczycielem. Głosił w polis, ze dobro moralne jest
celem działań. Jednym z jego uczniów był Platon, który przedstawił koncepcję idealnego państwa.
Było to po zlikwidowaniu ustroju greckiego polis przez Macedonię. Podstawy idealnego państwa
opierały się na sprawiedliwości. Platon sadził, że społeczny podział pracy zależy od wykształcenia,
tego czy pracuje w rzemiośle, rolnictwie, czy jest jako niewolnik  narzędziem". Struktura klasowa ma
trzy części: potrzebująca, wojująca, myśląca, twierdził, ze pogoń za bogactwem prowadzi do
demokracji i osłabia społeczeństwo. U schyłku życia postulował o zniesienie własności prywatnej.
Rządy w państwie ma sprawować prawo przy pomocy wyznaczonych władz.
6. Jaki wpływ wywierała etyka wczesnego chrześcijaństwa na koncepcje społeczno-ekonomiczne
patrystyki?
PATRYSTYKA- nazwa przyjęta dla określenia poglądów najwybitniejszych postaci rodzącego się
Kościoła. Rozróżnia się:
" Patrystykę wsch. (język- greka, ośrodek- Aleksandria)
" Patrystykę zach. (język- łacina, ośrodek- Rzym) Pierwsze 5 wieków n. e. to powstanie, rozkwit i
upadek cesarstwa rzymskiego. Ogromna rolę w przemianach ustrojowych odegrało chrześcijaństwo,
które w IV w. n. e. Uzyskało status religii państwowej. Była to rewolucja w sferze ideologii i etyki.
Myśl społ-ekonom. Uzyskała nowe ramy. Sięgała ona do Pisma Świętego, które Ojcowie Kościoła
starali się interpretować stosownie do potrzeb ówczesnej rzeczywistości. Rodząca się chrześcijańska
nauka społeczno-ekonomiczna, podejmuje wątki dotyczące: Stosunku do bogactwa i nędzy, Stosunku
do pracy, Stosunku do państwa i religii.
Myśliciele tamtej epoki (Augustyn, Klemens Aleksandryjski, Cyprian... ) postulowali:
" Harmonię między cesarstwem i chrześcijaństwem (które są reprezentantami dwóch społeczności:
ziemskiej i boskiej ), którą może zapewnić jedność etyki indywidualnej i społecznej
" Jednostka i wspólnoty musza dokonać wyboru miedzy ułudami tego świata a szczęściem wiekuistym
 - 3 -
" Warunkiem zgody jest stan pokoju co odnosi się zarówno do relacji między państwami jak i
jednostką
" Konieczność wyrzeczenia się pogoni za bogactwem będącym tylko
narzędziem, które można wykorzystać dobrze lub z
le, własność prywatna jest moralnie
uzasadniona
" Bogaty ma obowiązek wobec wspólnoty ,wobec biednych i potrzebujących
" Dostrzegano nadmierny przyrost naturalny będący przyczyną ubóstwa
7. Przedstaw główne cechy doktryny społeczno-ekonomicznej Tomasza z Akwinu, a zwłaszcza
jego koncepcję ceny sprawiedliwej.
Kościół będący potęga naukowo- gospodarczą rozwijał nauczanie zgodnie z patrystyką. Uczonych
nazywano kanonistami. Uprawiali oni teologię, filozofię i etykę zwane łącznie scholastyką. Za
klasyczne ujecie doktryny kanonistycznej uznaje się nauczanie Tomasza z Akwinu. Podjął on trud
scalania myśli sakralnej i świeckiej, wykazania zgodności objawienia i doświadczenia, wiar\ i rozumu.
Było to niezbędne z tego względu, że Kościół w owym czasie ostro zwalczał pojawiające się często
koncepcję tzw. Awerroizmu łacińskiego, który był niebezpieczny ze względu na głoszoną teorię
dwóch prawd: naukowej i religijnej. Według Tomasza z Akwinu występuje hierarchiczna spójność
praw :
" Wiecznego (z woli Boga)
" Naturalnego (reguł prawa wiecznego  odciśniętych w rozumie")
" Pozytywnego (stanowionego przez ludzi ale pod warunkiem zgodności z prawem naturalnym)
" Boskiego (objawionego w Piśmie Świętym) Wokół tych praw i uznania Boga jako ostatecznego celu
i miary czynów ludzkich zbudował on etykę, w ramach której wyróżniamy etykę społ- gosp ETYKA
SPOA
-GOSP.:
Teoria ceny
sprawiedliwej
Teoria własności
Teoria stosunków
społ.
Teoria własności - nierówność posiadania nie jest sprzeczna z porządkiem natury jednak prawa
własności nie wolno nadużywać i należy być hojnym dla ubogich i potrzebujących.
Teoria stos. społ.- zaadaptowana na potrzeby ustroju feudalnego i jego głównej instytucji- poddaństwa
głosiła, że urodzenie się w niższym stanie jest kara za grzech pierworodny zaś podporządkowanie
jednego człowieka drugiemu zaś odbiciem porządku naturalnego.
Obie teorie są pochodnymi teorii ceny sprawiedliwej, na która zapotrzebowanie zgłosiła rozwijająca
się dynamicznie gospodarka towarowo-pieniężna. Powszechne nawoływanie do działań
sprawiedliwych należało przełożyć na język zrozumiały dla sądów, kupców. Kościoła.
Polegała ona na możliwości zaskarżenia sprzedawcy, który pobrał cenę mniejszą lub większą o 50%
od uznanej za sprawiedliwą.
Główna teza tej teorii była zasada ekwiwalentności wymiany czyli równości wymienianych dóbr.
Pojawiła się więc kwestia jak mierzyć wartość. Tomasz z Akwinu określił ją jako sumę nakładów
pracy, materiałów i usług. Przy czym:
" W nakładach pracy występują dwa czynniki:
- Ilościowy - można zmierzyć czasem pracy
- Jakościowy - można jedynie opisać
" W nakładach rzeczowych jako miernika można doszukać się uprzedmiotowionej pracy
" Usługi również wiążą się z pewnym wysiłkiem
 - 4 -
Ponieważ Tomasz był wnikliwym obserwatorem zjawisk rynkowych oraz poczynań cechów mających
często monopol uznawał więc przybliżony charakter postulowanej równości cen rynkowych z cena
sprawiedliwą.
8. Omów ewolucję nauki o pieniądzu i procencie, która dokonała się u schyłku średniowiecza.
Nad zagadnieniem procentu długo ciążył grzech uprawiania lichwy. Sobór Laterański w 1139 r.
zabronił wszelkich pożyczek na  % . Pierwszy wyłom uczynił już Tomasz z Akwinu wprowadzając
rozróżnienie między dobrami konsumpcyjnymi a niekonsumpcyjnymi oraz pożyczką i dzierżawą.
Dobra konsumpcyjne- ulegają zniszczeniu i można jedynie domagać się ich zwrotu bez dodatkowych
korzyści.
Dzierżawa domu (dobra niekonsump.) oznacza zaś pozbawienie korzyści i stad wynika
uzasadnienie zwrotu wraz z nadwyżką za jej używanie.
Pożyczka pieniężna i żądanie zwrotu zapłaty za używanie pieniądza uznano jednak za
niesprawiedliwe.
Po tym pojawiły się inne wyjątki zaś u schyłku średniowiecza rozpowszechniła się operacja
kredytowa kupna- sprzedaży renty. Właściciel nieruchomości zaciągał pożyczkę pod jej zastaw i
zobowiązywał się oddać płynące z niej dochody spłacając dług ratami rocznymi, przy danej stopie %.
Tym sposobem jakiś czas póz
niej % od pożyczek rozciągnął się również na lokaty kapitałowe.
Pieniądz stał się z
ródłem zysku a nie tylko pośrednikiem. Podejmowano reformy ustroju monetarnego.
W kolejnych krajach pojawiały się coraz to nowe monety.
Na skutek  psucia monety" (zmiana składu, wartości, formy przez kolejnych władców ) pojawiła się
konieczność ustalenia pewnych reguł. Ustalono, że biciem monety zajmować się będzie władza
państwowa zaś zmiany ciężaru i znaku są dopuszczalne jedynie w interesie kraju. Przełomem w
polityce monetarnej okazał się traktat niejakiego Mikołaja z Oresme z 1360 r., który jednak dopiero po
pewnym czasie zdobył uznanie i począł być stosowany. Głosił on mianowicie, że podstawa polityki
pieniężnej powinna być użyteczność monety jako środka wymiany. Moneta musi być: poręczna,
lekka, zrobiona z substancji kosztownej i w miarę rzadkiej. Władca opatruje monetę swoim stemplem
ale nie jest ona jego własnością. Właścicielem jej jest społeczeństwo i poszczególne jednostki.
Mikołaj z o. Wskazuje też na skutki ekonomiczne psucia monety: Utrudnienia w wymianie, Utrata
zaufania do pieniądza, Odpływ złota i srebra z kraju, Przypływ fałszywych pieniędzy, Upadek handlu
zagranicznego, Handel wewnętrzny bogaci nieuczciwych.
Na uwagę zasługują tez nowe ujęcia ceny sprawiedliwej:
" Antonin z Florencji
Na uwagę zasługują 3 stopnie ceny sprawiedliwej: Niższy-gdy występuje wymiana ekwiwalentna,
Średni- gdy występuje transakcja gotówkowa, Wyższy- gdy występuje zapłata póz
niejsza.
" Bernard ze Sieny
Proponował uwzględnić w cenie spr.: Wkład kwalifikacji, Rzadkość, Indywidualne gusty.
" Gabriel Biel
Oprócz pracy, kosztów i rzadkości proponował on uwzględnić w cenie: Konieczność, Popyt, Ryzyko,
Troski, Trud pozyskania, Możliwe szkody.
9. Przypomnij treść utopii społecznych Morusa, Campanelli o Bacona.
Thomas Morus - 1516 r.  Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o
nowej wyspie Utopii". Jest to rozwinięcie koncepcji Platona, ale tez krytyka aktualnych przemian
gospodarczych i szczegółowy opis idealnego porządku państwowego zwanego utopią. Ustrój w utopii
polega na braku własności prywatnej i osobistej co umożliwia racjonalną organizację produkcji i
podziału. Podstawową jednostką społeczną jest rodzin składająca się około czterdziestu osób. Jej
pierwsza połowa pracuje w rzemiośle, druga zaś na roli. Po roku następuje zamiana. Ciężkie prace
wykonują niewolnicy jeńcy wojenni, przestępcy. Sześć godzin pracy dziennie zaspokaja potrzeby
wspólnoty. Wytworzone produkty znoszone są na plac miejski, gdzie każdy może wziąć bez zapłaty
co jest mu potrzebne. Państwo jest federacją miast na której czele stoją dożywotnio książęta.
Tomaso Campanella 1602 r.  Miasto słońca" - W państwie tym panuje wspólna własność środków
produkcji i konsumpcji. Władza należy do mędrców, którzy są jednocześnie kapłanami. 10 oni
kwalifikują młodych obywateli do odpowiednich zawodów. Wszelkie decyzje podejmowane są na
 - 5 -
zgromadzeniu ludności. Trzy cztery godziny pracy dziennie wystarczy aby dostarczyć wspólnocie
niezbędnych środków do życia. Reszta czasu przeznaczona jest na dyskusje, czytanie, spacery,
gimnastykę.
Francis Bacon - 1627 r.  Nowa Atlantyda" Bacon opisuje wyspę Bensalem na której żyje
wspólnota. Instytut badań naukowych  Dom Salomona" świadczy wspólnocie usługi, liczeni instytutu
prowadzą skomplikowane eksperymenty, budują maszyny, opracowują technologie. Sterowanie
rozwojem badań i wdrażanie ich efektów należy do obowiązków światłej władzy.
10. Opisz koncepcje bulionistów i ich krytykę w rozprawach T. Muna.
Bulioniści (ang. bullion  złoto lub srebro w sztabach) wprowadzili do historii myśli ekonomicznej
koncepcję monetarną tzw. ilościową teorię pieniądza. Bulioniści zafascynowani byli pieniądzem
kruszcowym (co wiązało się z dwoma zjawiskami: rewolucją cen i ujawnieniem się nowej funkcji
pieniądza  tworzeniem kapitału). Przyczynami tego zjawiska było m.in. praktyka psucia monety (o
czym pisał m.in. Mikołaj Kopernik w  Sposobie bicia monety ).
Bulioniści uważali, że wartość monety rośnie wtedy, kiedy popyt na nią przewyższa podaż. Odbija się
to na cenach  rosną one w warunkach obfitości monety w obiegu, a spadają przy niedostatku kruszcu.
Dlatego też bulioniści zaczęli kształtować politykę, której celem była akumulacja kruszcu we własnym
kraju. John Hales twierdził, że jednostka powinna kierować sobą godnie i z własną korzyścią,
podobnie musi działać rodzina i tak samo mają być zarządzane miasta i państwo. Stosunki handlowe z
zagranicą są koniecznością, ale należy dbać o ich efekt końcowy  bogacenie własnego kraju.
Thomas Mun (czołowy przedstawiciel angielskiego merkantylizmu) twierdził, że dobrym lekarstwem
jest raczej pobudzanie oszczędności, redukcja importu przedmiotów zbytku i wzrost eksportu, niż
postulowana deprecjacja monety. Kraj powinien jak najwięcej eksportować, ale głównie wyroby
przetworzone, a nie surowce. Importować należy tylko towary niezbędne i surowce pozwalające na
reeksport. Mun przestrzegał przed nadmierną dyskryminacją kupców zagranicznych, ponieważ grozi
to odwetem i spadkiem eksportu.
11. Jakie podobieństwa i różnice dostrzegasz w poglądach kolbertyzmu i kameralistyki.
Kolbertyzm  merkanizm francuski
Kameralistyka  system poglądów merkanistycznych, wyrastających na stosunkowo zacofanej
strukturze gospodarczej, społecznej i politycznej krajów niemieckich.
Podobieństwa: polityka protekcjonalizmu wychowawczego, odbudowa życia gospodarczego kraju,
zapełnienie skarbca (poprzez nakładanie podatków, zwłaszcza na konsumpcję przedmiotów zbytku),
rozwój prawa gospodarczego i administracji.
