FIZJOLOGIA PRACY
PRACA UMYSA
OWA I PRACA OPERATORSKA
ZAPRACOWANY UMYSA

DR HAB. PIOTR A
ASZCZYCA
WYKA
ADY DLA STUDENTÓW
WYśSZEJ SZKOA
Y ZARZ
DZANIA OCHRON
PRACY
KATOWICE 2003
Zakres wykładu bie\
acego
1. Praca umysłowa i praca operatorska.
2. Praca umysłowa jako proces przetwarzania informacji.
3. Podstawowe pojęcia teorii systemów i cybernetyki odnoszące się do pracy umysłowej.
4. Przekaz informacji w systemach ujęcie matematyczne i praktyczne implikacje.
5. Biologiczne podło\
e czynności nerwowych - wybrane elementy budowy i czynności układu nerwowego.
6. Główne kategorie procesów neuropsychicznych i ich znaczenie w procesie pracy: wzbudzenie, pamięć i
uczenie, spostrzeganie, kojarzenie, motywacja i emocje, reagowanie i zachowanie.
7. Zmęczenie i znu\
enie w pracy umysłowej.
8. Elementy fizjologii procesów uczenia i motywowania do pracy.
Praca umysłowa i praca operatorska. Praca umysłowa jako proces przetwarzania informacji. Podstawowe pojęcia
teorii systemów i cybernetyki odnoszące się do pracy umysłowej. Przekaz informacji w systemach ujęcie
matematyczne i praktyczne implikacje. Biologiczne podło\
e czynności nerwowych - wybrane elementy budowy i
czynności układu nerwowego. Główne kategorie procesów neuropsychicznych i ich znaczenie w procesie pracy:
wzbudzenie, pamięć i uczenie, spostrzeganie, kojarzenie, motywacja i emocje, reagowanie i zachowanie.
Zmęczenie i znu\
enie w pracy umysłowej. Elementy fizjologii procesów uczenia i motywowania do pracy.
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 1
PO CZYM POZNAĆ, śE KTOŚ PRACUJE UMYSA
OWO
WRÓĆMY DO PODSTAWOWYCH DEFINICJI
Praca - zespół czynności (fizycznych i psychicznych) wykonywanych na obiektach lub ich odwzorowaniach
(równie\
psychicznych) za pomocą organów ciała i narzędzi, w wyniku którego osiągany jest efekt
materialny lub informacyjny, który przyczynia się do podniesienia zdolności adaptacyjnej jednostki,
populacji lub gatunku.
Praca produkcyjna - Praca nieprodukcyjna  prze\
ytki politycznego myślenia magicznego
Praca fizyczna - przekształcanie obiektów materialnych środowiska przy u\
yciu narządów ciała oraz narzędzi i
maszyn prostych;
kryterium: ilość energii u\
ytecznej w przekształceniu mniejsza ni\
wydatek energetyczny organizmu.
Praca operatorska - sterowanie pracą  maszyn zło\
onych podczas przekształcania obiektów środowiska;
kryterium: maszyna zwielokrotnia energię sterowania, energia wydatkowana większa od wydatku
energetycznego organizmu.
Praca umysłowa - przetwarzanie i gromadzenie informacji napływającej, nadawanie informacji przetworzonej.
Praca organizacyjna
Praca twórcza
Formy pracy umysłowej wg Strumlina (na podst. stałości / zmienności algorytmu, zadania i indywidualizacji):
" zmechanizowana (sekretarka, referent)
" stereotypowa (rachmistrz, księgowy)
" odtwórcza (nauczyciel, in\
ynier dozoru technicznego)
" twórcza ze stałym zadaniem - odtwórcza z uczeniem (lekarz, prawnik),
" twórcza wolna (naukowiec, artysta)
INFORMACJA ORAZ SYSTEMY - PRZEDMIOT I ÅšRODOWISKO PRACY
DLA LEKARZA I FIZJOLOGA
BODZIEC - nośnik informacji o stanie środowiska, ostrze\
enie o mo\
liwości zmiany - zagro\
eniach
- wyłącznie zmiana energii oddziaływań fizycznych na organizm
- bodziec progowy (wykrywany z prawdopodobieństwem 1/2), nadprogowy, maksymalny ... itd.
REAKCJA - czynność lub proces przekształcania środowiska dla przeciwdziałania bodz
com - np. praca
- skutek przetworzenia bodz
ca według  zapisanego w układzie nerwowym algorytmu (programu) przetwarzania,
mo\
e polegać wyłącznie na zmianie procesów chemicznych lub na wynikającym z tych zmian
wydzielaniu pewnych substancji, zmianie kształtu, ruchu w środowisku...
- reakcje są kontrolowane na drodze nerwowej lub hormonalnej (wydzielanie hormonów jest kontrolowane przez
układ nerwowy)
DLA CYBERNETYKA, INFORMATYKA ...
Układ nerwowy jako system Przekazu i Przetwarzania Informacji.
SYSTEM - zbiór uporządkowanych, powiązanych według planu elementów lub ich odwzorowań.
STAN SYSTEMU - aktualne relacje pomiędzy elementami zachodzące z określonym prawdopodobieństwem.
INFORMACJA - odwzorowanie stanu systemu na stan innego systemu, potwierdzenie lub wykluczenie relacji -
potwierdzenie lub wykluczenie jednego z potencjalnie mo\
liwych stanów systemu.
InformacjÄ™ mo\
na uzyskać zadając pytania dopełnienia (jaki, gdzie, ile, .. itp.) lub pytania
rozstrzygnięcia (czy jest...?).
Pytanie rozstrzygnięcia wymaga wykluczenia jednej z dwóch przeciwstawnych mo\
liwości (czarne /
białe).
Ka\
de pytanie dopełnienia mo\
na rozło\
yć na serię pytań rozstrzygnięcia.
SYGNAA
- materialny lub energetyczny nośnik informacji.
KOD - przyporządkowanie sygnałów stanom systemu:
" Kody nieciągłe (dyskretne) i ciągłe
" Alfabet kodu, Gramatyka kodu, Syntaktyka kodu, Semantyka kodu.
" Znaki, Wyrazy, Zdania, Komunikaty - Zapisy.
Przykłady ...
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 2
PRZETWORZENIE INFORMACJI - PRZEKODOWANIE - DEKODOWANIE.
Przykłady ...
PRZENOSZENIE INFORMACJI: - zachodzi w ... systemie
Kanał
Nadajnik Odbiornik
przekazu
Informacja Sygnał Informacja
Nośnik informacji
Szum
y
ródło
szumu
JAK OCENIĆ ILOŚĆ INFORMACJI
PRZERÓBMY TO W TEORII ...
Jednostka informacji (Shannon)
bit - ilość informacji wykluczająca jeden z dwóch przeciwstawnych stanów systemu.
czyli tyle ile jest w jednej odpowiedzi na pytanie rozstrzygnięcia,
po ludzku mówiąc tyle, ile zawiera potwierdzenie  TAK (lub zaprzeczenie  NIE )
Pojemność informacyjna (Hartley):
ilość informacji konieczna do określenia stanu systemu, równowa\
na przeciętnej ilości pytań
rozstrzygnięcia koniecznych do zadania w celu ustalenia stanu tego systemu,
(wszak\
e a priori - gdy własności systemu nie są znane i zakłada się jednakowe prawdopodobieństwo
wszystkich N stanów systemu)
I = lg2 N = 3.322 lg10 N
Ilość informacji w sygnale (Shanon):
miara zmniejszenia się nieokreśloności systemu po uzyskaniu danego sygnału, który występuje
określonym prawdopodobieństwem, ró\
nym lub równym prawdopodobieństwu wystąpienia innych
sygnałów, im mniejsze prawdopodobieństwo danego stanu tym mniejsza ilość informacji w sygnale (tym
mniej informacji o systemie wnosi dany sygnał)
Hi = - pi lg2 pi d" 1/N lg2 N
d"
d"
d"
Entropia z
ródła informacji (Shannon):
suma ilości informacji we wszystkich sygnałach jakie mogą pochodzić z systemu (określona a posteori -
gdy własności systemu są znane, a stan - nie), entropia z
ródła informacji mo\
e być mniejsza lub równa
pojemności informacyjnej systemu, ale nigdy nie mo\
e być większa
H = " Hi = " (- pi lg2 pi) d" I = lg2 N
" " d"
" " d"
" " d"
Redundancja przekazu - nadmiarowość informacji:
miara ró\
nicy pomiędzy entropią a pojemnością informacyjną systemu, wynika z powtarzania tej samej
informacji w rzeczywistym sygnale (np. w formie gramatycznej zdania:  Ja jestem teraz tu ilość
informacji taka sama jak w zdaniu  Jestem ).
R = 1 - H/I
Sprawność - niezawodność przekazu informacji
ilość informacji odebranej przez odbiornik (odbiorcę) po nadaniu przez nadajnik (nadawcę) równa
iloczynowi ilości informacji nadanej i współczynnika sprawności przekazu (prawdopodobieństwo
warunkowe odebrania sygnału nadanego)
T = H (Q )" N) = H (N) × P (Qćł d" ćłN) d"
)" × Ä‡Å‚N) ; gdzie 0 d" P (Qćł d" 1
)" × Ä‡Å‚ d" ćł d"
)" × Ä‡Å‚ d" ćł d"
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 3
Rozwinięta formuła sprawności przekazu uwzględnia prawdopodobieństwo wystąpienia wszystkich
błędów przekazu i pozwala obliczać:
Straty podczas przekazu L = H - T
Współczynnik wierności FQ = T / H
Zaszumienie E = 1- FQ
Szybkość przekazu informacji
V = (1 / t) × [H (N) × P (Qćł
× × Ä‡Å‚N) ]
× × Ä‡Å‚
× × Ä‡Å‚
Sterowanie jako funkcja przenoszenia informacji:
x0 - parametr układu - punkt nastawienia procesu, wartość po\
Ä…dana - poczÄ…tkowa
xi - wartość parametru w chwili t
zi ; s i - zaszumienie przetwarzania, sterowania
Sygnał błędu (odchylenia): "xi = x0 - xi
Reakcja w funkcji sterowania (przetworzenia): yi = f ("xi ) + zi
SprzÄ™\
enie zwrotne reakcji (sygnał stanu po): xi+1 = f (yi ) + si
... i dalej przez kolejne kroki iteracji w czasie ...
