Tom 55 2006
Numer 2 3 (271 272)
Strony 217 227
AgnieszkA AbrAtowskA
Zakład Ekotoksykologii
Wydział Biologii
Uniwersytet Warszawski
Miecznikowa 1, 02-096 Warszawa
e-mail: [e-mail]
ARMERIA MARITIMA  GATUNEK ROÅšLIN PRZYSTOSOWANY DO WZROSTU NA
GLEBACH SKAŻONYCH METALAMI CI
ŻKIMI
W obliczu problemu zanieczyszczenia wiele prac opiera siÄ™ na wykorzystaniu natu-
środowiska metalami ciężkimi poszukujemy ralnych metalofitów (roślin metalolubnych),
skutecznych metod oczyszczania gleb i za- które na drodze spontanicznej sukcesji za-
pobiegania rozprzestrzenianiu siÄ™ zanieczysz- siedlajÄ… tereny zanieczyszczone. Jednym z
czeń w ekosystemach. W ostatnich latach najciekawszych gatunków metalolubnych,
dużym zainteresowaniem badaczy cieszą się występujących we florze terenów zanieczysz-
rośliny szczególnie odporne na wysokie stę- czonych metalami ciężkimi, jest Armeria ma-
żenia metali ciężkich w glebie. Rośliny takie ritima. Sposoby obrony przed toksycznym
mogą być użyteczne w procesie oczyszczania wpływem metali ciężkich w roślinach Arme-
gleb metodą biologiczną (tzw. fitoremediacji) ria maritima  na różnych poziomach orga-
(wójcik 2000). Część badań stanowią prace nizacji  są na tyle skuteczne, że rośliny te
z zakresu inżynierii genetycznej, prowadzące mogą żyć w środowiskach bardzo silnie za-
do skonstruowania roślin o jak najlepszych nieczyszczonych metalami ciężkimi.
cechach do celów fitoremediacji, natomiast
CHARAKTERYSTYKA GATUNKU ARMERIA MARITIMA
Armeria maritima (Mill.) Willd., czyli za- Europejskiego (tutin i współaut. 1972). Gatu-
wciąg pospolity lub zawciąg nadmorski, jest nek ten zajmuje terytorium prawie całej Pol-
wieloletnią rośliną zielną z rodziny Plumba- ski, z wyjątkiem części południowej (zAjąc i
ginaceae L. (tutin i współaut. 1972). Rośli- zAjąc 2001). Armeria maritima jest gatun-
ny tego gatunku charakteryzują się wąskimi kiem bardzo zmiennym; w zależności od wa-
liśćmi ułożonymi w rozetę oraz wydłużony- runków siedliskowych rośliny tego gatunku
mi pędami kwiatostanowymi, na których po- mogą różnić się znacznie cechami morfolo-
jedynczo wyrastają główkowate kwiatostany, gicznymi (szAfer 1946, PAwłowski 1963, Lefe-
złożone z pięciokrotnych kwiatów różowej bvre 1974). Przedstawiciele gatunku Armeria
barwy (Ryc. 1, 2) (PAwłowski 1963, rutkow- maritima występują w zbiorowiskach roślin-
ski 1998). Gatunek Armeria maritima jest nych zajmujących specyficzne podłoża, takie
rozpowszechniony w Europie Zachodniej i jak gleby o podwyższonej zawartości metali
Centralnej, na obszarze prawie całego Niżu ciężkich lub NaCl (tutin i współaut. 1972).
Praca badawcza finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2005 2008 (nr projektu 2 P04C 036
28).
AgnieszkA AbrAtowskA
218
Fig. 1. Pokrój ogólny rośliny gatunku Armeria maritima (roślina wyhodowana w szklarni) (Fot.
A. Abratowska).
Fig. 2. Kwiatostan Armeria maritima (Fot. A. Abratowska).
Fig. 3. Widok hałd cynkowo-ołowiowych w Bolesławiu koło Olkusza (Fot. M. Wierzbicka).
Fig. 4. Bogate zbiorowisko roślinne na 130-letniej hałdzie w Bolesławiu, z dominacją roślin Arme-
ria maritima (Fot. A. Abratowska).
Fig. 5. Rośliny Armeria maritima na hałdzie w Bolesławiu (Fot. A. Abratowska).
Fig. 6. Huta metali nieżelaznych w Bukownie koło Olkusza. W najbliższym otoczeniu huty domi-
nują rośliny Armeria maritima (Fot. M. Wierzbicka).
Fig. 7. Roślina Armeria maritima w pobliżu huty metali nieżelaznych w Bukownie koło Olkusza
(Fot. A. Baranowska-Morek).