Różnice:
Kolbertyzm: polityka fiskalna obciążała głównie chłopów, zakazano emigracji z kraju, tworzono
manufaktury królewskie, których produkcję chroniły cła importowe, popierano handel zamorski i
tworzenie kolonii.
Kameralistyka: tworzenie okresowych spisów ludności, tworzenie kolegi handlowych, gdzie były
zatrudniane wszystkie stany, ochrona chłopstwa przed nadmiernym opodatkowaniem, poluzowanie
przepisów cechowych w miastach.
12. Czy zasadne jest nazywanie poglądów polskich ekonomistów XVI i XVII wieku mianem
 szlacheckiego merkantylizmu ?
Tak, ponieważ również w Polsce rozwinęła się myśl merkantylistyczna, którą  reprezentowała
szlachta.
Jan Ostroróg domagał się opodatkowania duchowieństwa, umocnienia władzy królewskiej,
zwiększenie wpływów mieszczaństwa i chłopstwa. Potępiał praktyki związane z  psuciem monety.
Andrzej Frycz Modrzewski w dziele  O poprawie Rzeczypospolitej wprowadził platońską tezę o
potrzebie moralnej jedności wspólnoty, przestrzegania sprawiedliwości i ustanowionych praw. Bronił
chłopów przed uciskiem pańszczyz
nianym, mieszczan przed uzurpacją szlachty. Twierdził, że o
bogactwie kraju decyduje pracowita ludność, zatrudniona w rolnictwie i rzemiośle. Państwo powinno
ingerować w handel zagraniczny, zwłaszcza regulując cła na zboże.
 - 6 -
Jan Grodwagner twierdził, że sam prawny zakaz wywozu kruszców jest nieskuteczny, istotne jest
bowiem zapewnienie krajowi dodatniego bilansu handlowego. W tym celu należy wspierać rozwój
rodzimego przemysłu, ograniczać eksport surowców i import produktów gotowych.
Andrzej Maksymilian Fredro uważał, że oprócz wydajnego rolnictwa konieczne są rozwinięte
rzemiosło, handel i komunikacja. Warto organizować warsztaty dla włóczęgów, gromadzić
fachowców zagranicznych i zakładać kompanie handlu zagranicznego.
13. Opisz istotę  porządku naturalnego i teorię produktu czystego w ujęciu fizjokratów.
Według fizjokratów porządek naturalny to jedyny stan doskonały, wynika bowiem z praw przyrody.
Koncepcja porządku naturalnego wywodzi się z filozofii Kartezjusza. Przyroda rządzi się swoimi
prawami, które człowiek poznaje w procesie doświadczenia, w kontakcie z naturą i za pomocą
rozumu. Jednostka ludzka ma znaczny obszar wolności działania, ograniczony warunkami praw
naturalnych człowieka. Ogólna idea wolności w procesie gospodarowania opiera się na dodatkowym
kryterium, materialistycznym.  ...prawo naturalne człowieka jest to prawo do rzeczy przynoszących
mu pożytek, i które jest on w stanie uzyskać dzięki swojej pracy. Właściwe korzystanie z wolności
oznacza czyny zgodne z porządkiem naturalnym i prawami przyrody.
Teoria czystego produktu (rpoduit net) głosi, że tylko w rolnictwie zachodzi proces otrzymywania
nadwyżki ponad wyłożone nakłady. Natura-ziemia dostarcza produkt fizyczny większy od wydatków i
kosztów utrzymania. Nadwyżka ta utrzymuje nie tylko farmera, ale całe społeczeństwo. Sama ziemia,
bez nakładów, też daje produkt, ale zwykle jest ona skąpa i daje niewiele. Nakłady podnoszą naturalną
urodzajność gleby i można dowieść, że są one także produktem ziemi-natury.
14. Jakie walory analityczne miała Tablica ekonomiczna F. Quesnaya ?
Tablica ekonomiczna zapoczątkowała w myśli ekonomicznej nowy rozdział  badanie procesów i
cyrkulacji produktu społecznego. Można na niej prześledzić reprodukcję produktu społecznego oraz
cyrkulację towarów i pieniądza, ujętą w pięciu kolejnych aktach:
" Cyrkulacja między właścicielami a farmerami
" Transakcje między właścicielami a klasą jałową (np. rzemieślnikami)
" Cyrkulacja między klasą jałową a farmerami
" Akt, w którym farmerzy kupują u klasy jałowej potrzebne narzędzia
" Akt zakupu przez klasę jałową surowców u farmerów
15. Dlaczego idee fizjokratów nie przyjęły się w Polsce ?
Nasze rolnictwo tkwiło głęboko w strukturze feudalnej, nie miało gospodarstw farmerskich i warstwy
dzierżawców-kapitalistów. Chłop egzystował w poddaństwie i pańszczyz
nie. Na luksus leseferyzmu
można było pozwolić sobie w warunkach trwałości państwa, a nie w systemie anarchii zwanej
demokracją szlachecką. Stan trzeci stanowił we Francji główną siłę reformatorską, a w Polsce dopiero
się rodził. Nic dziwnego, że garść oświeconej arystokracji i nieliczni przedstawiciele szlachty nie
doprowadzili dzieła naprawy Rzeczypospolitej do zwycięskiego końca. Rozbiory przekreśliły
ostatecznie nadzieję na przebudowę struktury społecznej.
16. Przypomnij wkład Williama Petty ego do budowy zrębów ekonomii klasycznej. Zwróć
uwagę na znaczenie jego  arytmetyki politycznej .
Petty wprowadził nową metodę dociekań  statystykę, zwaną przez niego  arytmetykę polityczną .
Mamy tu do czynienia z wprowadzeniem do badań ekonomicznych metody ilościowej,
odwoływaniem się do nauk przyrodniczych i akceptacją kauzalizmu, tj. więzi przyczynowo-skutkowej
w zjawiskach społeczno-gospodarczych.
Statystyka opisowa pozwala m.in. porównywać wielkość i potęgę państw, z którymi Anglia
prowadziła wojny lub konkurowała na rynkach zagranicznych. Centralne miejsce w systemie
poglądów ekonomicznych Petty ego zajmuje teoria bogactwa narodowego, która wyraz
nie świadczy o
zerwaniu z podejściem merkantylistów. Rola handlu zagranicznego zostaje ograniczona i ustępuje
miejsca procesowi produkcji. Petty stał się prekursorem rachunku dochodu narodowego, ale
zrozumienie wagi tego zagadnienia nastąpiło dopiero w XX w. Z teorii bogactwa naturalnego
wypływają lub pozostają w ścisłym powiązaniu zręby pozostałych teorii: pieniądza, renty i ceny oraz
słabo jeszcze zarysowanej teorii wartości.
 - 7 -
Petty postulował tworzenie banku emitującego noty, a więc pieniądz papierowy wypełniający czasową
lukę w okresach braku monety kruszcowej.
22. Istota protekcjonizmu wychowawczego w ujęciu F.Lista.
F.List (1789-1846) - odrzucał klasyczny podział pracy na produkcyjną i nie produkcyjną.
List w swych rozważaniach nie traci z pola widzenia postulowanej polityki protekcjonizmu
wychowawczego.
Pisze , że bariera celna może początkowo obniżyć dopływ dóbr świadczących o bogactwie , ale w
dłuższym okresie zapewni także wzrost potencjału wytwórczego , który pomnoży bogactwo narodu.
Chronić trzeba głównie przemysł , który pobudzać będzie rozwój rolnictwa i pozostałych działów
gospodarki.
23. Zalety i ograniczenia metody dedukcji i indukcji w świetle "sporu o metodzie".
Schmoller (1838-1917) - twórca młodszej szkoły historycznej zasłużył się jako autor i wydawca
literatury ekonomicznej oraz współzałożyciel w 1872 towarzystwa polityki społecznej .Towarzystwo
grupowało wielu naukowców i działaczy , którzy byli przekonani ,że poprzez reformy państwowe uda
się rozwiązać konflikty między pracą a kapitałem . działalność tego towarzystwa miała charakter
opiniotwórczy i czasami wchodziła w konflikt z polityką kanclerza Bismarcka. Atak na Schmollera
przyszedł, że strony założyciela nowej szkoły psychologicznej Carla Mengera jednego z twórców
nowego kierunku w myśli ekonomicznej. Polemika między Mengerem, a Schmollerem przerodziła się
w ostrą dyskusje między ich zwolennikami, która otrzymała nazwę "spór o metodę". Typ dyskusji nie
mógł przynieść zwycięstwa żadnej ze stron, ponieważ był to spór o dwóch kierunkach myśli
ekonomiczne.
24. Uzasadnienie polityki protekcjonizmu w koncepcjach amerykańskich ekonomistów
H.C.Carey `a i H.Georga`a .
Czołowym przedstawicielem amerykańskiego protekcjonizmu był Henry Charles Carey (1793-1879)
Carey skoncentrował się na teorii podziału bogactwa i funkcjonowaniu gospodarki amerykańskiej.
Dowodził , że w Ameryce jest możliwy szybszy wzrost kapitału i produkcji niż ludności , co zapewnia
absolutny wzrost zysku oraz absolutny i relatywny wzrost płac. Carey w teorii wartości opowiedział
się , za jej wersją kosztową i tworzeniem wartości w procesie wymiany. Carey był zwolennikiem
handlu łączącego bezpośrednio producenta z konsumentem i przeciwnikiem wielkiego handlu w
którym występuje pośrednik i przewoz
nik .
H.George (1839-1897) - krytykował kapitalizm z pozycji drobnego wytwórcy zwłaszcza farmera
.Podstawowe zło wynika jego zdaniem z instytucji własności ziemi i renty gruntowej. Głosił program
nacjonalizacji ziemi za pomocą jedynego podatku gruntowego.
25. Przypomnij główne poglądy Saint-Simon`a , Fouriera i Owena . Jakie słabości dostrzegasz w
koncepcjach socjalizmu zrzeszeniowego?
Saint-Simon(1760-1825) - w swoim podstawowym dziele "O systemie industrialnym" wyłożył
koncepcje historycznego industrializmu , która zasługuje na miano " Socjalizm technokratyczny".
Zdaniem Saint-Simona motorem rozwoju społecznego jest działalność klasy wytwórców i postępy
ducha ludzkiego .Głosił on program budowy doskonalszego ustroju , w którym prawdziwa władza
należeć będzie do ciał kolegialnych i parlamentu.
Fourier (1772-1837) - stworzył spójny system ideologiczny i dał wizję przebudowy ustroju , opartego
na wspólnocie produkcyjno konsumpcyjnej . Światopogląd Fouriera opierał się na filozofii
idealistycznej i przekonaniu o podobieństwie wszechświata do jego stwórcy. Szczególne wspólnoty
organizowane przez Fouriera - falangi.
Owen (1771-1858)-podstawą nowych metod zarządzania jest teza, iż charakter człowieka jest
pochodną wizerunków , w których jest on wychowywany .Owen postanowił zmienić wizerunki pracy
i egzystencji ponad 2000 robotników. Skrócił dzień pracy do 10,5 h i zakazał zatrudnienia dzieci.
Pomógł utworzyć osiedlowy samorząd, propagował walkę z alkoholizmem.
 - 8 -
26. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu głoszona przez Sismondiego i Proudhona.
Sismondi (1773-1842) uwagę jego przyciągnęły pierwsze kryzysy związane z nadprodukcją.
Ekonomia polityczna jest wg Niego częścią nauki zarządzania. Bogactwem jest produkt pracy -
zgromadzony, ale jeszcze nie skonsumowany. Bogactwo rośnie szybciej dzięki podziałowi pracy i
zastosowaniu maszyn Sismondi otworzył dyskusje nad przyczynami kryzysów w gospodarce
kapitalistycznej. Wg niego konieczna jest polityka podatkowa obciążająca głównie bogatych.
Sismondi opowiadał się za prawem robotników do zrzeszania się.
Proudhon (1809-1865) usiłował rozwiązując sprzeczność między instytucją własności środków
produkcji a potrzebą wolności. likwidacja prywatnej własności zagraża wolności człowieka. Proudhon
lansował postulat likwidacji władzy pieniądza dzięki utworzeniu specjalnego banku narodowego,
który miałby udzielać robotnikom darmowych kredytów. Rządy rewolucyjne odrzuciły w 1849 projekt
powołania specjalnego banku pomocy robotnikom.
29. Na podstawie  trójkąta Mengera" przedstaw ogólną zasadę optymalnego rozdysponowania
zasobów.
Składniki ogólnych zasad ekonomii: teoria potrzeb, teoria dóbr, mierzenie wielkości potrzeb i
dostępnych dóbr.
Podstawowa część systemu Mengera - subiektywna teoria wartości - wartości dobra
gospodarczego decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona dokonuje
oceny znaczenia, czyli wartości dobra, posługując się znajomością rangi swoich po-
trzeb i stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej wartości
należy uwzględnić dwa momenty  subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala wydzielić klasy
potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają intensywniejszego (ilościowego i
jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest również to, że człowiek najpierw zaspokaja potrzeby
pilniejsze i ważniejsze dla jego życia. Każdy akt zaspokojenia danej potrzeby przynosi mniejszą
porcję zadowolenia.