SPRAWDy
MY JAK TO DZIAA
A W PRAKTYCE ...
1
Dziesięć pytań, które wyjaśniają prawie wszystko.
2
1. Sprawdz
ile pytań rozstrzygnięcia trzeba zadać aby zgadnąć gdzie na
3
szachownicy jest czarny król, czyli jaka jest pojemność informacyjna
4
takiego systemu ...
5 ?
To nie jest trudne! I = lg2 N czyli ....
6
7
I = lg2 64 = 6
8
bo 26 = 64
A B C D E F G H
2. A jak jest pojemność informacyjna takiego systemu, w którym wskaz
nik wskazuje jedną liczbę całkowitą
pomiędzy zero a dziewięć? No, ile pytań rozstrzygnięcia trzeba przeciętnie zadać aby ustalić tę liczbę?
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Ä™!
I = lg2 N ? ... = 3,322 i tyle\
pytań średnio, tzn. czasami 3 a czasami 4.
Informacja mo\
e mieć wartości ułamkowe!
3. A wobec tego ile informacji zawiera taki wskaz
nik dziesiętny?
5 1 9
I = lg2 N ? ... = lg2 1000 = lg2 103 = 3 ×lg2 10 = 3 × 3,322
4. Ile informacji niesie jedno hasło spośród miliona haseł największej z encyklopedii (np. WEP albo
Encyclopedia Britanica) i ile pytań wystarczy aby je zgadnąć?
????
A mo\
e wiesz jakie to pytania?
Czy gracze w prehistorycznym teleturnieju  20 pytań mieli szanse zgadnąć jedno hasło w 20 pytaniach?
5. Co powiesz o grze w bridge a? Ile informacji dostarcza graczowi widok własnych kart (13 z 52) i licytacja
szlemowa (21 konwencjonalnych wypowiedzi współgraczy na temat posiadanych kart)?
6. JesteÅ› pilotem. Przed TobÄ… jest kokpit z - lekko liczÄ…c - 200 wskaz
nikami. Ka\
dy wskazuje wartości liczbowe
od 0 do 1000. Ka\
dy musisz odczytać raz na minutę. Ile informacji musisz odebrać i przetworzyć na minutę?
7. Jest 25 liter w alfabecie łacińskim, który stosują anglosasi i 31 liter w naszym polskim alfabecie. Prócz tego
znaki przestankowe i cyfry. Ile informacji niesie w sobie jedna litera alfabetu (polskiego lub angielskiego)? Czy
wszystkie litery występują jednakowo często w wyrazach danego języka? Czy musisz znać wszystkie litery \
eby
zgadnąć wyraz? Czy ka\
da litera jest równocenna?
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 4
8. Redundancja to nadmiarowość informacji. Porównaj zdania:  Ja jestem osobiście teraz tutaj właśnie i
 Jestem ? Wybierz rzeczownik (w mianowniku liczby pojedynczej i nie imię własne), którego nazwa ma więcej
ni\
7-8 liter i sprawdz
ile liter trzeba odkryć, aby zgadnąć cały wyraz.
9. Czy wiesz co daje redundancja? Nie? To dlaczego literujesz  imionami ( ... a jak Agata, g jak Gra\
yna ...
itd.) gdy musisz komuś przekazać głosem wyraz, którego on nie mo\
e zrozumieć (np. z powodu zakłóceń)?
10. Dlaczego wykłady ilustruje się materiałem graficznym, kaznodzieje i mówcy stosują peryfrazy i powtórzenia
jako figury retoryczne, mówiąc gestykulujemy ..., semafor drogowy ma trzy okienka (zielone, \
ółte, czerwone) a
nie jedno ..., wa\
ne znaki drogowe wyró\
niają się nie tylko rysunkiem ale i kształtem ... itd...?
CZYNNOÅšCI NERWOWE S
BIOLOGICZN
PODSTAW
PRACY
UMYSA
OWEJ
PRAC
UMYSA
OW
WYKONUJE UKA
AD NERWOWY.
NEURONY BUDUJ
UKA
AD NERWOWY
" zbudowany z ąkulistego ciała komórki, które zawiera jądro i
które tworzy liczne, nitkowate wypustki,
" jedna (tylko) wypustka - akson, neuryt, włókno nerwowe -
zazwyczaj otoczona (owinięta jak kawałkami banda\
u) przez
komórki glejowe (kom. Schwanna albo przez glej
skąpowypustkowy) - słu\
y do przekazywania bodz
ców do innych komórek,
" na końcach licznych rozgałęzień aksonu liczne kolbki synaptyczne - miejsce wydzielania mediatorów
" pozostałe wypustki - dendryty - do odbierania bodz
ców napływających poprzez aksony innych neuronów
POBUDZENIE NEURONU TO PROCES, KTÓRA SKA
ADA SI
NA WSZYSTKIE CZYNNOÅšCI
NERWOWE
" w niepobudzonym neuronie (w stanie spoczynku) jego wnętrze względem otoczenia zachowuje się jak słaba
bateria elektryczna (0,07 V) poniewa\
wewnątrz znajduje się nieco mniej (o kilka na milion) jonów dodatnich
ni\
na zewnÄ…trz - tj. POTENCJAA
SPOCZYNKOWY - POLARYZACJA
" jony są tak rozmieszczone z powodu wybiórczej
przepuszczalności błony komórkowej i zdolności E
(3)
[mV]
zawartych w tej błonie białek do przemieszczania
t [ms]
pewnych jonów do środka, a innych na zewnątrz,
0
" bodziec (prÄ…d elektryczny, substancja chemiczna,
-20
(4)
nacisk...) działający na neuron zmienia
przepuszczalność błony, wskutek czego do wnętrza
-40
napływa niewiele (kilka na milion obecnych) jonów
(2)
-60
dodatnich, wnętrze neuronu zawiera więc o kilka (na
(1) (6)
(5)
milion obecnych) jonów dodatnich więcej, staje się
dodatnio elektrycznie naładowane (0,02 V) i
zachowuje się jak bateria o biegunach uło\
onych
odwrotnie ni\
poprzednio - tj. DEPOLARYZACJA - POTENCJAA
CZYNNOÅšCIOWY
" po depolaryzacji białka zawarte w błonie umo\
liwiają i powodują usunięcie kilku (na ka\
dy milion obecnych)
nadmiarowych jonów dodatnich z wnętrza komórki, dzięki czemu ponownie we wnętrzu jest ich mniej, a
wnętrze zachowuje się jak bateria (na początku) - tj. REPOLARYZACJA.
" powstałe prądy elektryczne rozchodzą się po całym neuronie i jego wypustkach, docierają do kolbek
synaptycznych, gdzie powodują wydzielenie substancji chemicznych - MEDIATORÓW, mediatory powodują
pobudzenie kolejnych komórek lub przeciwdziałają pobudzaniu komórek - hamują, rozprzestrzenianie
pobudzenia w synapsach ok. 106 razy wolniej ni\
potencjałów w aksonie (opóz
nienie synaptyczne)
W neuronach pobudzenia są wywoływane przez bodz
ce lub powstajÄ… samoczynnie - wtedy bodz
ce zmieniajÄ…
częstotliwość samoczynnych pobudzeń. Neurony mogą ulegać pobudzeniu nawet 2000 razy na sekundę.
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 5
CZYNNOŚCI KILKUSET MILIARDÓW NEURONÓW S
SCALANE -
INTEGRACJA POBUDZEC
W ZESPOA
ACH NEURONÓW
w połączonych ze sobą w łańcuchy (szeregi) neuronach pobudzenia mogą być:
" przekazywane, " hamowane, " zwielokrotniane,
" rozdzielane do wielu ró\
nych neuronów,
" skupiane na jednym neuronie (sumowane w przestrzeni),
" sumowane w czasie,
" ułatwiane przez poprzednie pobudzenia (facylitacja, sensytyzacja = uczulenie,
torowanie),
" utrudniane przez poprzednie pobudzenia (habituacja = przywykanie),
" łączone z powstaniem innych pobudzeń (kojarzenie, warunkowanie)
UKA
AD NERWOWY MA BARDZO SKOMPLIKOWAN
BUDOW

FACHOWCY POTRAFI
PRZEKAZ
C WIELE INFORMACJI O TEJ
BUDOWIE
1012 neuronów, ka\
dy średnio 105 złączy (synaps) z innymi neuronami
99,98% neuronów pośredniczących (kojarzeniowych), reszta, t.j. ok. 4 mln
czuciowe i ok. 0,5 mln wykonawcze
" Ośrodkowy Układ Nerwowy (Mózgowie i Rdzeń) i Obwodowy (Nerwy)
" Somatyczny i Autonomiczny (Wegetatywny) Układ Nerwowy
" Czuciowy, Ruchowy, Kojarzeniowy, Autonomiczny U.N.