Armeria maritima
219
W Polsce wyróżniono trzy podgatunki, cji roślin. Są to siedliska charakteryzujące się
różniące się pewnymi cechami morfologicz- niestabilnym, silnie przepuszczalnym pod-
nymi oraz zajmujące różne siedliska (Mirek łożem o charakterze szkieletowym, składają-
i współaut. 2002). Podgatunek A. maritima cym się głównie z odłamków skał płonnych
subsp. elongata jest najbardziej pospolity i pozostałych po eksploatacji rud metali oraz
rozpowszechniony na terytorium prawie ca- z odpadów z przetwórstwa tych rud. Nie ma
łej Polski. Zajmuje siedliska suche, piaszczy- wykształconego profilu glebowego, może zaś
ste i ubogie w materię organiczną, najczęś- występować cienka warstwa darni składającej
ciej jest spotykany na łąkach, murawach, w się ze słabo rozłożonych szczątków organicz-
terenie otwartym lub na obrzeżach lasów nych. Są to głównie tereny otwarte, niekiedy
(PAwłowski 1963, tutin i współaut. 1972). o dużym nachyleniu i ekspozycji zboczy. W
Podgatunek A. maritima subsp. halleri jest związku z tym panuje silne nasłonecznienie,
zaliczany do metalofitów i występuje on na spływ powierzchniowy i przez większą część
podłożach o podwyższonej zawartości metali roku wieją silne wiatry (DobrzAńskA 1955,
ciężkich (PAwłowski 1963, tutin i współaut. groDzińskA i szArek-łukAszewskA 2002). Te
1972, szAfer i współaut. 1986). Podgatunek czynniki powodują suszę i niedobór składni-
Armeria maritima subsp. halleri występuje ków mineralnych. Stężenia metali są bardzo
endemicznie na glebach o podwyższonym wysokie: 50 000 mg/kg Fe, 40000 80000
poziomie metali ciężkich (DobrzAńskA 1955, mg/kg Zn, 1650 3000 mg/kg Pb, 170 200
szAfer i zArzycki 1972, rutkowski 1998). W mg/kg Cd, 36 mg/kg Ni i 43 mg/kg Tl gleby
Polsce jedynym rejonem występowania tego (goDzik 1984, szArek-łukAszewskA i nikLiń-
podgatunku są hałdy cynkowo-ołowiowe w skA 2002, wierzbickA i współaut. 2004), zaś
okolicach Olkusza. Trzecim podgatunkiem odczyn podłoża jest lekko alkaliczny (pH =
wyróżnionym w Polsce jest Armeria mari- 7,3). Formy metali ciężkich dostępne dla ro-
tima subsp. maritima, który występuje wy- ślin stanowią od kilku do dwudziestu kilku
łącznie na podłożach zasolonych NaCl i może procent całkowitych zawartości metali (go-
być spotykany na wybrzeżu Bałtyku (rut- Dzik 1984, groDzińskA i szArek-łukAszewskA
kowski 1998). Rośliny tego podgatunku są 2002). Widok ogólny hałd w Bolesławiu koło
zaliczane do halofitów (roślin słonolubnych). Olkusza przedstawia Ryc. 3. Wyrobisko wi-
Duże zróżnicowanie w obrębie gatunku doczne za zdjęciu jest wypełniane toksyczny-
i występowanie form edaficznych (tzn. o ce- mi odpadami poflotacyjnymi (z przeróbki rud
chach uwarunkowanych wpływem siedliska) metali) pochodzącymi z huty metali oddalo-
powoduje często trudności w oznaczaniu nej o kilkanaście kilometrów. Hałdy otaczają-
podgatunków gatunku Armeria maritima ce wyrobisko są różnowiekowe (groDzińskA
(wierzbickA i słysz 2005). Lefebvre (1974) i szArek-łukAszewskA 2002). Część z nich jest
opisał szczegółowo występowanie poszcze- poddawana rekultywacji, natomiast najstarsze
gólnych podgatunków na terenie Europy i hałdy były pozostawione bez żadnych zabie-
wyjaśniał stopień pokrewieństwa pomiędzy gów i stały się areną naturalnej spontanicznej
nimi. Podgatunek A. maritima subsp. halle- sukcesji. W wyniku procesów sukcesyjnych
ri jest prawdopodobnie ewolucyjnie młodszy na tego typu podłożach wykształcają się tzw.
od pozostałych podgatunków, zaś analiza wy- zbiorowiska galmanowe, w których znajdują
kazała, że jego pochodzenie jest polifiletycz- się liczne gatunki metalo-tolerancyjne i me-
ne (Lefebvre 1974). W zależności od poło- talolubne (groDzińskA i szArek-łukAszew-
żenia geograficznego populacje na różnych skA 2002, wierzbickA i rostAński 2002). Na
hałdach wykazują dość duże zróżnicowanie i hałdzie w Bolesławiu koło Olkusza, liczącej
pokrewieństwo bliższe bądz
z podgatunkiem około 130 lat, występują gatunki roślin o ce-
maritima, bÄ…dz
 jak w Polsce  z podga- chach odmiennych w porównaniu z cechami
tunkiem elongata (Lefebvre 1974). roślin tego samego gatunku, występujących
W niniejszej pracy szczególną uwagę po- na terenach nieskażonych metalami ciężki-
święcono roślinom Armeria maritima wy- mi (wierzbickA i PAnufnik 1998, wierzbickA
stępującym na hałdach cynkowo-ołowiowych 2002, wierzbickA i PieLichowskA 2004). Ar-
w Polsce. Hałdy w okolicach Olkusza zosta- meria maritima jest jednym z dominujących
ły dosyć dawno zbadane pod kątem warun- gatunków na hałdzie w Bolesławiu (Ryc. 4,
ków siedliskowych, zawartości metali cięż- 5), a także w zbiorowisku na terenie otacza-
kich i składu gatunkowego tamtejszej flory jącym hutę  Bolesław w Bukownie (Ryc. 6,
(DobrzAńskA 1955). Warunki panujące na 7). Jest oczywistym, że aby rośliny te mogły
hałdach są skrajnie niekorzystne dla wegeta- w terenie skażonym rosnąć i rozmnażać się,
AgnieszkA AbrAtowskA
220
muszą u nich istnieć sprawne mechanizmy
chroniące przed szkodliwym wpływem meta-
li ciężkich.
RANGA TAKSONOMICZNA ROÅšLIN ARMERIA
MARITIMA WYST
PUJÄ…CYCH NA HAÅ‚DACH
CYNKOWO-OÅ‚OWIOWYCH W REJONIE OLKUSZA
Na hałdach galmanowych (cynkowo-oło-
wiowych) w okolicach Olkusza występuje
specyficzna roślinność przywiązana do tego
typu gleb. Wśród gatunków charakterystycz-
nych flory galmanowej wymienia siÄ™ metalo-
lubny podgatunek Armeria maritima subsp.
halleri (DobrzAÅ„skA 1955, szAfer i zArzycki
Ryc. 8. Jedną z cech pomocnych w odróżnie-
1972, rutkowski 1998). Jednak pojawiło się
niu roślin A. maritima z terenów skażonych
pytanie o przynależność taksonomiczną po-
metalami ciężkimi od roślin pochodzących z te-
pulacji roślin Armeria maritima porastają-
renów nie skażonych jest długość okryw pąka
cych hałdy w okolicach Olkusza. Wątpliwo-
kwiatostanu (zaznaczone strzałką). W popula-
ści były spowodowane znacznymi różnicami
cji pochodzącej z hałd (8a) przeważają pąki o
w wyglądzie rosnących tam roślin, ponieważ
okrywach nie dłuższych niż pąk, zaś w popula-
część populacji Armeria maritima charakte-
cjach z terenów nie skażonych (8b) obserwuje-
ryzowała się cechami morfologicznymi zbli-
my głównie okrywy znacznie dłuższe od pąka.
żonymi bardziej do pospolitego podgatunku
elongata, niż do podgatunku halleri.
