Papirus, papier, rysunek
9 paz
dziernika 2012
PAPIRUS
gr. p�pyros, łac. papirus
wyrabiany z Cibory papirusowej rosnącej w delcie Nilu
Zwój papirusu składa się z ok 20 arkuszy
Tekst pisany kolumnami o szerokości 1 arkusza
Pisano tylko po stronie gdzie włókna tworzą naturalne linie poziome (recto, strona odwrotna - verso)
Do połowy XI w. używany w kancelarii papieskiej
Produkcja: układanie włókien łodygi wzdłuż, następnie w poprzek, sklejone wodą z mąką i octem, następnie suszone
PERGAMIN
gr. diphterai( skóra), łac. membrana (skóra)
Nazwa pergamin używana od IV w. - od miasta Pergamon w Azji Mniejszej, gdzie ulepszono jego produkcję
Palimpsest - tzn. na nowo wygładzony - ponownie wykorzystany pergamin przez usunięcie tekstów
Najczęściej ze skór młodych: cieląt, owiec, kóz, baranów i ośląt (czasem nawet psów i wilków)
Proces:
1. Moczenie w wodzie wapiennej
2. Usuwanie sierści
3. Moczenie w garbnikach
4. Skrobanie ciężkim nożem, pocieranie pumeksem skóry rozciągniętej na stelażu
5. Blichowanie (wybielanie) przez posypanie warstwą sproszkowanej kredy
2 najpopularniejsze gatunki od połowy XII w.:
" Południowy (tzw. włoski - charta italica) - cieńszy, gładzony jednostronnie
" Północny (tzw. niemiecki - charta teutonica) - grubszy, gładzony dwustronnie
Welin - najlepsza, bardzo cienka i miękka odmiana pergaminu, wyrabiana ze skór płodów jagnięcych/świeżo urodzonych jagniąt
Bardzo wrażliwy na wilgoć (marszczy się) - malowano tylko na rozciągniętym na stelażu
W Polsce produkowano od XIV w.
PAPIER
Arkusz osadów powstałych w wyniku oddzielenia się warstwy rozdrobionych włókien z zawiesiny wodnej na płaskim szablonie
Metoda masowej produkcji - Chiny ok 105 r.
751 - Arabowie przejmują tajemnice produkcji (po bitwie pod Samarkandą)
Pierwsze europejskie papiernie:
" Hiszpania 1150 Toledo
" Włochy 1276 Fabriano
" Francja 1348
" Niemcy 1390
" Polska 1473
Wzrost popularności w XVIII w.
Najlepszy ze szmat lnianych
Gorszy z bawełny i konopii
Ścier drzewny od 1850 jako dodatek do szmat (potem celuloza)
Skala klasy papieru od 1 do 8 (w zależności od zawartości domieszek)
Najlepsze papiery bezkwasowe
Celuloza powoduje żółknięcie papieru
Gramatura - masa 1m2 wyrażona w gramach
Papier o gramaturze 100g/m2 jest grubości 1/10 mm (z dokładnością 20%)
Do grafik - od 300 g/m2
PAPIER CZERPANY
Od czerpania masy papierowej z kadzi na czerpak (gęste sito)
Odsączony z wody trzeba delikatnie ściągnąć z czerpaka
Po przełożeniu filcem przepuścić przez prasę - aby usunąć resztki wody
Na koniec należy przekleić przez zanurzenie w wannie z roztworem kleju zwierzęcego
Do technik graficznych najlepszy nie przeklejony (odwrotnie z akwarelami)
" Broda - charakterystycznie postrzępione brzegi papieru, zawsze cieńsze
" Faktura - odbicie sita
" Filigran - znak wodny papierni - poprzez wplecenie dodatkowego drutu w sito - od XIV w.
WISZERY (WISZORY)
Do ścierania
Długie gęsie pióra lub miękkie pędzle
Grzyb zwany żagwią lub hubą
W XVIII w. skóra, zamsz, flanela lub papier
W 1 połowie XIX gąbczasty rdzeń bzu czarnego/łodygi słonecznika
Koniec XIX guma z kauczuku
Długo używano gałek ugniatanych z miąższu świeżego chleba - po 1965 guma z mas polichlorku winylu
FIKSATYWA
A
ac. fixum - przytwierdzić, umocnić
Utrwalanie rysunku, od 1480
Wodne:
TA Strona 1
Wodne:
" Dawniej - szybka kąpiel w roztworze gumy roślinnej, kleju skrobiowego/zwierzęcego
" Duże formaty - nasączane klejem następnie poddane działaniu pary wodnej
" Ubite białko jaja kurzego rozcieńczone wodą
" Mleko
Bezwodne:
" Denaturat z dodatkiem kalafonii
" Roztwór szelaku w spirytusie
W
GIEL DRZEWNY
Otrzymywany przez suchą destylacje drewna (ogrzewanie w 400stC bez powietrza)
Gatunki drewna - lipa, leszczyna, wierzba, orzech, brzoza, śliwa, bukszpan
V w. - rysunek węglem bezpośrednio na ścianie - jako szkic
XVI - ulubiona technika malarzy francuskich
Do połowy XV rysunek poprawiano atramentem ( bo metoda nietrwała)
A
atwa w usuwaniu, dobra do szybkich szkiców
Węgiel natłuszczony
Otrzymywany przez zanurzenie w oleju lnianym/makowym świeżo wypalonego drewna na 2-4h, następnie należy szybko osuszyć, owinąć w folię cynową (staniol) aby się
nie utlenił
METALOWY RYSIK
Cienkie pręty metali z dolutowanym (lekko stępionym) szpicem
Złoto, srebro, miedz
, ołów, żelazo, brąz, mosiądz
wszystkie początkowo dają kolor szaro-grafitowy, z czasem ulegają utlenieniu zmieniając kolor:
" Złote - czarnieją/brunatnieją
" Srebrne - brunatnieją
" Miedziane - żółkną
" Ołowiane - upodabniają się do grafitu
" Ołowiowo-cynkowe - trochę ciemnieją
XIV-XV rysik do konturów, cieniowanie lawowaniem
Apogeum XV-XVI w.