Główne okolice topograficzne układu nerwowego w ró\
nych klasyfikacjach
MÓZGOWIE RDZEC

KR
GOWY
PRZODOMÓZGOWIE ŚRÓDMÓZ- TYA
OMÓZGOWIE RDZEC

GOWIE KR
GOWY
KRESOMÓZGOWIE MI
DZYMÓZ- ŚRÓDMÓZ- WTÓRNE TYA
OMÓZGOWIE RDZENIO- RDZEC

GOWIE GOWIE MÓZGOWIE KR
GOWY
PÓA
KULE MÓZGU WZGÓRZO- ŚRÓDMÓZ- MOST MÓśDśEK RDZEC
RDZEC

MÓZGOWIE GOWIE PRZEDA
UÅ›. KR
GOWY
MÓZG J
DRA WZGÓRZE I PIEC
MÓZGU ORAZ MÓśDśEK RDZEC

PODSTAWY PODWZGÓ- (TU M.IN. TWÓR SIATKOWATY) KR
GOWY
MÓZGU RZE
ISTOTA SZARA - Kora i jądra - ciała neuronów (oraz komórki gleju podporowego i od\
ywczego),
ISTOTA BIAA
A - Nerwy i drogi - aksony (zmielinizowane)
Najwa\
niejsze struktury układu nerwowego
" rdzeń kręgowy: istota szara i jej rogi i biała i sznury, zwoje międzykręgowe czyli rdzeniowe nerwów
obwodowych  ośrodki najprostszych automatyzmów i system przekazu  w górę i z góry
" rdzeń przedłu\
ony: piramidy i oliwki, komora IV, półkule i robak mó\
d\
ku, nerw błędny (X) i językowo-
gardłowy (IX), twór siatkowaty  ośrodki czynności autonomicznych (wegetatywnych),
" most: nerw równowa\
no-słuchowy (VIII), nerw twarzowy (VII), twór siatkowaty  najwa\
niejsze zmysły
" śródmózgowie: wodociąg, istota czarna, wzgórki czworacze dolne i górne,
konary mózgu, twór siatkowaty
" międzymózgowie: wzgórze, szyszynka, podwzgórze, przysadka, komora III 
 sekretariat i homeostat
" podstawa mózgu: ciało prą\
kowane i ciało migdałowate, przegroda 
siedlisko automatycznych ruchów
" kora dawna - dwuwarstwowa: opuszka węchowa  siedlisko motywacji i
emocji
" kora stara - dwuwarstwowa: hipokamp, zakręt obręczy  siedlisko motywacji
i emocji
" kora nowa - sześciowarstwowa: półkule, ośrodki wzroku, słuchu, czucia,
ruchowe, mowy  artykulacji (Broca) i rozumienia słów (Wernickego)
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 6
Autonomiczny układ nerwowy:
kontrolowany przez układ limbiczny i podwzgórze, dwie części o uzupełniającej się funkcji,
regulacja krÄ…\
enia, oddychania, trawienia, wydalania, pocenia, czynności organów płciowych
WSPÓA
CZULNY PRZYWSPÓA
CZULNY
jądra w rdzeniu piersiowo-lędz
wiowym jÄ…dra czaszkowo-krzy\
owe (n. III, VII, IX, X)
n. przedzwojowe krótkie, zwoje przy kręgosłupie n. przedzwojowe długie, zwoje w narządach
n. zazwojowe długie, mało rozgałęzień - NA lub Ach n. zazwojowe b. krótkie, silnie rozgałęzione - Ach
pobudza do wysiłku - wzrost katabolizmu gromadzenie rezerw - wzrost anabolizmu
Czynnościowy podział UN
czuciowy, ruchowy, autonomiczny, siatkowaty, limbiczny
projekcji swoistej (odczuwanie, ruch, reakcje wegetatywne) i nieswoistej (sen, czuwanie, kojarzenie)
GA
ÓWNE KATEGORIE CZYNNOŚCI NERWOWYCH I PRAWA, KTÓRE OPISUJ
TE
CZYNNOÅšCI.
WZBUDZENIE CZYLI CZUWANIE, SEN, CZUJNOŚĆ I UWAGA
Czuwanie i sen
Kontinuum stanów wzbudzenia:
Sen (SEM 1-4 oraz REM) - Spoczynek - Napięcie - Wzburzenie
Habituacja - Dyshabituacja - Uwaga spontaniczna - Uwaga dowolna
Zmęczenie i Znu\
enie
Indywidualne krzywe zmęczenia - rola motywacji ...
Fazy zmęczenia:
1. narastania,
2. hamowania specyficznego uwagi,
3. promieniowania pobudzenia,
4. hamowania uogólnionego
Prawo oszczędności  energii psychicznej wg Moede:
tendencja wykonawcy do zmniejszania obszaru pól funkcyjnych, zakresu czynności
NatÄ™\
enie uwagi zale\
y od częstości napływu bodz
ców i częstości reagowania
 jeszcze raz działa zasada tolerancji Shelforda
Nie nale\
y zwalniać operatora od myślenia i reagowania bo spowoduje katastrofę
PAMI
Ć, UCZENIE, WARUNKOWANIE
Rodzaje pamięci:
IKONICZNA - OPERACYJNA (KRÓTKOTRWAA
A) - DA
UGOTRWAA
A
efekt Sperlinga  czyli jak pamięć ikoniczna umo\
liwia mózgowi wybieranie rzeczy wa\
nych
spośród natłoku informacji
efekt Kamina - czyli kilka godzin dziury w pamięci pomiędzy pamięcią operacyjną a pamięcią
długotrwałą
ZDARZEC
(deklaratywna i semantyczna albo sprawozdawcza) - CZYNNOÅšCI (refleksoryczna albo
odruchów) - EMOCJI
SA
UCHOWA - WZROKOWA - RUCHOWA - ...
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 7
Formy utrwalania śladu pamięciowego:
- habituacja (przywykanie do powtarzających się, warunkowych, obojętnych bodz
ców   zegar,
którego tykania się nie słyszy podczas lektury )
- sensytyzacja (uwra\
liwienie na niewinne, warunkowe sygnały zagro\
enia   kto się raz sparzył i na
zimne dmucha )
- powstawanie odruchów warunkowych: klasycznych i instrumentalnych
metoda prób i błędów
kary i nagrody  czyli wzmocnienie za zachowanie
repetitio est mater studiorum
Krzywe uczenia i krzywe zapominania
SPOSTRZEGANIE CZYLI WYODR
BNIANIE I ROZPOZNAWANIE SYGNAA
ÓW
Definicja bodz
ca jako zmiany oddziaływań energetycznych.
Pojęcie analizatora wg Pawłowa: Receptor  Droga wstępująca - Ośrodek.
Prawo swoistej energii zmysłowej Mullera albo wyznakowanej linii
przekazu
Moc bodz
ca
lub
 zobaczyć wszystkie gwiazdy ,  kółka przed oczami , ...
Subiektywne wra\
enie
Zjawisko transferu intermodalnego.
Prawa charakteryzujące odbiór bodz
ców:
P > 0.5
" BODZIEC PROGOWY  czyli bodziec  na dwoje baba wró\
yła 
wykrywany z prawdopodobieÅ„stwem ½
I0 = A/tu + K P = 0.5
P < 0.5
Patrz wykres: Zale\
ność hiperboliczna mocy skutecznej od
czasu działania
Czas działania bodz
ca
" DYSKRYMINACJA BODy
CÓW JEDNOMODALNYCH - ODST
P:
Prawo 7 Ä… 2 wg Millera
- rozró\
niane 7 ą 2 stany sygnału jednomodalnego
Porównaj: ilość barw na znakach drogowych, ilość kształtów znaków drogowych, ilość tonów gamy,
ilość elementów graficznych budujących litery
" RÓśNICOWANIE SIA
Y BODy
CÓW
 Czy mucha usiadła na worku cementu?
Prawo Webera-Fechnera: S = k (lg I - lg I0) ;
Prawo Stevensa: È = k (Õ-Õ )n ; jako alternatywa dla prawa W-F
0
Dzięki prawu W-F mo\
emy widzieć przy świetle księ\
yca i w pełnym słońcu w południe w tropikach.
Prawo W-F odzwierciedlone jest w skali decybelowej głośności dz
więku
Znaczenie układu odniesienia w spostrzeganiu:
- odstępy wydzielające grupy (np. cyfr),
- stały punkt a spostrzeganie ruchu i wzrokowa ocena szybkości
- złudzenie wielkości księ\
yca wschodzÄ…cego nad horyzontem,
- kamufla\
bojowy - malowanie rozłamujące i maskujące
Subiektywne postrzeganie czasu:
oscylator mó\
d\
kowy - kom. gruszkowate? : moment = 1,5 minuty, dokładność powtórzeń do 1%
Fałszywe alarmy w funkcji siły bodz
ca, motywacji, gotowości, szumów.
Problem spostrzegania podprogowego  reklama podprogowa ...
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 8
PRZETWARZANIE INFORMACJI - KOJARZENIE
- zasada jednotorowości mózgu - konkurencja procesów równoległych
- przepustowość - lejek informacyjny Keidla (w bitach na sekundę) :
receptory (108) > ośrodki (102) > kojarzenie (25 -50) > decyzje (2 - 5) < nadawanie (15 - 40) < ...
Bod\
ce Recepcja Percepcja Kojarzenie Decydowanie Reagowanie Nadawanie
MOTYWACJA
Motywacja czyli inaczej napędy i popędy
Motywacja kształtowana jest przez całe \
ycie
Od motywacji wrodzonych - biologicznych do motywacji wyuczonych - wzmacnianych emocjonalnie
Motywacji trzeba się nauczyć
Prawa motywacji I i II prawo Yerkesa (zasada tolerancji),
I Prawo Yerkesa:
Sprawność
Dla ka\
dego zadania istnieje optymalny poziom motywacji
Przeciętne
Trudne A
atwe
(pomiędzy minimalnym a maksymalnym).
II Prawo Yerkesa:
Występuje odwrotna zale\
ność pomiędzy trudnością zadania a
poziomem motywacji gwarantujÄ…cym optymalne jego rozwiÄ…zanie
(trudne zadania łatwiej rozwiązać przy niskiej motywacji)
Są na to piękne legendarne przykłady: Archimedes w wannie,
Newton pod jabłonią, Kekule we śnie ...
Motywacja
Prawa te są z premedytacją wykorzystywane przez speców od
reklamy i organizatorów teledurniejów: patrz: Koło Fortuny...
Prawo motywacji Vrooma:
F = " (Vi × Ii × Ei )
valence (Vi = 0-1); instrumentality (Ii = -1 - +1); expectance (Ei = 0-1)
Poziom motywacji / zaanga\
owanie w działaniu jest funkcją wa\
ności zadania - wartości celu,
oczekiwania sukcesu i oczekiwania pośrednich (ubocznych) zysków lub strat.
To te\
działa np. w grach hazardowych i totalizatorach
REAGOWANIE CZYLI CZYNNOÅšCI MOTORYCZNE - NADAWANIE INFORMACJI.