Z obu grup różniących się cechami mor- turowe (klucze do oznaczania roślin). Biorąc
fologicznymi na hałdzie zebrałyśmy nasio- pod uwagę dużą zmienność siedliskową ga-
na, porównałyśmy wygląd roślin potomnych tunku Armeria maritima oraz różnice mię-
wyhodowanych w identycznych warunkach dzy danymi literaturowymi i wynikami po-
szklarniowych i stwierdziłyśmy brak różnic miarów przeprowadzonych podczas hodowli
morfologicznych pomiędzy obiema grupa- roślin, stwierdziłyśmy, że ranga podgatunku
mi. Na tej podstawie stwierdziłyśmy, że hał- może być zbyt wysoka dla roślin porastają-
dę cynkowo-ołowiową w Bolesławiu porasta cych hałdę galmanową (wierzbickA i słysz
jednorodna pod względem cech morfologicz- 2005). Na podstawie powyższych rozważań,
nych populacja, natomiast lokalne różnice wydaje się odpowiednie określenie populacji
warunków siedliskowych na hałdzie powo- występującej na hałdach w Polsce mianem
dują, że część populacji stanowią rośliny kar- galmanowego ekotypu gatunku Armeria ma-
łowate (wierzbickA i słysz 2005). ritima. Natomiast dla rozróżnienia populacji
Natomiast rośliny pochodzące z hałdy i z w terenie użyteczna jest obserwacja głównie
terenu niezanieczyszczonego metalami cięż- takich cech, jak wysokość pędów kwiatosta-
kimi różniły się cechami morfologicznymi. nowych (niższe w populacji hałdowej) i sto-
Rośliny z hałdy były mniejsze, ich pędy kwia- sunek długości zewnętrznych okryw kwiato-
tostanowe były krótsze, zaś okrywy pąków stanowych w pąku do długości pąka (okrywy
kwiatostanowych krótsze, w porównaniu krótsze niż pąk w populacji hałdowej). Prob-
z roślinami z terenu niezanieczyszczonego lem ten będzie w przyszłości jeszcze dokład-
(Ryc. 8) (wierzbickA i słysz 2005). Cechy te niej przebadany i rozstrzygnięty na podsta-
były genetycznie utrwalone, jednak były one wie badań molekularnych, które obecnie są
dużo mniejsze, niż sugerowały to dane litera- prowadzone w naszym laboratorium.
ODPORNOŚĆ ROŚLIN NA METALE CI
ŻKIE
W tym rozdziale zostaną omówione me- na, występująca u roślin, u których podczas
chanizmy odporności roślin na metale cięż- wzrostu nie nastąpił kontakt z metalami cięż-
kie. Należy zaznaczyć, że pewien poziom od- kimi (Antosiewicz 1992). Natomiast pewne
porności występuje u wszystkich gatunków gatunki mają bardzo dobrze rozwinięte me-
roślin. Jest to tzw. odporność konstytucjonal- chanizmy odporności, co może być efektem
Armeria maritima
221
selekcji odpornych ekotypów, zachodzącej w 2004). Eliminacja obejmuje procesy, które
środowisku zanieczyszczonym. W tym przy- działają wówczas, gdy metale ciężkie do-
padku mówi się o odporności indukowanej. stały się do tkanek rośliny, a prowadzą do
Taki proces selekcji może przez wiele lat wyrzucenia metali z rośliny do środowiska
przebiegać w środowisku skażonym metalami zewnętrznego. Do tych mechanizmów nale-
ciężkimi, np. na terenie górnictwa rud metali ży wydalanie metali w organizmu przez jego
ciężkich. W rezultacie na terenach o podwyż- powierzchnię, wydzielanie metali przez gru-
szonym poziomie metali ciężkich spotyka się czoły i włoski wydzielnicze, oraz zrzucanie
charakterystyczne zbiorowiska roślinne, do całych organów zawierających metale cięż-
których należą zarówno odporne gatunki ro- kie (ernst 1998, cLeMens i współaut. 2002).
ślin, jak i podgatunki lub ekotypy gatunków Procesy redystrybucji mają zaś na celu ogra-
roślin występujących powszechnie w środo- niczenie obecności metali ciężkich i ich
wiskach nieskażonych, jednak wykazujące przetransportowanie do miejsc, w których
wyższą tolerancję na metale ciężkie (bAker toksyczny wpływ na organizm jest mniej
1987, wierzbickA i rostAński 2002). Prze- ryzykowny, np. w starzejących się liściach
gląd informacji dotyczących mechanizmów (ernst 1998). Ostatnią grupą mechanizmów
tolerancji można znalez
ć w licznych opraco- unikania są procesy rozpatrywane na pozio-
waniach z tego zakresu, m. in.: bAker 1987, mie komórkowym. Jest to kompartmentacja
Antosiewicz 1992, ernst 1998, cLeMens i metali ciężkich, czyli ich gromadzenie w
współaut. 2002, bArAnowskA-Morek 2003. miejscach, gdzie nie stanowią zagrożenia dla
Na potrzeby niniejszej pracy zaproponowano komórek roślinnych: w ścianach komórko-
umowny i modelowy podział mechanizmów wych i przestworach międzykomórkowych
tolerancji. W rzeczywistości procesy te są ze oraz w wakuolach (wierzbickA 1995, 1998).
sobą powiązane i nie można wytyczyć między Mechanizmy tolerancji działają w mo-
nimi wyraz
nych granic. Procesy te wpływają mencie znalezienia się jonów metali cięż-
na siebie wzajemnie i są ściśle powiązane z kich we wnętrzu komórki  w cytoplazmie,
całym metabolizmem komórek roślinnych. gdzie ich wpływ jest najbardziej niebez-
Mechanizmy odporności roślin na meta- pieczny (koPcewicz i LewAk 2002). Pod-
le ciężkie można podzielić na dwie główne stawę mechanizmów tolerancji stanowi
grupy. Pierwszą z nich są mechanizmy unika- ochronne działanie metabolitów stresowych,
nia metali ciężkich, drugą są mechanizmy to- syntetyzowanych w odpowiedzi na wzrost
lerancji metali ciężkich (koPcewicz i LewAk stężenia metalu w cytoplazmie (np. prolina,
2002). Główna różnica między tymi dwoma wiele cukrów) lub działanie polipeptydów
typami procesów odporności jest taka, że ce- i tzw. białek stresowych (syntetyzowanych
lem wszystkich mechanizmów unikania jest w odpowiedzi na różne czynniki stresowe,
zapobieganie wniknięciu metali do wnętrza w tym metale ciężkie), wśród których na-
komórki, natomiast mechanizmy tolerancji leży wymienić przekaz
niki sygnałów, białka
stanowiÄ… odpowiedz
na obecność metalu we strukturalne, enzymy, chelatory metali, np.