Wykorzystywany do precyzyjnego rysunku - często w miniaturze
Podobrazie - drewno, pergamin, kość słoniowa, papier
Ołów rysuje bezpośrednio na papierze, srebro wymaga zaprawy (woda klejowa/gumowa z wypełniaczem - mąką kostną, kredą, gipsem lub bielą chińską)
W XIV-XV zaprawa nakładana w kilku warstwach
XVI - cienka
XV - zaprawy podbarwione
Koniec XVI :
zielonkawe, czerwonawe, szarawe i niebieskawe (malarze florenccy)
żółta, biała, kość słoniowa (na północy Europy)
Barwniki stosowane - ziemie zielone, ugry, cynobry, indygo
Jakość zapraw zależała od proporcji składników
Rysunek trwały, trudny do poprawienia, o precyzyjnych liniach
OA
ÓWEK GRAFITOWY
Grafit zaczęto stosować w połowie XVI w.
Kawałki grafitu docinano i oprawiano drewnem/kością słoniową/metalem
1664 Borrowdale h . Cumberland w Anglii - kopalnie grafitu
Następnie produkcja przeniesiona do Francji
W 1680 w Norymberdze produkuje się już 4 rodzaje ołówków
XVIII ołówki z mielonego grafitu z siarką i spoiwem/kalafonią/woskiem i talkiem
1790 ołówki o różnej twardości ( z grafitu z kaolinem)
Polska - fabryka pod koniec XIC w
Oprawy - drewno miękkie i niełupliwe - olcha, lipa, klon
Stopień twardości:
Miękkie B - 8 stopni - zbliżają się do czarnej kredy
Średnie F lub HB
Twarde H - 10 stopni) - zbliżają się do ołówka metalowego
RYSUNEK KRED
I SANGWIN

Naturalna czarna kreda - rodzaj łupka ilastego
W naturze od brunatno do ciemnoszarej
Poł XVII - poł XIX częściej stosowana od sztucznej czarnej kredy
Rozciera się łatwiej niż węgiel
Sztuczna kreda (sadza + spoiwo) znana we Włoszech już na początku XVI w.
SANGWINA
Czerwony tlenek żelaza występujący w naturze z domieszkami glinki
Trzeba przetworzyć - zmielić, zeszlamować, uformować
Naturalnie różne odcienie (od jasno do ciemnobrunatnej, nawet fioletowo-czerwona) i stopnie twardości (zależne od zawartości glinki)
KREDA (BIAA
A)
" Naturalna kreda - węglan wapnia
" Kreda bolońska/gips - siarczan wapnia
" Talk/steatyt - krzemian wapnia
TA Strona 2
" Talk/steatyt - krzemian wapnia
" Biała glinka/kaolin
Chętnie łączona z węglem, czarną kredą i sangwiną
ManiŁre ą trois crayons - połączenie 3 kolorów - węgla, kredy i sangwiny w rysunku
PASTEL
Od wł. pasta - ciasto i pastello - kolorowy ołówek
Farba w postaci kolorowych pałeczek - farba klejowa
Spoiwo służy do utworzenia pałeczki a nie połączenia barwnika z podłożem
XV pierwsze sztucznie sporządzone pastele
XVI głównie w płn. Europie prace o niewielkiej skali barwnej
XVII szkoła artystów we Francji - Nicolas Lagneau, Daniel i Pierre Dumonstier
W Anglii wypełniaczem jest kaolin
XVIII apogeum popularności (praktycznie technika malarska)
Dominuje w rokoku
Otrzymywane z barwników z wypełniaczem (kreda, glinka, gips) i spoiwem (klejowym, gumowym)
Barwniki - te same co w technice temperowej - najlepiej pochodzenia mineralnego - organiczne mogą rozpuszczać się w fiksatywach
Odporne na światło
Wybór wypełniacza zależy od spoiwa i utrwalacza który jest potem używany
Ilością spoiwa można regulować twardość
Ze względu na sposób nakładania wyróżnia się techniki pastelowe:
" Rysunkową (kreskową, niem. Strichtechnik )
" Malarską (plamą, niem. Wischtechnik ) - roztarta kreska
Można łączyć z akwarelą, gwaszem, temperą i rysunkiem piórkiem
Szczegóły na pastelowych obrazach często malowane - konieczność precyzji detalu
PASTELE WOSKOWE /RAFAELLIEGO/
Od XX w
Trwalsze, efekt końcowy zbliżony do farby olejnej
Można rysować na szkle (!)