(np. jeżeli człowiek zakupi jakieś dobro np. mieszkanie to mimo iż to była jego dotychczasowo ważna
potrzeba to teraz chciałby więcej np. dom i mimo tego ze powinien być zaspokojony to nie jest)
Można więc kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące znaczenia. Drugi moment
 obiektywny  określa granice dostępnych zasobów dóbr gospodarczych. Oba momenty powinny
być uwzględniane w rachunku podmiotu gospodarującego, pragnącego maksymalizować swoje
zadowolenie w warunkach ograniczeń
Trójkąt Mengera
Klasa potrzeb: l II III IV V V VII IX X
Wskaz
nik 1 9 8 7 6 5 4 3 1 1
9 8 7 6 5 4 3 2 2 0
8 7 6 5 4 3 2 1 0
7 6 5 4 3 2 1 0
6 5 4 3 2 1 0
5 4 3 2 1 0
4 3 2 1 0
3 2 1 0
2 1 0
1 0
0
Całość potrzeb jednostki gospodarującej jest podzielona na klasy oznaczone cyframi rzymskimi, od
najważniejszej I do najmniej ważnej X. Z kolei ranga każdego aktu zaspokojenia potrzeb (ich
kolejność jest liczona od góry w dół) jest oznaczona cyframi arabskimi od 10 do 0. Na zaspokojenie
swych potrzeb podmiot ma ograniczony zasób pieniądza, np. 3 zł, a nakład na jeden akt (porcję)
wynosi l zł. Chcąc maksymalizować zadowolenie otrzymujemy kombinację zakupu dwóch porcji
dobra I klasy i jednej porcji II klasy. Optymalne rozdysponowanie dostępnych zasobów wymaga
wyrównania krańcowych przyrostów zadowolenia w każdym z dostępnych zastosowań.
Menger odmiennie niż klasycy definiował treść i rolę czynników produkcji oraz podział dochodu
społecznego między nimi.  Kapitał" w danym okresie to podporządkowanie zasobu dóbr dalszych
rzędów, które w przyszłości zapewnią uzyskanie dóbr bliższego rzędu. Następnie Menger kreśli
oryginalną teorię komputacji (zarachować, przypisać), zgodnie z którą wartość dóbr dalszego rzędu
 - 9 -
jest następstwem przeniesienia na te dobra subiektywnych wartości dóbr pierwszego rzędu. Menger
zalecał określać wkład poszczególnych czynników produkcji tzw. metodą reszty, odejmując od
aktualnej kombinacji dóbr tworzących dobro pierwszego rzędu ich poprzednią kombinację.
Subiektywna teoria wartości tłumaczy także istotę wymiany, jako otrzymywanie przez obie strony
dóbr wyżej przez siebie szacowanych. Cena jest tylko odbiciem wartości wymiennej.
30. Wskaż podobieństwa i różnice w ujęciu i modelach równowagi rynkowej, stosowanych
przez Cournota i Walrasa.
Cournot stosował analizę funkcjonalną i sformułował prawo popytu, uznając, że wtedy popyt
wzrasta, kiedy cena spada. Oznaczając popyt efektywny przez D, pewną funkcję przez F, a cenę przez
p, to prawo popytu możemy zapisać w postaci:
D = F (p). Podobnie, cena jest funkcją popytu efektywnego: p =f(D). Jako sprawę oczywistą Cournot
przyjmuje zasadę ciągłości funkcji i ogólne reguły jej badania.
Dalsze rozważania Cournot prowadził na prostym modelu przedsiębiorstwa, badając relacje
między popytem, podażą i ceną w komplikujących się warunkach i sytuacjach: monopolu, duopolu i
konkurencji doskonałej. Sugestywny obraz właściciela naturalnego z
ródła wody mineralnej, który
pragnie zmaksymalizować utarg, wyznaczając racjonalną cenę, prowadzi do formalnego ujęcia jego
decyzji w kategoriach rachunku różniczkowego. Jak wiadomo, najpierw trzeba określić ekstremum
funkcji, czyli spełnić warunek, aby pierwsza pochodna równała się zeru, a następnie określić
maksimum, tj. spełnić warunek, aby druga pochodna była mniejsza od zera. Zapisuje się to w prostych
wzorach: U^. = [p " F (p)]' = F (p) + pF'(p) = O, 2F'(p)+pF"(p)<0.
W tym duchu idą kolejne rozważania nad komplikującą się sytuacją monopolisty  pojawiają się
koszty i konkurent. Cournot stał się prekursorem teorii duopolu, objaśniającej współzależność
konkurentów w procesie wyznaczania ceny.
Obiektem badań nauki ekonomicznej, zdaniem Walrasa, jest gospodarstwo społeczne, rozumiane
jako zbiór rzeczy materialnych i niematerialnych, które są rzadkie, użyteczne i dostępne w
ograniczonych ilościach. Ekonomia dzieli się na: ekonomię polityczną stosowaną, która zajmuje się
produkcją i stosunkiem ludzi do rzeczy; ekonomię społeczną, badającą proces podziału bogactwa i
relacje gospodarcze między ludz
mi; i ekonomię polityczną czystą, która zajmuje się relacjami
wymiany, stosunkami między rzeczami. Pierwsze dwa człony ekonomii mają normatywny charakter i
nie dają się sformalizować. Natomiast ekonomia polityczna czysta ma charakter ilościowy i może być
równie ścisła jak matematyka. Walrasa interesuje przeto wartość wymienna jako taka cecha rzeczy,
która uniemożliwia ich oddawanie lub otrzymywanie za darmo, ale wymusza kupno i sprzedaż.
Stosował ujęcie statyczne, zakładając jednoczesność występowania zjawiska i pewien stan badanego
w danym momencie układu. Jako stan uprzywilejowany w analizie występuje stan równowagi
procesów i systemów gospodarczych. Kolejność wywodów Walrasa jest odwrotna w stosunku do
przyjętej przez Cournota. Walras zaczyna od najprostszego modelu wymiany na rynku doskonałej
konkurencji, aby następnie budować modele równowagi na coraz szerszym polu działalności
gospodarczej.
Najprostszy model wolnej wymiany obejmuje dwóch osobników A i B, wymieniających swoje
dobra, odpowiednio  a i b. Relacje obu wymienianych ilości dóbr  q^ i ^  stanowią ich ceny:
relacja q^lqy odpowiada cenie dobra a wyrażonej w ilości dobra b; relacja qJqi,  cenie dobra b,
wyrażonej w ilości dobra a. Po prostym przekształceniu otrzymujemy postać: py = 1/p,, [p,, = l/p .
Pozwala to twierdzić, że ceny, albo relacje wartości wymiennych, są do siebie odwrotnie
proporcjonalne. Wyznaczenie ceny pozwala ustalić równowagę popytu i podaży. Efektywny popyt i
podaż określa iloczyn ilości wymienianych dóbr przez ich ceny. Ponieważ wielkością podstawową, i
w pewnym sensie przyczynową, jest popyt, przeto wystarczy zająć się ustaleniem zależności
funkcjonalnej popytu i ceny. Popyt na dane dobro  D jest funkcją jego ceny: D^=FM\D^F^p,).
Podobnie zapisujemy zależności funkcjonalne podaży danego dobra  O i odpowiednio warunek
równowagi, że popyt na dane dobro równa się jego podaży: Z> = 0^ i 
= 0^. Ostatecznie mamy do
rozwiązania układ czterech równań (dwa równości wymiany i dwa równości popytu i podaży).
Ponieważ mamy w tym układzie cztery niewiadome (/ , p,,, 
, 
) i cztery równania, więc zadanie
jest rozwiązalne.
 - 10 -
Następnie Walras powiększa model do trzech osobników, wymieniających trzy dobra, więc liczba
niewiadomych sięga dwunastu i trzeba tworzyć już całą macierz, aby zapewnić rozwiązanie, liczba
niewiadomych przy m dóbr wyniesie: m (m-l) cen i m (m-l) ilości tych dóbr, a więc razem 2m(m-\).
Układ powinien mieć tyle samo równań.
Dla pełnego opisu równowagi na danym rynku Walras wprowadził jeszcze dodatkowy warunek
 aby, oprócz równości relacji wymiennych dwóch dóbr, zachodziła także relacja równości każdego z
nich wobec jakiegoś dobra trzeciego. Takie dobro spełnia wyłącznie rolę wspólnego mianownika czy
też liczmana (numeraire), przypominającego żeton pozwalający się rozliczać graczom. Tak można
traktować pieniądz, pozostawiając mu tylko funkcję pośrednika wymiany. Wprowadzenie numeraire
nie zmienia podstawowego układu macierzy i wymogów formalnych.
Tak zarysowana teoria równowagi na rynku dóbr była następnie przenoszona na rynki kapitałów i
pracy, aby wreszcie przekształcić się w ogólną teorię równowagi, stanowiącą element  jądra"
paradygmatu neoklasycznego.
31. Jak można dowieść, że A. Marshall przerzucił pomost między ekonomią klasyczną a
marginalizmem?
Alfred Marshall ( 1842  1924 ) był założycielem szkoły myśli ekonomicznej.
Potrafił on rozwinąć i scalić osiągnięcia trzech szkół kierunku marginalistycznego, nawiązując do
tradycji ekonomii klasycznej, nie tracąc więzi z rzeczywistością i przekazując swoje koncepcje całej
generacji uczniów. Marshall rezygnował z makro podejścia - analizy agregatowych procesów
gospodarki narodowej na rzecz rozważań w skali różnorodnych rynków, a więc mikro podejścia.
Obiektem jego zainteresowania stała się codzienność otaczająca człowieka.
 Ekonomika jest - według jego definicji - nauką o tym jak ludzie żyją, działają i myślą w
codziennym życiu gospodarczym. Marshall używał prostych definicji , które były rozumiane nawet
przez ludzi gorzej wykształconych. Metoda stosowana przez Marshall a była swego rodzaju
kompromisem, próbą godzenia tradycji euklidesowo  kartezjańskiej z opisowym podejściem
historyzmu. Marshall starannie dokonywał identyfikacji obiektu badawczego, zdając sobie sprawę ze
złożoności zjawisk społeczno gospodarczych. Stosował technikę analizy znaną w matematyce i logice
jako warunek ceteris paribus  przy innych warunkach równych. W początkowym stadium rozważań
należy przyjąć pewne okoliczności i wielkości za stałe, w celu skupienia uwagi tylko na elementach
zmiennych i zbadać ich powiązania.
32. Przypomnij koncepcje  typu idealnego ,  ducha gospodarczości i  stylu gospodarowania
głoszone przez czołowych przedstawicieli historyzmu w Niemczech.
Artur Spiethoff ( 1873  1957) - Włączał się on również aktywnie w poszukiwania sił sprawczych,
kształtujących ustroje społeczne i gospodarcze. Według Spiethoffa teoria ekonomiczna jest tworem
historycznym, gdyż odzwierciedla realny styl gospodarczy danego okresu. Styl gospodarowania jest
więc jedną z konstrukcji badawczych opierających się na charakterystyce postaw osób i wspólnot,
która pozwala zrozumieć konkretne procesy społeczno  gospodarcze.
Max Weber ( 1864 - 1920 ) - Weber wiązał narodziny nowego nurtu socjologiczno  historycznego z
ruchem reformacji, jej radykalna moralnością, kultem dobrej roboty oraz oszczędzania. Weber
skonstruował różne narzędzia w celu poznania zjawisk społecznych i gospodarczych. Jednym z nich
był właśnie Typ Idealny.
Jest to konstrukcja pojęciowa, która odgrywa rolę wzorca potrzebnego do systematyzacji i
porządkowania zjawisk oraz opisu pewnej rzeczywistości.
Max Weber zaznaczał iż pojęcia typologiczne używane w humanistyce mają często charakter typów
idealnych utworzonych w drodze idealizacji badanych zjawisk i doprowadzających ich cechy
charakterystyczne do postaci krańcowej. Typ ten jest nieostrym zbiorem cech występujących w
empirii. Podkreślał on, że operowanie typami idealnymi jest niezbędne dla realizacji celów
badawczych nauk humanistycznych.
Werner Sombart ( 1863  1941 ) - Szukał on dowodów na potwierdzenie hipotezy iż czynnikiem
sprawczym przemian społecznych jest  duch gospodarczości  W wielu rozprawach dowodził
istnienia zagadkowego ducha. W książce  Żydzi i życie gospodarcze  twierdził, że tego ducha
przynieśli Żydzi jeszcze z czasów biblijnych do powstającego w europie kapitalizmu.
 - 11 -
Według teorii Sombarta przyczyny I Wojny Światowej tkwiły w różnicy  ducha  narodu
angielskiego (handlarze) i narodu niemieckiego (bohaterowie). Sombart operował pojęciem "system
gospodarczy , wyróżniając trzy składniki pozwalające badać jego strukturę i morfologię a dokładniej
ducha, formę i technikę. Ducha cechują zawłaszczanie konkurencja i racjonalność. Formą jest układ
wolnych, zdecentralizowanych, rynkowo zorientowanych przedsiębiorstw. Technika jest następstwem
postępu w celu podnoszenia wydajności produkcji. Sombart uznał iż rola  ducha gospodarczości jako
siły sprawczej przemian ustrojowych jest bardzo duża .
33. Poglądy Veblena na rozwój społeczno  gospodarczy. Jego krytyka rozwoju, zawarta w
teorii klasy próżniaczej.
Thorstein Bunde Veblen ( 1857  1929 ) - - był jednym z największych amerykańskich
ekonomistów i socjologów. Veblen interesował się głównie rozwojem wielkich
przedsiębiorstw w formie spółek akcyjnych, gwałtownym postępem w dziedzinie form
organizacyjnych rynku kapitałowego oraz kryzysami cyklicznymi. Sławę i uznanie oraz ostre
ataki polemistów przyniosła mu wydana w roku 1899 Teoria klasy próżniaczej - The
Theory of the Leisure Class. Jego krytyka kultury pieniężnej obejmowała tak zwaną klasę
próżniaczą  bankierów, spekulantów, finansistów, manipulatorów, itp.
Krytyce poddawał głównie hedonizm oraz zasadę postępowania homo-oeconomicus.
Homo-oeconomicus  człowiek kierujący się w swym postępowaniu tylko motywacja
ekonomiczną , dążeniem do osiągnięcia maksymalnego zysku i minimalizacji strat.
Systm społeczno  ekonomiczny w ujęciu Veblena składa się z różnych instytucji, które można
podzielić na użyteczne i nieużyteczne w zależności od osiąganych przez nie celów. Instytucje
użyteczne związane są za światem przemysłu ( industry ), określanym jako część układu, w której
klasa pracująca pobudzana instynktem dobrej roboty realizuje proces wytwórczy.
