117






























XIII
WYPRAWA PO OJCA
Po tym, com usłyszał od księdza Benignusa, pierwsza rzecz była: policzyć, ile mam w
mieszku, bowiem dotąd nie myślałem nawet o pieniądzach moich, mając wszystko, czego mi
było potrzeba do życia, od pana Harbarasza jako myto za moją służbę. Od owego weneckiego
kupca, pana Kurcjusza, dostałem był, jakom już mówił, dziesięć podwójnych cekinów; w
skarbonce mojej, co ją w kantorze pana Spytkowym zawiesił był pan Heliasz, nazbierało się
dziesięć dukatów
i zdało mi się tedy, żem bogacz wielki i że Bóg wie czego takim skarbem
dokażę. Kiedym się teraz dowiedział, że okupu za ojca żądają 500 twardych talarów, obaczyłem
z żałością, jako zaledwie cząstkę tej sumy mógłbym zapłacić. Szło trzy złote na talar,
tedy potrzeba by mi było 1 500 złotych, zaś cały mój majtek wynosił trzydzieści dukatów, a
to znaczyło ledwo 500 złotych, a i to niespełna.
Pocieszałem się przecież myślą, że mam dość grosza, aby dotrzeć do mego ojca i próbować,
czy mi go z niewoli wydostać mniejszą sumą się nie uda; że może do ucieczki mu pomogę,
a w najgorszym razie dolę mu jego osłodzę. Teraz więc szło mi tylko a to, aby się jak
najprędzej dostać do onej Mezembrii, bo z tego, co powiadał ksiądz Benignus, jasno mi było,
że choćbym tam ojca nie zastał, to przecie wieści o nim najpewniejszej zasięgnę, skoro galera,
na której przy wiosłach go trzymają, przystań swoją ma w Mezembrii. Wiedziałem, że
karawana nasza nie będzie szła na Mezembrię, ale że zawsze największą część drogi z nią
razem będę mógł odbyć, bo czy do Jędropola się jedzie, czy do onej Mezembrii, którą Bułgarowie
Nesembrem zowią, droga zawsze prowadzi przez góry bałkańskie.
Chory furman nie obiecywał wrócić do zdrowia, a pan Harbarasz dlużej już w Ruszczuku
zostać nie mógł; trzeba go tedy było zostawić, a innego człeka do koni szukać, co rzecz trudna
była bardzo w obcym mieście, i to jeszcze między Turkami. Bułgarzyna jakiego nierad był
pan Harbarasz brać, jako iż nie miał do Bułgarów ufności, że to naród dość niepewny i w tej
ciężkiej niewoli pogańskiej już wiele z przyrodzonej cnoty ludzkiej postradał; Turka uczciwego
choćby chciano, tedyby Turek znowu nie chciał, a obejść się cale bez nowego człowieka
także niełacno, bo droga przez wielkie góry i dzikie parowy nas czekała. Kiedy tak mówimy
o tym wszyscy, przychodzi nasz handżi, czyli gospodnik, i rzecze, że jakiś człek mówić
chce z panem karawan-baszą. Wchodzi Bułgarzyn jakiś, chłop tęgi, jeno zmizerniały
nieco, jakby po chorobie był, i mówi do pana Harbarasza:

Szukacie, panie, arabadżyka?
A trzeba wiedzieć, że tak tu z turska furmanów zowią.

Szukam.