wnętrzu komórki. glutation i jego pochodne  fitochelatyny, a
Wśród mechanizmów unikania metali także osmotyny, HSP (białka szoku cieplne-
ciężkich wyszczególniono wykluczanie, eli- go) i białka RAB. Poziom wymienionych bia-
minacjÄ™, redystrybucjÄ™ i kompartmentacjÄ™. Å‚ek wzrasta w cytoplazmie w odpowiedzi na
Jest to podział podobny do tego, jaki opisu- wzrost stężenia jonów metali ciężkich (koP-
je mechanizmy odporności na zasolenie gle- cewicz i LewAk 2002).
by (koPcewicz i LewAk 2002). Na strategię Do dalszych rozważań nad mechanizma-
wykluczania składają się wszystkie procesy, mi odporności na metale ciężkie może być
których celem jest zapobieganie pobiera- też pomocna klasyfikacja procesów, działają-
niu metali ciężkich przez roślinę. Zalicza cych na poziomie komórkowym. Należą do
się tu wydzielanie do ryzosfery związków nich głównie: wiązanie metali w ścianach
chelatujących jony metali, co czyni je nie- komórkowych, w czym biorą udział głównie
dostępnymi dla rośliny (cLeMens i współ- pektyny, chelatowanie jonów metali w cyto-
aut. 2002, bArAnowskA-Morek 2003) oraz plazmie przez białka i polipeptydy  gluta-
zapobieganie rozprzestrzenianiu się metali tion i jego pochodne oraz białka indukowane
w roślinie, dzięki barierom istniejącym na stresem, transport utworzonych kompleksów
drogach transportu metali w korzeniach i do wakuoli, gdzie metale po dysocjacji takich
pędach (wierzbickA 1995, bArAnowskA-Mo- kompleksów mogą być magazynowane przy
rek 2003, bArAnowskA-Morek i wierzbickA udziale kwasów organicznych lub związków
AgnieszkA AbrAtowskA
222
polihydroksyfenolowych, czy wreszcie usu- koPcewicz i LewAk 2002; bArAnowskA-Mo-
wanie metali poza komórkę w wyniku ak- rek 2003).
tywnego transportu (wierzbickA 1995, 1998;
MECHANIZMY ODPORNOÅšCI DZIAÅ‚AJÄ…CE U ROÅšLIN ARMERIA MARITIMA
Rośliny Armeria maritima były badane wykazałyśmy najsilniejsze gromadzenie cyn-
pod kątem działania mechanizmów odporno- ku, ołowiu i kadmu w korzeniach i suchych
ści, warunkujących wzrost na glebach silnie liściach. Stwierdziłyśmy także, że rośliny po
skażonych metalami ciężkimi. Badania wyko- eksperymentalnej hodowli w pożywkach mi-
nywano na roślinach porastających gleby za- neralnych charakteryzowały się podobnym
nieczyszczone, w rejonach górnictwa i hutni- rozmieszczeniem metali jak rośliny pobiera-
ctwa rud metali  cynku, ołowiu i miedzi, a jących te metale w warunkach terenowych
także na roślinach poddanych działaniu meta- (szArek-łukAszewskA i współaut. 2004).
li ciężkich w warunkach eksperymentalnych. Podsumowując, wykazano, że u roślin
Rozpatrywano mechanizmy na poziomie ca- Armeria maritima następuje zatrzymywa-
łego organizmu, na poziomie tkankowym i nie metali ciężkich w korzeniach, zaś w czę-
komórkowym. ści nadziemnej redystrybucja metali do liści
starzejących się, które następnie mogą być
WYKLUCZANIE I REDYSTRYBUCJA METALI
odrzucone z rośliny. Należy zauważyć, że
CI
ŻKICH NA POZIOMIE ORGANIZMU
w konsekwencji górna warstwa profilu gle-
U roślin Armeria maritima wykazano bowego w miejscach występowania Arme-
mechanizm wykluczania i redystrybucji me- ria maritima będzie wzbogacana w metale,
tali ciężkich (Zn, Cd, Pb, Cu). Zbadano za- przez rozkład zrzuconych suchych liści, silnie
wartość metali ciężkich w organach dwóch skażonych metalami ciężkimi.
gatunków roślin, porastających teren skażo-
LOKALIZACJA CYNKU W TKANKACH I
ny w wyniku działalności huty metali nie-
KOMóRKACH ROŚLIN ARMERIA MARITIMA
żelaznych w północnej Francji. Porównano
rozmieszczenie metali ciężkich w roślinach O mechanizmach odporności istniejących
Armeria maritima subsp. halleri oraz w ro- w roślinach można wnioskować na podstawie
ślinach zdolnych do hiperakumulacji metali rozmieszczenia metali ciężkich, prowadząc
ciężkich  Cardaminopsis halleri (DAhMAni- obserwacje mikroskopowe na poziomie tkan-
MüLLer i współaut. 2000). Hiperakumulacja kowym i komórkowym. JednÄ… z najlepszych
jest zjawiskiem, które występuje u najbar- metod do realizacji tego celu jest transmisyj-
dziej odpornych roślin metalolubnych i po- na mikroskopia elektronowa. Jednak prepara-
lega na gromadzeniu metali ciężkich stęże- tyka stosowana w mikroskopii elektronowej
niach tkankach pędów, w następujących stę- powoduje, że metale ciężkie obecne w tkan-
żeniach: >10 000 mg Zn lub Mn, >1000 mg kach są wypłukiwane lub przemieszczane,
Ni, Cu, Cr, Co lub Pb, >100 mg Cd, > 1 mg co może być z
ródłem błędnych interpretacji.