Natomiast klasa próżniacza i jej świat interesu (business ) skupia instytucje nieużyteczne, kieruje się
motywem zysku i celem konsumpcji ostatecznej. Między tymi światami wykształciły się stosunki
oparte głównie na instytucji prywatnej własności środków produkcji. y
ródłem i motorem wszelkich
przemian jest technologia, którą ciągle doskonalą ludzie obdarzeni instynktami dobrej roboty i czystej
ciekawości. System społeczno  ekonomiczny według T. Veblena
INSTYTUCJE
Klasa próżniacza
Motyw zysku
Świat interesu
( Business )
zysk i konsumpcja ostateczna
Klasa pracująca
Instynkt dobrej roboty
Świat przemysłu
( industry )
Produkcja
 - 12 -
35. Znaczenie Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i autonomii Galicji dla rozwoju
polskiej myśli ekonomicznej w czasie rozbiorów.
Rozbiory były tragedią narodową, która zahamowała normalny rozwój społeczny i
gospodarczy, pozostawiając nas w tyle za Europą Zachodnią i Środkową. Likwidacja państwa
postawiła także polską myśl ekonomiczną w sytuacji nie mającej praktycznego zastosowania, wszak
każda doktryna ekonomiczna musi określać swoje stanowisko wobec instytucji państwa. W skrajnych
przypadkach wyraża się to bądz
w postulacie objęcia przez rząd kontroli nad całym życiem społeczno-
gospodarczym, bądz
pozostawienia pełnej swobody mechanizmowi gospodarczemu i tylko czuwaniu
nad systemem prawa gwarantującym taką wolność. W naszej sytuacji nie można było żądać od myśli
ekonomicznej, aby adresowała swoje koncepcje do rządów państw zaborczych. Ekonomistów
podporządkowano przeto walce o byt narodowy i odzyskanie niepodległości, nie wymagając od nich
rozwijania teorii nie służących temu zadaniu.
Po upadku I Rzeczpospolitej na jej terenach powstały trzy twory zasługujące na szczególną
uwagę, gdyż tylko na ich terenach mogła się rozwijać w ograniczonym stopniu polska myśl
ekonomiczna.
Pierwszy to Księstwo Warszawskie, powołane do życia wolą zwycięskiego Napoleona i
uznane przez siły postępowe kraju za szansę na odzyskanie niepodległości. Warto wspomnieć, że na
naszych ziemiach znalazła się armia rewolucyjnej Francji, co sprzyjało przynajmniej zniesieniu
poddaństwa, chociaż nie doprowadziło do uwłaszczenia. Namiastka własnego państwa pozwoliła na
ograniczone działania reformujące administrację kraju i kształcenie fachowców na potrzeby
gospodarcze.
Drugi twór, który powstał w miejsce poprzedniego to Królestwo Polskie. Ustrój, na której
zasadzie działało Królestwo Polskie, dawał znacznie mniejsze szanse na obronę naszych interesów
narodowych. Wprawdzie namiestnik cara godził się na istnienie narodowego wojska i uprawianie
lokalnej polityki gospodarczej, ale Królestwo stanowiło część imperium rosyjskiego i było
pozbawione systemu oświaty i posiadaniem wyższej uczelni.
Trzecim tworem była autonomia Galicji, gdzie zaborca dał szansę do rozkwitu myśli
ekonomicznej.
Cały dorobek wybitnych polskich ekonomistów okresu rozbiorowego tj. Surowiecki i
Krysiński trzeba oceniać pod kątem przydatności dla umocnienia procesów likwidujących zacofanie
gospodarcze, zwłaszcza rozwiązujących kwestię chłopską, a w ostatecznym rozrachunku
przybliżających niepodległość. Odkryto także znaczenie posiadania własnych ośrodków kształcenia
kadr dla gospodarki krajowej i rangę ekonomii uprawianej w takich uczelniach. Bez Szkoły Głównej
Prawa i Administracji, a następnie Uniwersytetu Warszawskiego, nie byłoby chyba największego
osiągnięcia tego okresu, jakim stała się nauka gospodarstwa narodowego w ujęciu Fryderyka Skarbka.
Powstanie listopadowe dowiodło raz jeszcze ogromnego wpływu stanu gospodarczego na siłę
militarną. Klęska powstania to także świadectwo naszego zacofania gospodarczego i braku
radykalnego rozwiązania kwestii społecznej. Dla myśli ekonomicznej był to dodatkowy impuls, aby
pogłębić analizę przyczyn klęski i odpowiednimi wnioskami uzupełnić programy walki tworzone na
emigracji i konspiracji. Takie były powody, dla których poniechano działań na rzecz teorii
ekonomicznej.
Okres między klęską powstania styczniowego a odzyskaniem niepodległości pogorszył
jeszcze bardziej warunki uprawiania nauki ekonomicznej w skali ogólnonarodowej . Zróżnicowanie
sytuacji w trzech zaborach groziło pełnym wchłonięciem polskich ziem do organizmów społecznych i
gospodarczych państw zaborczych. Germanizacja i rusyfikacja oznaczały zakusy na likwidację
polskiej kultury w Poznańskiem, na śląsku i w Kongresówce. Tylko w Galicji powstała szansa na
uprawianie nauki ekonomicznej w spolonizowanych uniwersytetach Krakowa i Lwowa. Tam też
powstawały koncepcje ekonomii  akademickiej i pojawiły się wielkie nazwiska polskiej myśli
ekonomicznej  Dunajewskiego, Czerkawskiego, Bilińskiego i Ochenkowskiego, którzy pozostawili
godnych następców, służących póz
niej odrodzonej Polsce. W zaborze austriackim narodziła się także
koncepcja polskiej szkoły gospodarstwa społecznego, która mimo słabej warstwy teoretycznej stała się
poważnym bodz
cem do zdynamizowania myśli ekonomicznej w Kongresówce. Pod koniec tego
okresu właśnie zabór rosyjski zaczynał się stawać terenem rozwoju i starć różnych nurtów myśli
ekonomicznej.
 - 13 -
Istotne znaczenie miał natomiast fakt wysunięcia się na czołowe miejsce zaboru rosyjskiego w
dynamice przekształceń struktury gospodarczej i społecznej. Uwłaszczenie chłopów, coraz szybsze
uprzemysłowienie, urbanizacja i rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej zmieniły wyraz
nie układ
sił społecznych i orientacji politycznej elit.
Mimo iż zalążki państwowości polskiej powstającej po rozbiorach nie były czymś
zadowalającym, to i tak to właśnie dzięki tym  tworom polska myśl ekonomiczna mogła mimo
wszystko rozwijać się. Gdyby jak wspominałem wyżej tereny rozbiorowe zostały zasymilowane z
państwami zaborców Polska jako  państwo i wszystko co się z nim wiązało przestało by istnieć.
Na zakończenie trzeba powiedzieć, że polska myśl ekonomiczna doby rozbiorowej była
wierną towarzyszką walki o zachowanie bytu narodowego, tradycji i kultury. Starała się wykorzystać
wszystkie szanse, aby dotrzymać kroku powszechnej myśli ekonomicznej i tworzyć własne koncepcje
przede wszystkim na użytek praktyki. Po odzyskaniu niepodległości była ona w dość dobrej kondycji.
37. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim.
Julian Antoni Dunajewski (1824-1907) - potępiał powstanie styczniowe, był pierwszym Polakiem,
który został ministrem skarbu Austrii. Opierał się on na ekonomi klasycznej. Jego postulaty
obejmowały kontrolę banków, wprowadzenie ceł zaporowych i upaństwowienie kolei. Uznawał
równorzędność nazw: ekonomia polityczna, nauka gospodarstwa narodowego lub społecznego.
Powiela on sayowskie prawo rynków, które neguje możliwość powstania ogólnej nadprodukcji
towarów, a z
ródła zysków upatruje w różnicy między teraz
niejszością a przyszłą wartością kapitału.
Józef Milewski (1859-1916) - poseł na sejm krajowy i austriacki.W duchu historyzmu krytykował
liberalizm ekonomi klasycznej za oderwanie od rzeczywistości.
W. Ochenkowski (1840-1908)
S. Głąbiński (1862-1943) - poseł w parlamencie austriackim. Należał do twórców stronnictwa
narodowo demokratycznego na terenie Galicji Zwolennik historyzmu pragnący uwzględnić interesy
narodowe w formułowaniu zasad polityki gospodarczej.
Ferdinando Galiani (1728-1787) - w swojej rozprawie  Dialog o handlu zbożem zajął się
rozwiązaniem paradoksu dlaczego chleb mimo tak wysokiej  użyteczności uzyskuje niższą wartość
wymienną w porównaniu z prawie bezużytecznym diamentem. Rozróżnił on dwa pojęcia:
 użyteczności - związanej z subiektywnym odczuciem zadowolenia i  rzadkości - obiektywnej
relacji ilości danej rzeczy do liczby możliwych jej zastosowań. Diament uzyskuje wysoką wartość w
wymianie dlatego, że jest dobrem rzadkim, podczas gdy chleba jest znacznie więcej.
Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780)  był on autorem dzieła  Handel a państwo, ich stosunki
wzajemne w którym pisał, że wartość dobra istnieje tylko w odniesieniu do potrzeb podmiotu. To
nasze pożądania i wrażenia zmysłowe nadają rzeczom wartość. Wymiana jest ekwiwalentna tylko z
punktu widzenia subiektywnych ocen osób wymieniających dobra.
Kari Heinrich Rau (1792-1870) - wykładowca nauk państwowych na niemieckich uczelniach w
Erlangen i Heidelbergu. Przeniósł on na grunt niemiecki ekonomię klasyczną. Był szeroko znany jako
autor trzytomowego Podręcznika ekonomii politycznej, gdzie wyłożył teorię ekonomii, politykę
gospodarczą i naukę o finansach publicznych. Odrzucał teorię wartości opartą na pracy i lansował
znaczenie wartości użytkowej, jaką jest uznanie przez nabywcę pożyteczności danego dobra. Wartość
może być mierzona ilością innego dobra otrzymanego w wymianie.
Carl Menger (1840-1921) - w roku 1871 ukazało się dzieło jego życia Zasady nauki ekonomicznej,
które przyniosło mu sławę i stanowisko profesorskie na Uniwersytecie Wiedeńskim. W latach
osiemdziesiątych Menger zainicjował głośny  spór o metodę". Menger opowiedział się za
nomotetycznym charakterem nauki ekonomicznej, a przeciwko metodzie opisowej, uprawianej przez
szkoły historyczne.
- teoria potrzeb punktem wyjścia. Menger pisał, że wszystkie poszukiwania teoretyczno-
gospodarcze zaczynają się od uświadomienia faktu istnienia  potrzebującej natury ludzkiej".
Potrzeby wywodzą się z pierwotnych popędów i pożądań, następnie potrzeby indywidualne
przekształcają się w potrzeby różnych wspólnot, aby ostatecznie stać się ogólnospołecznymi.
- teoria dóbr, która wychodzi od zbioru rzeczy stanowiących środowisko człowieka. Menger
rozpatruje prosty stosunek: człowiek-rzecz. Jeśli istnieje u człowieka wiedza o potrzebie lub jej
przewidywanie, jeżeli rzecz ma obiektywne właściwości zaspokojenia jego potrzeb, a człowiek o
tym wie, i wreszcie, jeśli dana rzecz jest dostępna, to stanowi ona dobro. Mamy tu już odwołanie
 - 14 -
się do kategorii użyteczności. Zbiór dóbr dzieli się na bezpośrednio dostępne w nieograniczonych
ilościach i na dobra gospodarcze, które cechuje rzadkość, ograniczona ilość. Menger rozwija
dalej podział dóbr gospodarczych według kryterium ich  odległości" od aktu zaspokojenia
potrzeb. Dobrami pierwszego rzędu są dobra gospodarcze, które możemy wykorzystać
bezpośrednio do zaspokojenia naszych potrzeb, np. potrawy, napoje i odzież. Dobrami drugiego i
dalszych rzędów są te, bez których nie można pozyskać dóbr pierwszego rzędu. Dobra niższego
rzędu mają, jak widzimy, charakter środków produkcji.
- subiektywnej teorii wartości podstawowa część systemu Mengera. Użyteczność i rzadkość są
tylko przesłankami ogólnymi, ponieważ o wartości dobra gospodarczego decyduje subiektywny
punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona dokonuje oceny znaczenia, czyli wartości
dobra, posługując się znajomością rangi swoich potrzeb i stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem
Mengera przy mierzeniu tak rozumianej wartości należy uwzględnić dwa momenty: subiektywny
i obiektywny. Pierwszy pozwala wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby
ważniejsze wymagają intensywniejszego (ilościowego i jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest
również to, że człowiek najpierw zaspokaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia.
Każdy akt zaspokojenia danej potrzeby (każda porcja odpowiednich dóbr) przynosi mniejszą
porcję zadowolenia. Można przeto kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące
znaczenia. Drugi moment: obiektywny określa granice dostępnych zasobów dóbr gospodarczych.
Oba momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu gospodarującego, pragnącego
maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach ograniczeń.
Friedrich Wieser (1851-1926) przejął katedrę ekonomii po Mengerze i szeroko popularyzował jego
koncepcje. Za cenny wkład do nauki ekonomii subiektywnej uznaje się jego prawo użyteczności
krańcowej, wyłożone w rozprawach: O pochodzeniu i prawach wartości gospodarczej i Wartość
naturalna. Wieser rozwija myśl o nasycalności potrzeb człowieka i dowodzi, że w warunkach
ograniczoności dostępnych zasobów trzeba przerwać proces zaspokojenia potrzeb nie w punkcie
pełnego nasycenia, ale po zużyciu ostatniego (krańcowego) dostępnego dobra i uzyskaniu ostatniej
porcji użyteczności, właśnie  użyteczności krańcowej".
Eugen von Bóhm-Bawerk (1851-1914). Podobnie jak Wieser studiował pod kierunkiem profesorów
niemieckich, głoszących koncepcje młodszej szkoły historycznej, ale nie uległ ich wpływom.