Rodzaje reakcji:
" somatomotoryczne " wisceromotoryczne " sekrecyjne
Rodzaje reakcji motorycznych:
odruchy bezwarunkowe oraz odruchy warunkowe klasyczne i warunkowe instrumentalne
czynności dowolne: praksje, kombinacje ruchowe i czynności zintelektualizowane
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 9
Wytwarzanie odruchów warunkowych:
sekwencja obligatoryjna: BW BB R Wz ... ;
powtarzanie
jednoznaczność wzmocnienia,
ceduły wzmocnienia: regularne, na stałą liczbę, na stały czas, nieregularne
Stereoptyp dynamiczny (Pawłow) - układ odruchów i czynności wyuczonych - aktualny repertuar reakcji
Kategorie czynności motorycznych:
- toniczne (napięcie podstawowe),
- postawne statyczne (postawa podczas pracy),
- postawne statokinetyczne (poprawcze),
- lokomocyjne (przemieszczanie),
- orientacyjne (spostrzeganie),
- manipulacyjne (wykonywanie operacji roboczych),
- ekspresyjne - komunikacyjne.
Indywidualne (50%) i międzyosobnicze (400-900%) wahania czasu wykonania zadania
- rozkład ró\
nic międzyosobniczych: ujemnie - lewo-skośny (gęściej z lewej)
Czas reakcji:
prosta  a < alternatywna  b < alternatywna  c < asocjacyjna
( b - wybór wielokrotny ,  c - wybór wielokrotny z zaniechaniem)
Czas reakcji prostej (w ms) na:
Rodzaj dz
więk < < dotyk < < światło < < zapach < < ból < zimno <
bodz
ca < ciepło <
< smak
Czas [ms] 140 140 180 200-400 900 300 - 1600
Czas reakcji alternatywnej z N wyborami:
T = a lg N T [ms] = 270 ln (N+1)
Czas reakcji
maleje asymptotycznie z wzrostem wytrenowania reakcji
zmienia się zgodnie z zasadą tolerancji (tj. ma minimum) wraz ze wzrostem częstości sygnałów do
reakcji
zale\
y od:
treningu, rodzaju bodz
ca, ilości ró\
nych bodz
ców, siły bodz
ca, częstości ekspozycji bodz
ca, nastawienia
- motywacji, gotowości - struktury fazowej bodz
ca, zło\
oności obiektu, rodzaju reakcji
Na czas reakcji składa się:
Czas przyrządowy (? ms) + czas recepcji (1-10 ms) + czas ośrodkowy (100-200 ms) + czas motoryczny
(40 ms)
Składowe czasu reakcji wg Pierona:
Stałe Minimum oraz Zmienny Margines (zale\
ny od warunków zewn. i stanu)
Szybkość i siła reakcja ruchowej (Hill):
(F + a) (V + b) = k
To jest oczywiście hiperbola, która słownie interpretuje się: albo szybko, albo z du\
ą siłą
Zasady optymalizacji wykorzystania stereotypów dynamicznych pracowników:
- unikać zbędnych zmian stereotypu dynamicznego - zysk ze zmian musi uzasadniać koszty
- zmiany stereotypu wprowadzać powoli - uwzględniać tempo przewarunkowania wykonawców
- ograniczać ilość sygnałów i przyrost liczby sygnałów w miarę rozbudowy systemy z upływającym czasem
- ćwiczyć stereotypy reakcji w sytuacjach awaryjnych
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 10
Motoryczność i jej charakterystyka:
" skutek = treść ruchu,
" motyw = idea ruchu,
" cechy motoryczne (siła, szybkość, wytrzymałość i inne),
" forma przestrzenna (struktura fazowa, harmonia struktury fazowej, rytm, płynność, przeniesienie,
elastyczność, przewidywanie, nasycenie = ruchliwość, umiejętności ruchowe)
Kształtowanie nowych stereotypów dynamicznych reakcji:
cykl: ... asocjacja (metodą prób i błędów) stabilizacja dysocjacja (uelastycznienie) kombinacja
i reasocjacja (nowego ze starych wzorców ruchowych) ...
Przypomnij sobie jak uczyłaś (-eś) się jazdy na ły\
wach, nartach, rowerze, gry w badmingtona, tańca,
pisania ... etc.
Cechy ruchu  charakterystyka opisowa motoryczności (mod PA
)
- narząd działający (segment ciała)
- rodzaj działania i rodzaj bodz
ca uruchamiajÄ…cego
- droga działania  zasięg ruchu, kierunek ruchu
- siły podczas działania
- czas działania i częstość działania (wysoka: > 2 ruchów/min)
- dokładność i charakter kontroli (balistyczne, docelowe, sterowane pod kontrolą zmysłów)
Ograniczenia dokładności ruchów
1. Im dłu\
szy ruch tym mniej dokładny (prawo Webera-Fechnera)
2. Ruchy balistyczne (bez zwrotnej kontroli wzrokowej):
- krótkie (0,6-2,3 cm)  przeciągane
- długie (10-40 cm)  niedociąganie
3. Do siebie mniej dokładne ni\
od siebie
4. Najdokładniejsze przy kącie od płaszczyzny strzałkowej 60o
Analiza motoryczności:
elementy ruchowe - skurcz jednego mięśnia, jednej grupy w jednym odcinku łańcucha kinematycznego
(zgięcie, wyprostowanie, odwiedzenie, przywiedzenie ... itp.)
akty ruchowe - równoczesna akcja kilku mięśni lub grup w kilku ogniwach łańcucha kinematycznego
(cios, krok, skok, skłon ... itp.)
działanie ruchowe - zło\
enie dopełniających się aktów dla wykonywania czynności:
(chodzenie, piłowanie, kręcenie korbą, uderzanie narzędziem ... itp.)
czynność ruchowa - zło\
enie działań ruchowych prowadzące do uzyskania elementarnego celu działania
(wbicie gwoz
dzia, przepiłowanie deski, napisanie listu na komputerze ...)
postępowanie ruchowe - zbiór czynności określonych celem - ostatecznym wynikiem
(trening sportowy, określony rodzaj pracy zawodowej, czynności rekreacyjne)
Analiza ruchów, analiza mikroruchów, analiza pracy:
10 (lub 18) therbligów (Frank i Lillian Gilberth):
sięganie, poruszanie, obracanie, podpieranie, chwytanie, puszczanie,
kładzenie, rozkładanie, ruchy oczu, ruchy nóg i korpusu
trajektoria, wydatek energetyczny, szybkość - wpływ treningu
MYŚLENIE ORAZ PROCESY TWÓRCZE
Skutkiem myślenia twórczego jest UTWÓR (nowy, niepowtarzalny wynik pracy).
Myślenie przebiega przez działania perspektywne, operatywne, retrospektywne,
Składają się nań procesy: logiczne - analiza, indukcyjne oraz / lub intuicyjne - synteza
Przebiega w cyklu:
ANALIZA - SYNTEZA - OCENA lub: SYNTEZA - ANALIZA - OCENA
Czynniki warunkujące zdolność tworzenia:
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 11
- płynność (ciągłość), ruchliwość (giętkość), oryginalność , spójność (koncentracja) myśli,.
- zasób wiadomości i postrzeganie problemu
Fazy procesu twórczego wg Wallasa:
" PRZYGOTOWANIA, " INKUBACJI, " ILUMINACJI, " WERYFIKACJI.
Prawa rzÄ…dzÄ…ce zachowaniem instynktownym i zachowaniem dowolnym:
Zasada Z - W Schneirli (zdobywanie - wycofanie w zale\
ności od siły bodz
ca)
Zasada podwójnej kwantyfikacji bodz
ca i motywacji (sumowania siły bodz
ca i siły motywacji)
Zasada heterogennego sumowania własności bodz
ca zło\
onego
Szczególne formy zachowań instynktownych:
" zachowania intencjonalne - inicjalne (przy niskim poziomie napędu)
" zachowania upustowe (przy braku wyzwalaczy)
" reakcje przemieszczone i zastępcze (w konflikcie napędów)
(podobne zjawiska mogą wystąpić podczas pracy)
Praksje - czynności praktyczne, wyuczone, inteligentne
" APRAKSJE czyli patologiczne, pourazowe ubytki praksji:
" WYOBRAśENIOWA -brak / upośledzony plan działania - połączenia aktów ruchowych,
" RUCHOWA - niezgrabność ruchów - aktów ruchowych przy zachowanej celowości i planie,
" WYOBRAśENIOWO-RUCHOWA - brak celowości i planu w ruchu, sytuacyjna nieadekwatność ruchów
Mowa (jako cecha ludzka)
" umowna - symboliczna - arbitralna
" członowana (artykułowana),
" składniowa - syntaktyczna,
" oderwana czasowo i przestrzennie (od tu i teraz),
" nieemocjonalna (ale mo\
e relacjonować emocje),
" produktywna (wytwórcza),
" niegenetycznie przekazywana (ale predyspozycja wrodzona)
AFAZJE, AGRAFIA, ALEKSJA, AMUZJA, AKALKULIA, APROSODIA ...
Zachowanie inteligentne:
- zachodzi zgodnie z prawami reakcji instynktownych:
" INTELIGENCJA KONKRETNA - myślenie sensoryczno-motoryczne
" INTELIGENCJA ABSTRAKCYJNA - myślenie wyobra\
eniowo-pojęciowe
Rozumowanie abstrakcyjne:
" transdukcyjne - przez analogiÄ™
" dedukcyjne - uprzykładowienie: od ogólnej zasady do szczegółowego zastosowania
" indukcyjne - uogólniające: od powtarzalnych obserwacji jednostkowych do zasady ogólnej
" abdukcyjne - odkrywcze (koncepcja C.S.Peirca) - wywiedzione z reguł teoretycznych oraz hipotezy
stworzonej uprzednio na podstawie obserwacji empirycznych
(ciąg: obserwacje dane hipoteza - reguła - prawo wniosek szczegółowy)
Myślenie reproduktywne - Myślenie produktywne = twórcze
- ZASADA NIESPRZECZNOÅšCI
- ZASADA PRZYCZYNOWOÅšCI
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 12
STRES INFORMACYJNY I JEGO SKUTKI.
Czynniki stresu informacyjnego:
nadmierna szybkość napływu,
zbyt wielka zło\
oność,
niezrozumiałość,
niejednoznaczność,
nadmierna wa\
ność,
zaszumienie,
monotonia,
zbyt wysokie tempo decydowania,
niespójność - zró\
nicowanie znaczeń i zadań.
