Rozumienie śmierci przez dzieci.
Wiek przedszkolny " takie maluchy wierzą, że nie każdy umrze (wybrańcy, którzy
nie umrą to ludzie inteligentni, członkowie rodziny), a tych, którzy umrą
dzieci mogą ęuratowaćł, przywrócić do życia za pomocą życzenia, modlitwy,
magii.
Wiek przedszkolny + utrata rodzica " takie dzieci zmuszone przez sytuację do
zaakceptowania braku któregoś z rodziców, mimo wczesnego wieku zdają sobie
sprawę z tego, że śmierć = proces nieodwracalny i powszechny.
Wiek szkolny (okres pojawienia się operacji konkretnych wg Piageta) " takie
dzieciaki zdają sobie sprawę, że śmierć = proces nieodwracalny i powszechny
(dotyka każdego).

Dzieci, które pojęły zasadę stałości, często też rozumiały nieodwracalność i
uniwersalność śmierci.

Rozumienie śmierci przez dorosłych.
Zmiana ról w rodzinie, w której zmarła osoba:
Starsza " młodsi domownicy przenoszą się o szczebel wyżej w hierarchii
pokoleniowej
W średnim wieku " może zabraknąć pokolenia, które łączy starszych i młodszych;
bark opiekuna dla starszych.
Młoda " rodzice tracą swoją rodzicielską rolę

Konsekwencje wyróżnione przez Kalish (1985):
Śmierć jako organizator czasu (wizja śmierci może kształtować indywidualne
pojęcie czasu przez jednostkę):
* Neugarten
od średniego wieku ludzie zmieniają myślenie o czasie z ęczasu od
urodzeniał na ęczas do śmiercił
* Wg Marschalla jest to ęświadomość końcał, która jednak nie jest powszechnym
elementem myślenia osób w wieku średnim i podeszłym
Śmierć jako kara " wg dzieci śmierć = kara za złe zachowanie; 36% dorosłych
zgadza się z twierdzeniem, że długie życie jest nagrodą za dobre postępowanie
(Kalish, Reynolds, 1976)
Śmierć jako przemiana " przejście z jednej formy życia do drugiej (70%
Amerykanów wierzy, że tak jest): od życia fizycznego do nieśmiertelności; taki
pogląd częściej reprezentują kobiety oraz katolicy i protestanci niż Żydzi, nie
ma natomiast różnic wiekowych
Śmierć jako strata " Koniec relacji ludzkich

Młodzi dorośli najbardziej boją się utraty okazji przeżycia czegoś i straty
kontaktów rodzinnych; starsi martwią się, że stracą czas na dokończenie
"wewnętrznych" prac.

Lęk i niepokój związany ze śmiercią.
Jako lęk przed karą, stratą, ale także bólem, cierpieniem (częściej w wieku
średnim, niż u osób starszych, pomiędzy nimi plasowali się młodzi dorośli)
Starsi ludzie bardziej boją się samego procesu umierania, niż śmierci

Inne czynniki warunkujące lęk przed śmiercią.
Osobowość neurotyczna (korelacja no poziomie 0,41)
Osoby postrzegające siebie, jako niereligijne
Brak pewności siebie i zaniżanie własnej wartości/kompetencji może sprawiać, że
nie jesteśmy zadowoleni z własnego życia, chcielibyśmy dokonać więcej, ale w
obliczu śmierci nie mamy już na to czasu " wg Eriksona może pojawić się nawet
rozpacz

Przygotowanie do śmierci.
Kupowanie polis (polisę na życie posiada 60% mężczyzn w wieku 18-24 lat, a 86%
w wieku 55-64), ubezpieczeń, spisywanie testamentu (10% w wieku 20-39, a 39 w
powyżej 60 lat)
Reminiscencja
np. Butler - przegląd życia
Morton Lieberman (1965; 1970)
udowodnił obniżenie sprawności fizycznej i
psychicznej osoby skłaniającej się ku śmierci
tzw. Spadek końcowy, a także
zmniejszenie okazywania emocji (asertywności, agresywności) na poczet
potulności, ciepła, konwencjonalności, braku zaangażowania.