Wykładał na uniwersytetach w Innsbrucku i Wiedniu oraz trzykrotnie był ministrem skarbu. Bóhm-
Bawerk poprawił zapis Wiesera dotyczący kalkulacji wartości całkowitej zapasu dóbr. Wieser
operował iloczynem użyteczności krańcowej dobra w zapasie przez liczbę dóbr w tym zapasie. Bóhm-
Bawerk natomiast przyjął, że wartość całkowita zapasu dóbr jest sumą użyteczności wszystkich dóbr
tego zapasu.
- teoria procentu punktem wyjścia jest twierdzenie, że istnieją tylko dwa elementarne czynniki
produkcji - ziemia i praca. Kapitał jest czynnikiem pochodnym, który tylko wiąże czynniki
elementarne i umożliwia realizację wydłużonych w czasie, ale przynoszących wyższe efekty,
procesów produkcji. Czynnik czasu ułatwia zrozumienie istoty zysku z kapitału i natury procentu.
Przez procent Bóhm-Bawerk rozumie wszelki dochód stanowiący wynagrodzenie kapitału. W
procesie produkcji uzyskuje się tzw. procent pierwotny, natomiast pożyczka daje procent
pochodny. Procent pierwotny dzieli się na procent surowy, stanowiący wynagrodzenie za ryzyko,
poniesione koszty i niezbędną amortyzację, oraz na procent czysty - wynagrodzenie z tytułu
prawa własności. Kategoria procentu czystego jest podstawą tzw. pozytywnej teorii procentu,
która opiera się na twierdzeniu, że ludzie wyżej cenią dobra teraz
niejsze niż dobra przyszłe.
Powstaje przez to nadwyżka wartości dóbr obecnych w stosunku do dóbr przyszłych. W ocenie
dóbr preferuje się dobra teraz
niejsze z przyczyn psychicznych (słabość wyobraz
ni, skończoność
życia), ekonomicznych (niedostatek) i ze względu na pozytywne efekty wydłużonej produkcji.
38. Jakie główne nurty występowały w polskiej myśli ekonomicznej u schyłku doby rozbiorowej?
Przedstawicielem nurtu zachowawczego hrabia Andrzej Zamoyski (1800-1874), wybitny działacz
polityczny i gospodarczy, który po upadku powstania skupił energię na reformowaniu własnych
majątków rolnych, na szerzeniu oświaty i postępu technicznego w krajowym rolnictwie. Wprowadził
on oczynszowanie, organizował wystawy sprzętu rolniczego i dyskusje fachowców, założył
Towarzystwo Rolnicze. Zamoyski krzewił idee typowe dla okresu włączania tradycyjnego rolnictwa
 - 15 -
do systemu gospodarki rynkowej, a jednocześnie sam podejmował śmiałe decyzje, inwestując np. w
budowę pierwszych statków parowych i w żeglugę na Wiśle.
Umiarkowany program społeczno-gospodarczy głoszono także w zaborze pruskim, który stworzyli
Karol Libelt (1807-1875) i hrabia August Cieszkowski (1814-1894). Polsce przypisano rolę nowego
Mesjasza, a za podstawę działania uznano filozofię  czynu", będącego przede wszystkim kategorią
moralną. Do programu włączono elementy socjalizmu utopijnego, jak np. postulat dopuszczenia
robotników do udziału w zyskach. W rozprawie Cieszkowskiego O kredycie i obiegu znalazły się
bardziej realistyczne propozycje emisji biletów rentowych, zabezpieczonych na hipotece majątków
ziemskich, która ułatwiłaby kredytowanie rozwoju gospodarczego.
Nurt rewolucyjny miał dwóch wybitnych przedstawicieli. Pierwszy z nich Piotr Ściegienny (1800-
1890) był księdzem, który próbował wzniecić powstanie chłopskie na Kielecczyz
nie. W agitacyjnej
broszurze Złota Książeczka domagał się likwidacji obszarnictwa i wzywał do wspólnej z ludem walki
z caratem. Za swoją działalność Ściegienny zapłacił katorgą.
Edward Dembowski (1822-1846), krytyk literacki i działacz polityczny, który zginął w czasie
powstania lwowskiego. Pragnął likwidacji obszarnictwa i uwłaszczenia chłopstwa, te miało być
podstawową siłą w walce o wyzwolenie narodowe. Ostro krytykował nurty zachowawcze i
współdziałał ze Ściegiennym organizowaniu powstania.
Największy przedstawiciel polskiej myśli ekonomicznej w tym okresie Henryk Michał Kamieński
(1812-1865), który był także wybitnym filozofem. Od roku 1851 przebywał we Francji.
Kamieński dokonał swoistej syntezy elementów klasycznej filozofii niemieckiej, francuskiego
socjalizmu utopijnego, polskiego historyzmu demokratycznego i klasycznej ekonomii politycznej.
Osią przewodnią tej syntezy jest przekonanie o koniecznym postępie ludzkości walczącej z przyrodą.
Zdaniem Kamieńskiego nauki społeczne obejmują:
ekonomię moralną, która jest pewną psychologią społeczną generującą ducha czasu, opinię
powszechną, wyobrażenia religijne, poglądy naukowe i artystyczne;
ekonomię materialną, której treść wypełnia działalność ludzkiego ducha w walce z materią, tj.
przyrodą;
ekonomię polityczną, zajmującą się stosunkami między różnymi wspólnotami ludzkimi.
Zagadnieniem podstawowym ekonomii materialnej jest problem bogactwa, rozpatrywany przez
pryzmat kategorii własności.
Bogactwo stanowi to wszystko, co społeczeństwo zdobędzie od przyrody. Jest ono także
własnością powszechną, natomiast własność prywatna i osobista oznaczają podział bogactwa
powszechnego między członków społeczeństwa. Podział ten określa strukturę wspólnoty ludzkiej.
Jeżeli tworzenie i użytkowanie bogactwa są wyrazem stosunku człowieka do rzeczy, to sama własność
jest relacją człowieka do człowieka i odzwierciedla stan rozwoju społecznego. y
ródłem bogactwa jest
praca, natomiast wartość powstaje w procesie ekwiwalentnej wymiany dóbr i usług. Kamieński
pojmował kapitał jako prosty zasób narzędzi i materiałów. Ustrój kapitalistyczny był progresywny w
stosunku do feudalnego, ale wykazywał także szkodliwą tendencję do tworzenia monopoli i nie był
wolny od zjawiska wyzysku człowieka przez człowieka
Radykalne poglądy miał: Stanisław Gabriel Worcell (1799-1857) W rozprawie O własności (1854)
dowodził zmienności form własności i przedstawił program zastąpienia własności prywatnej przez
własność kolektywną. Tylko w takim społeczeństwie zniknie sprzeczność interesów jednostki i
społeczeństwa. Zdaniem Worcella Polska może ominąć stadium kapitalizmu i od razu budować lepszy
ustrój.
39. Bilans otwarcia po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Potrzeby gospodarcze i możliwości
polskiej ekonomii.
Bilans potrzeb i możliwości, według którego przebiegał rozwój myśli ekonomicznej w II
Rzeczpospolitej, był zawsze napięty, a na początku wręcz ujemny. Zapotrzebowanie społeczne i
instytucjonalne było ogromne, podczas gdy potencjał otrzymany w spadku po okresie rozbiorowym
był wyjątkowo słaby. Przyjrzyjmy się krótko obu stronom bilansu.
Potrzeby społeczne i pilność ich zaspokojenia w momencie odzyskania niepodległości wysuwały
na plan pierwszy konieczność likwidacji systemu gospodarki wojennej. Ludność znalazła się na
granicy zagłady biologicznej, głodujące miasta nie mogły uzyskać pomocy od zniszczonego rolnictwa,
 - 16 -
systemy kontroli gospodarczej wprowadzone przez zaborców i okupantów rozpadły się wraz z ich
klęską militarną, a lokalne samorządy dopiero uczyły się sztuki administrowania
Od myśli ekonomicznej społeczeństwo domagało się programu likwidacji zacofania
gospodarczego, wyrażającego się w słabym uprzemysłowieniu, wadliwej strukturze agrarnej i
niewydolnej infrastrukturze komunikacyjnej. Konieczna była wielka akcja scalająca tak zróżnicowane
gospodarczo dzielnice. Oczekiwano również wsparcia dla tych koncepcji, które łagodziły konflikty
społeczne, grożące nawet rewolucją socjalną. Nędza mas pracujących była z
ródłem tych zadrażnień,
przemysł i usługi bowiem nie mogły zaradzić przeludnieniu agrarnemu. Kraj nie miał własnego
kapitału na podjęcie koniecznych inwestycji, a kapitał obcy nie chciał u nas inwestować.
Zapotrzebowanie instytucjonalne koncentrowało się wokół państwa i jego ogniw administracyjnych.
Pojawiła się zasadnicza kwestia: jaki ma być udział państwa w życiu gospodarczym tj. etatyzmu i
należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska polskich ekonomistów. Pole tych badań
było obszarem krzyżujących się interesów wielu grup społecznych i administracji rządowej. Polityka
gospodarcza przechodziła przez kolejne odmiany etatyzmu: wojennego, demobilizacji, stabilizacji,
wysokiej koniunktury, kryzysu i inwestycji zbrojeniowych. Dla zapewnienia dochodów były tworzone
monopole państwowe (solny, zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa
państwowe funkcjonujące w takich dziedzinach, jak komunikacja i przemysł zbrojeniowy
Szczególny typ zapotrzebowania zgłaszały gospodarka i państwo w dziedzinie kształcenia
zawodowego ekonomistów i, tym samym, tworzenia kadr dydaktycznych i naukowo-badawczych.
Wraz z odbudową i rozwojem przemysłu, rolnictwa i handlu prywatna przedsiębiorczość wchłaniała
zawodowo przygotowanych fachowców księgowości, bankowości, skarbowości i handlu. Nic
dziwnego, że wymuszało to rozbudowę szkolnictwa ekonomicznego. Kadry naukowe miały ambitne
zadanie zlikwidować dystans w stosunku do światowej myśli ekonomicznej i nawiązać współpracę z
jej przodującymi ośrodkami.
Podstawę potencjału stanowiło 5 państwowych uniwersytetów, z których 3 utworzono już we
własnym państwie, korzystając m.in. z kadr uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie. Największym z
nich stał się wkrótce Uniwersytet Warszawski, drugie miejsce przypadło Uniwersytetowi
Jagiellońskiemu, a trzecie lwowskiemu Uniwersytetowi Jana Kazimierza. Na wszystkich
uniwersytetach działały katedry ekonomiczne,
Warszawa miała jeszcze inne poważne uczelnie. Wolną Wszechnicę Polską, która w 1933 r. uzyskała
status prywatnej szkoły akademickiej. Miała ona Wydział Prawa i Nauk Ekonomiczno-Społecznych.
Najwyższy poziom naukowy zdobyła Wyższa Szkoła Handlowa, przemianowana następnie na Szkołę
Główną Handlową. Ekonomikę rolnictwa i podstawy naukowe polityki agrarnej rozwijano w Szkole
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Prężna katedra ekonomii politycznej funkcjonowała na
Politechnice Warszawskiej.
Kraków: Wyższe Studium Handlowe, przekształconego potem w Akademię Handlową. Akademia
Górnicza. Z kolei Lwów miał niedużą Akademię Handlu Zagranicznego i silną Politechnikę
Lwowską, Poznań miał także Akademię Handlową i małe Wyższe Katolickie Studium Społeczne.
Również Katowice doczekały się w 1937 r. utworzenia Wyższego Studium Nauk Społeczno-
Gospodarczych.
40. Opisz zjawisko słabnięcia kierunku historycznego w ośrodku lwowskim i krakowskim.
Uniwersytet i politechnika we Lwowie przekazały swoje doświadczenia i nawet część kadr Warszawie
i innym ośrodkom odrodzonego państwa. Nadal jednak pozostał na miejscu mistrz szkoły Stanisław
Głąbiński.
Wykład ekonomiki narodowej Głąbiński podzielił na dwie części  teorię i politykę ekonomiczną.
Osią rozważań teoretycznych pozostaje, zgodnie z doktryną historyzmu, kategoria  naród" jako
dziejowo ukształtowana jedność społeczna, stanowiąca podstawę instytucji państwa. Można jednak
zauważyć, że już w treściach innych pojęć ekonomicznych ukazują się zapożyczenia ze szkół
psychologicznej i anglo-amerykańskiej. Teoria wartości krańcowej pojawia się w wywodach na temat
roli użyteczności, rzadkości, warunków wymiany i stosunków społecznych określających wartość.
Oczywiście Głąbiński pisze o konieczności obserwacji konkretnych zjawisk społeczno-gospodarczych
i metody indukcji zamiast wnioskowania na podstawie zbioru przyjętych z góry założeń, jak to
czyniła, według niego, ekonomia klasyczna.
 - 17 -
Koncepcja polityki ekonomicznej w ujęciu Głąbińskiego była zgodna z programem gospodarczym
Narodowej Demokracji. Podstawową zasadą miała być samowystarczalność (autarkia)  pełne
wykorzystanie narodowych zasobów ludzkich, materiałowych i kapitałowych. Taki cel miała osiągnąć
prywatna przedsiębiorczość, wspierana w umiarkowany sposób przez państwo. Głąbiński z całą mocą
podkreślał rolę etyki w budowaniu jedności myśli narodowej. Dostrzegał ogromne trudności w
przekształcaniu struktury gospodarczej kraju. Głąbiński był zwolennikiem umiarkowanej reformy
społecznej, zwiększenia opieki państwa nad masami pracującymi i nawet dopuszczenia robotników do
udziału w zyskach.
Wybitną postacią w dziejach II Rzeczpospolitej był Stanisław Grabski (1871-1949). Stanisława
Grabskiego zalicza się do przedstawicieli nurtu socjologicznego, wyrastającego z młodszej szkoły
historycznej. dzieło Ekonomia społeczna- Autor odchodzi od ciasnego normatywizmu szkół
historycznych i pisze o gospodarstwie społecznym jako nauce poszukującej i wyjaśniającej przyczyny
kształtowania się i rozwoju norm współżycia, form organizacyjnych gospodarki i mechanizmów
regulacji procesów gospodarczo-społecznych. Kapitalizm nie pojawił się jako konieczność dziejowa,
jak twierdzą marksiści, ale też nie musi się gwałtownie załamać, ponieważ dowiódł swej wysokiej
elastyczności i nie ma dowodów na wyczerpanie się jego sił napędowych. Na użytek polityki
narodowej Grabski proponował wspieranie państwa w dziedzinie wychowania społeczno-
gospodarczego narodu, reformę ustroju rolnego i znane środki nakręcania koniunktury, które jednak
okazały się tak nieskuteczne w okresie wielkiego kryzysu
42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego, i Zawadzkiego.