Weźcie mnie, jeśli wola.
Snadź się panu Harbaraszowi człowiek ten podobał z samego wejrzenią, bo go nie odprawił
tak zaraz z miejsca, jako innych, którzy się byli zgłaszali, ale odstąpił z nim nieco na
stronę i rozpytywać go zaczął. Mnie tymczasem tak się zdaje, jakobym tego człowieka kiedyś
znał albo przynajmniej kiedyś widział, jeno w żaden sposób przypomnieć sobie nie mogę,
gdzie to było. Kiedy tak ciągle nań patrzę i w pamięci szukam, on też na mnie z ukosa spoj-
rzy i nieznacznie mrugnie okiem, jak gdyby mi rzec chciał: Nie powiadaj, że mnie znasz!
Dopiero wtedy poznałem go od razu, a nie był to kto inny, jeno ten więzień przykuty do armaty,
któremu ja w chlebie pilnik i jeden dukat podał.
Gdyby był nie spojrzał tak na mnie i nie dał tego znaku oczyma, byłbym go nigdy nie poznał
i w pamięci daremnie szukał, bo tak się odmienił, że rodzony brat byłby go się wyparł na
pierwsze spojrzenie. Ogolił brodę, podstrzygł i podkręcił wąsa, a ubrany był ubogo, ale ochędożnie,
jako się Bułgarowie ubierać zwykli; miał dużą baranią czubarę na głowie, kaftan z ciemnej chaby,
szarawary takież, szerokie, fałdziste, na nogach opończe i przepasany był czerwonym pasem z wełny.
Nie słyszałem, co panu Harbaraszowi na jego pytania odpowiadał, ale zmiarkować mogłem,
że pan Harbarasz nie wszystkiemu jakoś rad był i nie wszystkiemu wierzył, co słyszał;
na Bułgarzyna jakby z podejrzeniem spoglądał, namyślał się i wahał, ale w końcu przecież go
ujednał, wyraźnie pokazując po sobie, że to od biedy i z konieczności czyni. Zaraz też nowy
furman do wozów poszedł i już tego dnia ani się wychylił ze stajen.
Nazajutrz równo ze świtem mieliśmy wyjechać w dalszą drogę, a ja widząc, że ubranie
moje lwowskie nazbyt jest znaczne i że w nim między Turkami niedobrze będzie się przewijać,
zwłaszcza kiedy już sam i bez opieki będę, kupiłem sobie przy pomocy gospodnika naszego
w bezestanie ubogie odzienie bułgarskie i zaraz je oblokłem, co mi pan Harbarasz pochwalił,
mówiąc, że sam to chciał mi kazać, ale był zapomniał.
Ruszyliśmy w dalszą drogę i wjechaliśmy w góry one straszne bałkańskie. Opisywać ja tej
drogi nie będę, bobym nieprędko skończył, a byłoby co opowiadać. Siedm dni i siedm nocy
strawiliśmy na tej przeprawie przez okrutne skały i góry, przez urwiska i wąwozy, przez ostre
grzbiety i ponad głębokie przepaście, bo ano takich gór, jak one bałkańskie, chyba już nie ma
na Bożym świecie. Głowa się człowiekowi zawracała i bywało, lęk zbierał od samego patrzenia,
to na dół w głębie czeluści i rozpadlin, to w górę na strome, a tak wysokie skały, że
się prawie obłoków sięgać zdawały i orłom tylko, a nie ludziom tędy by bywać. A każdą z
tych największych gór i z tych przepaści bezdennych pan Harbarasz znał i ciągle nam powiadał,
że to jest Pisana Czuka, a to Golona Głowa, a to Czarna Głowa, a to Babin Nos, a to
znowu Iwanowa Liwada i tak dalej bez końca, i bardzo to miałem w podziwieniu, że pan
Harbarasz tak dobrze o każdej wiedział i każdą zaraz mianował.
Kiedy w dzień słońce pali, to skały te i góry jakby gorzały, a kiedy słońce się chować zacznie,
to ci się zda, że całe krwią oblane; bo są gołe i całe z czerwonego kamienia, nocą zaś
jeszcze straszniejsze, bo ano ci się zdaje, że to nie góry i nie skały, tylko jakieś gmachy i
potwory z bajki albo ze snu w gorączce, bo ano widzisz wieżyce pod niebo strzelające, słupy,
kościoły, domy, jakoby miasto jakieś zbudowane ręką nieludzką i na wieki w kamień zaklęte;
ta góra wygląda nocą jak smok z otwartą szeroko paszczą, ta druga jak okręt z żaglami, ta
znowuż jak bestia jakaś bajeczna, ta jak głowa człowieka i tak bez końca. Ludzi spotykaliśmy
mało po drodze, a i tym albo źle z oczu patrzyło, albo się z nimi dogadać nie było sposobu;
kiedy Turek, to ci na zapytanie mruknie: Kim bilir?
to jest: kto tam wie? a kiedy Bułgarzyn
to odpowie: Koje znaje?
albo: Ako gospod da
jak Bóg da.
Gospód po drodze prawie że cale nie masz, a jak się przydarzy taki han, to ani w nim jeść,
ani pić nie dostaniesz za najdroższe pieniądze, chyba obrzydliwą gorzałę ci podadzą, którą
oni tu rakki zowią, szczęście też nasze, że pan Harbarasz i kupcy żywność z sobą wieźli, a
czasem i zwierzynę który z nas z rusznicy ubił, w czym ja najwięcej miałem szczęścia, bo do
samopału i do łuku równie sprawny byłem. Najwięcej pod gołym niebem nocowaliśmy, namiocik
rozbiwszy, a wtedy nieraz bardzo wesoło bywało: rozłożyliśmy ogień, warzyliśmy
wieczerzę, pili śliweńskie czarne wino, któreśmy z sobą w skórzanym miechu mieli, panowie
Ormianie śpiewali, a pan Goryczka z panem Rabiczką koło ognia śmiesznie tańcowali, klaszcząc
w dłonie i pokrzykując: Ej, ej! Dziś, dziś, dziś!
Jam bardzo żałował, żem kobzy Semenowej nie miał, alem pieśni kozackie śpiewał, których
mnie Semen nauczył. Kiedym tak raz zanucił jedną, ów furman, czyli arabadżyk, cośmy
go w Ruszczuku przyjęli, porwie się od ognia, jakby go wąż ugryzł, ale zaraz siada, głowę na
rękach wesprze i słucha, słucha, a widać że się bardzo o to gniewa, kiedy ktoś zagada i śpiewanie
przerwie, jeno okazać tego nie śmie.
Ten człowiek dopiero w drodze do mnie przemówił; przed wyjazdem i na wyjeździe ani
na mnie zważał, żem aż markotny był, iż mi tak cale żadnej wdzięczności nie okazuje, chociaż
mu do szczęśliwej ucieczki dopomogłem. Ale kilka mil za Ruszczukiem, kiedym koło
jego wozu szedł, a pan Harbarasz nas nie widział, rzecze on do mnie:

Bóg ciebie nadniósł, detyno; zmiłowanie swoje ukazał nade mną przez ciebie. Śmierć
mnie już pewna czekała, bo mieli mnie nazajutrz do Dziurdżewa dostawić, a basza tamtejszy
mnie zna; byłyby mnie dziś już na szubienicy sępy jadły. Kilka razy ja uciec próbowałem;
zdawało się, że wszystko mi służy, bo mi przyjaciele pomagali, a zawsze daremno. A teraz ot
co, głupstwo: pilniczek za parę groszy, i udało się. Bóg tak dał!

A co wy zacz jesteście
pytam
i jak się nazywacie, boście nie Bułgarzyn przecie, jeno
z naszych ruskich ludzi.

I z waszych i nie z waszych
odpowie
a tobie wiedzieć na co? Ja Pańko jestem; tak
mnie ochrzczono; Pańko mnie wołaj.

A jak wy, Pańku, nie uciekali zaraz daleko, jeno w Ruszczuku zostali? Nie strach wam było?

Gdybym ja był dalej uciekał, już by mnie Turcy mieli byli w swym ręku. W tym rozum
cały, strachu nie znać i na miejscu zostać, bo cię właśnie tu nie szukają. Topczowie za mną
daleko dokoła w rozgony poszli; jeszcze mnie gonią. Ale kiedyby nie twój dukat, może bym
ja i był przepadł. Oddam ci go, Bóg to da, dziesięćkrotnie, stokrotnie może!

A łatwie wam uciec było?

Tom ci już rzekł, że nad moje spodziewanie. Kiedy w nocy topczowie spali, jam odpiłował
łańcuch i do monasteru Świętej Trójcy pobiegł, bo wiedziałem, że tam jest czerniec
jeden, który mnie dobrze znał, kiedy w Kijowie w Ławrze przebywał, ale on mnie przechować
nie mógł, bo kaługery byliby mnie ze samego strachu Turkom wydali, tak się boją.
Chciał ma dać ten znajomy kaługer mnisze ubranie, abym się przebrał, alem nie chciał, bo
kaługery z brodami chodzą i z długimi włosy, a gdybym się nie był ostrzygł i ogolił, Turcy
by mnie byli snadno poznali. Ale ty, skąd ty się taki wziął, hołubczyku, że tak śpiewać umiesz?

Jeden Kozak mnie nauczył
rzekę.