Au na kg suchej masy pędu. W cytowanych Wykazano, że przy zastosowaniu klasycznej
badaniach wykazano, że w roślinach Arme- techniki utrwalania tkanek do obserwacji w
ria maritima przeważająca część pobranych transmisyjnym mikroskopie elektronowym
metali ciężkich  zwłaszcza ołowiu i miedzi możliwe jest badanie wyłącznie ołowiu (An-
 była gromadzona w korzeniach (DAhMAni- tosiewicz i wierzbickA 1999). Ołów jest
MüLLer i współaut. 2000). Natomiast u roÅ›lin silnie wiÄ…zany w komórkach i pozostaje w
gatunku Cardaminopsis halleri następowało miejscach pierwotnej lokalizacji, pomimo
silne gromadzenie metali ciężkich w pędach długotrwałego przepłukiwania tkanek różny-
i liściach. Porównując rozmieszczenie me- mi odczynnikami. Inne metale są w dużym
tali ciężkich w liściach Armeria maritima, stopniu wypłukiwane podczas preparatyki.
autorzy stwierdzili znacznie wyższe stęże- Dlatego podczas przygotowania tkanek do
nie wszystkich badanych metali w liściach badań stosuje się technikę mrożenia tkanek
suchych w porównaniu do liści zielonych lub techniki cytochemiczne. Przykładem ta-
(DAhMAni-MüLLer i współaut. 2000). Uzyska- kiego postÄ™powania jest cytochemiczna tech-
ne wyniki znalazły potwierdzenie w naszych nika autometalografii. Po zastosowaniu auto-
badaniach: w roślinach zebranych na terenie metalografii, podczas badań w transmisyjnym
hałdy pogórniczej w Bolesławiu koło Olkusza mikroskopie elektronowym, zlokalizowano
Armeria maritima
223
cynk w roślinach Armeria maritima subsp. w liściach stwierdzano gromadzenie cynku
halleri rosnących na terenie skażonym meta- w ścianach komórkowych wiązek przewo-
lami ciężkimi (heuMAnn 2002). dzących, w ścianach komórkowych i waku-
Autometalografia jest techniką pozwala- olach komórek mezofilu, oraz szczególnie
jącą na zatrzymanie metali ciężkich w miej- duże nagromadzenie w sąsiedztwie komórek
scach ich pierwotnej lokalizacji przez strą- wydzielniczych i wewnątrz tych komórek.
cenie metali z siarczkiem dodawanym na Komórki wydzielnicze, wraz z komórkami
początkowym etapie preparatyki. Następnie towarzyszącymi i komórkami podstawy bu-
siarczki metali są  uwidaczniane przez wią- dują wielokomórkowe gruczoły wydzielnicze
zanie się do nich jonów srebra pochodzą-  gruczoły solne, występujące w epidermie
cych z soli srebra, dodawanych równocześ- górnej i dolnej liści Armeria maritima. Wy-
nie z odczynnikiem redukującym jony srebra kazano w ten sposób, że gruczoły solne epi-
do postaci metalicznej. Powstałe złogi meta- dermy liści uczestniczą w wydzielaniu cynku
licznego srebra mogą być obserwowane w z roślin (heuMAnn 2002).
mikroskopie elektronowym, wskazujÄ…c miej- PodsumowujÄ…c, w cytowanej pracy wyka-
sca lokalizacji metali ciężkich. Za pomocą zano następujące mechanizmy wykluczania
autometalografii zlokalizowano rozmieszcze- cynku: kompartmentację komórkową, barierę
nie cynku w komórkach korzeni i liści roślin dla transportu w endodermie oraz wydziela-
Armeria maritima. Był to pierwszy przypa- nie na powierzchnię liści przez komórki wy-
dek zastosowania techniki autometalografii dzielnicze gruczołów solnych epidermy.
do badania materiału roślinnego (heuMAnn
MECHANIZMY ODPORNOÅšCI ROÅšLIN ARMERIA
2002). Obecność cynku w komórkach wy-
MARITIMA NA MIEDz

kazano za pomocÄ… metod EDX i ESI. Metoda
EDX umożliwia analizę składu pierwiastko- U roślin Armeria maritima subsp. halle-
wego na podstawie energii promieniowania ri, zebranych w Niemczech w rejonie daw-
rentgenowskiego poszczególnych pierwiast- nej kopalni miedzi, wykazano kompleksową
ków w preparacie. Metoda ESI pozwala na odporność na ten metal (neuMAnn i współ-
uwidocznienie konkretnego poszukiwanego aut. 1995). W korzeniach i liściach Armeria
pierwiastka dzięki jego specyficznej energii maritima stwierdzono występowanie sku-
rozproszenia nieelastycznych elektronów. W pisk idioblastów, o wakuolach wypełnionych
miejscach nagromadzenia elektronowo gÄ™- zwiÄ…zkami fenolowymi, np. garbnikami. Udo-
stych złogów udowodniono obecność cynku, wodniono, że w wakuolach tych komórek
srebra i siarki. zgromadzona była miedz
. Jony miedzi były
ZastosowanÄ… metodÄ… wykazano nagroma- chelatowane przez grupy hydroksylowe czÄ…-
dzenie cynku w zewnętrznych warstwach ko- steczek związków fenolowych. Jednocześnie
rzenia  w ryzodermie i w komórkach kory, wykazano obecność niskocząsteczkowego
przy czym cynk był obecny głównie w ścia- białka stresowego HSP 17 w cytoplazmie ko-
nach komórkowych i w wakuolach. Wiado- mórek. Białko HSP 17 należy do białek szoku
mo, że w tych warstwach następuje transport cieplnego, (ang. heat shock protein), zaanga-
metali ciężkich drogą apoplastyczną, aż do żowanych również w tolerancję metali cięż-
momentu osiągnięcia najbardziej wewnętrz- kich. Również w tej pracy wykazano udział
nej warstwy kory  endodermy. Endoderma gruczołów solnych w wydzielaniu miedzi z
jest pojedynczą warstwą komórek, z których roślin. W kryształach na liściach wykazano
każda jest otoczona suberynowym zgrubie- obecność m. in. miedzi, cynku i żelaza (neu-
niem, tzw. pasemkiem Caspary ego, zatrzy- MAnn i współaut. 1995).
mujÄ…cym radialny transport apoplastyczny PodsumowujÄ…c, udowodniono takie me-
(szweykowskA i szweykowski 2004). Przez chanizmy unikania i tolerancji miedzi, jak
tę strefę substancje przenikają wyłącznie po chelatowanie miedzi przez związki fenolowe
wniknięciu do symplastu komórek endoder- w wakuolach komórek garbnikowych, wy-
my. Ta suberynowa  granica stanowi poważ- dzielanie miedzi z roślin przez komórki wy-
ną barierę w transporcie metali ciężkich w dzielnicze gruczołów solnych epidermy oraz
głąb korzenia i zapobiega w ten sposób ich obecność w cytoplazmie białka stresowego.
przemieszczaniu do nadziemnych części ro-
LOKALIZACJA OÅ‚OWIU W KORZENIACH ARMERIA
śliny (bArAnowskA-Morek 2003). Wykazano,
MARITIMA
że cynk był zatrzymywany w endodermie
korzenia Armeria maritima, co ograniczało Lokalizacja metali ciężkich w roślinach
transport do części nadziemnych. Natomiast Armeria maritima jest zagadnieniem aktu-
AgnieszkA AbrAtowskA
224
2004). Magazynowanie w ścianach komórek
kory korzenia jest sposobem unieszkodli-
wienia ołowiu: zapobiega wnikaniu ołowiu
do symplastu komórek korzenia. Komórki
widoczne na zdjęciu 9 nie zawierają ołowiu
wewnątrz. Związanie w ścianach komórko-
wych tkanek korzenia powstrzymuje równo-
cześnie transport ołowiu do pędu (wierzbi-
ckA 1995).