Najwa\
niejsze skutki stresu informacyjnego:
" nieodebranie - nieprzetworzenie sygnału
" zniekształcenie sygnału - nieadekwatna reakcja
" hamowanie przetwarzania w szczytach,
" selektywne przyjmowanie i przetwarzanie wybranych sygnałów z pominięciem pozostałych,
" niepełne przetworzenie,
" hamowanie reakcji na sygnały
WARUNEK DOPUSZCZALNOÅšCI OBCI
śENIA PSYCHICZNEGO
Op + Of + Z = P (const)
Op - obciÄ…\
enie psychiczne
Of - obciÄ…\
enie fizyczne
Z - zapas przepustowości
P (const)  przepustowość maksymalna układu nerwowego
Subiektywne zakresy obciÄ…\
enia psychicznego pracą  sposób oceny przybli\
onej
Zapas przepustowości Wielkość obcią\
enia Objawy subiektywne u pracownika
Z = O maksymalne praca wymaga kompletnej ciszy
- du\
e praca wymaga ograniczenia rozmów
- średnie praca dopuszcza rozmowę
- niewielkie podczas pracy mo\
liwe (i po\
ądane?) śpiewanie
CZYNNIKI NASILAJ
CE WYSIA
EK UMYSA
OWY
" Zró\
nicowana częstotliwość występowania poszczególnych sygnałów względem częstości cykli pracy i
reagowania
" Presja czasu
" Nakładanie cech sygnałów i nakładanie ró\
norodnych sygnałów
" Wystąpienie sygnałów i sytuacji nietypowych
" Konieczność nagłego reagowania
" Konieczność zachowania precyzji ze względu na zagro\
enie konsekwencjami błędu
ZASADY OPTYMALIZACJI ÅšRODOWISKA PRACY UMYSA
OWEJ I OPERATORSKIEJ
Sygnalizacja
" Czas trwania sygnału prostego 0,16 s, zło\
onego 1 s
" Ograniczona zło\
oność spostrzegania i reagowania
" Maksymalnie 5 elementów/sygnałów ocenianych  jednym rzutem oka
" Wystarczające wyró\
nianie sygnału z tła
" Jednoznaczność sygnałów (brak mo\
liwości błędu rozpoznania)
" Pojawianie sygnału poza momentami wzmo\
onego zaabsorbowania
" Spontaniczne rozpoznawanie sygnałów (unikanie napiętego oczekiwania na sygnał)
" Nieutrudniony odbiór sygnałów przez przeszkody
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 13
Decydowanie
" Decyzje jednoznaczne, przewidywalne sytuacyjnie, unikanie decyzji zło\
onych, konfliktowych, z du\
a
odpowiedzialnością
" Właściwa częstość podejmowania decyzji
" Barka presji czasu
" Ograniczona liczba sygnałów, ograniczona zmienność sygnałów oraz kontrolowanych procesów
" Umiarkowana konieczność zachowania precyzji
Reagowanie
" W zasięgu naturalnych ruchów kończyn
" Z ograniczeniem jednoczesności ruchów  mo\
liwość sekwencyjności
" Mo\
liwość reagowania bez kontroli wzrokowej
" Uwzględnienie powiązań w rozmieszczeniu sterowników
Czynniki monotonii pracy (wg Górskiej - zmod.)
" Mały zakres obserwacji, odbioru bodz
ców
" Jedynie okazjonalna potrzeba/mo\
liwość zmiany pozycji
" Jednostajność i rytmiczność bodz
ców
" Ograniczone mo\
liwości poruszania
" Subiektywne wra\
enia ciepła, gorąca
" A
atwość czynności roboczej
" Konieczność utrzymania uwagi (niemo\
ność odwrócenia uwagi od procesu)
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 14
BIOLOGICZNE
PODSTAWY PRACY CZA
OWIEKA
SYGNALIZATORY I STEROWNIKI
JAK PRAWIDA
OWO PRZEDA
UśYĆ CIAA
O URZ
DZENIAMI
DR HAB. PIOTR A
ASZCZYCA
WYKA
ADY DLA STUDENTÓW
WYśSZEJ SZKOA
Y ZARZ
DZANIA OCHRON
PRACY
KATOWICE 2003
Sygnalizacja i rodzaje sygnalizacji w procesie pracy. Własności ró\
nych systemów sygnalizacyjnych. Zasady
doboru i konstrukcji sygnalizatorów. Ocena sygnalizatorów. Zasady doboru i ukształtowania zespołów urządzeń
sygnalizacyjnych. Proces sterowania i ruchy sterowania. Rodzaje sterowników i ich własności. Zasady doboru i
ukształtowania urządzeń sterujących. Zasady ukształtowania środowiska pracy umysłowej i operatorskiej.
PRACA OPERATORSKA  STEROWANIE W ÅšWIECIE
SYGNAA
ÓW
SYGNALIZACJA I SYGNAA
Y
Cechy sygnału wpływające na dostrzeganie:
" zmienność: kontrast, modulacja ...
" natÄ™\
enie: luminancja i czas ekspozycji, kontrast, wielkość optyczna, częstotliwość dz
więku, ...
" lokalizacja: w polu widzenia , względem uszu, cień akustyczny ...
" gęstość / częstość ekspozycji: ilość sygnałów na jednostkę czasu, rytm, regularność ...
" odstęp znaków / ilość stanów: ... 7 ą 2 stany sygnału jednomodalnego (twierdzenie Millera)
" struktura: zapowiedz
- hasło
TYPY SYGNALIZACJI:
" NATURALNA - SZTUCZNA - zintegrowana (tj. symulacyjna - overhead projection)
" WZROKOWA - SA
UCHOWA - dotykowa i statokinetyczna - inna,
" JAKOÅšCIOWA - ILOÅšCIOWA, w tym: ANALOGOWA - CYFROWA.
Typy wskaz
ników
" Ilościowe
- wychyłowe (klasyfikowane wzgl. kształtu tarczy)
- cyfrowe (wg mechanizmu zmiany cyfr: bębnowe, planszowe, elektroniczne)
" Jakościowe
" Alternatywne (dwustanowe)
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 15
CO WYBRAĆ
PRAKTYCZNE WA
ASNOÅšCI SYGNALIZACJI
WZROKOWEJ Dy
WI
KOWEJ
dokładny przekaz danych ilościowych mo\
liwość dominacji nad naturalnymi sygnałami
dz
więkowymi, np. mową
przekaz cech specyficznie wzrokowych: trajektoria, przekaz cech specyficznie słuchowych: mowa, barwa
kształt, barwa ... i wysokość dz
więku, ...
przekaz informacji wielowymiarowych: barwa, ograniczona mo\
liwość przenoszenia informacji
poło\
enie, kształt ... (poza mową - sygnałami prostymi)
dowolnie długi czas ekspozycji ograniczony czas skutecznej ekspozycji sygnału
mo\
liwość równoczesnej ekspozycji wielu sygnałów niemo\
liwość jednoczesnej ekspozycji wielu
sygnałów
mo\
liwość następczej ekspozycji wielu sygnałów bez trudność w następczej ekspozycji wielu bodz
ców
zmęczenia operatora
optymalny przekaz informacji o stosunkach przydatność do przekazywania alarmów, ostrze\
eń,
przestrzennych sygnałów startowych
niska wra\
liwość na zakłócenia dz
więkowe zastosowanie przy przecią\
eniu wzrokowym
mo\
liwość stosowania przy upośledzeniu słuchu mo\
liwość stosowaniu przy upośledzeniu wzroku
wra\
liwość na warunki oświetlenia wra\
liwość na zakłócenia dz
więkowe, niezale\
ność
od warunków oświetlenia
względnie ograniczony zasięg przekazu mo\
liwy znaczny zasięg przestrzenny
konieczność zorientowania operatora - nastawienia na niezale\
ność od orientacji przestrzennej i
odbiór umiejscowienia operatora
wra\
liwość na niedobór tlenu i przecią\
enia
stosunkowo długi czas reakcji (opóz
nienie > 180 ms) krótki czas reakcji (min. 110-120 ms)
KRYTERIA DOBORU MODALNOÅšCI SYGNALIZACJI
PREFEROWANA WZROKOWA PREFEROWANA Dy
WI
KOWA
informacja zło\
ona informacja prosta,
sygnały z wielu sygnalizatorów równocześnie sygnał dominujący nad innymi sygnałami
sygnał długotrwały sygnał krótkotrwały
reakcja odroczona reakcja bez odroczenia
mo\
liwość następczej ekspozycji wielu sygnałów.
wykorzystanie informacji wielokrotne jednorazowe wykorzystanie informacji
odbiór sygnału z nastawieniem odbiór sygnału spontaniczny - bez nastawienia
informacja o zjawiskach w przestrzeni informacja o zjawiskach w czasie
przeciÄ…\
enie słuchu, złe warunki akustyczne przecią\
enie wzroku, złe warunki świetlne
odbiorca - operator siedzÄ…cy lub nieruchomy odbiorca - operator przemieszczajÄ…cy siÄ™ w
przestrzeni
KRYTERIA WYBORU SYGNALIZATORÓW DO PRZEKAZU DANYCH LICZBOWYCH
SYGNALIZATORY CYFROWE SYGNALIZATORY ANALOGOWE
liczba więcej ni\
dwucyfrowa odczyt liczb jedno - dwucyfrowych
zakres wartości od ujemnych do dodatnich śledzenie tendencji i szybkości zmian
odczyt wartości chwilowej odczyt wartości stałej
czas odczytu krótki nieograniczony czas odczytu
wymagana du\
a dokładność dopuszczalna interpolacja podczas odczytu - mała
dokładność
liczba sygnalizatorów du\
a mała liczba sygnalizatorów
rozmiar sygnalizatora mały du\
y sygnalizator
odległość du\
a wskaz
nik przekroczenia, wskaz
nik zgodności stanu
sygnalizator emisyjny - samoświecący
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 16
JAK SYGNALIZOWAĆ OBRAZEM
Wybrane zasady ukształtowania znaków - sygnałów wzrokowych i sygnalizatorów ilościowych analogowych
" odstęp znaku graficznego:
długość odcinka, powierzchnia figury, jasność - 5 stanów
poło\
enie punktu na prostej, nachylenie prostej, odcień barwy - 9 stanów
kształt figur - 15 stanów
" wielkość znaku graficznego:
1 kątowa w odległości 4  kątowych od kolejnego znaku
" luminancja (L) i kontrast (K):
L e" 1 nit = 1 cd/m2 ; K e" 45%
" czas ekspozycji:
I × t = const Ò! t = 10-3 - 10-1 (chronointensywnoÅ›ciowy)
I = const Ò! t e" 10-1 (progowy)
" rozmiar tarczy sygnalizatora
średnica/oddalenie = D/S = 0,044 2,5 o kątowego
" kształt tarczy a częstość błędów
liniowa pion 36% << liniowa poziom 28% << półokrąg 17% << okrąg 11% << okienko 0,5%
" liczba działek, gęstość i poło\
enie opisu
1-5 najmniejszych jednostek odczytu na 1 działkę skali, co 10 działek opis
opis zawsze na zewnątrz skali i poziomo względem patrzącego niezale\
nie od rodzaju wskaz
nika
moduł opisu: dziesiętny, piątkowy lub jednostkowy (z wyjątkiem skal kątowych)
liternictwo - blokowe proste, h = 17-18  kÄ…towych ...