Proces umierania.
Stadia umierania wg Elizabeth Kubler-Ross (1974)
początkowo twierdziła, że są
to ewidentnie stadia, uporządkowane etapy, później zmieniła zdanie odnośnie
klarowności przechodzenia etapów i zmieniła termin na: zadania emocjonalne.
Wg Helen Bee powinniśmy jednak poznać owe zapomniane już stadia umierania:
zaprzeczenie
nie, nie ja!; na pewno zaszła pomyłka!; zasięgnę opinii innego
specjalisty.
pomaga poradzić sobie z szokiem; zanika po kilku dniach
gniew
to niesprawiedliwe!
reakcja na poczucie utraty kontroli i bezradność
negocjacja
jeśli zrobię to, co nakazuje lekarz na pewno przeżyję do wiosny!

pełni funkcje obronne
depresja
konieczny czynnik pozwalający przygotować się do ostatniego stadium
akceptacja

Większość pacjentów obserwowanych przez Kubler-Ross było chorych na raka, dla
których śmierć była "nieterminowa".
Reakcje na umieranie są silnie uwarunkowane kulturowo: w niektórych
społecznościach Indian tradycja nakazuje, by śmierć przyjmować ze spokojem; w
kulturze meksykańskiej śmierć jest odzwierciedleniem życia; w społeczności
Kaliai śmierć jest przeistoczeniem się w istotę nadludzką (antu), która
nadchodzi, gdy umierający człowiek kogoś obraził.

Tanatologia
badania nad procesem umierania.

Krytyka i poglądy alternatywne
Schneidman (1980)
potępia stadia Kublerowej, a wprowadza tematy, które mogą
się pojawiać, zanikać, ponownie pojawiać, a są to:
Przerażenie
naprawdę się bałem...
Ogólna niepewność
jeśli bóg istnieje...
Fantazja o ocaleniu
ktoś, kto może mógłby dokonać cudu
Niedowierzanie
to takie nierealne
Poczucie niesprawiedliwości
Chęć bycia zapamiętanym po śmierci
Walka z bólem
Itd.

Charles Corr (1991
1992)
wg niego radzenie sobie ze śmiercią jest podobne
do rozwiązywania zadania lub dylematu: należy zająć się pewnymi konkretnymi
zadaniami:
Zaspokojenie potrzeb ciała + minimalizacja stresu
Zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa, autonomii i urozmaiceń życia
Podtrzymanie, ulepszenie istotnych dla umierającego związków interpersonalnych
Wykrycie, rozwinięcie, ponowne odnalezienie źródeł energii duchowej

Indywidualne przystosowanie na wypadek śmierci.
Greer i współprac.
reakcje kobiet, u których wykryto raka piersi
skategoryzowano:
Zaprzeczenie = pozytywne unikanie (odrzucenie dowodów diagnostycznych)
Walka wewnętrzna (przyjęcie choroby jako wyzwania)
Stoicka akceptacja = fatalizm (ignorowanie diagnozy, udawanie)
Bezradność/beznadzieja (uznanie się za osobę umierającą, utrata nadziei)
Lękliwe zaabsorbowanie (interpretacja każdej reakcji ciała jako nawrotu
choroby)

Wyniki po 15 latach na grupach, które nie różniły się zaawansowaniem choroby:
* Grupa 1. i 2. zmarło tylko 35%
* Pozostałe grupy
76%

Pacjenci, którzy mniej się niepokoją i lepiej przyjmują wiadomości o chorobie,
mają mniej komórek NK, chroniących przed rakiem.
Ci, którzy mają pozytywne związki społeczne oferujące im oparcie, opisują
niższy poziom bólu i depresji w ciągu ostatnich miesięcy choroby -> żyją dłużej
(Spiegel: średnia długość przeżycia kobiet z przerzutowym nowotworem piersi w
grupie eksperymentalnej wyniosła 36,6, a w grupie kontrolnej 18,9 miesiąca).