Kozak, Kozak cię nauczył
powtórzył Pańko, jakby do siebie mówił.
Wart i ty być
Kozakiem, wart; łepski by był mołojec z ciebie!
Ja bym się był rad z nim szeroko rozgadał, ale on skąpy był w słowach; ani rusz pociągnąć
go za język. Pan Harbarasz zrazu na niego krzywym okiem patrzył, jakby mu nie bardzo wierzył,
ale im dłużej z nim jechał, tym mniej był nieufny, aż w końcu i chwalić go zaczął, osobliwie
kiedy zapuściliśmy się w najdziksze góry i między odludne i przepaściste skały, o których
pan Harbarasz dobrze wiedział, że się w nich zbóje na podróżnych zasadzają, a już najbardziej
na karawany kupieckie, bo się na nich dobrze obłowić można.
Taki był jeden kawałek drogi, który zgrozą najśmielszego przejmował, bo się ciągle natykało
na kości końskie, a nawet i ludzkie, jeszcze świeże, około których sępy krążyły, albo na
szczątki skrzyń rozbitych, jakby na ślady zabójstwa i rabunku, a szlak ten nazywał się �hajducki
, bo trzeba wiedzieć, że tam zbójców nazywają hajdukami, com ja rad bardzo słyszał,
jako że i nasz podborski hajduk Kajdasz jako prawdziwy zbójca sobie z nami poczynał, a tak
owa nazwa cale mu się godziła.
Jechaliśmy przez te hajduckie wąwozy w pogotowiu jakby wojennym; co było broni, to
pan Harbarasz porozdawał, tak że każdy kupiec i każdy furman miał nabity samopał, a Pańko
najlepiej w tym szedł na rękę, osobliwie w nocy; kiedy się pod gołym niebem dnia czekało.
Wtedy Pańko wozy nasze dziwnie w tabor ustawiał, konie wyprzęgnąwszy, że się z tego jakby
mała forteca robiła, w której się i całej kupie opryszków bronić i odstrzeliwać można było;
czaty rozstawiał, sam boczne skały obchodził, czy zasadzki nie odkryje, a tak zawsze urządzić
nam nocleg umiał, że tył i boki mieliśmy skałami zakryte i bezpieczne, a kiedyby napad
jaki na nas był, to tylko od jednej strony i z przodu.
Jednej nocy stał się nawet popłoch i kto wie czyby nas byli owi hajducy nie opadli. Stał
wtedy Pańko na czatach, bo jego kolej była; obaczył, jak spoza wysokiej skały wychylił się
na chwilę zbójca, jak rozglądnął się i umknąwszy za skałę, świsnął, jakby znak dawał towarzyszom.
Pańko dał ognia z rusznicy, a na odgłos strzału porwiemy się wszyscy na równe
nogi i jak nas było kilkunastu, wypalimy wszyscy razem z rusznic, że aż skały na milę jakby
jednym grzmotem zahuczały
acz żaden z nas nie wiedział, po co strzelił i do kogo.
Rozgniewał się o to srodze pan Harbarasz, który sam jeden nie strzelił, przypadł do nas i
bardzo złajał, �bo
mówi
jaki to wiwat był, czy to księżyc wam zawadza, chcieliście go z
nieba ustrzelić; a tak gdyby teraz ci hajducy na nas z góry spadli, hanczarami by nas jak barany
porzezali, bo żaden z was kuli w rusznicy nie ma. I kazawszy nam prędko rusznice
nabić, mówi do Pańka:

Myśmy tu tylko dwaj żołnierze: ty, żeś strzelał, ja żem nie strzelał. Nie może być inaczej,
jeno żeś kiedyś żołnierzem bywał?

Może i bywał
odrzekł Pańko i na tym przestał.
Szóstego dnia rankiem wjechaliśmy na miejsce, którędy droga wiedzie wśród najwyższych
garbów tych gór bałkańskich, a pan Harbarasz zawiódł nas ku jednej skale i kazał nam
wdrapać się na sam jej wierzch, co mozolna rzecz była, i sam na nią wszedł, a kiedyśmy stanęli
już na samym szczycie, ukazał nam góry, przez które przeprawiliśmy się byli, a wyglądało
to jakoby ogromne zwalisko skał i kamieni, a potem rzekł:

A teraz patrzcie dobrze na lewo i na prawo, daleko, daleko, a obaczycie dwa morza; po
lewej Czarne, po prawej Egejskie. A ta wieża na lewo, co widnieje tam wśród sinej mgły, to
jest Warna, ta sama Warna, pod którą dwa wieki temu znalazł śmierć w bitwie z Turkami,
sławnej w całym Chrześcijaństwie pamięci, król polski Władysław.
Jam to wszystko, co pan Harbarasz mówił i pokazywał, oczami pił, a uszyma łykał
i całego
żywota mego nie zapomnę tej drogi i tego wszystkiego, com na niej widział i słyszał ku
ciekawości mojej i wielkiemu podziwieniu, a dziś jeszcze, po tylu latach, kiedy do czego innego
głowy nie mam albo gdy w nocy się obudzę, przechodzę myślą przez te same góry i
skały, wędruję pamięcią, kędym za młodo wędrował nogami, i tak wszystko jasno widzę,
jakby to wczoraj dopiero było, i rzecz każdą dobrze pamiętam, choć jej nazwy zapomniałem.
Zaczęliśmy się teraz spuszczać ku dołowi i podróż nam już raźno szła i bezpiecznie, ale
dla mnie już nie była taka wesoła, bo mi się niebawem rozstać trzeba było i samemu, bez
cudzej rady, i własną tylko głową myśleć o sobie i o tym, co sprawić mam, jakom sobie ślubował.
W Kaloferze, nieznacznym bardzo miasteczku, uścisnąłem kolana pana Harbarasza i
prosiłem, aby mnie tu już ze służby swojej odpuścił, bo stąd do Mezembrii pójdę. Pan Harbarasz
wiedział już o moich zamysłach, bom w drodze nieraz o nich wspominał, ale po staremu
w ich stateczność nie wierzył i raczej je za fantazję miał
jakoż bardzo nierad był temu i
wszelkimi sposoby odwieść mnie chciał od wyprawy, �bo
mówi
drogi nie znasz, ludzi nie
znasz, języka nie znasz, sposobów nie wiesz, pieniędzy nie masz, jak ślepa ćma w ogień lecisz
na zniszczenie własne; ojca ani obaczysz, a siebie zgubisz, i coś miał ojca oswobodzić,
sam się w niewolę podasz.
Ale kiedy się obaczył, że te wszytkie mądre słowa i przestrogi jakby na wodzie pisał i że
mnie od zamysłu nie odwiedzie, już mi tylko rozmaite dobre rady dawał i sposoby wskazywał,
jak sobie poczynać, a bardzo żałował że w onym mieście Mezembrii żadnych znajomych
kupców Ormian albo Greków nie ma, aby mnie listami opatrzeć. Żałośnie ze mną się
rozstawał, bo mnie w drodze cale był polubił, jako iżem zawsze pilny i posłuszny mu był i
chętny, i skory do każdej rzeczy, która do służby mojej należała. Dał mi też pięć dukatów
zasługi, choć mi tego nie obiecywał był nigdy i z łaski mnie tylko w tę drogę z sobą brał,
wielkim prośbom pana Heliasza folgując. Kiedym się z wszystkimi pożegnał i już odejść
miał, wziął mnie Pańko na bok i rzecze:

Bóg cię prowadź, dobra detyno; gdybym ja tak mógł, nie puściłbym ciebie samego. Poszedłbym
ja z tobą, a może co i sprawił. Ale jam się z tym kupcem do Jędropola ujednał i
słowa mu dochować muszę, a choćby i na to sposób był, to ja w innej stronie bardzo pilne
sprawy mam. Ja tę Mezembrię znam, bywał ja i tam, bom ja na wszystkim brzegu czarnomorskim
jakby u siebie w domu; ciężko ci tam co zdziałać przyjdzie, ciężko, bo tam same
Greki poturczone, a to naród sobaczy, od rzetelnych Turków gorszy. Miej się ty dobrze na
baczności. A jeżeli ta galera tam w przystani będzie, na której twój ojciec ma być przy wiosłach,
tedy trudno-ć będzie dostać się na nią własnym dowcipem. Ale jest tam jeden Pomak,
to jest Bułgarzyn poturczony, ale ni pies, ni kot, bo on i w Mahometa wierzy, i przed Matką
Boską świeczkę pali, jak mu trzeba. Łacno go przydybiesz; on zawsze koło przystani i między
łodzie i statki się kręci; Jowan się nazywa.
Jak zobaczysz człeka małego z taką obrośniętą twarzą, że nic z niej nie obaczysz, jeno nos
bardzo duży i krzywy jako dziób u sępa
to to Jowan będzie. Za cekin on ciebie na galerę
zaprowadzi, bo to turecki brat i służka, a tak z ojcem się zobaczysz; ale w żadną sprawę z
tym Jowanem nie wchodź, nic mu nie wierz, bo ciebie zdradzi. Znam ja go, psiego syna. On
za pieniądze wszystko sprzeda; własną duszę by dał, Kozaka sprzeda Turkam, Turka Kozakom,
a Turka i Kozaka diabłu, kiedyby płacić chciał. Bóg ci pomagaj!

KONIEC ROZDZIAŁU