Nie wymagają woskowania
ATRAMENT
Roztwór garbników - substancji barwiących
Od II w n.e. stosowanie atramentów żelazowo-garbnikowych (siarczan żelazowy + garbniki z kory)
Od XI w. używano atramentów z żelaza i kwasu galusowego (na szeroką skalę w połowie XIV w.)
Kwas galusowy - otrzymywany z narośli patologicznych powstających w wyniku działania mszyc:
" Galasy na świerku
" Galasówka dębianka
Starożytni - sadza utarta z gumą
Garbniki z kory m.in. tarniny
atramenty kolorowe
Egipcjanie wytwarzali czerwony z cynobru, Bizancjum - z purpury
W średniowieczu - z minii zwanej rubrum (stąd tytuł = rubrica)
XVI-XVII indygo, cynober i inne barwniki organiczne
XVI we Francji pojawia się bistr (rozpowszechniony w XVIII) obecnie zastępowany umbrą paloną
atramentum sepiae
Wspomniane przez Pliniusza
Rozpowszechnione pod koniec XVIII w - po ulepszeniu metody otrzymywania przez J.C.Heydelmanna
bardzo popularne w 1 połowie XIX w.
Podbarwiane karpem, karminem lub barwnikami pochodzenia smołowego/mineralnego
TUSZ
Zawiesina nierozpuszczalnego barwnika w spoiwie
Po zaschnięciu nie jest roztwarzalny wodą
W grubszej warstwie połyskujący
Dobry tusz - wpadający w brąz
Gorszy - niebieskawy lub szarawy
Wyrób: urobienie sadzy ze spoiwem na ciasto, które suszy się w formach
Jakość zależy od pochodzenia
XVIII - dobrze rozwinięty import tuszu dalekowschodniego
Tusz europejski - gorszej jakości, mniej trwały, nieodporny na wodę (w porównaniu do chińskiego)
RYSUNEK P
DZLEM
Technika pośrednia
Często jako szkic, studium
Popularna w baroku
Utrwalenie:
" Rozdrobienie tuszu nie w wodzie a w dwuchromianie potasowym
" Rozpylenie formaliny
RYSUNEK PIÓRKIEM
Przeważnie towarzyszył tekstom
XV - główne narzędzie rysunkowe
XVII-XVIII - zdominowany przez węgiel, sangwinę i pastel, potem powrót popularności
Zaprawy zależne od podobrazia:
" Do papieru - spoiwem kleje glutynowe/roślinne, wypełniaczem - barwniki
TA Strona 3
" Do papieru - spoiwem kleje glutynowe/roślinne, wypełniaczem - barwniki
" Do pergaminu - przeklejenie mocnym klejem zwierzęcym z miodem
" Do płótna - farba olejna
Pióra ze względu na pochodzenie:
" Roślinne (trzcina)
" Zwierzęce (pióra ptasie)
" Metalowe
PIÓRKO TRZCINOWE
A
ac. canna
Używane przez Egipcjan - przycięta i przygryziona trzcina
VII - wyparte przez pióro ptasie, powrót w XVII w.
W Niemczech połowy XVIII w. stosowano do malowania bistrem/tuszem pejzaży
PIÓRKO PTASIE
A
ac. penna lub calamus
Do szczególnie precyzyjnych linii - pióro głuszca i kruka
Co najmniej od VI w., od XII powszechnie stosowane
PIÓRKO METALOWE
Rzymianie wyrabiali z brązu, srebra i złota
XVI - próby wyrobu z miedzi, mosiądzu i stali
XIX - produkcja na dużą skalę - wyparcie trzcinowych i ptasich
Lata 30 XIX w. - produkcja mechaniczna
Narzędzia pozwalające na usuwanie pomyłek:
�% Nożyk do skrobania (łac. scalptrum)
�% Pumeks i ossa sepiae (szkielet mątwy)
�% Guma (od końca XVIII w.)
Atrament, bistr, sepia
LAWOWANIE
Malowanie rozwodnionym tuszem/farbą
Pierwszy opis techniki Cennino Cennini XVw.
XVI-XVIII - stosowany system dwóch naczyń - z ciemną i jasną farbą
Pędzel + tusze/atramenty/bistr/sepia/akwarela
Zastosowanie:
�% Podkolorowanie rysunku konturowego (rysunek pokryty laserunkową farbą)
�% Cieniowanie (plamą zamiast kreską)
�% Uzyskiwanie efektów światłocieniowych
TA Strona 4