W Warszawie skupiał się powoli główny potencjał myśli ekonomicznej. Działo się tak za sprawą
istnienia w mieście kilku sporych placówek edukacyjnych (SGH, Uniwersytet Warszawski, czy
SGGW). Głównymi przedstawicielami Warszawskiej myśli ekonomicznej byli:
Tadeusz Brzeski(1884-1958)
-Rozprawa nobilitacyjna z 1916 pt.  O granicach ekonomii społecznej nawiązywała do trudnych
zagadnień metodologicznych
-Rozprawa  Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie (1921 r.)
-Rozprawa  Ustrój pieniężny, teoria (1928 r.)
-Rozprawa  Polityka pieniężna (1932 r.)
-Rozprawa  Ekonomia. Teoria gospodarowania (1938 r.)
Edward Lipiński(1888-1986)
-Publikacja w  Przedświt  Teorie ekonomiczne Erazma Majewskiego
-Dwa artykuły zamieszczone w  Ekonomista pt.  Z problemów gospodarczych wzrostu (1929)
 Uwagi o kryzysie (1931)
Władysław Marian Zawadzki(1885-1939)
-Rozprawa  Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej (1914) (przedstawienie koncepcji
Cournota, Walrasa i Pareto.
- Teoria produkcji czyli  Próba zbadania społecznych warunków produkcji
41. Spory o etatyzm. Poglądy A. Krzyżanowskiego, Rybarskiego i obu Grabskich.
Etatyzm - udział państwa w życiu gospodarczym.
Przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej próbowano rozwiązać kwestię udziału państwa w życiu
gospodarczym, tj. kwestię etatyzmu (fr. etat - państwo). Kwestą tą zajęło się wielu ówczesnych
ekonomistów. W tamtym okresie polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne odmiany etatyzmu:
wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i inwestycji zbrojeniowych. Dla
zapewnienia dochodów były tworzone różne monopole państwowe i przedsiębiorstwa państwowe.
Wówczas w ręku państwa było ok. 20% majątku narodowego. W tamtym okresie dofinansowania
wymagały sfery finansów publicznych i kontroli administracyjne oraz polityka podatkowa czy regulacja
obiegu pieniężnego, stabilizacja waluty i kontrola handlu zagranicznego.
W. GRABSKI  w kwestii etatyzmu był w umiarkowany sposób zwolennikiem większego udziału
państwa w życiu gospodarczym. Jako minister skarbu i premier przeprowadził w 1924 r. udaną reformę
walutową oraz skutecznie rozwijał teorię ekonomiki rolnictwa. Dużą uwagę zwracał na badania
empiryczne stosując metodę historyczną, oraz łączenie etyki z ekonomią i polityką. Głosił w nich hasła
 - 18 -
solidaryzmu klasowego i program przekształcania rolnictwa w kierunku gospodarstw farmerskich,
uwzględniający warunki glebowe i rynkowe.
RYBARSKI - na temat etatyzmu opowiadał się za umiarkowaną ingerencją państwa, nie naruszającą
podstaw własności prywatnej, ale która realizuje cele narodowe. W artykułach Przyszłość gospodarcza Polski
(1933) oraz Programu gospodarczego (1937) i szkicu Idee przewodnie gospodarcze Polski (1939) skłaniał się w
stronę protekcjonizmu wychowawczego i pochwalał politykę zmierzającej do samowystarczalności
gospodarczej. Swoje rozważania zawarł również w licznych publikacjach  książce  Wartość, kapitał i
dochód (1922), gdzie dowodził, że nie ma istotnej sprzeczności między tradycyjnym pojęciem wartości
wymiennej a pojęciem wartości opartej na krańcowej użyteczności. Rybarski prezentuje i analizuje motywy
działalności gospodarczej, opisuje i klasyfikuje potrzeby, roztrząsa problem użyteczności i wprowadza
czynnik niepewności w podejmowaniu decyzji.
KRZYŻANOWSKI - stał na czele neoliberałów w czasie sporów o etatyzm. W wielu jego publikacjach i
wystąpieniach (także jako posła) mogliśmy zobaczyć elastyczność wobec polityki interwencjonizmu.
Zwalczał on politykę W. Grabskiego i jego reformę walutową, ale zgadzał się na przewrót majowy
Piłsudskiego i współdziałał z nową władzą do 1931 r., kiedy po znanej sprawie brzeskiej opuścił sejm i
podjął krytykę sanacji. Uzależniał on dopuszczalny zakres etatyzmu od sytuacji walutowej i finansowej
kraju. Ingerencja państwa jest nadmierna, jeżeli obciąża ona budżet tak mocno, iż potrzebne jest
zwiększenie opodatkowania, i kiedy powoduje wyczerpanie kapitałów obrotowych oraz wzrost stopy
procentowej. Krzyżanowski miał jednak rację zwalczając politykę deflacji i utrzymywania za wszelką cenę
silnej waluty.
42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego i Zawadzkiego.
Tadeusz Brzeski (1884-1958) - jego rozprawa habilitacyjna przedłożona w 1916 r. na Uniwersytecie
Lwowskim nosiła tytuł O granicach ekonomii społecznej i nawiązywała do trudnych zagadnień
metodologicznych. Brzeski współtworzył Uniwersytet Poznański, a od 1922 r. do wybuchu wojny był
profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Pragnął on scalić historyzm z podejściem socjologicznym,
psychologicznym i prakseologicznym. Jego system ekonomii opiera się na założeniu jedności
materialno-psychicznej działań pojedynczego człowieka i takiej wspólnoty społecznej, jak
 gospodarstwo . Rozwój historyczny wyłaniał różne formy gospodarowania, w tym dwie główne -
gospodarstwa izolowane i wymienne, gdzie drugiej istotną rolę odgrywają kredyt i siła najemna.
Posługuje się dwiema idealnymi konstrukcjami jako narzędziami do analizy zarówno jednostki, jak i
wspólnoty gospodarującej. Są to: dawna homo oeconomicus, wzbogacona cechami nowszej
psychologii i własna koncepcja państwa gospodarczego, jako typu idealnej. Mniej oryginalne ujęcie
znajdujemy w rozważaniach Brzeskiego na temat teorii pieniądza i polityki finansowej oraz rachunku
wartości i ceny w  państwie gospodarczym .
Marian Zawadzki - w roku 1914 ukazała się jego rozprawa Zastosowanie matematyki do ekonomii
politycznej, w której przedstawił koncepcje Cournota, Walrasa i Pareto, konfrontując je z ujęciami
pozostałych szkół kierunku subiektywno-marginalistycznego. Na Uniwersytecie Wileńskim wykładał
w latach 1921-1936, a następnie związał się już z Warszawską Szkołą Główną Handlową. W latach
1932-1935 był ministrem skarbu. W roku 1930 został członkiem założycielem, powstałego w Stanach
Zjednoczonych, The Econometric Society. Treść jego Teorii produkcji (1923), której nadał podtytuł
Próba zbadania społecznych warunków produkcji umiejętnie godziła język matematyczny z
wywodami werbalnymi. Chodziło mu o ukazanie także jakościowych czynników kształtujących
strukturę wytwórczości. Zawadzki wskazywał na bogactwo podłoża produkcji, warunki przyrodnicze,
kulturowe, technologiczne i instytucjonalne. Być może pod wpływem Webera i Sombarta analizował
przemiany w ramach pięciu typów produkcji: pierwotnego, przymusowego, patriarchalnego,
towarowo-indywidualistycznego i kolektywistycznego.
Edward Lipiński - zorganizował w latach okupacji I Miejską Szkołę Handlową, która stała się
ośrodkiem tajnego nauczania i pozwoliła uratować pewną liczbę polskich ekonomistów. Był
inicjatorem powstania w 1928 r. Instytutu Badania Koniunktur i Cen. W czasie studiów wykazywał
zainteresowanie marksizmem i anarchosyndykalizmem za co był krytykowany i nawet szykanowany,
a w Polsce Ludowej traktowany co najmniej z podejrzliwością jako  burżuazyjny" ekonomista. W
jego publikacjach w tym okresie znajdują ujście różne wątki teoretyczne, ale przede wszystkim
odczytujemy ogromne zaangażowanie w sprawy społeczne i troskę o naukowe zbadanie problemów
naszej gospodarki. Jako redaktor naczelny  Ekonomisty" (od 1929 r.) dbał o to , aby czasopismo to
 - 19 -
stało się najlepszym organem polskiej nauki ekonomicznej. Sam publikował wiele, ale były to
przeważnie ujęcia przyczynkowe, związane z badaniami nad koniunkturą.
43. Przed jakimi wyzwaniami stanęła ekonomia neoklasyczną w latach 30-ych?
Wielki kryzys lat trzydziestych, który nie dawał się zlikwidować metodami i środkami znajdującymi
się w arsenale jeszcze słabo zarysowanego paradygmatu ekonomii neoklasycznej. Co gorsza, kryzys
był tak głęboki i ogarniający tak wiele państw, że były uzasadnione obawy o losy całej formacji
społeczno-gospodarczej. Gwałtowny spadek produkcji i wymiany handlowej, załamanie się systemów
walutowych i międzynarodowego układu finansowego oraz nie znana dotąd skala bezrobocia -
wszystko to zrodziło pilne zapotrzebowanie społeczne i instytucjonalne na radykalny program już nie
tylko doraz
nej poprawy sytuacji, lecz także usunięcia głębszych przyczyn choroby ustrojowej.
Kryzysowi gospodarczemu towarzyszyły napięcia międzynarodowe.
Musimy pamiętać, że I wojna światowa zmieniła poważnie układ sił między wielkimi mocarstwami,
osłabiając Wielką Brytanię i wzmacniając Stany Zjednoczone, a jednocześnie powołując w drodze
rewolucji pierwsze państwo oficjalnie realizujące cele doktryny marksistowskiej - Związek Radziecki.
Desperacja mas pracujących w warunkach kryzysu czyniła atrakcyjną nawet wizję rewolucji i
przymusowej likwidacji bezrobocia. Eksperyment socjalistyczny na Wschodzie można było
potraktować jako alternatywę likwidacji kryzysu, nabierającego cech strukturalnych.
44. Wyjaśnij istotę pojęć użytych przez Keynesa: skłonność do konsumpcji i inwestowania,
preferencja płynności i krańcowa wydajność kapitału.
Teoria konsumpcji jest częścią teorii popytu efektywnego i może być także nazywana teorią
efektywnego popytu konsumpcyjnego. Popyt efektywny jest sumą popytu konsumpcyjnego i
inwestycyjnego. W trzeciej księdze Ogólnej teorii Keynes opisał zjawisko skłonności do konsumpcji,
krańcową skłonnością do konsumpcji i pojęciem mnożnika. Społeczeństwo zawsze musi przeznaczać
część swojego dochodu na konsumpcję, ale o wielkości tej części decydują różne czynniki. Skłonność
(ang. propensity) w tym przypadku możemy określać jako posiadanie pewnej cechy, podatności do
konsumowania, utrwalonej w długim okresie. Keynes wyprowadził najpierw prosty wzór zależności
funkcjonalnej, jako relację między danym poziomem dochodu, wyrażonym w jednostkach płacy
(subskrypt w), a wydatkami na konsumpcję przy tym poziomie dochodu. Gdy skłonność do
konsumpcji oznaczy się grecką literą (chi), to funkcja ma postać: Cw=X(Yw) Chociaż wysokość
dochodu jest podstawowym czynnikiem wpływającym na skłonność do konsumpcji, istnieje także
wiele innych czynników  obiektywnych i subiektywnych, które kształtują taką skłonność.
Keynes wskazywał na sześć obiektywnych czynników, mających mniejszy lub większy wpływ na
kształtowanie skłonności do konsumpcji : 1) zmiana jednostki płac - dość zmienna nawet w relatywnie
krótkim okresie czasu t zmiana jednostki płac. Wy Keynsa  jednostka płacy" to płaca pieniężna
jednostki pracy, która z kolei jest równa jednogodzinnemu zatrudnieniu pracy niewykwalifikowanej.
Konsumpcja jest raczej funkcją dochodu realnego niż nominalnego. Postęp techniczny, zmiany w
preferencjach społecznych i stosunkach podziału wpływają na tak rozumianą jednostkę płacy.
2) zmiana różnicy między dochodem a dochodem netto - na rozmiary konsumpcji większy wpływ ma
dochód netto. Zmiana tradycyjnej proporcji podziału dochodu na niekorzyść dochodu netto może
obniżyć skłonność do konsumpcji. 3) niespodziewane zmiany w wartościach kapitałowych - nie
uwzględniane przy obliczaniu dochodu netto. Takie zmiany nie są zależne od wielkości dochodu.
Mają one krótkotrwały wpływ na skłonność do konsumpcji klas posiadających. 4) zmiany stopy
dyskontowania przyszłości (the rate of time-discounting) - zmiany w relacji wymiennej między
dobrami obecnymi a przyszłymi. Stopa ta jest bliska stopie procentowej, ale dodatkowo uwzględnia
przewidywanie zmian w sile nabywczej pieniądza. 5) zmiany polityki fiskalnej - takie zmiany,
zwłaszcza w polityce podatkowej, mogą być narzędziem sterowania skłonnością do konsumpcji.
6) zmiany w przewidywaniach co do relacji obecnego i przyszłego poziomu dochodu - takie zmiany
mają wpływ na skłonność do konsumpcji jakiejś jednostki, natomiast w obrębie społeczeństwa zmiany
te przypuszczalnie się kompensują.