" budowa wskazówek
z luką między działkami a wskazówką, ok. 3 kątowe grubości
typy: okrągłe, no\
owe, dwunitkowe, lusterkowe (likwidacja paralaksy)
RODZAJE SYGNALIZATORÓW WZROKOWYCH:
" lampki kontrolne, semafory tablicowe i świetlne
" wychyłowe wskaz
niki jakościowe i jakościowo-ilościowe
(np. wskaz
nik Kurkego, sztuczny horyzont, języczki wag, typu poziomicy i pionu)
" wychyłowe i cyfrowe wskaz
niki ilościowe
" rejestratory graficzne taśmowe i pokrewne
" znaki drogowe i pokrewne ideogramy oraz piktogramy
" napisy informacyjne, tabele, rysunki tak\
e rysunki techniczne
" ekrany oscyloskopowe, radarowe, telewizyjne, komputerowe i pokrewne
" zintegrowane wskaz
niki symulacyjne:
wyświetlacze i monitory zastosowanie ideogramów i ikon
virtual reality, overhead projection
JAK SYGNALIZOWAĆ Dy
WI
KIEM
Wybrane zasady ukształtowania sygnałów dz
więkowych
" częstotliwość:
0,5-10 kHz, (0,5-3 kHz) - w paśmie głównym mowy!
1 kHz 10-100dB dla słyszalność w r = 300 m
0,5 kKz dla wykorzystania ugięcia fal
" głośność
6-10 dB powy\
ej tła
" próg modulacji
2 Hz lub 0,2% częstotliwości podstawowej
" czas trwania
min. 50-100 ms; opt. 200-500 ms
" częstość przerw 1-8 na sekundę i modulacji 1-3 na sekundę
" łatwość lokalizacji (maks. ok 2 m od odbiorcy)
mowa >> muzyka >> dz
więki zło\
one >> dz
więki proste
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 17
RODZAJE SYGNALIZATORÓW AKUSTYCZNYCH GENERUJ
CYCH SYGNAA
Y SZTUCZNE
" dzwony i gongi
" dzwonki i brzęczyki
" buczki, syreny, rogi mgłowe
" gwizdki,
" klaksony i syreny,
" grzechotki, kołatki
" aparaty telegraficzne i radiotelegraficzne,
" elektroniczne przyrzÄ…dy wyposa\
one w głośniki lub słuchawki
 syntetyzatory mowy
SYGNALIZACJA MOW

Mowa jako naturalny system sygnalizacyjny
" intensywność śr. ok. 66 dB, w zakresie od 20 (min.) do 86 dB (max)
z dynamiką głosek 30-40 dB (+ samogłoski)
" nadwy\
ka głośności nad tłem (szumem) 6-10 dB
" częstotliwość: zakres krytyczny - 0,6-4 kHz, zakres całkowity - 1-0,1-10 kHz
" szybkość mówienia: 100-120 słów/minutę (150-180 słów/minutę z powtórzeniami)
" kontekstowy wzrost sprawności przekazu - redundancja, struktura sygnałów mówionych: zapowiedz
- hasło
JAK ZBUDOWAĆ KONSOLE I STANOWISKA OPERATORSKIE
Zasady organizacji przestrzeni sygnalizacyjnej:
" eliminacja odblasków i kontrastów,
" właściwe oświetlenie zapewniające widoczność i czytelność,
" rozmieszczenie sygnalizatorów z grupowaniem w blokach (k kolumn × w wierszy)
" rozmieszczenie w polu widzenia zgodnie z wymogami fizjologicznymi
Zasięgi pola obserwacji i rozległość pola widzenia (od płaszczyzny strzałkowej i płaszczyzny wzroku)
Zasięg pola widzenia centralny i dzieki ruchom
Zasięg pola obserwacji w pionie poziom
w pionie poziomo optymalny maksymalny optymalny maksymalny
główne -5o ÷ -35o Ä…15o Ä…6,3o Ä…6,3o
centralne
drugorz. ruchy oczu 0o
0o ÷ -45o Ä…35o +25o÷ -35o Ä…15o Ä…35o
pomocn. ruchy głowy -30 0o
+20o÷ -35o Ä…60o +50o÷ -50o Ä…60o
ruchy razem -30o
+75o÷ -85o Ä…15o Ä…95o
STEROWANIE I STEROWNIKI
STEROWANIE RUCHEM CIAA
A
Wykonywanie ruchów - podstawowy (ąjedyny) sposób komunikacji człowieka ze środowiskiem.
Klasyfikacja ruchów sterowania:
" dynamiczne - statyczne,
" ciągłe - chwilowe,
" ścigające - kompensacyjne,
" docelowe - swobodne,
" seryjne - pojedyncze,
" dowolne - zautomatyzowane,
" balistyczne - korygowane,
" pod kontrolÄ… wzrokowÄ… - proprioceptywnÄ… - przyrzÄ…dowÄ….
Ruchy balistyczne w porównaniu z ruchami pod kontrolą /w sprzę\
eniu/ sensomotorycznÄ…
szybsze i dokładniejsze.
Charakterystyka ruchów sterowania:
" czas reakcji w zale\
ności od rodzaju odruchu, częstości bodz
ca, siły bodz
ca
zgodnie z zasadą tolerancji (optimum i wg modalności bodz
ca)
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 18
" szybkość ruchu w zale\
ności od zasięgu (15% - 5% wzrostu czasu ruchu po podwojeniu drogi)
w ruchach pojedynczych
stała przy zasięgu do 50 cm - zmiana zasięgu kompensowana szybkością
rosnÄ…ca powy\
ej 50 cm
w ruchach naprzemiennych (tam i z powrotem)
stała przy zasięgu do 40 cm - zmiana zasięgu kompensowana szybkością
rosnÄ…ca powy\
ej 40 cm
mo\
na przyspieszyć zamieniając ruch posuwisty na obrotowy
" szybkość ruchu przy obecności technicznych ograniczników zasięgu (zapadka, zderzak) 17% - 12% większa
" szybkość w zale\
ności od u\
ywanej kończyny, palca:
prawa ręka >> lewa ręka >> prawa noga >> lewa noga
wskaziciel >> środkowy >> serdeczny >> mały
" szybkość w zale\
ności od kierunku ruchu
w pionie >> w poziomie
w płaszczyz
nie strzałkowej >> bocznie
w płaszczyznach głównych >> ukośnie
obrotowe >> posuwiste
" dokładność w zale\
ności od u\
ywanej kończyny, palca (jak szybkość):
prawa ręka >> lewa ręka >> prawa noga >> lewa noga
wskaziciel >> środkowy >> serdeczny >> mały
" dokładność ruchu w zale\
ności od kierunku i sposobu kontroli
w prawa >> w lewo do siebie >> od siebie
prawa ręka na kontrolę kinestetyczną - lewa ręka na kontrolę somestetyczną (dotyk)
" siła ruchu w zale\
ności od:
f& szybkości (równanie Hilla) ; f& zasięgu i napięcia - rozciągnięcia początkowego, f& kierunku ruchu
STEROWNIK STEROWNIKOWI NIERÓWNY
Cechy sterowników:
" dostępność
zasięg, poło\
enie, martwe pola fizjologiczne i technologiczne, gabaryty i dopasowanie do kończyn
" rozró\
nialność
poło\
enie, wielkość, kształt, faktura, wygląd i oznakowanie wizualne
" operatywność:
opór, przeło\
enie, kierunek ruchu, zgodność z funkcją
ergonomiczna charakterystyka oporu sterownika:
liniowa i hiperboliczna - ZA
E ; logistyczna, paraboliczna i fazowa - DOBRE.