ROLA WYTWORóW EPIDERMY W ODPORNOŚCI
ROÅšLIN ARMERIA MARITIMA NA METALE CI
ŻKIE
Wykazywano wcześniej, że w procesach
detoksyfikacji metali ciężkich u roślin ważna
rolę pełni epiderma i różne typy włosków.
Ryc. 9. Zdjęcie z mikroskopu elektronowego
W epidermie liści roślin gatunku Armeria
 warstwa kory w strefie wydłużania korzenia
maritima występują jednokomórkowe wło-
siewki Armeria maritima.
ski zwykłe i wielokomórkowe włoski gru-
Rośliny były hodowane w pożywce mineralnej z
czołowe  gruczoły solne. Jest to cecha ga-
dodatkiem 2,5 mg/l Pb2+. Widoczne fragmenty cz-
tunkowa Armeria maritima i obserwujemy
terech sąsiadujących komórek z ołowiem (Pb)
ją w populacjach pochodzących z różnych
w ścianie komórkowej, natomiast ołowiu brak
siedlisk. Wykazano, że te wytwory epidermy
wewnątrz komórek, w cytoplazmie i w sąsiedztwie
biorą udział w odpowiedzi roślin na metale
organelli. Pow. 8000 x. Symbole: Pb  złóg
ciężkie: miedz
(neuMAnn i współaut. 1995)
ołowiu, CW  ściana komórkowa, IS  przestwór
oraz ołów, kadm i cynk (słysz i wierzbickA
międzykomórkowy, V  wakuola, ER  retikulum
2005).
endoplazmatyczne, Pl  proplastyd, M  mitochon-
Po hodowli hydroponicznej roślin w po-
drium, G  aparat Golgi ego.
żywce mineralnej z dodatkiem cynku, oło-
wiu i kadmu, badano rozmieszczenie tych
alnie realizowanym w Zakładzie Ekotoksy- metali w liściach. Stwierdzono, że we wło-
kologii UW. Prace są prowadzone zarówno skach zwykłych liści oraz w komórkach
na roślinach zebranych bezpośrednio na gruczołów solnych było znacznie więcej
hałdach cynkowo-ołowiowych w okolicach metali ciężkich, w porównaniu z innymi
Olkusza, jak i na roślinach wyhodowanych komórkami liści. Metodą EDX, połączoną
w kontrolowanych warunkach, z nasion ze skaningowÄ… mikroskopiÄ… elektronowÄ…,
zebranych na hałdach. Badania te mają na zbadano skład substancji wydzielanej przez
celu poznanie mechanizmów odporności gruczoły solne. Tymi niezależnymi metoda-
roślin Armeria maritima, pozwalających na mi udowodniono obecność na powierzch-
wzrost w warunkach silnego skażenia meta- ni liści metali ciężkich, wydzielonych przez
lami ciężkimi. gruczoły solne (słysz i wierzbickA 2005).
W celu lokalizacji ołowiu stosujemy kla- Podsumowując, u roślin Armeria maritima
syczną technikę utrwalania do obserwacji w udowodniono redystrybucję metali ciężkich
transmisyjnym mikroskopie elektronowym, do włosków zwykłych oraz ich wydzielanie
która daje bardzo dobre rezultaty w bada- przez gruczoły solne.
niach tkanek roślinnych (wierzbickA 1987a, Żywe komórki włosków mogą gromadzić
1987b; Antosiewicz i wierzbickA 1999). W metale ciężkie dzięki obecności czynników
korzeniach siewek Armeria maritima, ho- chelatujÄ…cych w cytoplazmie (gutiérrez-AL-
dowanych z dodatkiem PbCl2 stwierdzono cALá i współaut. 2002) oraz dziÄ™ki kompart-
wiązanie ołowiu w duże agregaty w ścia- mentacji metali w ścianach komórkowych
nach komórkowych (Ryc. 9). Takie złogi i wakuolach. Transport metali ciężkich do
ołowiu obserwowano w zróżnicowanej czę- włosków zwykłych epidermy był dotychczas
ści korzeni. Podobne struktury zawierające badany u roślin zdolnych do gromadzenia
ołów obserwowano wcześniej w korzeniach dużych ilości metali ciężkich w liściach, czy-
siewek innego badanego przez nas gatunku, li u hiperakumulatorów (sALt i współaut.
wystÄ™pujÄ…cego na haÅ‚dach cynkowo-oÅ‚owio- 1995, küPPer i współaut. 1999). Możliwe, że
wych  Dianthus carthusianorum, goz
dzika zdolność pewnych gatunków roślin do gro-
kartuzka (bArAnowskA-Morek i wierzbickA madzenia metali ciężkich w liściach jest pod-
Armeria maritima
225
wyższona dzięki transportowi metali ciężkich zały, że u roślin tego samego gatunku przy-
do włosków epidermy. Wydzielanie metali stosowania do nadmiaru metali ciężkich, w
ciężkich przez włoski gruczołowe było rów- tym poziom tolerancji, były lepiej rozwinię-
nież udowodnione u innych gatunków roślin te w populacjach z hałd, niż w populacjach
(choi i współaut. 2001; LAviD i współaut. z terenów nieskażonych (wierzbickA i PA-
2001a, b). Możliwe jest, że u gatunku Arme- nufnik 1998, zAłęckA i wierzbickA 2002,
ria maritima, który jest halofitem zdolnym wierzbickA 2002, wierzbickA i PieLichow-
do wzrostu w środowisku zasolonym, proces skA 2004). Różnice te są rezultatem proce-
detoksyfikacji przez gruczoły solne zachodzi sów mikroewolucyjnych zachodzących w
szczególnie wydajnie. populacjach z hałd w warunkach zanieczysz-
W badaniach nad mechanizmami odpor- czonego środowiska (wierzbickA i rostAń-
noÅ›ci roÅ›lin gatunku Armeria maritima na ski 2002). Dane przedstawione przez köhL
metale ciężkie wykazano do tej pory, że u (1997) wskazują, że populacje roślin A. ma-
roślin tych następuje: zatrzymywanie meta- ritima pochodzących z hałd cynkowo-oło-
li ciężkich w korzeniach, kierowanie metali wiowych i z terenów nieskażonych różnią
ciężkich do starzejących się liści i do wło- się poziomem tolerancji na cynk w testach
sków zwykłych epidermy, usuwanie metali krótkoterminowych. W Zakładzie Ekotok-
ciężkich z organizmu przez gruczoły solne, sykologii aktualnie realizujemy prace nad
kompartmentacja metali ciężkich w ścianach porównaniem poziomu tolerancji w popu-
komórkowych, wakuolach i przestworach lacjach roślin Armeria maritima, pochodzą-
międzykomórkowych oraz chelatowanie me- cych z różnych siedlisk. Badania te pozwolą
tali ciężkich przy udziale garbników w waku- ustalić, czy wzrost roślin Armeria mariti-
olach komórek. ma na hałdach jest związany z genetycznie
utrwalonym podwyższeniem poziomu tole-
CZY ODPORNOŚĆ NA METALE CI
ŻKIE JEST
rancji metali ciężkich.