Analiza obiektywnych czynników  innych niż łączny dochód  prowadziła Keynesa do wniosku,
że ich wpływ na skłonność społeczeństwa do konsumpcji w krótkim okresie jest mały. W
rozważaniach nad krótkim okresem skłonność do konsumpcji może być traktowana jako wielkość
stała i zależna głównie od dochodu.
 - 20 -
51. Omów modele wzrostu gospodarczego Harroda  Domara oraz koncepcje Solowa i
Kuznetsa.
Roy Forbes Harrod (1900-1978) przyczynił się do upowszechnienia keynesizmu. Zajmował
się z powodzeniem problemami metodologii i próbował rozwiązać problem indukcji. W swych
pracach Harrod przedstawił swój model zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Postulat tego
wzrostu gosp. Wymaga, aby zamierzone oszczędności równały się zamierzonym inwestycjom
 gwarantowana stopa wzrostu . Harrod wprowadził czynnik naturalną stopę wzrostu, który
uwzględnia przyrost naturalny ludności i postęp techniczny. Za pomocą modelu wzrostu
zrównoważonego można wyjaśnić przebieg cyklu gospodarczego.
E. David Domar (ur1914) zwrócił on uwagę na dwoisty charakter skutków inwestowania,
które rodzi nie tylko dodatkowy popyt, lecz także dodatkowe zdolności produkcyjne. Domar
wskazywał, że do pełnego zatrudnienia niezbędna jest równość stopy przyrostu naturalnego ze stopą
wydajności pracy i stopą wzrostu dochodu.
Robert M. Solow (ur.1924) deklarował się jako keinesista oprócz teorii wzrostu
gospodarczego Solow rozwijał interesującą teorię zasobów nieodnawialnych, teorię bezrobocia i
podstawy teoretyczne polityki gospodarczej. Solow rozpatruje szczególny rodzaj wymiany
międzypokoleniowej, wskazując na fakt przekazywania uszczuplonych zasobów, ale jednocześnie
wydajniejszego aparatu wytwórczego
Simon Kuznets (1901-1985) dokonał gruntownej analizy procesu wzrostu (rozwoju)
gospodarczego. Obiektem jego badań były wielkie agregaty produktu narodowego i jego składowych.
Stworzył on zręby współczesnej statystyki dochodu narodowego, wskazał na różne metody jego
szacowania i na niektóre trendy zmian wyjaśniających dynamikę wzrostu gosp.
52. Przedstaw krótko dorobek amerykańskiego postkeinesizmu.
Robert Wayne Clower (1962) jest autorem hipotezy dualnej decyzji podejmowanej przez dwa
podmioty i stanowiącej bazę oczekiwań i wydatków konsumenta. Wprowadził rozróżnienie popytu
wyobrażonego i efektywnego. Zajmuje się także zagadnieniami monetaryzmu
Axel Stig Bengt odrzucał zarzut sztywności płac nominalnych, wskazując tylko, że wszystkie
ceny i płace zmieniają się powoli. Analiza koncepcji Clowera i Benghta wnioskuje, że pragnęli
zrezygnować z równowagi na rzecz gospodarowania w nierównowadze. Coraz częściej poglądy tych
ekonomistów nazywa się postkeinesizmem. Cechą wyróżniającą postkeinesizm jest opis systemu
gospodarczego w procesie jego rozwoju  przejście od statystyki do dynamiki. Istotnym wyróżnikiem
jest również integralne ujęcie podziału dochodu z wyjaśnieniem całej działalności gospodarczej.
53. Opisz istotę dwóch nurtów współczesnego keinesizmu  neoricardiańskiego i
kaleckiańskiego.
Pani Robinson (wchodziła do rady naukowej) ułatwiła zdobycie uznania w kręgu keinesa
Michałowi Kaleckiemu. W latach 60- tych umieściła niektóre koncepcje Kaleckiego w kwartalniku
szkoły Cambridge. Odczytywanie dzieł kaleckiego osiągnęło poziom uzasadniający wyodrębnienie
nowej gałęzi we współczesnym Keinesizmie  ekonomika kaleckiańska.
Neoricardiańska-
54. F Hayek  mistrz szkoły neoaustriackiej  oroli państwa w procesach gospodarczych
Friedrich August von Hayek (1899-1992) jako z
ródło kryzysu eksponował wzrost ilości
pieniądza, zwłaszcza kredytowego, w okresach ożywienia. Wg. Hayeka inwestorzy pragną doskonalić
technikę wytwarzania i produkować dobra lepszej jakości. Uczestniczył także w dyskusji na temat
możliwości prowadzenia rachunku ekonomicznego w ustroju socjalistycznym. Atakował te ustroje
społeczne, w których demokracja zaczyna realizować cele rzekomej sprawiedliwości społecznej. Rząd
pragnący działać na rzecz takiego celu sięga zwykle po narzędzie kontroli nad cenami i integruje w
procesy rynkowe. Przestrzegał przed nadmiernym korzystaniem z monetarnych form polityki
gospodarczej.
55. Co wiesz o współczesnej ekonomice ewolucyjnej (neoinstytucjonaliz
mie)
W 1965r powstało Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej. Dla rozwoju doktryny
instytucjonalizmu wiele uczynił jej historyk i rekonstruktor Allan Garfield Gruchy (1906-1990)
 - 21 -
ekonomika ewolucyjna odzyskuje teren utracony w czasie dominacji keinesizmu, szuka sojuszu z
postkeinesizmem i neomarksizmem oraz pozyskuje zwolenników poza stanami zjednoczonymi. Ten
nurt jest atrakcyjny w krajach słabszych gospodarczo i tam gdzie problemy społeczne rodzą poważne
konflikty.
59. Omów stan współczesnej ekonomii marksistowskiej na Zachodzie.
Na gruncie amerykańskim najbardziej znani, cieszący się sławą autorytetów w dziedzinie
ekonomii marksistowskiej byli dwaj naukowcy
" Paul Alexander Baran
" Paul Marlor Sweezy
Obaj opublikowali w 1966r. Obszerne dzieło Kapitał monopolistyczny , w którym uogólnili zjawiska
współczesnej gospodarki amerykańskiej. Wskazywali w niej na tendencje stagnacyjne, występujące po
osiągnięciu poziomu dojrzałości systemu, deficytu siły roboczej, relatywnego obniżenia zysków,
stopy akumulacji i inwestycji. Bez interwencji państwa kapitalizm monopolistyczny nie może już
funkcjonować. Uważali także, że istnieją nowe elementy w procesach kierowania np. wzrost
planowania i demokracji, które mogą sprzyjać pokojowej transformacji socjalistycznej.
Na gruncie angielskim wysoki autorytet zdobył
" Maurice Herbert Dobb
Był wieloletnim wykładowcą i profesorem na uniwersytecie w Cambridge. Propagował radziecką
interpretację ekonomii marksistowskiej i wiele uczynił dla poprawy wizerunku ZSRR na Zachodzie.
Wśród ekonomistów francuskich na wyróżnienie zasługuje
" Charles Bettelheim
Spośród jego licznych publikacji szczytowe miejsce zajmuje książka
Planowanie a przyspieszony wzrost . autor analizuje w niej cały kompleks warunków określających
priorytety, powiązania, środki i sposoby planowania społeczno- gospodarczego.
Był on zawsze sceptycznie i nawet krytycznie nastawiony do planowania radzieckiego, które znalazło
się w rękach biurokracji. Przychylnie odnosił się do chińskiej  rewolucji kulturalnej i popierał ideę
walki klas, upatrując w młodzieży czynnika zdolnego zdynamizować przemiany społeczne.
Przedstawiciel tzw. neotrockizmu profesor Wolnego Uniwersytetu w Berlinie
" Ernest Mandel
Autor: Marksistowska teoria ekonomiczna, Póz
ny kapitalizm, Długie fale rozwoju kapitalistycznego.
Uważał się za ortodoksyjnego marksistę, który krytykuje wszystkie istniejące ustroje i odrzuca
tezę o budowaniu socjalizmu na bazie krajów gospodarczo zacofanych. Jego zdaniem trzeba
wykorzystać tendencje występujące w krajach rozwiniętych, przyspieszać wdrażanie postępu
technicznego- automatyzacji i komputeryzacji, który jest hamowany przez monopole.
Pozytywne tendencje tkwią także w procesie integracji zachodnioeuropejskiej, natomiast w krajach
realnego socjalizmu Mandel dostrzegał negatywne zjawiska  rozwój biurokracji i zrastanie się
aparatu administracyjnego z partyjnym.
Pewną odmianą ekonomii marksistowskiej była ekonomia radykalna, która rozwinęła się
głównie na gruncie amerykańskim. Punktem wyjścia jest przekonanie, że problemy społeczne i
ekonomiczne współczesności można rozwiązać tylko za pomocą radykalnych środków, chociaż bez
uciekania się do rewoluji
60. Jakie znaczenie miała encyklika  Rerum Novarum dla rozwoju katolickiej doktryny
społeczno- ekonomicznej.
Katolicka myśl społeczno- ekonomiczna uzyskała poważne wsparcie oficjalnie dopiero za
czasów Leona XIII. Kościół uznał porządek feudalny za definitywną przeszłość i włączył się
aktywnie w dzieło naprawy kapitalistycznej rzeczywistości. Leon XIII w kilku encyklikach uzasadnił
boskie pochodzenie nierówności społecznej i władzy oraz naturalny rodowód własności prywatnej.
Papież popierał także ruch chrześcijańskiej demokracji jako przeciwwagę dla radykalnego ruchu
socjalistycznego. Największy rozgłos zdobyła jednak jego encyklika Rerum novarum (rzeczy nowe )
opublikowana 15.V.1891r. i poświęcona w całości rozwiązaniu palącej wówczas kwestii społecznej-
sprawie robotniczej.
Sposób analizy tego zagadnienia i niektóre tezy tej encykliki przyjęła współczesna katolicka myśl
społeczno- ekonomiczna.
 - 22 -
Konstrukcja Rerum novarum odpowiada klasycznej zasadzie przechodzenia od analizy do
diagnozy i terapii. Punktem wyjścia jest krótki rozbiór dziejów kwestii robotniczej, ocena stanu i
rozwiązanie problemu zgodnie z filozofią neotomizmu i teologią chrześcijańską, łącznie z konkretnym
programem działania. Narodziny kwestii socjalnej encyklika tłumaczy żądzą nowości, postępem w
dziedzinie produkcji, który przyniósł zmianę stosunków między przedsiębiorcami i pracownikami
najemnymi oraz napływ bogactwa do nielicznych członków społeczeństwa przy równoczesnym
zubożeniu mas ludności. Robotnicy zaczęli się jednoczyć i podjęli walkę z ustrojem, chociaż ich
obyczaje i stan moralny się pogorszyły.
61. Zreferuj wątki ekonomiczne zawarte w encyklikach społecznych Jana Pawła II.
(A) Encyklika  Laborem exercens (1981r.).
Encyklika ta dokonuje głębokiej reinterpretacji kwestii społecznej. Punktem odniesienia są przede
wszystkim z
ródła pierwotne nauki katolickiej (Biblia i system św. Tomasza z Akwinu).
Teza wyjściowa encykliki: kwestia społeczna może być sprowadzona do zagadnień pracy
ludzkiej. Problem pracy ludzkiej jest stałym elementem życia społecznego i doktryny katolickiej. W
naszych czasach praca ludzka stanowi być może najistotniejszy klucz do rozwiązania całej kwestii
społecznej ( ... praca stanowi podstawowy wymiar bytowania człowieka na Ziemi ).
" Zerwanie z tradycyjnym ujmowaniem pracy jako kary za grzech pierworodny  przeciwnie, ma
ona zbliżyć człowieka do Boga.
" Pracę można rozpatrywać w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. Pierwsza industrializacja
i kolejne przemiany przemysłowe pokazują, iż właściwym podmiotem pracy jest nadal człowiek.
Teza o podmiotowym i etycznym wymiarze pracy służy tu do pośredniej krytyki marksizmu i
niektórych koncepcji nurtu głównego ekonomii. Wysuwanie na pierwszy plan przedmiotowego
aspektu pracy zagraża tworzeniu właściwego porządku wartości.
" Analiza konfliktu pracy i kapitału na obecnym etapie historycznym. Punkt wyjścia: Problem
pracy został ulokowany w ramach konfliktu, który wraz z rozwojem przemysłu ujawnił się między
światem kapitału a światem pracy (tzn. między wąską ale wpływową grupą właścicieli środków
produkcji a ogromną rzeszą ludzi pozbawionych tych środków i uczestniczących w produkcji
wyłącznie poprzez pracę). Krytyka marksistowskiego programu rozwiązania tego problemu
poprzez walkę klasową, eliminację klasy posiadaczy i uspołecznienia środków produkcji;
Zdanie Kościoła na ten temat: propozycja współwłasności środków produkcji i udziału
robotników w zyskach przedsiębiorstw  może to jednak nastąpić tylko w drodze
reformowania a nie likwidowania przez rewolucję instytucji własności prywatnej.
" Koncepcja pracodawcy pośredniego  np. osoby i instytucje ustalające zasady
społeczne i politykę pracy. Pracodawca pośredni odpowiada za politykę
zatrudnienia, bezrobocie i koordynację współpracy międzynarodowej, natomiast
pracodawca bezpośredni za konkretne wynagrodzenie za pracę.
" Zasada sprawiedliwej zapłaty zapewniającej funkcjonowanie rodziny bez
konieczności podejmowania pracy poza domem przez matki wychowujące dzieci.
+ system innych świadczeń społecznych.
" Prawo do zrzeszania się w celu obrony interesów pracowników.
" Uwagi o godności pracy rolnika, o ciężkim położeniu robotników najemnych,
zatrudnianiu osób upośledzonych i emigracji zarobkowej.
(B) Encyklika  Centesimus annus .
Encyklika ta jest przypomnieniem Rerum Novarum, jej miejsca w doktrynie społecznej Kościoła
oraz spojrzeniem na  rzeczy nowe naszych czasów.
" Przypomnienie przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych XIXw:
rozpad tradycyjnego systemu władzy, pojawienie się takich form własności jak
kapitał i takiej formy pracy jak praca najemna.