" bezpieczeństwo u\
ycia:
lokalizacja, osłony, wnęki, blokady kontrolne, potwierdzenia, alarmy,
opór i kierunek ruchu roboczego wykluczający przypadkowe u\
ycie
Typy sterowników:
" pokrętło - gałka jednoobrotowa, suwak, dz
wignia,
" wyłącznik kolankowy lub pokrętny dwupozycyjny,
" selektywny wyłącznik wielopozycyjny,
" przycisk ręczny lub no\
ny, dz
wignia, uchwyt
" korbka lub gałka wieloobrotowa,
" kierownica, wolant, drÄ…\
ek sterowy, manetka
" pedały, korby,
" sensory (czujniki) dotykowe lub zdalne,
" rękawice, hełmy, kombinezony sensoryczne,
" analizatory mowy (znaków)
Kryteria doboru sterowników:
" ogólne: funkcja i znaczenie, wymogi procesu sterowania i zwrotnej kontroli, wymogi percepcji stanu
sterownika, wymogi przestrzenno-konstrukcyjne
" szczegółowe: wielkość sił sterowania, rodzaj pracy (stat., dynam.), ciągłość czasowa i przestrzenna, zakres
sterowania (amplituda), dokładność sterowania,
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 19
Szczegółowe zasady ukształtowania sterowników:
- dostosowanie gabarytów do mo\
liwości manipulacji (chwytu, nacisku) lub obsługi nogami
- dostosowanie poło\
enia, gabarytów i kształtu do mo\
liwości rozpoznania sterownika
- dostosowanie wielkości ruchu roboczego oraz / lub ilości stanów (poło\
eń) do mo\
liwości odczuwania zmiany
poło\
enia sterownika
- optymalizacja poło\
enia i kierunku ruchu roboczego sterownika względem precyzji, siły i zasięgu ruchu
roboczego
- dostosowanie przeło\
enia: ruch roboczy - efekt sterowania do wymogów sterowania i kontroli zwrotnej efektu
- zastosowanie ograniczników ruchu, zapadek, zatrzasków itp. umo\
liwiajÄ…cych kontrolÄ™ ruchu roboczego
- zastosowanie oporu o nieliniowej charakterystyce
AMPLITUDA SIA
Y STEROWANIA
MAA
E DUśE
LUB LICZBA
STANÓW STATYCZNE DYNAMICZNE STATYCZNE DYNAMICZNE
I CI
GA
E PA
YNNE - SKOKOWE - CI
GA
E PA
YNNE - SKOKOWE -
DOKA
ADNOŚĆ CI
GA
E CHWILOWE CI
GA
E CHWILOWE
Kierownica Korba lub Gałka, Suwak, Du\
a korba Dz
wignia
DUśA Manetka, Gałka Dz
wignia, _ ręczna, z zapadką
(4 -24 STANY Pedał wieloobrotowa Wyłącznik Pedały
I WI
CEJ ) pokrętny obrotowe
Gałka Wyłącznik
ÅšREDNIA _ lub Korba kolankowy, _ _ _
jednoobrotow Wyłącznik
a pokrętny
Suwak, Przycisk Pedał Kierownica, Dz
wignia
MAA
A _ Dz
wignia, ręczny / no\
ny Pedały z zapadką,
Gałka, Korba Wyłącznik obrotowe Du\
e
kolankowy przyciski
ręczne / no\
ne
WSPÓA
DZIAA
ANIE SYGNALIZATORÓW I STEROWNIKÓW
Ogólne kryteria kształtowania zespołu sygnalizatorów i sterowników - rozmieszczanie i grupowanie względem:
" zgodność funkcji sterowanych i sygnalizowanych,
" hierarchia wa\
ności sygnalizowania i sterowania,
" optymalizacji biomechanicznej zasięgów i poło\
enia w polu spostrzegania,
" częstości u\
ycia,
" kolejności u\
ycia - kolejne ruchy sterowania w jednym kierunku, bez skoków, powrotów itp.
Szczegółowe kryteria kształtowania zespołu sygnalizatorów i sterowników:
rozmieszczenie sygnalizatorów i sterowników uwzględniające:
" zgodność: sygnał - reakcja
(np. zgodność wychylenia i kierunku ruchu wskaz
nika / sterownika z zmianÄ… sterowania
ruch w górę, w przód, obrót w prawo - start, w górę / przód, wzrost intensywności procesu),
" przyporządkowanie: sygnał - sterownik o tej samej funkcji,
" zgodność punktów kardynalnych w zespołach o identycznej funkcji,
" zgodność kierunku ruchów w zespołach o podobnej funkcji,
" niekolizyjność trajektorii sterowania i obserwacji -
- sterownik nie zasłania sygnalizatora lub nie utrudnia posłu\
enia siÄ™ innym sterownikiem,
" wa\
ność - łatwość i dokładność spostrzegania, dostępność, łatwość i dokładność sterowania,
" częstość u\
ycia.
Zasada kompromisu w przypadku konfliktu wymogów
NA TYM NIE KONIEC PROBLEMÓW Z PRAC
OPERATORSK

Nowe problemy ergonomiczne przy pracy z:
" wyświetlaczami ekranami komputerowymi, klawiaturą, myszkami komputerowymi, kulkami - trackball, ...
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 20
" organizacją menu programów, menu rozwijalne, okienka (typu Windows), menu kontekstowe, ...
" organizacją i znaczeniem kombinacji przycisków: piloty zdalnego sterowania, ... zegarki, ...
I NA TYM NIE KONIEC PROBLEMÓW Z PRAC
UMYSA
OW
W OGÓLNOŚCI
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 21
Dlaczego nawet mądrzy ludzie popełniają głupie błędy? Artur Włodarski GW w Interencie (12-11-01 17:47)
Najlepszym lekarstwem na polepszenie refleksu i spostrzegawczości jest pozostawienie kierującemu
pewnego zakresu czynności do wykonania, a nie scedowanie wszystkiego na automaty
Przyczyna tragedii była banalna: błąd człowieka. Zmęczenie? Zamyślenie? W aktach napisano:
"maszynista nie zareagował na czerwone światło". Minutę póz
niej prowadzony przez niego pociąg uderza w tył
stojącego ekspresu. Dzieje się to na ruchliwej stacji Paddington. Ginie 31 osób. Nie mija pół roku, a Brytyjczycy
prze\
ywają kolejny wstrząs. Śledztwo wykazało, \
e maszyniści zatrwa\
ająco często popełniają podobny błąd. W
ciÄ…gu jednego miesiÄ…ca odnotowano 73 takie przypadki. Poruszeni tym faktem redaktorzy tygodnika "New
Scientist" postanowili wyjaśnić, czemu ludzie popełniają tak banalne błędy jak ów maszynista.
Kiedy po pół roku podsumowali wyniki badań, popadli w konsternację. Doszli do wniosków sprzecznych ze
zdrowym rozsądkiem. - Wiele firm wydaje miliony dolarów, by uczynić swe produkty bezpieczniejszymi - mówi
Charles Spence z uniwersytetu w Oksfordzie. - Co przez to rozumieją? Jak najdalej idące uproszczenie obsługi.
Jeśli trzeba wykonać daną czynność - lepiej niech to zrobi automat. Człowiek mo\
e popełnić błąd: coś przeoczy,
przeszacuje, zlekcewa\
y. Najlepiej pozbawić go okazji do pomyłki. Wyeliminować jego udział, a jak się nie da -
ograniczyć do minimum. Im mniej czynności i decyzji będzie w jego gestii, tym większe prawdopodobieństwo,
\
e wykona je dobrze. Logiczne? Tak. Prawdziwe? Nie.
Nie wyręczać kierowców
Pierwszy dowód na to, jak mylne mogą być obiegowe opinie, uzyskano w laboratorium Brunel
University w Egham, które przekształcono w rodzaj ośrodka doskonalenia zawodowego dla kierowców. Miejsce
stołów laboratoryjnych zajęły symulatory, a laborantów - ochotnicy. Podzielono ich na grupy odpowiadające
liczbie symulatorów. Przed najtrudniejszym zadaniem stanęła grupa pierwsza. Nie licząc pedałów gazu, hamulca
i sprzęgła, wszystkie urządzenia w musieli obsługiwać ręcznie. Ich symulator przypominał najtańsze auta z lat
60., w których nawet kierunkowskazy nie wyłączały się same. W najbardziej komfortowej sytuacji byli
członkowie piątej grupy, dla których kierowanie samochodem sprowadzało się do kręcenia kierownicą. Wszystko
inne - łącznie z hamowaniem i przyspieszaniem - samochód robił sam. Ka\
dy z ochotników musiał pokonać taką
samą (wirtualną) trasę i rozwiązać takie same (wizualne) zadania. Gdyby zgodnie z oczekiwaniami najlepiej
wypadła grupa piąta, a pierwsza najgorzej - nie byłoby o czym pisać. Ale sprawy przybrały inny obrót. Kierujący
najbardziej zautomatyzowanymi samochodami nie dość \
e mieli najdłu\
szy czas reakcji, to jeszcze najczęściej
wje\
d\
ali na skrzy\
owanie na czerwonym świetle. I to oni właśnie powodowali najwięcej wypadków.
- Przyjęto uwa\
ać, \
e nasza uwaga działa podobnie jak międzynarodowa centrala telefoniczna o ograniczonej
przepustowości. Im więcej rozmów prowadzimy z Grecją, tym mniej połączeń pozostaje na Francję, Niemcy czy
Polskę. I dopiero gdy zwolnią się linie do Aten, odblokowane zostaną łącza do tamtych krajów. Podobnie z nami:
im więcej uwagi poświęcamy jednemu zadaniu, tym bardziej zaniedbujemy inne. Doświadczenie z symulatorami
obala ten poglÄ…d - uwa\
a Peter Hancock, psycholog z uniwersytetu Orlando na Florydzie. - Pokazuje, \
e nasza
uwaga zachowuje się jak młyn wodny, gdzie im bardziej wartki strumień, tym koło obraca się szybciej. Czyli im
więcej dzieje się wokół - tym bardziej wyostrzone są nasze zmysły, a nasza uwaga napięta. Bezruch i
bezczynność ograniczają postrzeganie i usypiają uwagę. To dlatego kierowcy najbardziej zautomatyzowanych
symulatorów uzyskiwali najgorsze wyniki. Najlepszym lekarstwem na polepszenie refleksu i spostrzegawczości
jest pozostawienie kierującemu pewnego zakresu czynności do wykonania, a nie scedowanie wszystkiego na
automaty.
O doniosłości tego spostrze\
enia mo\
e świadczyć fakt, \
e Volvo, General Motors, Nissan i Daimler-
Chrysler przeznaczyły w sumie miliony dolarów na opracowanie samochodowych systemów antykolizyjnych.
Pod maski BMW, mercedesów i jaguarów trafiły ju\
urzÄ…dzenia automatycznie utrzymujÄ…ce dystans do jadÄ…cych
z przodu pojazdów. Powoli standardem stają się czujniki parkowania oceniające odległość dzielącą zderzaki
samochodu od najbli\
szej przeszkody, czujniki zmierzchowe - automatycznie włączające światła po zmroku lub
przy wjez
dzie do tunelu, czy inteligentne wycieraczki - dopasowujące szybkość pracy do intensywności opadów.
- Eksperyment przeprowadzony w Egham jasno dowodzi, \
e dalsze podÄ…\
anie tÄ… drogÄ… mo\
e przynieść skutek
odwrotny od oczekiwanego. Kierowcy wyręczani w podejmowaniu decyzji i obsłudze urządzeń zaczynają myśleć
o rzeczach kompletnie niezwiązanych z jazdą. Kiedy taka sytuacja utrzymuje się dłu\
ej, mo\
e dojść do tragedii -
twierdzi Michael Russo, neurobiolog.