ZRóŻNICOWANA W OBR
BIE GATUNKU ARMERIA
MARITIMA?
W niniejszym artykule omówiono me- Składam serdeczne podziękowania Prof.
chanizmy odporności roślin gatunku Arme- Krystynie Grodzińskiej i Dr Grażynie Sza-
ria maritima na nadmiar metali ciężkich w rek-łukaszewskiej (Instytut Botaniki im. W.
środowisku. Rośliny Armeria maritima wy- szAfera, PAN, Kraków) za wskazanie tego
stępują zarówno na glebach skażonych me- niezwykle ciekawego gatunku do badań i
talami ciężkimi, jak i na glebach wolnych od za pomoc w rozwiązywaniu problemów
zanieczyszczeń. Wcześniejsze badania, pro- ekologiczno-florystycznych. Dziękuję rów-
wadzone w naszym laboratorium nad inny- nież Prof. Małgorzacie Wierzbickiej (Za-
mi roślinami z hałd cynkowo-ołowiowych  kład Ekotoksykologii, Wydział Biologii UW)
Silene vulgaris (lepnica rozdęta), Dianthus za wszelką pomoc, życzliwe rady i cenne
carthusianorum (goz
dzik kartuzek) i Biscu- wskazówki.
tella laevigata (pleszczotka górska)  wyka-
ARMERIA MARITIMA  THE PLANT SPECIES ADAPTED TO GROWTH ON SOILS POLLUTED BY
HEAVY METALS
Summary
Armeria maritima plants grow on unpolluted tion of a great part of heavy metals in roots (with
sandy soils and on soils strongly polluted by heavy a significant role of root endodermis), accumula-
metals. The heavy metal resistant ecotype of this tion of heavy metals in oldest leaves followed by
species occurs in Poland on zinc-lead waste heaps its fall (detoxification of the aboveground part of
in the Olkusz ore-mining region. In plants occur- plant), accumulation of heavy metals in trichomes
ring on such polluted soils the mechanisms of re- and their removal through salt glands of leaf epi-
sistance against toxic influence of heavy metals dermis, (2) at the cellular and ultra structural level
have been developed. In this article the mechanism  possible role of polyhydroxyphenolic compounds
of heavy metal resistance, divided into two main in vacuoles of idioblasts, storage in cell walls and
groups  avoiding of and tolerant to heavy metals vacuoles (compartmentation), moreover, tolerance
 in A. maritima are discussed. So far, in this plant mechanisms such as induction of heat shock pro-
the following mechanisms of resistance have been teins in cytoplasm.
described: (1) at the organism level  immobiliza-
AgnieszkA AbrAtowskA
226
LITERATURA
Antosiewicz D. M., 1992. Adaptations of plants to an Lefevbre C., 1974. Population variation and taxono-
environment polluted with heavy metals. Acta my in Armeria maritima with special reference
Societatis Botanicorum Poloniae 61, 281 299. to heavy-metal tolerant populations. New Phyto-
Antosiewicz D. M., wierzbickA M., 1999. Localiza- logist 73, 209 219.
tion of lead in Allium cepa L. cells by electron Mirek Z., Piękoś-MirkowA H., zAjąc A., zAjąc M.,
microscopy. J. Microsc. 195, 139 146. 2002. Flowering plants and pteridophytes of
bAker A. J. M., 1987. Metal tolerance. New Phytolo- Poland. A checklist. Instytut Botaniki PAN, Kra-
gist 106 (Suppl.), 91 111. ków.
bArAnowskA-Morek A., 2003. Roślinne mechanizmy neuMAnn D., zur nieDen u., Lichtenberger o., Leo-
tolerancji na toksyczne działanie metali cięż- PoLD I., 1995. How does Armeria maritima tol-
kich. Kosmos 52, 283 298. erate high heavy metal concentrations? J. Plant
bArAnowskA-Morek A., wierzbickA M., 2004. Local- Physiol. 149, 704 717.
ization of lead in root tip of Dianthus carthu- PAwłowski B. (red.), 1963. Flora Polska. Rośliny na-
sianorum. Acta Biologica Cracoviensia, Series czyniowe Polski i ziem ościennych. Tom X. In-
Botanica 46, 45 56. stytut Botaniki PAN. PWN, Warszawa.
choi Y.-E., hArADA e., wADA M., tsuboi h., MoritA rutkowski L., 1998. Klucz do oznaczania roślin na-
y., kusAno t., sAno h., 2001. Detoxification of czyniowych Polsk niżowej. PWN, Warszawa.
cadmium in tobacco plants: formation and ac- sALt D. E., Prince r. c., Pickering i. j., rAskin I.,
tive excretion of crystals containing cadmium 1995. Mechanisms of cadmium mobility and
and calcium through trichomes. Planta 213, accumulation in Indian mustard. Plant Physiol.