" Wskazanie na pozytywne przemiany w skali światowej po II W.Ś.  reformy
społeczne, działalność związków zawodowych,
upowszechnienie zdobyczy technicznych, dekolonizacja i utrzymanie globalnego
pokoju.
 - 23 -
" Polityka budowy państwa dobrobytu (alternatywa marksizmu) może być
szkodliwa, jeśli będzie oparta na zaspokajaniu wyłącznie materialnych potrzeb
człowieka.
" Relacja między prawem o powszechnym przeznaczeniu dóbr ziemi
(stanowiącej dar Boga) a instytucją własności prywatnej:
Wszystkie dobra są wynikiem współdziałania ziemi i pracy (wzrost znaczenia zespołowej
pracy ludzkiej, wiedzy, techniki i umiejętności);
W krajach zacofanych działają jeszcze zasady kapitalizmu typowe dla pierwszej fazy
industrializacji. Tym krajom trzeba zapewnić równoprawny dostęp do rynku
międzynarodowego.
Kościół opowiada się za społeczeństwem, w którym istnieje wolność pracy,
przedsiębiorczość i wolny rynek.
Osobny rozdział został poświęcony wydarzeniom 1989 roku, kiedy upadł system realnego
socjalizmu i zarysowały się szerokie perspektywy przebudowy podstaw społeczno-gospodarczych w
Europie Środkowo-Wschodniej. Papież postulował rozwiązanie problemów tych państw metodą
dialogu i solidarności.
Wg papieża do upadku systemów ucisku doprowadziły: pogwałcenie praw pracy (protesty
robotników), niesprawiedliwość systemu gospodarczego (pogwałcenie praw człowieka do inicjatywy,
własności i wolności w dziedzinie ekonomicznej), ateizm (przede wszystkim).
Wydarzenia roku 1989 przyniosły dwa wielkie następstwa:
(a) nowe spotkanie Kościoła z ruchem robotniczym, opanowanym do tej pory przez marksizm i
materializm  Kościół oferował koncepcję alternatywną angażując się aktywnie w reformowanie
życia społecznego i gospodarczego.
(b) Pojawienie się nacjonalizmów w państwach postsocjalistycznych i związanych z nimi konfliktów
regionalnych  mogą one zniwelować potencjalne korzyści z decyzji o rozbrojeniu.
62. Opisz przebieg procesu wprowadzania marksizmu do polskiej myśli ekonomicznej w latach
1944-1950.
Lata 1944-1948 to okres odbudowy po zniszczeniach wojennych, w którym była jeszcze
nadzieja na współżycie różnych orientacji politycznych oraz wielu nurtów i szkół ekonomicznych.
Myśl ekonomiczna miała wtedy służyć realizacji programów odbudowy gospodarczej. Nie
ryzykowano jeszcze głoszenia nowych teorii i doktryn. Skupiano się na scaleniu pozyskanych ziem
północnych i zachodnich, ustabilizowaniu przemieszczania się ludności oraz oświacie. Wszystkie
liczące się katedry ekonomiczne obsadzali kierownicy nie związani z orientacją marksistowską
(m.in. UW  S.Zaleski; SGH  A.Wakar; UJ  A.Krzyżanowski), co niepokoiło nową władzę. Część z
nich pozostała do końca lojalna nowej władzy.
Współpracę z nową władzą podjął m.in. Stanisław Grabski, wybitny przedstawiciel myśli
ekonomicznej II Rzeczpospolitej. W swoich artykułach poddał on krytyce gospodarkę kapitalistyczną
za jej tendencje do pogłębiania nierówności społecznych i wysunął program uprzemysłowienia Polski
zakładający zrównanie się z Zachodem w ciągu 25 lat. Taki program może zrealizować tylko
państwo o gospodarce centralnie planowanej. Grabski dostrzegał taką szansę w powstającym
systemie Polski Ludowej.
Również Edward Lipiński pisał o pozytywnej treści teorii ekonomii rodzącej się epoki
planowego gospodarstwa. Przybliżał on czytelnikom poszczególne działy marksistowskiej ekonomii
politycznej i treść dyskusji radzieckich ekonomistów.
Działacz lewicy (PPS) (ambasador Polski w USA i przedstawiciel przy Radzie
Bezpieczeństwa ONZ) Oskar Lange zamieścił w  Ekonomiście artykuł mający charakter
programowego wykładu ekonomii marksistowskiej.
Lewica komunistyczna nie miała własnych ekonomistów rangi akademickiej  ci z KPP padli
ofiara represji stalinowskich a ci z PPR byli angażowani do nowego aparatu administracji
gospodarczej oraz do pracy ideologicznej, politycznej i partyjnej. Trwało jednak kształcenie kadr
partyjnych i wielka akcja popularyzacji podstaw ekonomii marksistowskiej. (Po zdobyciu władzy
przez PPR wcielono w życie program ujęty w deklaracji z XI.1943, wprowadzając coraz
radykalniejsze zadania przebudowy społeczno-gospodarczej, kierując się wzorcem radzieckim.)
 - 24 -
Plan trzyletni 1947-1949 preferował produkcję środków konsumpcji, co wywołało sprzeciw
ekonomistów PPR wykształconych na wzorach radzieckich. Atak na CUP stał się oficjalnym
momentem zmiany orientacji i początkiem likwidacji szansy na współżycie różnych nurtów polskiej
myśli ekonomicznej.
Drugi okres, gwałtownego uprzemysłowienia kraju w latach 1949-1956 i ostrych represji
politycznych, przyniósł monopol ekonomii marksistowskiej w jej skrajnie dogmatycznej postaci.
Okres ten należy do najtrudniejszych w rozwoju polskiej myśli ekonomicznej, która musiała
uczestniczyć w odgórnie narzuconym programie budowy podstaw gospodarki socjalistycznej. Nacisk
ZSRR na tzw. kraje demokracji ludowej zaostrzył się pod wpływem wydarzeń zimnej wojny,
powstania dwóch bloków militarnych, wojny w Korei i groz
by wybuchu konfliktu jądrowego.
Rozwinął się system represji wobec środowisk uznanych za opozycyjne.
Społeczeństwo było w znacznej mierze krytycznie nastawione wobec programu budowy
socjalizmu, chociaż pragnęło stabilizacji dla poprawy poziomu życia. Po zjednoczeniu obu partii
robotniczych XII.1948 władza wytyczyła strategię przyspieszonego uprzemysłowienia. Plan
sześcioletni 1950-1955 forsował rozwój przemysłu ciężkiego (budowa przemysłu zbrojeniowego).
Nad wykonaniem planu czuwał skrajnie scentralizowany system planowania. Zaczęto też realizować
zadania kolektywizacji rolnictwa (mimo oporu rolników indywidualnych). Wszystko to odbywało się
w warunkach drastycznego ograniczenia swobód obywatelskich, wielkich kampanii
propagandowych i sztucznie podsycanych dyskusji ideologicznych. Myśl ekonomiczna stała się
terenem ostrej walki.
Szturm na pozycje ekonomii stosowanej i teoretycznej poprowadziła grupa działaczy
partyjnych dość dobrze przygotowana (m.in.. na studiach w ZSRR). Szybko obsadzili oni kluczowe
urzędy i stanowiska na uczelniach.
63. Próby reformowania nauki ekonomicznej w Polsce w okresie 1955-70. Wkład O. Langego i
M. Kaleckiego.
W latach 60 i 70 polska myśl ekonomiczna próbowała wyrwać się z dotychczasowych
ograniczeń ideologicznych. Tylko przez kilka lat utrzymała się polityka swoboda głoszenia poglądów
i znowu w partii zaczęli dochodzić do głosu przedstawiciele twardej linii walki z  rewizjonistami . W
1968 rozpętano nagonkę na tzw. syjonistów i rewizjonistów, w wyniku której pozbawiono stanowisk
wielu wybitnych ekonomistów, zmuszając ich do emigracji. W grudniu 1970 tragiczne wypadki na
Wybrzeżu doprowadziły do zmiany ekipy rządzącej, nieco większej liberalizacji polityki gospodarczej
i otwarcia na Zachód. Polska myśl ekonomiczna miała wspomagać politykę gospodarczą.
Do pracy na uczelniach powróciła część wybitnych ekonomistów, którzy odeszli w okresie
wprowadzania marksizmu do szkolnictwa wyższego. Wykształcili oni grono swoich następców.
Starsza generacja podjęła w tym okresie trud opracowania syntezy lewicowej myśli ekonomicznej i
mogła uprawiać ekonomię polityczną socjalizmu w szerszych niż dotąd ramach:
" Oskar Lange opublikował w 1952 podręcznik  Teoria statystyki i kilka artykułów. W 1959
ukazał się natomiast I tom jego najważniejszego dzieła  Ekonomii politycznej . Obejmował on
ogólne podstawy  przedmiot, prawa ekonomiczne, społeczne uwarunkowania wiedzy
ekonomicznej i wykład genezy współczesnej ekonomii zachodniej. W rok po śmierci Langego
ukazał się tom II zawierający teorię reprodukcji. Ostatni tom miał obejmować szczegółową analizę
funkcjonowania kapitalizmu i socjalizmu.
 Ekonomia polityczna miała duże znaczenie dla rozwoju polskiej myśli ekonomicznej. Autor
unikał języka propagandowego, odwoływał się nie tylko do dzieł marksistów lecz także do
literatury światowej. Wyjaśniał istotę praw ekonomicznych, do których włączył kryteria
uporządkowania a wyodrębnił prawa postępowania ludzi, prawa splotu działań ludzkich i prawa
techniczno-bilansowe.
Lange przeniósł też na polski grunt ekonometrię, przyczynił się do upowszechnienia cybernetyki i
teorii systemów  wbrew opinii głoszonej w ZSRR ukazał znaczenie metodologiczne podejścia
systemowego.
" Michał Kalecki po powrocie do kraju w 1955 prowadził ożywioną działalność na polu
gospodarczym, naukowo-badawczym i dydaktycznym. W  Teorii dynamiki (1954) udowodnił, że
cykliczny charakter rozwoju gospodarki kapitalistycznej czyni ją niezdolną do samoczynnego
 - 25 -
wyjścia z kryzysu  tylko wpływ czynników takich jak postęp techniczny czy interwencja państwa
może utrzymać tę gospodarkę na ścieżce wzrostu gospodarczego.
Kalecki jest też twórcą oryginalnej teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej: wyłożył on istotę
procesów rozwojowych, ich czynniki i uwarunkowania, stany równowagi i dynamiki.
Zasłużył się też w rozwoju metod planowania gospodarczego i badania efektywności procesu
inwestycyjnego.
64. Dyskusje polskich ekonomistów nad reformą gospodarki socjalistycznej.
W latach 70 i 80 środowisko ekonomistów było rozdarte wewnętrznie  z jednej strony coraz
wyraz
niejsze były objawy narastania konfliktu społecznego, grożącego chaosem gospodarczym; z
drugiej strony utracono wiarę w słuszność podstawowych twierdzeń marksizmu i ekonomii
politycznej socjalizmu. Do tego dochodziły napięcia wywoływane decyzjami personalnymi 
dyskryminacją  rewizjonistów czy utrudnianiem kontaktów z ekonomistami nie-marksistowskimi.
I.1971 odbył się III Krajowy Zjazd Ekonomistów. Zajął się on prowizorycznym programem
wyjścia z kryzysu gospodarczego. Postulowano realizację zadań gospodarczych, ale z łączeniem
ich z problematyką społeczną. Nowa ekipa rządząca Edwarda Gierka próbowała ratować sytuację
wykorzystując w większym stopniu mechanizm rynkowy i kredyty zagraniczne. IV Krajowy Zjazd
Ekonomistów (III.1981) obradował również w atmosferze napięcia społecznego, u którego podstaw
leżał kryzys gospodarczy. Na scenę polityczną wkroczyła  Solidarność z coraz bardziej radykalnymi
żądaniami zmian nie tylko w gospodarce. Zjazd akcentował jedynie potrzebę zdynamizowania
prac nad reformą gospodarczą.
W tym okresie wydano wiele podręczników ekonomii politycznej, których autorzy próbowali
wprowadzić nie tylko aktualne zagadnienia, lecz także przenosić koncepcje ekonomii zachodniej.
W latach 70 i 80 podejmowano coraz radykalniejsze próby zreformowania polskiej gospodarki.
Ekonomiści opracowali kilka programów opartych na koncepcji dynamizacji sił rynkowych i nadania
przedsiębiorstwom większej samodzielności. Przymiotnik  socjalistyczny stał się przykrywką dla
przenoszenia zasad gospodarki rynkowej. Złagodziło to póz
niejszy szok przy likwidacji w Polsce
realnego socjalizmu. (Aktywni ekonomiści: m.in. J.Pajestka, Z.Sadowski, L.Balcerowicz).
W latach 80 rodziła się  Solidarność , która przyciągnęła wielu ekonomistów w kraju i na
emigracji. W publikacjach pojawiały się zróżnicowane poglądy  od reformowania gospodarki
socjalistycznej do jej likwidacji. Pojawiła się np. koncepcja budowy ustroju opartego na systemie
samorządowym.
65. Jakie wyzwania niesie dla polskiej myśli ekonomicznej obecna transformacja ustroju
społeczno-gospodarczego?
Lata 90 dostarczyły wielu nowych koncepcji służących aktualnej polityce społecznej i
gospodarczej. Do kraju powróciło z emigracji wielu ekonomistów, kontakty z nauką zagraniczną stały
się codziennością. Zakończenie dziejów polskiej myśli ekonomicznej w latach PRL było trudne i
groziło dramatem, ale nastąpiło udane przejście do działań w odmiennych warunkach ustrojowych.
Polska myśl ekonomiczna znajduje się obecnie w warunkach umożliwiających dobry rozwój
koncepcji teoretycznych oraz dotarcie do instytucji tworzących i realizujących politykę gospodarczą.
Zlikwidowano monopol jednego kierunku myśli ekonomicznej, a pluralizm metodologiczny zapewnia
swobodę tworzenia i głoszenia różnych doktryn.