Åšlady do nikÄ…d
Ka\
dy, kto jez
dził po bezkresnych amerykańskich autostradach, musiał zauwa\
yć czarne ślady opon
prowadzÄ…ce albo na pobocze, albo wprost w barierkÄ™ ograniczajÄ…cÄ… pasy ruchu. Zwykle sÄ… to pamiÄ…tki po
wypadkach z udziałem kierowców cię\
arówek. Ci, którzy prze\
yli, najczęściej tłumaczą, \
e przysnęli. Według
Russo prawda jest inna. Przekonał się po serii trwających wiele dni doświadczeń na symulatorach, przed którymi
sadzał trzy grupy kierowców: niedospanych, znu\
onych i wypoczętych. Wbrew oczekiwaniom w liczbie
wypadków celowali nie ci pierwsi, lecz drudzy. - Choć sprawiali wra\
enie świadomych, choć mieli otwarte oczy,
choć chwilę wcześniej odpowiadali na pytania - przestawali reagować na światła i znaki. Albo wpadali na inny
pojazd, albo wypadali z jezdni. Popadali w stan odrętwienia, w którym człowiek przestaje zdawać sobie sprawę z
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 22
tego, co widzi - wyjaśnia Russo. Jego podejrzenia potwierdziły się, kiedy "wypadkowiczów" poddano badaniom
mózgu. Płaty czołowe i potyliczne, czyli te, które odpowiadają za widzenie, wyobraz
niÄ™ przestrzennÄ… i
podejmowanie decyzji, najszybciej ulegały u nich otępieniu. W skrajnych przypadkach ich aktywność spadała do
stanu takiego jak przy łagodnym udarze mózgu. Pole widzenia znu\
onych kierowców zawę\
a się w sposób, który
najlepiej charakteryzuje jego medyczna nazwa - widzenie tunelowe.
Co do zwalczania senności i znu\
enia specjalistom skupionym wokół przemysłu motoryzacyjnego nie
mo\
na odmówić pomysłowości. Z ró\
nym skutkiem testowane sÄ… elektroniczne systemy reagujÄ…ce na
wÄ™\
ykowaty tor jazdy samochodu, śledzące ruch opadających powiek, urządzenia cucące kierowcę poprzez
zmianę stacji radiowej, a jeśli to nie pomaga - spryskujące mu twarz zimną wodą.
- Na ironiÄ™ zakrawa fakt, \
e do ograniczenia skutków nadmiaru elektroniki zaprzęga się... elektronikę - zauwa\
a
Russo. I radzi: - Zamiast po wyrafinowaną technikę, prościej sięgnąć po kubek mocnej kawy. Efekty wcale nie
będą gorsze.
A mo\
e problem rozwiÄ…\
e się sam? Coraz więcej samochodów wyposa\
onych jest w skomplikowane
systemy audio-wideo, nawigację satelitarną, terminal internetowy czy choćby telefon GSM. Niezale\
nie od
stopnia zautomatyzowania samochodu, obsługa tych urządzeń zawsze będzie absorbować uwagę kierowcy,
wprowadzajÄ…c go w bezpieczny stan pobudzenia. Jednak i tu mo\
na wpaść w pułapkę. - Czy któryś z
producentów komórek sprawdził, co się dzieje z kierowcą rozmawiającym przez telefon? - pyta Jon Driver z
University College London. - Bo jeśli tak, to pewnie zachował wnioski dla siebie. Z jego badań wynika, \
e
kierowca rozmawiajÄ…cy przez telefon stwarza takie samo ryzyko wypadku jak po spo\
yciu kilku głębszych. Co
ciekawe, nie gra roli, czy korzysta z zestawu głośno mówiącego (hands-free), czy samego aparatu. Dlaczego?
Choć brzmi to niewiarygodnie, okazuje się, \
e słuchanie rozmówcy przez zestaw głośno mówiący absorbuje
uwagÄ™ kierowcy w nie mniejszym stopniu ni\
obsługa telefonu trzymanego w dłoni. Driver ma na to dwa
wytłumaczenia. Pierwsze - \
e nasza uwaga kieruję się tam, skąd dochodzi głos. Poniewa\
głos naszego
rozmówcy zwykle dobiega z boku, skutecznie odwraca on naszą uwagę od tego, co się dzieje przed nami. - Jeśli
ta koncepcja jest słuszna - instalowanie głośnika za kołem kierownicy powinno rozwiązać problem - mówi
Driver. - Jeśli zaś słuszna jest koncepcja druga, przestawianie głośników nic nie da. Według drugiej koncepcji
bodz
ce dz
więkowe rywalizują z wizualnymi, a więc im uwa\
niej słuchamy, tym mniej dostrzegamy. Badania,
jakie przeprowadził, potwierdziły te przypuszczenia. Kiedy poproszono kierujących, by powtarzali wybrane
słowa - liczba popełnianych przez nich błędów wyraz
nie wzrosła. Co więcej - tak jak przewidywała to pierwsza
koncepcja - odruchowo zwracali oczy w kierunku głośnika. Ale skoro tak, to równie niebezpieczne powinno być
rozmawianie z pasa\
erem. Driver zbija to zastrze\
enie, podkreślając, \
e pośpiech i gorsza słyszalność stawiają
u\
ytkowników komórek w nieporównanie trudniejszej sytuacji.
- Zdaniem policjantów sprawcy wypadków drogowych na wszelki wypadek nie przyznają się, \
e byli zajęci
rozmową - mówi Driver. - Czy wzorem Portugalii powinno się zabronić kierowcom korzystania z komórek we
wszelkich jej postaciach - to pozostawiam ustawodawcom.
Konsekwencją katastrofy w Paddington były głosy nawołujące do wyposa\
enia brytyjskich
elektrowozów w system ATP. Działa on tak, \
e gdy maszynista zignoruje czerwone światło, pociąg zaczyna
hamować. Z propagatorów tego pomysłu członkowie zespołu redakcyjnego "New Scientist" zmienili się w jego
oponentów. - Nietrudno przewidzieć, jakie będą skutki wdro\
enia ATP. Wypadków nie ubędzie, bo maszyniści
stanÄ… siÄ™ jeszcze mniej spostrzegawczy. Jednak twierdzenie, \
e automatyzacja niczego nie załatwi, jest zbyt
zaskakujące, by jej zaakceptowanie nie wymagało kolejnych ofiar.
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 23
FIZJOLOGIA PRACY
ROZWÓJ I STARZENIE.
DR HAB. PIOTR A
ASZCZYCA
WYKA
ADY DLA STUDENTÓW
WYśSZEJ SZKOA
Y ZARZ
DZANIA OCHRON
PRACY
KATOWICE 2003
ROZWÓJ OSOBNICZY - POJ
CIE I WA
ASNOÅšCI
DEFINICJA ROZWOJU
- zespół skoordynowanych procesów/zmian w czasie
- wzrost zdolności przystosowawczej osobnika, populacji i gatunku do środowiska
- współdziałanie/równowa\
enie procesów twórczych i niszczących
definicja musi obejmować starzenie i śmierć i wskazywać na skutek rozwoju.
Materialne objawy rozwoju (WG N.WOLAC
SKIEGO)
dodatnie - progresywne, ujemne - regresywne
" wzrastanie
rozplem = namna\
anie - hiperplazja
rozrost = powiększanie = hipertofia
" ró\
nicowanie = dyferencjacja
" dojrzewanie
specjalizacja
integracja = scalenie = współdziałanie
" postęp
IlośCiowe wskaz
nik rozwoju
" kinetyka - poziom cechy - wartość w danym czasie x
" rozmach - zmiana - wielkość zmiany między dwoma wybranymi momentami "x
" dynamika - szybkość zmian dx/dt
" rytm - przyspieszenie: wskaz
nik zmian szybkości d2x/dt
Typowe krzywe odwzorowujące rozwój:
logarytmiczna, wykładnicza, logistyczna, dwufazowa
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 24
Etapowość rozwoju człowieka
OKRESY ROZWOJU
" progresywnego wzrastania
" transgresywnego stabilizacji, równowagi
" regresywnego inwolucyjny, starości
Główne systemy etapizacji \
ycia człowieka:
- biologiczny, medyczny, pedagogiczny, ergonomiczno-higieniczny ...
Periodyzacja ergonomiczna \
ycia ludzkiego wg Klonowicza
Wiek przedprodukcyjny (0-17 lat)
Dzieci (0-14 lat)
MÅ‚odociani (15-17 lat)
Wiek produkcyjny (18-60 lat)
Okres młodości (18-24 lat)
Okres optymalnej zdolności do pracy (15-39 lat)
Okres przedpola starzenia (40-49 lat)
Okres starzenia siÄ™ (50-60 lat)
Wiek poprodukcyjny (od 55-65 lat wzwy\
)
Czynniki rozwoju człowieka
" ENDOGENNE dziedziczne genetyczne determinanty
wrodzone paragenetyczne stymulatory
" EGZOGENNE biogeograficzne ekologiczne
ekonomiczno-społeczne kulturowe modyfikatory
TREND SEKULARNY W MENOPAUZIE
po 50 roku \
ycia u kobiet miejskich
ZMIANY INWOLUCYJNE
30 % ubytek masy mięśni
30 % ubytek masy wÄ…troby
12 % ubytek masy ciała
40% zdolność filtracyjna nerek
45 % przepływ nerkowy
zmniejszenie zdolności adaptacji termicznej
zmniejszenie wydolności fizycznej
u kobiet pomenopauzalna osteoporoza
10 % - 25 % ubytek masy mózgu
30 % obni\
enie przepływu krwi w mózgu
35 % obni\
enie zu\
ycia tlenu w mózgu
10-15 % obni\
enie szybkości przewodzenia w układzie nerwowym
13-30 % obni\
enie szybkości reakcji
25% i 50% poczucie równowagi marszowej i obrotowej
do 50 % ubytek inteligencji
towarzyszÄ…ce choroby:
układu krą\
enia (arterioskleroza, ch. wieńcowa, ch. Burgera)
układu ruchu: ch. zwyrodnieniowa stawów,
układu oddechowego: astma
Praca umysÅ‚owa © dr hab P. A
aszczyca UÅšl 2009 25