45 50. 109, 1427 1433.
cLeMens S., PALMgreen M. g., kräMer u. 2002. A sÅ‚ysz A., wierzbickA M. H., 2005. Przystosowania
long way ahead: understanding and engineer- roślin Armeria maritima do wzrostu w środo-
ing plant metal accumulation. Trends Plant Sci. wisku skażonym metalami ciężkimi. [W:] Obieg
7, 309 315. pierwiastków w przyrodzie. Monografia. Tom
DAhMAni-MüLLer H., vAn oort f., géLie b., bALAbAne III. gworek B. (red.). Instytut Ochrony Åšrodowi-
M., 2000. Strategies of heavy metal uptake by ska, 629 636.
three plant species growing near a metal smelt- szAfer W., 1946. Rodzaj Armeria w Polsce. Acta So-
er. Environ. Pollut. 109, 231 238. cietatis Botanicorum Poloniae; XVII, 1, Polskie
DobrzAÅ„skA J., 1955. Badania florystyczno-ekolo- Towarzystwo Botaniczne.
giczne nad roślinnością galmanową okolic Bo- szAfer W., kuLczyński S., PAwłowski B., 1986. Rośli-
lesławia i Olkusza. Acta Societatis Botanicorum ny polskie. Klucz do oznaczania wszystkich ga-
Poloniae 24, 357 500. tunków roślin naczyniowych rosnących w Pol-
ernst W. H. O., 1998. Effects of heavy metals in sce bÄ…dz
dziko, bÄ…dz
też zdziczałych lub częściej
plants at the cellular and organismic level. [W]: hodowanych. Część II, PWN, Warszawa.
Exotoxicology. Ecological fundamentals, chemi- szAfer W., zArzycki K. (red.), 1972. Szata roślinna
cal exposure and biological effects. schüürMAnn Polski. PWN, Warszawa.
g., MArkert b. (red.). John Wiley & Sons, Inc. szArek-łukAszewskA G., nikLińskA M., 2002. Concen-
and Spektrum Akademischer Verlag. tration of alkaline and heavy metals in Biscutel-
goDzik B., 1984. Tolerancja wybranych gatunków la laevigata L. and Plantago lanceolata L. grow-
roślin na metale ciężkie. Praca doktorska, Insty- ing on calamine spoils (S. Poland). Acta Biologi-
tut Botaniki PAN, Kraków. ca Cracoviensia Series Botanica 44, 29 38.
groDzińskA K., szArek-łukAszewskA G., 2002. Hałdy szArek-łukAszewskA G., słysz A., wierzbickA M.,
cynkowo-ołowiowe w okolicach Olkusza  prze- 2004. Response of Armeria maritima (Mill.)
szłość, teraz
niejszość i przyszłość. Kosmos 51, Willd. to Cd, Zn and Pb. Acta Biologica Cracovi-
127 138. ensia, Series Botanica 46, 19 24.
gutiérrez-ALcALá g., gotor c., Meyer A. j., fricker szweykowskA A., szweykowski J., 2004. Botanika.
M., vegA j. M., roMero L. c., 2002. Glutathione Tom 1. Morfologia. PWN, Warszawa.
biosynthesis in Arabidopsis trichome cells. Plant tutin T. G., heywooD v. h., burges n. A., Moore D.
Biology 97, PNAS, 11108 11113. M., vALentine D. h., wALters s. M., webb D. A.
heuMAnn H.-G., 2002. Ultrastructural localization of (red.), 1972. Flora Europaea. Diapensiaceae to
zinc in zinc-tolerant Armeria maritima subsp. Myoporaceae. Cambridge University Press.
halleri by autometallography. J. Plant Physiol. wierzbickA M., 1987a. Lead translocation and loca-
159, 191 203. lization in Allium cepa roots. Canad. J. Botan.
koPcewicz J., LewAk S. (red.), 2002. Fizjologia roślin. 65, 1851 1860.
PWN, Warszawa. wierzbickA M., 1987b. Lead accumulation and its
küPPer h., zhAo f. j., McgrAth s. P., 1999. Cellu- translocation barriers in roots of Allium cepa L.
lar compartmentation of zinc in leaves of the  autoradiographic and ultrastructural studies.
hyperaccumulator Thlaspi caerulescens. Plant Plant, Cell Environ. 10, 17 26.
Physiol. 119, 305 311. wierzbickA M., 1995. Oddziaływanie metali ciężkich
köhL K. I. 1997. Do Armeria maritima (Mill.) Willd. na roÅ›liny. Kosmos 44, 639 651.
ecotypes from metalliferous soils and non-met- wierzbickA M., 1998. Lead in the apoplast of Allium
alliferous soils differ in growth response under cepa L. root tips  ultra structural studies. Plant
Zn stress? A comparison by a new artificial soil Sci. 133, 105 119.
method. J. Exp. Botan. 48, 1959 1967. wierzbickA M., 2002. Przystosowanie roślin do
LAviD n., bArkAy z., teL-Or e., 2001a. Accumulation wzrostu na hałdach cynkowo-ołowiowych oko-
of heavy metals in epidermal glands of the wa- lic Olkusza. Kosmos 51, 139 150.
terlily (Nymphaceae). Planta 212, 313 322. wierzbickA M., PAnufnik D., 1998. The adaptation of
LAviD N., schwArtz A., yArDen o., teL-Or e., 2001b. Silene vulgaris to growth on a calamine waste
The involvement of polyphenols and peroxidase heaps (S Poland). Environ. Pollut. 101, 415 426.
activities in heavy-metal accumulation by epi- wierzbickA M., PieLichowskA M., 2004. Adaptation
dermal glands of the waterlily (Nymphaceae). of Biscutella laevigata L., a metal hyperaccu-
Planta 212, 323 331. mulator, to groth on a zinc-lead waste heap in
Armeria maritima
227
southern Poland. Differences between waste  the vicinity of Olkusz (Poland). Ecotoxicol. En-
heap and mountain populations. Chemosphere viron. Safety 59, 84 88.
54, 1663 1674. wójcik M., 2000. Fitoremediacja  sposób oczysz-
wierzbickA M., rostAński A., 2002. Microevolution- czania środowiska. Kosmos 49, 135 148.
ary changes in ecotypes of calamine waste heap zAjÄ…c A., zAjÄ…c M. (red.), 2001. Atlas rozmieszczenia
vegetation near Olkusz, Poland: a review. Acta roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Choro-
Biologia Cracoviensia, Series Botanica 44, 7 19. logii Komputerowej, Instytut Botaniki UJ, Kraków.
wierzbickA M., słysz A., 2005. Does Armeria mari- zAłęckA R, wierzbickA M., 2002. The adaptation of
tima subsp. halleri (Plumbaginaceae) occur in Dianthus carthusianorum to growth on a cala-
Poland? Polish Botanical Studies 19, 105 117. mine waste heap. Plant Soil 246, 249 257.
wierzbickA M., szArek-łukAszewskA G., groDzińskA
K., 2004. Highly toxic thallium in plants from