Około 1/5 badanych nie planowała żadnych pożegnań. Następne 3/5 uważało, że
należy to zrobić, ale chciało odłożyć to na sam koniec. Pozostali rozpoczęli
pożegnania o wiele wcześniej.

Opieka hospicyjna.
Typy programów:
* Opieka domowa
opiekun rodziny sprawuje stała opiekę na umierającą osobą
przy regularnym wsparciu pielęgniarek
* Placówki
warunki przypominające domowe
* Hospicja szpitalne
sprawowanie opieki przy codziennym zaangażowaniem
rodziny w pielęgnację, w warunkach szpitalnych
* Szpital

Opieka powinna mieć charakter paliatywny
pomagać w zapanowaniu nad bólem i
zapewniać komfort.


Zjawisko śmierci.
Kliniczna
okres kilku minut po ustaniu akcji serca, oddechu, brak widocznych
funkcji mózgu, możliwość przywrócenia do życia
mózgowa
stan, gdy człowiek nie wykazuje już żadnych odruchów, ani nie reaguje
na silne bodźce zewnętrzne i nie wykrywa się u niego elektrycznej aktywności
mózgu. Następuje po okresie ośmiu do dziesięciu minut śmierci klinicznej, ale
możliwe też, że nastąpi jako skutek uszkodzenia mózgu.
Kiedy kora mózgowa jest uszkodzona, ale podstawa mózgu nie, pacjent może
samodzielnie oddychać i przeżyć długo w stanie wegetatywnym.
SPOŁECZNA
moment, w którym pod każdym względem można uznać człowieka za
zmarłego (zamknąć mu oczy i podpisać akt zgonu)

Decyzja o własnej śmierci
Eutanazja aktywna (samobójstwo wspomagane)
lekarz lub inny człowiek
przyspiesza śmierć pacjenta (na jego prośbę) przez czynne działanie, np.
podanie śmiertelnej dawki leku. Stosowana w Holandii i w stanie Northern
Territory w Australii. W USA nagminnie stosowana była przez dr Jacka Kevorkiana
(50-60% ludzi opowiada się za wprowadzeniem jej w USA).
Eutanazja pasywna
rezygnacja lekarza lub innego człowieka z wykorzystania
podtrzymującej czynności życiowe aparatury lub terapii.

Po śmierci: żal.


wg Bowlby
jeśli ktoś w reakcji na stratę nie doświadcza rozpaczy oznacza to,
że nie pogrążył się w żałobie w odpowiedni sposób (brak rozpaczy =
psychoanalityczne wyparcie, zaprzeczenie bolesnych uczuć).

Krytyka etapowości żalu.
Jacobs i współpracownicy (1978
1988)
każdy z głównych tematów żalu posiada
własną trajektorię
u niektórych emocje te zmieniają się szybciej, u innych
wolniej. Utrata wiary najwyższy poziom osiąga tuż po śmierci, a depresja kilka
miesięcy później.



Wortman i Silver (1989
1992)
krytyka modelu Bowlbyłego. Wyróżnili cztery
różne wzorce żalu:

Normalny
głęboka rozpacz po utracie + szybki powrót do normy
Chroniczny
głęboka rozpacz przez wiele lat
Opóźniony
nasilenie rozpaczy w kilka miesięcy/lat później
Brak
ani bezpośrednio, ani później; stosunkowo powszechne zjawisko


Najrzadziej obserwuje się żal opóźniony (1/5). Objawy żalu chronicznego
wykazuje aż 1/3; a brak żalu charakteryzuje 26% badanych.
Ci, którzy prezentują najwyższy poziom rozpaczy bezpośrednio po stracie
ukochanej osoby, bardzo często kilka lat po tym wydarzeniu są pogrążeni nadal w
depresji.
Żal po śmierci dziecka/ owdowienie
stan zdrowia pogarsza się, a depresja
pogłębia się przez okres dwóch lat po stracie ukochanej osoby.